InfoHub Logo

Mahambet shyǵarmashylyǵyn Keńes ókimeti kezinde saıası baǵytqa buryp, qoǵam yqpalyna oraı taldandy. Uly aqynnyń jyrlaryn baı-manap, han-patshaǵa qarsylyq uǵymy sheńberinde ǵana baǵalaýǵa umtyldy. Biraq, tereńirek oılap oı tarazysyna salǵanda, Mahambet jyrlarynyń ustanǵan baǵyty tereńirek edi. Mahambet qazaq halqynyń táýelsizdik týyn ustanǵan aqyn. Táýelsizdikke, bostandyqqa úndep, azamattyq erkindikke umtyldy. Osy jolda basyn taý men tasqa urdy. Ashyq aıtty. Tartynbaı sóıledi

Poezıanyń qudiretti qýat kúshine arqa súıep, alystan sermedi.

Týǵan elimiz, Qazaqstan atty memleketimiz táýelsizdikke qoljetkizgen tusta, Mahambet jyrlarynyń qadir-qasıetin qaıta qaraýǵa, qaıta taldaý,basqasha baǵalaý mindeti alda tur. Mahambet týraly tujyrymdy oı-pikir aıtý úshin, Mahambettiń qudiretti poezıasyna maǵynaly baǵa berý úshin, eń aldymen Mahambet Ótemisulynyń ómirin, Isataı Mahambet bastaǵan halyq kóterilisin, Mahambet poezıasynyń aqıqat shyndyǵyn, onyń óleńderiniń romantızmin, eń aqyrynda Mahambet jyrlarynyń kórkemdik erekshelikterin ashyp aıtpaı, Mahambet Ótemisuly-syndy uly tulǵany kózge elestete alýymyz múmkin emes.

Ǵalym Qajym Jumalıevtyń deregine súıensek, Mahambet Ótemisuly 1804 jyly Batys Qazaqstanda týǵandyǵyn, Batys Qazaqstan ol kezde, Bókeı, nemese, ishki Orda dep atalǵandyǵyna kózimiz jetedi. Jaıyq pen Edildiń eki arasynda ótken ólke edi deıdi ǵalym. Taımannyń-Isataıy da, Ótemistiń Mahambeti de Berish rýynyń perzenti. Batys Qazaqstan poselkasynda turatyn, Erǵalıev Qulbaıdyń aıtýynsha Ótemis áýleti: Bekmaǵambet, Mahambet, Ismaıl, Dosmaıl, Qojahmet /Ahmet/ Ýsa, Isa,Haseı Musa, Ibraım syndy balalary bolǵan deıdi. Mahambettiń ákesi – Ótemis, atasy – Qulmáli. Jaýgershilik kezde Jaıyq – Berish rýynyń batyrlary Qulmálini túrikpennen qolǵa túsirip ákelgen degen derek te bar.

Mahambet aqyn – shyn mánisinde halqynyń ult azattyǵyn ańsaǵan, táýelsizdigin kóksegen, ádilet jolyna janyn pıda etken tulǵa. Ádilet jolyndaǵy bul iske tegin adam barmaıdy, júreginiń túgi bar adam ǵana bara alady. Sondyqtanda Mahambet aqyn:

Tolarsaqtan saz keship,
Toqtamaı tartyp shyǵarǵa,
Qas úlekten týǵan qatepti
Qara nar kerek bizdiń bul iske.
Qabyrǵasyn qaýsatyp,
Bir-birindep sókse de
Qabaǵyn shytpas er kerek
Bizdiń búıtken bul iske, –
deıdi.

Bul ádilet jolyna bir jola bet burǵan adamnyń sózi. Júrek tolqynysy.

Osyndaı maǵynaly da, sanaly da erlikke kimder jaramaıdy, kimder qolqanat bola almaıdy?! Olar:

Arǵymaqtan týǵan qazanat,
Shabýyl salsa nanǵysyz.
Qazanattan týǵan qaz moıyn,
Kúninde kóz kórinim jer shalǵysyz...
Aıyrdan týǵan jampoz bar,
Narǵa júgin salǵysyz.
Arýanadan týǵan maıa bar,
Asylyn aıýan deseń nanǵysyz.
Jaqsydan týǵan jaman bar,
Kúnderdiń kúni bolǵanda
Jaramdy bir terige alǵysyz, –

jandar bolmaq. Mahambettiń osy eki jyrynyń máni – aqynnyń kóz qarasyn aıqyndaǵan. «Tolarsaqtan saz keship... qabaǵyn shytpas er kerek, bizdiń búıtken bul iske» dep tujyrymdasa, «arýanadan týǵan maıa bar, asylyn aıýan dese nanǵysyz, jaqsydan týǵan jaman bar. Kúnderdiń kúni bolǵanda, jaramdy bir terige alǵysyz...» deýi – táýelsizdik jolyndaǵy óreli isterge bastaıtyn taǵylymdy týyndy ekenin kórsetedi.

Alda Qazaq Eliniń táýelsizdigine – jıyrma jyl tolǵaly otyr. Bir qarasań úlken jas ta emes, uzaq jyl da emes. Jıyrma jyldyq atqarylǵan ulanǵaıyr isterge kóz salsań qarıa ǵumyryndaı biraz aıtarlyqtaı uly ister atqarylǵan. Táýelsizdikti aıtqanda, Mahambettiń jyrlary jadyńa oralady. Dúnıejúzinde ekinshi Shekspır atanǵan Portýgalıa aqyny Lýısh dı Kamoens Mahambet-syndy táýelsizdik úshin kúresken aqyn. Portýgalıa óziniń Táýelsizdiginen aırylǵan 1580 jyldyń 10 maýsymynda Lýısh dı Kamoens dúnıeden ótedi. «Men, tipti, ózimniń týǵan Otanymda kóz jumǵaly jatqan joqpyn, men sol táýelsizdiginen aıyrylǵan týǵan Otanymmen birge ólip jatqandaı sezinemin» degen aqynnyń jalyndy sózi ultynyń júregine uıalap, Portýgalıa eli qaıta táýelsizdik alǵanda, aqynnyń asqan dana sózi úshin Lýısh dı Kamoens qaıtys bolǵan kúndi – Portýgalıanyń Ulttyq Kúni dep belgileıdi». Sol aqynnyń júregimen úndesken Mahambet:

Abaılamaı aıryldym,
Ar jaqtaǵy elimnen,
Anaý Naryn degen jerimnen.
Tiri kettim demeımin,
Kem bolmady ólimnen, –

deıdi.

Týǵan halqynyń táýelsizdiginen aırylý, táýelsizdik úshin kúresken Isataı-syndy narqasqa asyl erden aırylý – ajaldan kem soqpasa kerek.

Mahambet Ótemisuly – halqynyń qamyn jegen, muńymen birge muńdanǵan, qaıǵysymen birge qabyrǵasy qaıysqan qazaqtyń uly aqyny. Ol óziniń ereýildes serigi, qandos dosy, Isataımen birge 1836-38 jyldary Qazaqstannyń batys aımaǵynda keńinen óris alǵan otty maıdanda halyq kóterilisin basqaryp, baı-shonjarlarǵa qarsy kúresip, azattyq úshin, ultynyń táýelsizdigi úshin bar júregimen maıdan saldy.

El tileginiń joqshysy Mahambettiń órshil de otty jyr-tolǵaýlary buhara halyqtyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresiniń aıbyndy qarýyna aınaldy. Aqyn óleńderi qazaq halqyn jigerlendirip, erlikke shaqyrdy. Onyń ótkir de otty sózderi almas qylyshtyń júzinen kem túsken joq. Mahambet shyǵarmashylyǵyndaǵy keleli obrazdardyń biregeıi – Isataı batyrdyń beınesi. Isataıdyń táýelsizdik úshin kúresi, sol jolyndaǵy erligi men qaharmandyǵy, batyrlyǵy men azamattyǵy Mahambettiń óleń-tolǵaýlaryna ózek bolyp, ómirsheń ádebı týyndylardy ákeldi.

Mahambet Ótemisuly aqyn, ári kúıshi bolǵan adam. 1836-38 jyldary Isataı Taımanuly bastaǵan kóterilistiń basy-qasynda bolyp, ári kósemi, ári jalyndy jyrshysyna aınalǵan almas júzdi aqyn. Bala kezinen ári musylmansha, ári oryssha oqyp, zerdesin keńeıtken tulǵa. 1824-28 jyldary Orynbor qalasynda Jáńgir hannyń uly Zulqarnaıynyń qasynda boldy.

