InfoHub Logo

Abaıdyń aqyndyq álemi” jáne Quralaıdyń salqyny” nemese akademık Zákı Ahmetov pen aqyn Nurlan Orazalınniń shyǵarmashylyǵy haqynda

Akademık Zákı Ahmetov “Abaıdyń aqyndyq álemi” degen zertteý eńbeginde:

“Abaıdyń aqyndyq álemi degenimiz maǵynalyq aýqymy óte keń uǵym. Abaı poezıasy — óz zamanyndaǵy qoǵamdyq ómirdiń eń kókeıkesti, eń kúrdeli jáne mańyzdy máselelerin qozǵaǵan, tolǵaǵan poezıa. Onyń óleńderinde, qarasózderinde qazaq ómiriniń kórkemdep beınelengen telegeı teńiz shyndyǵy bar. Abaı shyǵarmalarynyń qazaq ádebıeti men mádenıeti tarıhynda ózinshe bólek, órisi asa bıik, múlde jańa oı-pikir, kórkem sezim álemin ashqany daýsyz. Abaıdyń aqyndyq álemi dep sony aıtamyz” deıdi.

“Abaı shyǵarmalaryna qatysty jeke derekter týraly aıtsaq, aqynnyń kózi tirisinde 1903 jyly Sankt-Peterbýrgte Á.Bókeıhanov bergen maǵlumattar boıynsha basylǵan “Reseı. Bizdiń Otanymyzdyń geografıalyq baıany” atty kóptomdyq jınaqtyń 18-kitabynda A.Sıdelnıkov jazǵan maqalada: “Abaı — qazaq ádebıetindegi jańa baǵyttyń ókili” degen baǵa berilgenin kóremiz. Abaı shyǵarmalary jeke kitap bolyp basylǵanǵa deıin de qoljazba túrinde jáne aýyzsha tarap kelgen bolatyn. A.Baıtursynov ta aqyn óleńderimen 1903 jyly Abaı óleńderi jazylǵan dápter arqyly tanysqanyn aıtady.

1914 jyly Sankt-Peterbýrgte shyqqan “Po kırgızskoı stepı” degen kitabynda Dm.Lvovıch (Ivanov Dmıtrıı Lvovıch — keıbir kitaptarynda avtoryn solaı kórsetken) “Tatána haty” el ishinde ánge salyp aıtylyp júrgeni týraly naqtyly derek keltirgen”.

Shynynda da aqyn poezıasyna osyndaı qýat-kúsh, kórkemdik sáýlet berip turǵan onyń shyǵarmasynda qazaq halqynyń búkil ómiriniń, ásirese sol dáýirdegi qoǵamdyq ómiriniń shyndyǵy tereń beınelenýi jáne olardy ádebıettegi ulttyq-kórkemdik oılaý ózgesheliginiń ómir qubylystaryn sózben músindeý, sheberliginiń jarqyrap kórinýi de, zertteýshi-ǵalymnyń parasatty oı-tolǵaýynan, shyǵarma salmaǵyn tarazylaı bilýinen týyndaǵan tulǵalyq pikir. Qoǵamdyq ómirdiń shyndyǵyn beıneleýde Nurlan Orazalınniń aqyndyq tuǵyry erekshe. “Náýbet úni” óleńinde:

“Kózge elestep zamana kóshi ketken,
Kúrsinedi kókirek – tesik ókpe...
Halyq úni azaly júrekti alar
qasiret pen qaıǵyny besik etken.
Estimeıin dep edim...
Kóner emes.
Myń san arýaq, aspannan tóner eles.
Jyrtatyndaı sanamdy ashshy daýys,
Aı astynda myń san ún sheger eges.
Julqyp boıdy bir ashý ala bóten,
Elesteıdi jut jylǵy dala, meken...
Biteý jara...
Sher-shemen...
Uly qaıǵy...
Qaıtyp seni ózimmen ala ketem?!.
Qudaı múldem atpasa órligimdi,
Qalaı?
Qaıtyp jasyram sher-muńymdy?
Qaı túrmege qamaımyn tiri kýá:
Aspanymdy,
Ózen, Kól, Jer, Qumymdy?!” –

dep tebirengen aqyn ar-namystyń qaqpasyn tartqan bozdaqtarmen birge bozdaıtyndaı:

“Júregim muń keshedi,
Jyrmenen kún keshedi,
Dúnıe qyzyl-jasyl,
Keýdemnen tún kóshedi;
Basqa bir
Zamandarmen tildesedi...
Tildesedi!..
Júregim kúı keshedi,
Syıǵyzbaı úıge seni,
Shýlatyp aspan astyn,
Jańǵyrtar bı kósheni...
Basqa bir
Ǵalamdarmen úılesedi,
úılesedi...” –

deıdi aqyn ózindik órnegimen lırıka álemine erik berip.