Isataı Taımanov pen Mahambet Ótemisov bastaǵan kóterilis týraly ǵalymdarymyz keńes ókimeti kezinde saıasatqa oraı sharýalar kóterilisiniń tasasynda qaldyrdy. Bul kóterilis táýelsizdiktiń basy edi, ádilet úshin maıdannyń alǵashqy qadamy edi, ult bostandyǵynyń tuńǵysh boı kóterýi edi. «Isataı Taımanov kóterilisi» atty A.F.Rázanovtyń, «Torǵaı oblysy» atty Dobrosmyslovtyń, «İshki orda jáne Isataı Taımanov kóterilisi» atty dúnıeler derektiligimen baǵaly. Solaı bola tursa da táýelsizdik rýhyndaǵy Isataı men Mahambettiń tarıhı baǵasyn berýde birjaqtylyq basym bolǵandaı. Oǵan, árıne, avtorlar kináli emes, ýaqyt, zamana, saıası qoǵamnyń ótpeli kezeńi áser etýinen dep, baǵalaǵan oryndy. Bul oraıda Qajym Jumalıevtyń Qazaq SSR ǵylym akademıasy arqyly 1948 jyly jaryq kórgen «Mahambet /1804-1846 jj» atty monografıasynyń qundylyǵy erekshe.

«Men edim» degen óleńinde aqyn kókke atylǵan naızadaı tik shanshylyp:

Boz aǵashtan bıik men edim,
Bultqa jetpeı shart synban.
El qutqarar er edim,
Jandaspaı aqyry bir tynban, –

deýimen-aq, aqyn óziniń kim ekendigin, ne úshin kúreskendigin aıqyn dáleldegen. «El qutqarar er edim» deýi de sondyqtan.

Asylynda, biz buryn Mahambetti aıasy tar uǵymda zerttep, onyń kósegesin kógerte almaı kelgenimiz ras. Mahambet aqyn sharýalar kóterilisin bastap, han-sultandarǵa qarsylyq kórsetýmen tynǵan joq. Aqyn han-sultandarǵa qarsylyq kúresimen týǵan halqyna degen ádilettilik ústemdik qurýy úshin kúresti. Sonymen qatar, eń mańyzdysy, orys patshasynyń bodanynda bolǵan han-sultandarǵa qarsylyq kúresi arqyly ultynyń táýelsizdigi úshin kúresip ulttyń uly aqyny ekendigin jyrymen dáleldedi.

«Uly arman» atty óleńinde:

Jelp-jelp etken ala tý,
Jıyryp alar kún qaıda?
Orama myltyq, tars uryp,
Jaýǵa attanar kún qaıda?
Elbeń-elbeń júgirgen,
Ebelek otqa semirgen,
Arǵymaqtan týǵan asyldy,
Baptap miner kún qaıda?
Alashtaǵy jaqsydan
Batasyn alyp dám tatyp,
Túlkideıin tún qatyp,
Bórideıin jol jatyp,
Jaýyrynyńa muz qatyp
Jalaýly naıza qolǵa alyp,
Jaý toqtatar kún qaıda? –

dep, aqyn, qandaı qıyn jaǵdaı bolsa da, moıymaı óz kózqarasynyń bir betkeıligin tanytqan. Qashanda ult úshin kúres. Qashanda ult úshin maıdan. Bul aqyn – kredosy.

«Halyq – Qudaıdyń ekinshi aty» degen qanatty sóz bar. Sol sózge súıensek, bar qudiret kúshte, bar baılyq-qazyna da, bar ómirdiń tutqasy da halyqta dep sezinetin aqyn «Atadan týǵan árýaqty er» degen óleńinde:

Atadan týǵan arýaqty er,
Jaýdy kórse japyrar,
Údeı soqqan daýyldaı.
Jamandarǵa qarasań,
Malyn kórer janyndaı,
Júırik attyń belgisi
Turady quıryq, jalynda-aı.
Aıtyp, aıtpaı nemene,
Halyq qozǵalsa,
Turmaıdy han taǵynda-aı! –
deıdi.

Iá, halyq qozǵalsa tótep berer eshqandaı kúsh joq. Muny óz zamanymyzdan kórip kelemiz. Reseıde, 1917 jyly halyq qozǵalyp edi, Reseı patshasy áýletimen qóz jumdy. Reseıde halyq qozǵalyp edi, bizdiń dáýirde demokratıa ornady. Halyq qoǵamnyń tutqasy. «Halyq qozǵalsa, tura almaıdy han taǵynda-aı!» deýi de sondyqtan. Mahambet 1938-1946 jyldar arasynda aýyr da, qıyn, qýǵyn-súrgin kórýi tekten tekke emes. Qazaqtyń han-sultandaryna qarsy kúresý arqyly, halqymyzdy bodandyqta ustap otyrǵan patshalyq Reseı rejımine de, Reseı patshalyǵyna da qarsylyǵy ekendigin umytpaǵan abzal. Han ordasynyń tapsyrýymen Seıdalın men Táýke tórelerdiń Mahambet aqyndy tutqyndaý maqsatynda, izine shyraq alyp túsýi de sondyqtan. Bizdiń taǵy da aıtarymyz Mahambettiń qudirettiligi sharýalar kóterilisin bastaý ǵana emes, qazaq handyǵyn qulatý ǵana emes, sol Reseı patshalyǵyna qarsy kúres. Patshalyqtarǵa qarsy kúresý arqyly, ult táýelsizdigine qol jetkizý edi. Biz qazir týǵan halqymyz táýelsizdik alyp, ózin-ózi basqarǵan tusta, óz prezıdenti, óz ánurany, óziniń eltańbasy, óziniń ulttyq kókbaıraǵy jelbirep, álem moıyndaǵan tusta, keıbir saıasatkerler: «Halqymyzǵa táýelsizdik ózinen ózi keldi, oılamaǵan jerden keldi. Jerge túsip qalǵan táýelsizdikti, jerden kótere almaı kelemiz»,- degendi aıtady. Túkte olaı emes. Táýelsizdik úshin, naǵyz maıdan-kúresi – Mahambet aqyn dáýirinen bastalady. HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysyn úrdis boı kótergen táýelsizdik úshin kúres- maıdan. Sol kúres-maıdan HH ǵasyrdy tutas alyp, HH ǵasyrdyń aıaǵynda orys bodanyndaǵy on tórt respýblıka Reseı bodandyǵynan shyǵyp, óz aldyna el boldy. Demokratıa baǵytyn ustaǵan jeke-jeke memleket bolyp, ulttyq týlaryn kóterdi. Solardyń belortasyn-

da – Qazaq Eli. Qazaqstan Respýblıkasy! Sondyqtan bizdiń Táýelsizdigimizdiń týyn kóterý úshin – Mahambet aqynnan bastap, halqymyz ǵasyr boıy kúresip, babalarymyz arman etken táýelsizdikke qol jetkizdik. Bul zaman, ǵasyr aldyndaǵy – uly abroı!

Mahambet poezıasyn qaıta zerttep, qaıta zaman, qoǵamǵa saı, jańa turpatty baǵa berý úshin, Mahambettanýshy, kórnetti qazaq ǵalymy Qajym Jumalıevtyń eńbegin atap ótpeı tura almaımyz. Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Rýda Záıkenova:

Q.Jumalıev «Aıqas» /1944/, «Mahambet Ótemisuly» /1948/, «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» /1961, İİ tom, 1-kitap», «Qazaq eposy men ádebıet tarıhynyń máseleleri» /1958/, «XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy qazaq ádebıeti” /1967/ jáne t.b. eńbekterinde, baspasóz betindegi jekelegen zertteý maqalalarynda Mahambet shyǵarmashylyǵyn ǵylymı turǵydan taldap, onyń qazaq ádebıeti tarıhynan alatyn ornyn aıqyndap, saf kúıinde keler urpaqqa usyndy.

Bul zertteýler Isataı-Mahambet bastaǵan sharýalar kóterilisiniń shyǵý sebebin, áláýmettik mańyzyn, tarıhı ómirsheńdigin aıqyndaýda, Mahambet poezıasynyń tóńkerisshil rýhyn tanytýda alǵashqy jazylǵan mańyzdy materıaldar edi. Sondaı-aq atalmysh eńbekterdiń negizgi ózegi – 1836-1838 jylǵy sharýalar kóterilisiniń ári kósemi, ári halyq muńyn jyrlaǵan shesheni retinde Mahambettiń tarıhı rólin naqty ashyp kórsetiýimen erekshelenedi. Sonymen birge Mahambet óleńderindegi Isataı obrazy, romantızm elementteri, aqynnyń ómiri, taǵdyry, shyǵarmalarynyń kórkemdik erekshelikteri, Mahambet murasyn nasıhattaýshy belgili jyraýlar Murat Móńkeuly men Yǵylman Shórekulynyń qabilet qarymy men jyraýlyq sheberligine, t.b. týraly da parasatty paıymdaýlar jasaıdy.

Boz aǵashtan bıik men edim,
Bultqa jetpeı shart synban,
El qutqarar er edim,
Janbastaı aqyry bir tynban, –

degen aqyn degenine jete almaı, qapyda qaza tapsa da, onyń halyq súıispenshiligine bólengen er tulǵasyn, kúresker beınesin, óleńderiniń

ómirsheńdigin dáleldeýge profesor Q.Jumalıev óz dittegen maqsatyna jetti deı alamyz» – dep tujyrym jasaǵan. Bul óte oryndy da. Buǵan qosa aıtarymyz Mahambet qaza tapsa da, óziniń aqyn retinde de, kúresker retinde de óziniń tarıhı mısıasyn oryndap ketken tulǵa. Ol Isataımen birge jeńilgen joq, qaıta Jeńis jolyna degen tarıhı soqpaq jasady. Sol soqpaqty jolmen halqymyz teńdessiz oqıǵa – Táýelsizdikke qol jetkizdi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń BUU-nyń Myńjyldyq Samıtinde /Nú-Iork, 2000 jylǵy 6 qyrkúıek/ sóılegen sózinde: «Jańa myń jyldyq bizge jáı ǵana ǵalamdyq ózgerister ákelip qana qoımaı, sonymen qatar adamzat ómirindegi betburys kezeńniń bastalǵanyn bildiretini aıdan anyq», – dep bastap, sózin jalǵastyra kele: «1943 jyldyń aıaǵynda alǵash ret bolashaqtyń álemdik tártip máselesi talqylaǵan Tegeran konferensıasynda uly amerıkandyq – Qurama Shtattardyń prezıdenti Franklın Delano Rýzvelt kezdesýge qatysýshylarǵa bylaı degen edi: «Bizdiń árqaısymyzda ózimizdiń derbes fılosofıamyz, derbes dástúrlerimiz ben ómir saltymyz bar. Biraq biz osynda, Tegeranda bizdiń ulttarymyzdyń bir-birinen ózgeshe murattary bizdi jalpyǵa ortaq ıgilikke bastaı otyryp, búkil álemniń bereketine qaraı birlese qozǵalý barysynda birtutas úılesimdi biriktire alatynyn dáleldedik» – dep tujyrymdaǵan bolatyn.

Elbasymyz aıtqandaı, «Ǵalamdyq áriptestik ústemdik etýshi prınsıpke júginetin, ádilettilik, demokratıa, eń bastysy árbir eldiń óz táýelsizdigine ústemdik etetin jańa dáýir týdy. Ol – Táýelsizdik dáýir. Sol Táýelsizdik dáýiriniń ústemdik etýine alǵash jol salǵan – Mahambet pen Isataıdyń jankeshti kúresi. Sol kúres-maıdandy baıandy etken Tuńǵysh Prezıdentimiz –

Nursultan Ábishuly Nazarbaev boldy. Búginde:

Boz aǵashtan bıik men edim,
Bultqa jetpeı shart synban.
El qutqarar er edim,
Jandaspaı aqyry bir tynban, –

deıtin de Elbasymyz Nursultan Ábishuly bolmaq.

Tebingi teris taǵynbaı,
Temirqazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me?! –

dep Mahambet jyrlaǵandaı, Táýelsizdigimizdi tik turǵyzyp, bostandyǵymyzdy baıandy etpeı, «Erlerdiń isi biter me?!» degimiz keledi.

Mahambet Ótemisuly – Táýelsizdiktiń uly jyrshysy. Táýelsizdiktiń basy bolǵan aqyn. Bul kúnde aqyn degenine jetti. Qazaq eli – Táýelsizdiktiń týyn kókke kóterdi. álem qazaq halqyn tanydy. Memleket ekenin moıyndady. Moıyndatqan aqyn Mahambet Ótemisuly bolsa, óz isimen dáleldep, qajyr-qaıratymen, aqyl-oı parasatymen Tuńǵysh Prezıdentimiz bolyp, Qazaq atyn álemge mashhúr etken Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev!

Keńes ókimeti kezinde Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń kezektegi sezi ótti. Sol sıez eki bir este qalarlyq oqıǵasymen jadymda qaldy. Birinshisi Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy, jazýshy Ánýar Álimjanov jazýshylar sezin ashty. Sol kezde sez zalyna bir qarıa áıel ımene basyp, ortaǵa endi.Prezıdıýmda otyrǵan Dinmuhamed Ahmetuly Qonaevtan bastap barlyǵy álgi áıelge ańtarylyp qarap qaldy. Sol kezde birinshi qatarda otyrǵan Báýkeń – Baýyrjan Momyshuly murty tikireıip, kózi ejireıip burylyp, álgi áıelge qarady. Ol bolsa zaldyń orta sheninde otyratyn oryn taba almaı, ne isterin bilmeı turǵan sáti edi. Baýyrjan Momyshuly áskerı ádetine basyp, atyp turyp, álgi áıeldi eritip birinshi qatarǵa keldi de, Syrbaı Máýlenov, Juban Moldaǵalıev otyrǵan barsha aqyn-jazýshylarǵa:

– Vstat! – dep aıqaı saldy. Bári de atyp turdy. Bir oryn yǵysyńdar dep, álgi áıeldi janyna otyrǵyzdy. Prezıdıýmdaǵylar abyrjyp, zaldaǵy aqyn-jazýshylar tańyrqasyp qaldy. Men ol kezde «Qazaqstan» saıası baspasynda redaktor qyzmetin atqaratynmyn. Álgi beıtanys áıel bizdiń redaksıadaǵy Ǵalym Muhamedjanov aǵamyzǵa kelip, anda-sanda muńyn shaǵyp turatyn. Men sodan tanıtynmyn. Álgi beıtanys áıel – uly aqyn Maǵjan Jumabaevtyń jubaıy edi. Ol kez Maǵjannyń atyn aıtýǵa bolmaıtyn, esimi bir jýrnal-gazetke kirip ketse, ol gazet-jýrnal mindetti túrde jyrtylatyn. Ótken ǵasyr – HH ǵasyrdyń 70-shi jyldary edi. Keıin Maǵjan aqyn aqtalǵannan keıin Músilim Bazarbaev bastap, biz qostap Maǵjan Jumabaevtyń 100 jyldyǵyna arnap, úsh tomdyǵyn óziniń túp-nusqasymen shyǵarǵan edik. Sol úsh tomdyqtyń ǵylymı qosymshasy – ǵylymı túsindirmesin men jazyp, redaksıa alqasynyń múshesi bolǵanmyn.

Ekinshisi, sol Qazaqstan jazýshylar odaǵy sezinde Oljas Súleımenovke sóz berdi. Onda ol qyzmette joq edi. Oljas Omaruly ádebıettiń biraz problemalaryn, kezek kúttirmeıtin kún tártibindegi máselelerdi aıta kele:

– Men jaqynda Sırıada bolyp qaıttym. Sheteldiń qaı jerine barsam da, qazaq ekendigimdi aıtsam bilmeıdi. Bizdiń eki-aq pasportymyz bar eken: birinshisi – uly Muhtar Áýezov, ekinshisi – uly Jambyl Jabaev! Sol aqyn-jazýshynyń elinenmin desem, qazaq halqyn bile bastaıdy. Sońǵy kezderi saıası qaıratkerler basshylarymyzdy da bile bastapty. Sırıada bolǵan kezdesýde maǵan:

– Sizdiń patshalaryńyz –Din Muhameduly Qonaevtyń aty, din – bul relıgıa degen sóz, Muhammed – paıǵambar aty. Sizdiń basshylaryńyz meshitke bara ma, namaz oqı ma?» – dep saýal qoıdy. Men bylaı dep jaýap berdim:

– Men ózim aptasyna bir ret meshitke baram. Barǵan saıyn ol kisini kórmeımin. Soǵan qaraǵanda ol kisiniń qoly tımeıtin bolýy kerek dedim, – dedi.

Bul eki keltirilgen epızodta da 70-shi jyldary Táýelsizdigimizdiń joq ekendigi anyq kórinse, ekinshiden, adam bostandyǵy atymen joq ekendigi baıqalsa, qazaq degen el bar ekendigin sheteldiń bilmeıtindigi, tek on bes respýblıkany Reseı dep tanıtyndyǵy aıqyn sezilip tur.

Qudaıǵa shúkir, Qazaqstan respýblıkasy táýelsizdigimen, tuńǵysh prezıdentimiz Nursultan Ábishuly Nazarbaev táýelsizdiktiń alǵash jolyn bastaǵan tarıhı tulǵasymen, jelbiregen kók baıraǵymyzben, án-uranymyzben, Eltańbamyzben álemniń túkpir-túkpirine Qazaq aty jetti. Qazaqstan memleketin, Qazaqstan Prezıdentin bilmeıtin el kemde kem. Bul úshin ishteı de, syrttaı da júrekjardy qýanýǵa turarlyq. Buǵan qýana almaǵan qazaq basqany da, el-jurtty da qýanta almaıdy. Qýanta alǵan qazaq qana bolashaq el-jurtyn qýantary aqıqat.