“Lırıkany túsiný-paıymdaýyndaǵy úlken jáne jıi kezdesetin qatelik, — deıdi ǵalym Z.Ahmetov, — aqyn óz oıynan aıtqanynyń bárin tek ózi týraly óz basy jaıynda aıtyp otyr dep qaraý ol bolǵandyǵy ǵana emes, bolatyndy da ózine ǵana tán emes, ózgege de tán kóńil-kúıin sezine aıta alatynyn eskermeýshilik”. Odan ári ǵalym Abaı óleńderin aıtqanda lırıkalyq poezıanyń ózgesheligin esten shyǵarmaýynyń kerek ekenin lırıkada oı men sezim birlesip, tereń qabysatyndyǵynyń jáne de lırıkalyq poezıaǵa jan beretin kórkemdik oıdyń qýattylyǵy sezimniń ottylyǵyn, náziktigi ekenin aıryqsha sıpattap, ǵylymı negizde dáleldeıdi.

Aqyn tulǵasy, adamgershilik maqsat-muratynda ekenin aıtsaq, Nurlan Orazalın lırıkasynda bul Murat bıik beleske kóterilgen.

“Súıdik.
Kúıdik.
Keshtik qaıǵy. Órtendik.
Namystandyq.
Qalys qaldyq. Jerkendik...
Ǵalam uly tarazylap elimdi,
Tórimizge qondy kelip ór teńdik!
Teńdik úshin órtendik!
Kógimizge kókpeńbek qyp tý ildik,
Kók Túrkiden qaıta túlep týyldyq.
Oı da,
Qyr da,
Oı-sana da jasardy,
Bostandyqtyń jańbyryna jýyndyq.
Kókpeńbek qyp tý ildik!” –

dep, tarıh betin burǵanyn, bostandyqtyń bas bermeıtin tizgini bizge ońaı tımegenin aıta otyryp, Eldigimiz erteńimizge jalǵanýyn aqyndyq júregimen tileıdi. “Qyzý qandylyq” óleńinde aqyndyq tabıǵatty ádemi ashýmen birge, adamzattyń izgi muratqa jeteleıtin aqyn áriptesteri týraly tolǵanady.

Jaratylys ádil myna, jaryǵym,
Aqyn úshin uıat-qaıǵy, ary-muń.
Jer ústiniń azabyna órtener,
Tabıǵaty, minezi uqsas báriniń, –

dep, “Sál nársege jarylardaı shaq qalyp, sál nárseden qala-tuǵyn shattanyp” aqyndardyń adal halyq ekenin alǵa tartady. Óıtkeni aqynnyń “anasy — Aspan, ákesi — Jer adamǵa”, ólshep-piship óleń jazý ǵana qalary sózsiz. “Tilin tapsań, dos bolatyn máńgilik, kóteretin kókke seni han qylyp”, dos bedeli, ol úshin, bile bilseń jazylmaǵan zańdylyq” bolsa, oǵan “Jasa! Jasa! Aqyn ” atty parasat, Jerdegi uly qyzýqandylyq!” — dep jazbasqa ne shara?! Sol aqyn júrek:

Bir kúni kókke shyǵam — qalyqtaımyn,
Bir kúni jerge túsem — alyp qaıǵym;
Dúnıe dúrbeleńin dýly-dýman,
Júrektiń qaıǵysymen anyqtaımyn, –

dep jazdy Nurlan Orazalın. Asylynda Nurlan aqyn onyń júregi — qoǵam ómiriniń tirshiligimen birge soǵady. Akademık Zákı Ahmetov: “Abaıdyń adam men qoǵam jaıyndaǵy konsepsıasy qazaq topyraǵyndaǵy jańa konsepsıa, Abaı adamdy belgili qoǵamdyq ómirdiń jemisi nátıjesi retinde qarady, onyń qımyl-áreketin, psıhologıasyn, moraldyq kelbetin ómirge, áleýmettik turmysqa baılanysty kórip, baǵalap-beıneledi”, – dep jazdy.