Bul Mahambet poezıasyna qandaı qatysy bar degen uǵym týýy yqtımal. Qatysy bolatyny Mahambet Ótemisuly ómirbaqı táýelsizdikti ańsap ótken aqyn. Sol Táýelsizdik jolynda neler yqylym zaman bolmady?

Nebir qıyndyqtar, tar jol taıǵaq keshýmen boldy. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev, Júsipbek Aımaýytov-syndy alash azamattary, Alash qaıratkerleri Mahambet aqyn jolyn jalǵastyryp, kúres maıdanǵa shyqty. Bul kúres te aıaqsyz qaldy. Aıaqsyz qalsa da jalǵasyn tapty. Keńes ókimetiniń, Reseılik ımperıanyń qylyshynan qany tamǵan tusta qazaq arystary ıtjekkenge aıdaldy, qýǵyn-súrginge tústi. Mundaı qasiretti basynan keshken Mahambet aqyn:

Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus!
Qanatyń qatty, moınyń bos.
Isataıdan aırylyp,
Jalǵyzdyqpen boldym dos,
Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus!
El qoryǵan men edim,
Men de aıryldym elimnen.
Kól qoryǵan sen ediń,
Sen de aıryldyń kólińnen.
Aspanda ushqan qyzǵysh qus!
Seni kólden aıyrǵan –
Lashyn qustyń tepkini,
Meni elden aıyrǵan –
Han Jáńgirdiń ekpini.
Aıtyp, aıtpaı ne kerek,
Qusalyqpen ótti ǵoı,
Mahambettiń kóp kúni, –

deıdi. Aqyn ózine kómekke kele almaǵan jurtyna nalyp, qyzǵysh qusqa muńyn shaǵyp otyr.

Mahambet aqyn qashanda qaısarlyq minezben ǵumyr keshe otyryp, alǵa qoıǵan maqsatyna ishteı sengen tulǵa. Táýelsizdik, bostandyq búgin bolmasa erteń bolatynyn túısine otyryp kúresken.

Nazary qaıtqan kún bolǵan,
Jibekten baýy kónerip,
Aq suńqar ushqan kún bolǵan.
Baǵanaly boz orda
Eńkeıińki kún bolǵan.
Telegeı-teńiz shalqyǵan
Qoǵaly kólder sýalyp,
Tizege jeter-jetpes kún bolǵan,
Japanǵa bitken báıterek,
Japyraǵynan aırylyp.
Qý túbir bolǵan kún bolǵan,
Alqalaǵan jer bolsa,
Azamat basy quralsa,
Máshýrat berer el edik;
Isataıdan aırylyp
Alqalaı kelgen keńeste
Dem quryǵan kún bolǵan.

dese de, alǵash betten qaıtpaǵan aqyn:

Batyr bolmaq oıdan-dy,
Aıqaılasyp jaýǵa tı,
Táńirim biler, jigitter,
Ajalymyz qaıdan-dy, –

dep ózin-ózi qaırap, ózgeni de qaırap ádilet jolyna bet burady. Qanshama elegıaǵa berilse de, arjaǵynda tasqyn kúsh býyrqanyp jatady:

Men taýda oınaǵan qart maral,
Tabanym tasqa tıer dep,
Saqsynyp shyqqan qıadan,
Qaıyńnyń basyn jel soqsa,
Qarshyǵa qus qaıǵyrar:
Balapanym sýǵa keter dep,
Mamyǵyn tókken uıadan,
O daǵy bizdeı bolǵan sorly eken, –

dep, «tabanym tasqa tıer dep», «balapanym sýǵa keter dep» talaı oı-muńǵa batqan, talaı oı basyn tarazylaǵan aqyn jan qasiretin beıneleýge umtylady. Mahambettiń lırıkalarynyń astarynda ulanǵaıyr syr men sher jatyr.

Bul dúnıeniń júzinde,
Aıdan kórkem nárse joq,
Túnde bar da, kúndiz joq,
Kúnnen kórkem nárse joq,
Kúndiz bar da, túnde joq.
Musylmanshylyq kimde joq,
Tilde bar da, dinde joq,
Kóshpeli dáýlet kimde joq,
Birde bar da, birde joq,
Azamat erler kimde joq,
Erikken kúni qolda joq.
Zamanym meniń tar boldy.
Týra ádildik bıde joq,
Bárin aıt ta, birin aıt,
Qaýmalaǵan qaryndas.
Qazaqta bar da, mende joq.

dep, aı men kúndegi, kórkemdikti óz janynan, óz júreginen izdeıdi. Aqyn qudirettiligi de osynda. «Zamanym meniń tar boldy, týra ádildik bıde joq» dep, zamany men qoǵamy, dáýiri men adamynan ádilet izdeıdi. Tıanaq eter, dińgekti ańsaıdy. Aqyn júreginen týǵan jyrlardy qalaı taldasań da, prızmanyń san qyryndaı aldyńnan shyǵady. İzdegenińdi tabasyń, oı-pikirine bas ıip ılanasyń.

Táýelsizdiktiń uly aqyny – Mahambet Ótemisuly ekeni daýsyz. Han-sultandarǵa bılerge ashynyp aıtqan árbir jyrynyń astarynda ádilet jatyr, ádilettiń arjaǵynda bostandyq basyn bıikke kótergen, bostandyqtyń arjaǵynda táýelsizdik eńsesin kóterip, el-halqynyń aldynda shamshyraq juldyzdaı, baǵyt berer temirqazyqtaı jarqyraı janady.

«Týǵan uldan ne paıda?» óleńinde aqyn barsha keler urpaqqa ún tastaıdy. Rıtorıkalyq suraqtar qoıý arqyly, bolashaqtyń jas urpaǵyna, jas jetkinshekterge úlgi bolar uǵymdy jetkizedi, amanat etip:

Aq jumyrtqa, sary ýyz,
Álpeshtep qolda ósirgen,
Týǵan uldan ne paıda?
Qolyna naıza almasa,
Atanyń jolyn qýmasa,
Alashtyń baılyǵynan ne paıda?
Qulannan basqa el tappaı,
Qonaryna jer tappaı,
Mańqıǵan sary daladan,
Ekindide qulaǵan,
Tarylyp kelgen erlerge,
Qaıyry onyń bolmasa?..

dep túıedi. Soqpaǵy mol, shytyrman oqıǵaǵa toly ómirdiń ata saltyn, baba dástirin tıanaqty jrgizetin urpaqtar da bar, túısigi az, ómirge ne úshin kelgenin paıymdamaıtyn jastarymyz da joq emes. Mine, osyndaı urpaqtarǵa áser beretin tereń oıly jyrlar bul. Optımısik-progressıvshil aqyn óleńderi romantızmge de, elegıalyq sarynǵa da toly sezimder. árbir óleńi kúreske, keleshekten kúder úzbeýge de baǵyttaıdy. Sonysymen qundy.

Qaradan bir-aq týsaıshy,
Halyqtyń kegin qýsaıshy,
Artymyzdan bizderdiń,
Aqyryp teńdik surarǵa! –

deıdi, kúresker aqyn. Teńdik alý – baqytqa jetý joly ekenin uǵynǵan aqyn. Sol úshin janyn pıda etýge bar. Janyn sol jolda pıda etti de!

Teńdik alý, Táýelsizdikke qol jetkizý – aqyn armany bolsa, Mahambet aqynnyń búgingi urpaǵy Táýelsizdik ómirdiń maǵynaly ǵumyryn keshýde. Bul da aqyn armanynyń oryndalǵany, aqyn rýhynyń máńgi tiri ekenin dáleldeıdi.

Ótemis urpaǵynyń Mahambetten basqasyn tarıhı derektermen, atar bolsań, aǵasy Bekmaǵanbet – Jáńgir hannyń on eki bıiniń biri eken. Ismaıyl Qojahmet, Ibraım-syndy perzentter Isataı kóterilisine birge qatysqan. Dese de, Ótemis balalarynyń ishinde Mahambettiń shoqtyǵy bıik. Tek, bir áýlet basyndaǵy bıiktik emes, barsha qazaq ataýlyǵa, barsha Alashqa qasterli de qasıetti bolǵan tarıhı tulǵa.

Mahambet aqynnyń óleń ózegindegi basty keıipkeri – ádilet úshin aıqasqan Isataı batyr. Isataıdyń obrazyn somdap, beınesin, ónerdiń ólmes músinine aınaldyrǵan aqyn. Isataıdyń jaýǵa shapqan eren erligin, asqar taýdaı eńsesi ıilmes órligin sıpattap:

Tolǵaı, tolǵaı oq atqan,
On eki tutam jaı tartqan,
Qabyrǵasyn qaqyratqan,
Tebingisin tese atqan,
Tizgininen kese atqan.

Gıperbollany qoldanǵan aqyn oqıǵany damytý arqyly, Isataıdyń kesek tulǵasyn somdaıdy.

Kórnekti qazaq ǵalymy Á.Derbisalın Orynbor qalasynyń arhıvinen Mahambettiń ólimi jaıly jazylǵan derekterdi tapqany kópshilikke málim. «Syrtqy ister mınıstrligi, Orynbor shekaralyq komısıa qylmysty ister bóliminiń Mahambet Ótemisulynyń óltirilýi jaıly túsiniktemede: «Joǵary mártebeli myrza Orynbor áskeri gýbernatoryna, Qyrǵyz ordasynyń batys bóligin bıleýshi Baımaǵambet Aıshýaquly 5 noıabrde shekaralyq komısıanyń 1355 habarymen qyrǵyzdar arasynda júrip, komısıanyń Berish rýynan shyqqan qyrǵyz Mahambet Ótemisulyn ustaý jaıly qatynasyn alǵannan keıin, bıleýshi sultan oǵan 15 adam jiberedi. Olar mynalar edi: horýnjıdiń zaýrádnıgi Yqylas Tóleuly, bı Jańabergen Bozdaquly, qyrǵyz Musa Narymuly jáne taǵy basqalar» – dep bastalady da, – «Osynyń arasynda úıdiń syrtynda turǵan qyrǵyz Júsip Óteýliuly ishtegi aıqaı-shýdy estip, joldastaryna jaqynda dep belgi beredi de, úıge kirip kep, Mahambettiń áıeliniń qolyndaǵy narkeskendi kúshpen tartyp alady, al Musa bolsa qanjar jumsaǵysy kep julqynyp júrgen Mahambetti ázer-ázer ustap turady. Ol qolyndaǵy qanjaryn tastatý úshin qylyshpen Mahambettiń qolyn shappaq bolady, biraq qylysh týra basyna tıip. Mahambet taban astynda til tartpaı ólip ketedi. Yqylas Tóleuly men Musa Nuralyulynyń aıtýynsha, olar Mahambetti óltirgisi kelmepti, – deıdi.

Qaıyrjan Ábısatov «Mahambet ǵumyrnamasynyń beımálim betteri» atty zertteý eńbeginde: «Men 1966 jyly 9 shildede antropolog Noel Jumabaıuly Shaıahmetovtiń Mahambettiń súıegin qazyp túgeldep alǵanyn, onyń súıekterin Almatyǵa alyp kelgenin, Mahambettiń skýlptýralyq portretin jasaǵanyn, keıin halqymyzdyń abzal azamaty, ardaqty uly, qaharman aqyn-kompozıtor súıegi 17 jyl boıy qaǵaz jáshik ishinde shań-shań bolyp ár jerlerde jatqanyn, tek 1983 jyly 15 mamyrda qaıta jerlengenin óz kózimmen kórgen, babamyzdyń súıekterin qabirinen jáne qaıta pákteýi men qaıta jerlenýine basynan aıaǵyna deıin qatysqan kýágermin».

Al, ataqty elimizge máshhúr antropolog Noel Jumabaıuly tilshilerge bergen suhbatynda, «Mahambet ólimine baılanysty tarıhı derek týraly ne aıtar edińiz? – degen saýalǵa:

– Aldymen aıtarym Mahambettiń basy shabylyp óltirilgeni ras boldy. Qabirdi qazǵanda, Mahambettiń basy ornynda joq ekenin baıqadyq. Ol bólek qolynyń janynan shyqty. Mahambettiń 1846 jyly 20 oktábrde óltirilgeni jaıly Orynbor shekaralyq komısıasynyń dokýmenti arhıvte saqtalǵan. Ony sol jyly 21 noıabrde Mahambet ólimin tekserý týraly kezdeısoq Mahambet óliminiń ústinen shyqqan orys chınovnıgi Redkınniń raporty joqqa shyǵarady. Bul raportta Baımaǵambet Aıshýaqov bergen raport tipti basqasha, – dep derek berdi.

Budan ári antropolog Redkın raporty shyndyqqa bir taban jýyq ekenin, bir top qyrǵyzdar Mahambettiń basyn uryp óltirgenin, shekeden urǵan eki soqqydan keıin aqyn etbetinen qulap, jelkeden tıgen úshinshi qylysh basyn kesip túskenin baıandaıdy.

Shynynda da batyr aqyn qapylysta qaza tapqan. Sóıtip eki áıeliniń kózinshe basyn kesip alǵanyn, antropolog Noel Shaıahmetov naqty derektermen keltiredi.

1969 jyly «Qazaqstan» baspasynan Noel Shaıahmetovtyń «Iz tmy vekov» /«Ǵasyrlar tuńǵıyǵynan»/ degen kitapshasy orys tilinde jaryq kórip, tez taralyp ketti. Qaıta basylmady.

Muny keltirip otyrǵan sebebimiz Qazaqtyń ulttyq uly aqyny Mahambet Ótemisuly ult úshin, ult táýelsizdigi úshin qurban bolýy, qapıada qaza tapty. Aqyn Isataıǵa serik bolyp kúresip qana qoıǵan joq, máńgi tiri óleń-jyrlarymen maıdan salyp atqa mindi. Atqa minip qoıǵan joq, ǵasyrdan ǵasyrǵa jetetin, máńgi tozbas almas qylyshtaı jyrlaryn el-jurtyna amanat etti. Amanat etip qana qoıǵan joq, tarıhı jyrlarymen tarıhı tulǵalardy pash etti. Ádilettilik úshin, bostandyq úshin kúresip, alǵashqylardyń biri bolyp Táýelsizdik týyn kóterdi. Han-sultandarǵa jyrlarymen qarsy shyqsa da, qazaq halqy úshin ózindik aryny bar, sol han-sultandardy da jyrlarymen tarıhı tulǵa retinde beınesi men eskertkishin qaldyrdy. Qalaı desek te, Mahambet tarıhymyz úshin ulttyq táýelsizdigimizdiń týyn kótergen uly tulǵa. Jyrlary – máńgi ólmeıtin ultymyzdyń uly murasy.

Alda uly merekemiz – Táýelsizdigimizdiń 20 jyldyq Mereı toıy. Qazir qazaq eli – álem tanyǵan el. Sol Táýelsizdik úshin kúrestiń bastaý kózi bolǵan aqyn Mahambet Ótemisulynyń eskertkishi uly Kenesary hanmen birge Esil ózeniniń jaǵasynda Eskertkish turǵyzýǵa laıyq dep oılaımyz. Táýelsizdigimizdiń uly kósh basshysy – tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Ábishulyna osy bir tilekti aqyn retinde aıtqym keledi. Bul Táýelsizdik úshin kúrestiń búgini men erteńi úshin, bolashaǵymyz úshin qajet der edim.
H1H ǵasyrdyń I-II jartysyndaǵy qazaq poezıasy jáne táýelsizdik ıdeıalary

Mahambet Ótemisuly (1804-1846)

1836-1838 jyldary qazaq halqynyń narazylyǵy burq ete túsken kezde, aqyn kóterilis kósemderiniń biregeıine aınalyp, onyń uranshysy, bastaýshysy, rýhanı kúsh-qýat berýshi boldy.

Shernıaz Jarylǵasuly (1807-1867)

Qazirgi Aqtóbe oblysynyń Oıyl aýdanynda týǵan. Isataı Taımanov bastaǵan kishi júz qazaqtarynyń kóterilisine qatysqan. Baımaǵambet sultan kezinde Isataı men Mahambetpen qatynasyn úzbegen.

Shákárim Qudaıberdiuly (1858-1931)

Shyńǵystaýda dúnıege kelgen Abaıdyń týǵan aǵasy Qudaıberdiniń uly Shákárim Abaıdyń tárbıesinde ósedi. Shákárim ǵulama adam. Túrik, arab, parsy, orys tilderin jetik meńgergen.

1931 jyly keńestik solaqaı saıasattyń qurbany bolǵan. Jarty ǵasyr jabýly jatqan mol murasy búginde el ıgiligine aınaldy.

Óleń tolǵaýlary, «Eńlik-Kebek», «Qalqaman-Mamyr», «Láıli-májnún» dastandary, «Úsh anyq» jáne túrik-qazaq halyqtarynyń shejiresi – ádebıetimizdiń altyn-marjandary deýge bolady.