Bul turǵyda aqyn Nurlan Orazalınniń qarymy keń. Táýelsizdigimizdiń ulttyq rýhyn janymen, júregimen túsinip jazady, tolǵanady. Keıingi jas aqyndardyń shyǵarmashylyǵyna barlaý jasaǵanymyzda, eki-úsh talantty óleńderdi samǵatyp ushyrǵanmen, ary qaraı aıtary joq. Óz basynyń kúıbeńinen shyǵa almaıdy. Turmysyn aıtyp shaǵynady. Jylaıdy, keıde eńireıdi. Biraq sol jylap-syqtaýy qoǵamdyq, ne ulttyq rýh turǵysynda emes, tek jeke basyna qatysty kúıbeń tirshilik. Tirshiliktiń azap-qasireti bar aqynnyń ómirinde bolǵan, keleshekte bola da beredi. Odan qutylý joly, óleń dárejesi – kúıbeń tirshilikten bıik turý, eńseńdi bıik ustap, bıik sóıleý. Sonda ǵana halqyń seniń sózińe, tolǵanyp jyryńa bas ıedi. Nurlan aqynnyń tulǵasyn beıneleıtin de – qoǵamdyq ómirge syrttaı baqylaýshy emes, ishine enip, aqyndyq júrekpen jyrlaı biletininde.

Zertteýshi-ǵalym Zákı Ahmetov:

“Taǵy bir erekshe kóńil bólerlik nárse – atalǵan óleńder túgeldeı derlik el jaıyn, halyq taǵdyryn, ár túrli qoǵamdyq toptardyń is-áreketin aıtýǵa jáne kóbinese syn kózimen qarap, kemshilik jaqtaryn áshkerelep baıandaýǵa qurylǵan. Sondyqtan da bul óleńderdi aqynnyń el qamyn oılap, qaıǵyryp, ýaıym jep aıtqandaı áser bererlik muńdy sarynmen bastaýy utymdy ekeni talassyz. Muhtar Áýezovtyń jańaǵy keltirilgen sózderiniń tusynda: “El uıymyna qonymdy bir “qulaqkúı” sıaqty sál sarynmen bastaıdy” deıtini de tegin aıtylmaǵan” dep taldaıdy.

Shynynda da aqyndy qaıǵyǵa salǵan óz basynyń muńy emes, aınaladaǵy ómirdiń ashshy shyndyǵy, kem-ketigi, qaıshylyqtary ekendigi esh talassyz ekendigine kóz jetkizemiz. Zertteýshi-ǵalym jazǵandaı, aqynnyń ózi ómir súrgen ortanyń, taǵdyrdyń talqysyna túsip, shyrqy buzylǵan halyqtyń, el-jurttyń beınesin asqan kórkemdik sheberlikpen sýretteıtinin “Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym”, óleńinen aıqyn kóremiz dese, buǵan negiz de joq emes.

Osy tusta bir aıta keter jáıt, uly Abaı elin, jurtyn, halqyn synaǵanda uly mahabbatymen, jany ashyp, jaqsy kórip synaıdy. Zer salyp qarasańyz: “Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym” degen bir-aq joldyń ózinde qanshama kóńil-kúı, qanshama sana-sezim juldyzdaı samsap shyǵa keledi. “Qaıran jurtym” men seni synamasqa amalym qalmady degendegi aıaýly aqyndyq sezim alǵa shyǵady. Týǵan elin, týǵan jurtyn, týǵan halqyn Abaı uly mahabbatymen súıip turyp jyrlaıdy. Keıingi kezde keıbir aty-jóni elge tanymal bolǵan aqyndar arasynda da, jańa tolqyn – jas tolqyn arasynda da elin-jurtyn jek kórip turyp, synaıtyndar shyqty. Ol – aqyndyq adaldyq emes. Ar jaǵynda aramzalyq peıilderi kórinip turady. Ony sol aqyndardyń ózderi de baıqamaı qalady. Óleń – óziniń obrazy ekendigin, keıde sol óleń sol aqynnyń artyn ashyp, abyroıyn aırandaı tógip turǵanyn baıqamaıtyn zamandastar da az emes.

Bul turǵydan alǵanda aqyn Nurlan Orazalın poezıasynyń parasat bıigi joǵary. Ne aıtyp, neni jyrlaýdy oı tarazysynan ótkizip, “toǵyz aı tolǵanyp” jazatyndyǵy aıqyn kórinedi. Aqyndyq tulǵasy – óleńi, óleńi – Aqyndyq tulǵasy bolyp qalyptasqan.

“Abaıdyń aqyndyq áleminde” Zákı Ahmetov: “Abaı zamany, ol aqyndyq ónerge, aǵartýshylyq jolyndaǵy kúreske baryn salyp kirisken kez — qazaq halqynyń tarıhyndaǵy eń bir kúrdeli, talas-tartysy, qaıshylyǵy mol dáýir bolatyn. Burynǵy han bıleıtin zaman artta qalyp, el arasynan saılanǵan aǵa sultandar shyqqan bolsa, ondaı tártip te jarty ǵasyrǵa jetpeı ózgertilip, qazaq dalasy usaq-usaq bolystarǵa bólshektenip, el bıleý tizgini ýez bastyqtarynyń – patsha chınovnıkteriniń qolyna kóshken edi. Bul bolystardyń bılikke talasýyn, ulyqtardyń jolsyzdyǵyn, bassyzdyǵyn, paraqorlyqqa beıimdiligin arttyrady” dep jazdy.