Mahambet aqyn týyndylary lırıko-fılosofıalyq jyrlar ekendigin ǵalymdar qýattap jazyp júr. Munysy durys baǵyt. Mahambet aqyn tereńnen tolǵaıdy, óleńniń tamyrynan tartady. Sondyqtanda salıqaly, oıly. «Qoǵaly kólder qom sýlar, Kimderge qonys bolmaǵan?». Birden oqyrmandardy tartatyn tolǵanys. Uly Abaı da jyrlarynyń alǵashqy joldaryn osylaısha alǵa tartady. Oqymasyńa bolmaıdy. Bul aqyndyqtyń belgisi, nemese aqyndyq bolmys dep baǵalaýymyz kerek. Mahambettiń «Sazdaýǵa bitken quba tal, Kimderge saıǵaq bolmaǵan ?». Tosyn qubylys. «Sazdaýǵa bitken quba tal» degenniń ózi qandaı áserli. Eshkimniń aýzyna túse bermeıtin sóz. «Basyna jibek baılaǵan, Arýlar kimnen qalmaǵan?». Qalaı deseńizde sol arýlardy kórýge yntyqtyratyn óleń joldary. «Tańdap mingen tulparlar, ıesin qaıda jaýǵa salmaǵan ?» degen óleń joldary bir-birinen ozyp, arýlar men tulparlardy astastyrady. «Tańdap mingen tulparlar, ıesin qaıda jaýǵa salmaǵan» deı otyryp, odan saıyn kúsheıtip: «Qulandar ishpes burshaq qaq, kimderge sherbet bolmaǵan?». «Sadaǵyna sary shirkeı uıalap, jaý izdegen erlerdiń, qaıda basy qalmaǵan? İshelik te jelik, minelik te túselik, oınalyq ta kúlelik, Abaılasań jigitter, mynaý jalǵan sum dúnıe kimderden keıin qalmaǵan?» júıeli sózdiń máıegin aldyńa tartyp, oıǵa batyrady. Rıtorıkalyq suraý arnaý túrinde aıtsa da, lırıka-fılosofıalyq qalypqa túsiredi. Oı óz-ózinen quıylyp, janyńdy terbetedi, sezimińe sezim qosady. Bul naǵyz aqyndyq sheberlik. Talantty daryndylyq belgisi. Aqyn birde lırık, birde fılosof. Eki ónerdi toǵystyra alǵan arǵymaq-tulpar aqyn.

Mahambet ózi kúresker aqyn, kúresker aqynnyń jany lırıkaǵa tarta beredi. Eli úshin qamyǵady, ultynyń ar-ojdanyn oılaıdy. Sol kezdegi aınala ańdaǵan jaýlarǵa alańdaıdy. Ultynyń saltyn, dástúrin saqtaýdy negizgi temirqazyq etedi. Halqymnyń kúni erteń ne bolady, bolashaǵy qandaı dep, kúı keshedi. Bul jóninen Abaı oılarymen ushtasyp jatady. Abaı fılosofıaǵa tereńdep ense, Mahambet fılosofıasy kúres ústinde órbıdi. Sondyqtan da aqyn: «Qaıyńnyn basyn jel soqsa qarshyǵa qus qaıǵyrar» deýi de elin, halqyn oılaýdyń belgisi. «Balapan sýǵa keter, mamyǵyn tókken uıadan» deýi de qazaq urpaǵyn oılaýy. Mahambet óleńderi elegıalyq óleńder emes. Sony oıdy alǵa tartatyn ójettik jyrlar.

Emenniń túbi sary bel,
Erisken kóńil bári bal,
Joǵarydan tómen tógeıin,
Keregeńdi terip al! –

deýi de tegin emes. Ol ózine sengen aqyn. Sezim otyn elge shasha bilgen shaıyr.

* * *

Mahambet Ótemisov-syndy aqyndy zertteýdegi basty baǵyt pen mindetti aıtar bolsaq tómendegi ustanymdy baǵyt-baǵdar enkenimiz oryndy.

Mahambet aqyn týraly sózdi, asylynda uly Muhtar Áýezov sózimen bastaǵan jón: «Ótemisuly Mahambet – Isataı qozǵalysynyń eń iri adamynyń biri, Isataı naǵyz qandy kóılek joldasy eken.

Týysy Berish rýynan. Atasy – Ótemis. Onyń atasy – Qulmáli. Máli degen qazaqqa bir soǵysta qolǵa túsken tutqyn eken.

Berish ishinde Týmas degender enshiles, týysqan ǵyp áketken. Máli tuqymy ózderin parsy patshasy Nádirsheniń násilimiz deıdi eken.

Qulmáli keıin ósip, bir bólek el bolǵan. Ornyqqan mekeni: Gýrev úıezi, Taısoıǵan degen jer.

Qazaq ishi Qulmáli tuqymynan bı de, batyr da, sheshen de shyqqan dep, bulardyń túbin zatty desetin bolsa kerek.

Ótemis Aıshýaq, Bókeı degen Kishi júz handarynyń tusynda qabyrǵaly bı atanǵan. /«Mahambet álemi», 186-bet, 11-tom/»,- dep bastap, Mahambettiń aqyndyǵy týraly: «Sol, «kópti artyńnan ert, keregińe jarat» degen baǵyt Mahambettiń de ári is, ári sóz júzinde birden-bir nyq ustaǵan programy. Sonda basshynyń ózi kim? Oǵan «Tolarsaqtan saz keship» degen óleńinde:

Taǵydaı tańdap sý ishken,
Tarpańdaı tizesin búgip ot jegen.
Taǵy syndy myrza edik;
Taǵy da keldik tar jerge
Tańdansań taǵy bolar ma
Táńiriniń salǵan bul iske? –

deıdi. Ustanǵan isi, oıdaǵy nıeti boıynsha bul Buqar uranyn qostap kelgen «myrza» edi.

Kónbek, boıusynbaq emes edi. óziniń kózdegeni bar edi. Onysy óziniń jeke qalpyn, baǵynbastyq qalpyn, ataǵy syndy myrza qalpyn» qaımaǵyn buzbaı saqtaımyn degen maqsaty edi.

Biraq ol Buqar zamany bir sári, ótip ketti. Bul sol taptyń adamy bolsa da ózgergen tarıhı jaǵdaıdyń ortasynda is qylatyn boldy. Qolyndaǵy tý jyǵylyp, súıengen tiregi synyp, quldılap, qulap barady. Endi buǵan sońǵy ret tuıaq serpý, barymen bir-aq bulqynyp kórý ǵana qaldy. Sonymen Mahambettiń bar sózi – osyndaı sońǵy bulqyný, sońǵy týlaýdyń jyry bolady. Bul bulqynǵanda úlken ispen, iri ekpinmen qulshynyp-bulqynǵan isi bir-aq is bolsa da, bardy salatyn, qulash keretin astań-kesteńniń, alaı-túleıdiń isi /«Mahambet álemi», 190-bet, 11-tom/», dep túıindeıdi. Budan ári Muqań: «Salt-sana júzinde joǵarǵy ústem taptyń kópten daıyndaǵan qarsylyǵyn bul qolma-qol iske asyrýshy aqyn bolǵan. Bunyki sóz ǵana emes, uly dúbir is, alasapyran tartys. Jyrynyń bári tutasqan qımyl. Qan maıdan ústinde kópti ekilendire sóılegen: shabýyl, atoı, uran jyry. Ylǵı sezimge soǵyp, qanǵa shabatyn qyzdyrma jyr.

Sonymen Mahambet jyrlary bir-aq túıinge arnalǵan, ǵasyrlar boıynda kópshilikke udaı úlken dert bop turǵan úlken jaranyń aýzyn julǵandaı bolatyn. Búkil H1H ǵasyr ádebıetinde qımyl men kúres jyryn Mahambetteı qyp jyrlaǵan ózgeshe aqyn bolǵan emes. Aldy da, arty da bir ózi sıaqty / «Mahambet álemi», 191-bet, 11-tom/». Bul ózi keremet baǵa. Táýelsizdiktiń jarshysy, táýelsizdik jolyndaǵy uly aqyn dep berilgen baǵa.

Budan ári oıyn jalǵastyrǵan uly Muhań aqyn sheberligin:

Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký, eńký jer shalmaı, –

degendegi ylǵı keletin «e» dybysy – aýyzsha óleńniń bar nári bop ketedi. Bul daýysty dybystan qurylǵan úndestik bolǵanda «asonans» dep atalady.

Eger:

Tebingi terge shirimeı,
Terligi maıdaı erimeı, –

degen sıaqty «t» dybysyndaı daýyssyz dybystardan quralǵan úndestik bolsa, ony «alıterasıa» deıdi. Mahambettiń qyzdyramyn, jelpindiremin degen aýyzsha úgiti osyndaı túrde bólengen. Biraq bundaǵy jyr ishindegi kóp kórnekti sýretter Buqardikinen basqa bop maǵynalanǵan; ishinara birimen-biri baılanysqan bolady. Buqarda kóp túsinbesin degen attama, alamysh, baılamsyz sýretter ádeıi keltiriletin. Sondaı borasyny burqaqtyń ishinde ár jerge, uqqanǵa arnap kómbe kómip ketetin. Sóz túıimin kópten alyp qashý.

Al mynada: sol kóppen bir saparda, tar kezeńde ıyq súıesip, «bir jeńnen qol, bir jerden sóz shyǵaram» dep tur. Sondyqtan endi Buqar úlgisindegi jaltartpa, tuspal kerek emes, ýaqytsha bolsa da kóptiń tili bop sóılep baǵý qajet. Sol kóptiń «ózi bop turyp, tutas tamsandyratyn qyp sóıleý kerek. Bunyń bári aqynnyń uǵymy bolýyn tileıdi. Mahambet sol kerekti dárejede uǵymdy, kópke túsinikti bop, jaqyn bop kórinedi. Bundaǵy:

Alty malta as bolmaı,
Ózińnen týǵan jas bala
Saqaly shyǵyp jat bolmaı, –

degen.

Tebingi teris taǵynbaı,
Temir qazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı, –

degen sıaqty sýretterdiń bári ishteı bir taqyryp, bir maqsat, maǵynaǵa baǵynady.

Neshe alýan syrtqy bólek kórnistiń barlyǵy da osy tartys jolynda janyn aıamaı eńbek etken erdiń keıpin sýrettep tolyqtyrady. Burynǵy óleń-jyrǵa ár jerden shań berip, basy qosylmaı, bytyrap júretin sýretter mynada: qatty jymdasyp, ekshelenip, bir bas, bir tas bop alady. Aqynnyń kópke tastap otyrǵan uranyndaǵy tilek-talap ta osy. Bytyrap, ydyrap júrgen el basy qosylsa, oıdaǵy basshy bastasa is dáýirlep, eńbek janyp, kórikti kórinis shyǵar edi deıdi.

Osymen «Ereýil atqa er salmaı» degen jyrlardyń ishki-syrtqy qurylysy: tabıǵı-tutas bitken, biryńǵaı bútindikti bildiredi /Mahambet álemi», 192-193 better, 11 tom/», – deıdi. Bul sózdi, bul oı-pikirdi Mahambet aqyn týraly tylsym pikirdiń basy dep sanaýymyz tarıhı aqıqatqa jatar edi. M.Áýezov ol kezde oıyn ashyp aıta alǵan joq. Sonyń ishinde indetip otyryp jaıyp saldy, el-halqyna.

Budan ári uly Muqań: «Sonda «Ereýil atqa er salmaıdaǵy» kúı: «Talma qajyma, salǵan saıyn órshelendirip, órleı ber» degen kúı bolady.

Al «Tolarsaqtan saz keship» degen jyr taǵy da alǵashqy taqyrypty qozǵaıdy. Sóz saptaý, kórinis-sýretti eksheý bunda da sol taqyrybymen alǵashqy óleńdegideı úıles keledi. Biraq bunyń tusynda ýaqıǵanyń beti ózgergen. Aqynnyń hali ózgergen. Ol endi soǵys ústinde emes. Syrtqy hali – jeńilýshiniń hali. Sondyqtan qarsylyq ereýilin, uranyn basqa kúıge aınaldyryp:

At basyna soqtyryp,
Ata-eneni sóktirip,
Nálet dese bolmas pa,
Bizdiń osy júrgen júriske, –

degen qatty qarǵys,ashý serpinimen bitiredi /«Mahambet álemi», 194-bet, 11-tom/»,- deı kelip, «Sonyń ishinde:

Jamannan týǵan jaqsy bar,
Atasyn aıtsań nanǵysyz... –

dep bir qoısa:

Aıyrdan týǵan jampoz bar,
Narǵa júgin salǵysyz, –

dep taǵy aıtady. Dandaısyǵan talaı maqtaýly jalǵyzdan da, kópten, tómennen de shyǵyp ozǵan – kóp erdiń qımylyn qostaıtyny bar. Kóppen birge júrip, bite qaınasyp, kóp synasý arqyly bergen baǵasy. Bul jyrynda da batyr-aqyn tózip otyrǵan joq, degenine jetpegenine ókinip qana otyr

/«Mahambet álemi», 195-bet, 11-tom/», – dep túıindeıdi. Bul Mahambet aqyn týraly bolashaqtaǵy zertteýlerdiń álqıssasy, ári epılogy da. Mine, táýelsizdik týynyń aqynyn bolashaqta osy baǵytta zertteýimiz kerek. Osy deńgeıde, Mahambet Ótemisov-syndy uly aqynnyń tarıh aldyndaǵy, Qazaq halqy aldyndaǵy, Táýelsizdik alǵan Elimizdiń aldyndaǵy ádebıettegi ornyn belgilep berý – uly maqsatymyz, ádebıet taný ǵylymy aldyndaǵy parasatty paryzymyz.

Táýelsizdik qazaq eliniń ulttyq ádebıeti men ulttyq sanasynyń ózekti qubylysy desek, bul qubylystyń basynda Mahambet Ótemisov-syndy almas qylyshtaı aqyn turary haq.

Qazirgi Táýelsizdik kezeń – ulttyq jańǵyrý prosesiniń jańa baǵyttaryn belgilep berýine oraı, Táýelsizdik úshin kúreske aqyndar qaı kezden ún qosqan dep oı topshylasaq, taǵy da Mahambet jyrlarymen toǵysamyz.

Táýelsizdik kezindegi kórkem-ádebı proses Abaıdyń danalyq rýhynyń arnasynda ótti desek, Abaı dástúriniń, Abaı mektebiniń izbasarlary Shákárim Qudaıberdiuly, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev-syndy asa iri ádebıet qaıratkerleri, sonymen qosa Sultanmahmut Toraıǵyrov, Ǵumar Qarash, Sáken Seıfýllın, Sábıt Dónentaev-syndy aqyndar shyǵarmashylyǵyndaǵy táýelsizdik ıdeıasyn tý etip alǵa tartqandyǵyn aıta otyryp, biz taǵy da Mahambet aqyn dáýirine qaıta oralamyz. Nege? Onda úlken mán bar, bas ıetin mazmun bar.

Shynynda, táýelsizdik – kórkem ádebıettiń damý prosesindegi metodologıalyq turǵydan alǵanda asa mańyzdy taqyryp ekenin eskersek, Táelsizdik týyn alǵash kótergen Mahambet-taný bastaýlaryna qaıta úńilip, jańasha kózben daralaı bastaımyz.

Mahambettaný bastaýlarynyń basynda ǵalym Qajym Jumabaevtyń eńbegi eresen, kól-kósir deýge bolady. Mahambet poezıasynyń tili týraly ǵalym Qajym Jumabaev: «Mahambet tilge eń kúshti, eń baı aqyn. Ol qazaq tiliniń asylyn, naǵyz shuraıyn tańdap ala bilgen. Onyń óleńderiniń poetıkalyq tilderdiń qaı-qaısysy da tabylady. Bul jaǵynan alǵanda Mahambetti qazaq tiliniń ensıklopedıasy deýge bolady...

Mahambet poezıasynyń tili iri obraz /obraz jaı maǵynasynda/, ári ótkir, ári kúshti bolýmen qatar, ár sózi oryndy, ár jaǵdaıdyń ózine laıyqty, tán bolyp keledi. Onyń tiliniń kúshtiligi de, kórkemdigi de mazmunǵa baǵynyńqyly.

Munar da, munar, munar kún,
Bulttan shyqqan shubar kún.
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún
Býra atanǵa shókken kún, –

degen úzindidegi«munar»,«shubar» degen epıtetterdi alsaq, bul epıtetterdiń óz bastaryna jáne el basyna túsken aýyr halderin sýrettep berýde úlken mán bar. Aqyn han, patsha, bılerdiń el basyna týǵyzǵan qara kúnderin, basqa kúnderden aıyra kórsetý úshin, sol kúnniń beınesin oqýshylardyń kóz aldyna elestetý úshin, «kún» degen sózdiń aldyna «shubar», «munar» degen epıtetterdi qoldanǵan.

Osy úzindidegi:
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún
Býra atanǵa shókken kún, –

degen joldardaǵy ótken shaqtyq esimshe etis arqyly jasalǵan epıtettermen aralas kelgen kontrast tamasha sheber qoldanylǵan. Maqsaty oryndalmaı, Isataı ólip, joldastary oqqa ushyp, kóterilis apatqa ushyrap, ońǵa degen is teriske, oılaǵan maqsat kerisinshe shyqqandyqtan, Mahambettiń obrazdary da shalys keledi /«Mahambet álemi», 3 tom, 20-bet /», – dep jazady ǵalym.

Poetıkalyq tildiń óte názik túri, aqynnyń sheberligin kerek etetin metonımıalardy aıta kelip, ǵalym: «Mahambet óleńderindegi teńeý ne metafora ǵana kezdesip qoımaıdy, troptyń qaısysy bolsyn tabylady. Sonymen qatar, onyń poezıasynda fıgýra da óte kóp kezdesedi.

Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus,
Kól qoryǵan sen ediń,
Sen de aıryldyń kólińnen.
El qoryǵan men edim,
Men de aıryldym elimnen, –

deıtin antıteza.

Oraı da, boraı qar jaýsa,
Qalyńǵa boran borar ma?
Qaptaı soqqan boranda
Qaptama kıgen tońar ma?
Týyrlyǵy joq tul úıge
Tý baılasa turar ma?
Tý túbine tulpar jyǵylsa,
Shappaǵan námart ońar ma?
Qaryndastyń qamy úshin,
Qatyn menen bala úshin,
Qaırylmaı ketken jigittiń
Ózin qatyn alǵanyn
Talaq dep aıtsań bolar ma? –

degen rıtorıkalyq suraýlar fıgýraǵa jatady.

Fıgýralardyń qoldanysy da onyń negizgi tilegimen baılanysty. Bul rıtorıkalyq suraýlarǵa beriletin jaýaptyń bári de qaryndas úshin, qatyn-bala úshin, ekinshi sózben aıtqanda, el úshin, Otan úshin jaýǵa shap degen onyń negizgi maqsatymen ushtasyp jatyr /«Mahambet álemi», 3 tom, 22-bet /», – dep túıedi.

Epıtet, teńeý, gıperbola, lıtota, trop, fıgýralardyń ózara baılanystaryn Mahambet poezıasynan «izdep, ony shyǵarmalarynan taba otyryp, Qajym Jumalıev: «Bulardyń ózara baılanystary aqynnyń qansha dárejede kórkem sózge mástirligin ańdatady. Bul jaǵynan alyp qaraǵanda da Mahambettiń kórkem sóz ustasy ekendigine oqýshylar tánti.

Mysaly:

Kermıyǵym, kerbezim!
Keriskedeı shanbozym!
Qulandaı ashshy daýystym!
Quljadaı aıbar múıizdim!
Qyrmyzydaı ajarlym!
Hıýadaı bazarlym.
Teńizdeı tereń aqyldym!
Tebirenbes aýyr minezdim! –

degen úzindide metafora, teńeý, epıtetter baılanysyp kelgenin kóremiz. Mundaǵy obrazdar sheber qoldanylmaǵan, myna jeri jetispeı tur, ne artyq dep aıta alamyz ba? Joq, aıta almaımyz. ár sózi oryndy. ár sózi sýrettep otyrǵan geroıynyń harakterin aıqyndaıdy.

Osy óleńinen:

Adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken,
Atylǵan oǵy Edil, Jaıyq teń ótken.
Atqanda qardaı boratqan,
Kók shybyǵyn qandy aýyzdan jalatqan,
Arystan edi-aý – Isataı
Bul fánıdiń júzinde,
Arystan odan kim ótken?! –

degen úzindini alsaq, teńeý, metafora, gıperbolalaq teńeý, epıtet jáne gıperbolany kezdestiremiz. Mine, ne bary 6-7 joldyń ishinde bir-birimen tyǵyz baılanysty birneshe poetıkalyq tilderdiń qabat kelýi, túr jaǵynan alyp qaraǵanda, onyń úzdik sheberligin kórsetedi. Biraq , onyń sheberligi tek qana sol sózderdi tabýynda ǵana emes, osy obrazdarynyń avtory zamyslymen baılanystylyǵynda. Demek, bul kontekste ana obrazdar jaı, kórkemdik úshin turǵan joq. Bári de aqynnyń negizgi pikirine baǵynyńqy; sýretteıin degen qubylysyna qarap tur. Aqynnyń kúshtiligi de, sózderiniń kórkemdigi de osynda /«Mahambet álemi», 3 tom, 23-24- better/» – dep baǵalaıdy.

Qajym Jumalıev Mahambettanýshy ǵalym retinde onyń eńbegin zertteý arqyly Mahambet Ótemisov-syndy uly aqynnyń sheberligin tanýmen qatar, Qazaq halqynyń Táýelsizdigine qosqan ulanǵaıyr eńbegin de kórip-tanyp, uly aqyndyǵyna tarıh aldynda laıyqty baǵa bere alamyz.

Mahambet aqyn «Azamat erdiń balasy» óleńinde:

Arǵymaqtyń balasy
Az ottar da, kóp jýsar –
Talaýdan tatqan dámi bar.
Azamat erdiń balasy
Az uıyqtar da, kóp jortar –
Dushpanǵa ketken kegi men
Barymtaǵa túsken maly bar / «Mahambet», 21- bet/.

dep, árbir qazaq balasyn arǵymaqtyń balasyndaı «az ottar da, kóp jýsar» degendeı azamat bolýǵa, namysty er bolýǵa úndeıdi. Dushpanǵa ketken kek úshin aıqasyp, barymtaǵa túsken taǵdyry úshin kúresý kerektigin tıanaqtap aıta biledi. Aıtqyr aqyn.

«Ul týsa» óleńinde ishtegi asyl armanyn aqtara jyrlap:

Kúnqaqty erdiń astynda
Kóp júgiretin kúlik bar.
Kón sadaqtyń ishinde
Kóbe buzar jebe bar.
Qaraıǵannyń, jigitter,
Bárin kisi demeńiz, –
Kópe-kúndiz taırańdap,
Túzge shyqpas erler bar.
Taýda bolar tarǵyl tas,
Taryqsa shyǵar kózden jas. / «Mahambet», 18-bet/ –

dep qaraıǵan jigittiń bári kisi emes ekenin, kón sadaqtyń ishinde kóbe buzar jebe bar ekendigin, sondaı asyl tekti jandardan ǵana eldikti oılar eren azamattar dúnıege keletindigin, taýda bolar tarǵyl tasty oılap, kózden jas keletindigin, jyr ete kele:

Ordalyǵa kóz salsań,
Oǵy qalsa, joǵalmas,
Toptap ozǵan tarlan boz,
Turasynan aırylsa,
Tasty basyp tura almas.
Asyldan bolat ul týsa,
Eki jaq bolyp turǵanda,
Egesken jerde shart keter
Jaýyrynynan ótip alsa da,
Jamandarǵa jalynbas! / «Mahambet», 18-bet/ –

dep óz oıyn shegelep aıtady. Toptan ozǵan tarlanboz týrasynan aıyrylmaýyn, jaýyrynynan ótip alsa da, jamandarǵa bas ıip, jalynbaıtynyn jyr etip, táýelsizdik úshin bel býyp shyǵar ul týsa dep arman etedi aqyn. Jyrdyń astarynda eldik arman, el úshin degen namys, eldigin oılar maqsat-murat tur.

Sol úshin de aqyn «Ul týsa!» kókirek jardy armanyn aqtarady. Sondaı uldar týdy. Sondaı uldar ómir súrdi. Olar arman-maqsatyn basyndaǵy jastyǵyna jastanyp ótken keshegi Ahmet Baıtursynov-syndy, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı jyrlap ótken Jumabaıuly Maǵjan-syndy tulǵalar.

«Eńireý uly emshek boz» – syndy erekshe maǵynadaǵy jyrynda azamattyqty ańsaı otyryp, oıǵa oı qosyp, damytady.

Eńireý uly emshek boz
Er mingen kúni berik bolsyn.
Emenniń túbi – sary bal,
Er ishken kúni kóp bolsyn.
Túzge attanyp shyqqanda,
Dushpanyń qarsy kelgende,
Er dinine berik bolsyn! /«Mahambet», 19-bet/.

Er mingen kúni berik bolatyn eńireý uly emshek boz degen sózdik aıtylý máneri, oqyrmanyn oqys ózine jalt qaratardaı. Túzge attanyp shyqqanda, dushpanyń qarsy kelgende dinine berik bolý, erdiń ǵana qolynan keletin is ekendigin túgendep, eńireý uly emshek boz dep sazdy áýenin sozady. Sen qalaı túsinseń, solaı túsin, oǵan aqyn ýaqyt joǵaltpaı, keýdesindegi kókirek dertin tóge salady. Sonysymen aqyn, sonysymen Mahambet!

Aspanda ushqan aq suńqar,
Qolymda tuıǵyn, lashyn.
Qosylǵan jasta arýdyń
Kóre almaı kettim qulashyn.
Arpa jemes arǵymaq
Aq seleý otqa zar bolar. /«Mahambet», 51-bet/

dep, «qońyrsyǵan dúnıeniń» talaı talqyǵa túserin, ómirdiń aýmaly-tókpeli ekendigin, aspanda ushqan aqsuńqardyń qulashyn kórip-seziný taǵdyr ekendigin tolǵanyp jyr etip,

Artynda qalǵan aqsaqal
Alaqaı keńes qurǵan kún,
Aqylmenen oı tabar.
Keıin qalǵan jas bala,
Kúder úzip bizderden,
Kóńili qashan jaı tabar? /«Mahambet», 51-bet/ –

dep «aqylmenen oı tabatyn, keıin qalǵan jas bala» ekendigin mereılendirip, «kúder úzip bizderden, kóńili qashan jaı tabar?» dep saýal qoıý arqyly árbir urpaqtyń ózinshe taǵdyr tartyp, ózinshe ǵumyr keshetinin, árbir ómirge kelgen adamnyń táńir bergen taǵdyr talaı barmaǵyn, «bizderden kúder úzip» ózinshe samǵaıtyn kún bolatyndyǵyn aqyn júregi sezine jyrlaıdy.

---