Qazirgi kezeńde týǵan elimiz Táýelsizdik týyn kótergen tus. Qazaq halqynyń tarıhyndaǵy kúrdeli kezeń. Túnde tósekte jatqanda, túske deıingi ǵumyryń qalaı bolaryn, kesh qalaı bataryn boljap bilmeıtin zaman. Jańa dáýir. Eski kezeńmen esep aırysqan shaq. Sodan da bolar, aqyn Nurlan bylaı tolǵanady:

“Bir kúnim kómildirip kúıge bólek,
Bir kúnim jelkeleıdi túınemelep.
Aıaǵyń birde — esikte, birde — tórde,
Kiredi keıde shattyq úıge kenet...
Bir kúnim alyp kelip daý basyna,
Bir kúnim kóteredi taý basyna.
Jatady taǵdyr ózi ekshep bárin,
Keltirip kelmeıtindi táýbasyna!..” –

deıdi.

Ádemi de, salıqaly aıtylǵan oı. Oı bar jerde — ómir bar. óleń — uzaq ǵumyrly óleń. Z.Ahmetov:

“Aınalasynan, ómir súrgen ortasynan, bútin el-jurttan bólinip shyǵyp, qalyptasqan dástúrlermen, mańaıyndaǵy adamdardyń uǵym-túsinigimen, ómirge kózqarasymen múlde sanaspaý, tipti qarsy shyǵý Abaıǵa jasyraq kezinde de, eseıgen shaǵynda da ońaı tımegeni sózsiz. Osy turǵydan qaraǵanda onyń:

Erte oıandym, oılandym, jete almadym,
Etek basty kóp kórdim elden biraq, –

deýinde úlken maǵyna jatyr” dep jazdy.

“Erte oıandym, oılandym” sózinde tereń maǵyna astaryn ustatpaı jatyr. “Erte oıandym” degende kúndelikti tirshilikten oıaný bar da, ekinshi jaǵynan basqa adamdarǵa qaraǵanda, óz ortasymen salystyrǵanda sananyń erte oıanýy taǵy bar. Abaıdyń oıanýy osy turǵyda. Biraq, jete almadyq” deıdi Oǵan sebep “Etek basty kóp kórdim eldiń biraq” dep, er-azamattardyń da etekbastylyq minezderin kórip qajıdy aqyn. Sol etekbastylar etek-jeńin jınaý úshin jyrmen jadyna salady.

“Mazasyzbyn... Nelikten? Túsinbeımin.
Taǵy adasyp otyrmyn ishinde oıdyń.
Ózge túgil, ózime unamaıdy
ólip-óship atqarǵan isim keı kún.
Myqty bolsań, sebebin tapshy, kúnim,
Sezimimniń esepsiz tap shyǵynyn.
Kóripkeliń bolsa eger, janyma úńil,
Bolsyn maǵan jasaǵan jaqsylyǵyń” –

dep, aqyn “Taǵy adasyp otyrmyn ishinde aıdyń”, nemese “...janyma úńil, bolsyn maǵan jasaǵan jaqsylyǵyń” degen joldarynan aqyn júreginiń adaldyǵyn, tazalyǵyn sezinemiz. “Ashyq sóz” óleńinde:

“Tepkilese boıdy ystyq barynsha qan,
Ne demeıdi ashynyp, tarynsa adam?!
Jer ústinde bar-aý dep bir adaldyq,
Aıttym, dosym, irikpeı bárin saǵan.
Aıttym adal syrymdy oıdaǵy alań,
Uıalatqan júrekke, boıǵa ǵalam;
Arsyzdar men aıardy eske aldym men
Óz basynan ózgeni oılamaǵan” –

dep aqtaryla sóılep, aqyrzamanmen syrlasyp, muńyn shaǵyp, qýanyshyn jasyrmaı:

“Oısha kezip aıdynyn, kólin kóktiń,
Júrek sózin jańa bir tebindettim...
Seni qaıdam?
Áıteýir ózim búgin
Aıtyp-aıtyp boıymdy jeńildettim!” –

deıdi. Shynaıy sóz.

Aqyn Nurlan Orazalın “Tabysý” atty óleńinde: “Eline qaıta oraldy, Azattyǵyn, azabyn aıta oraldy...”, – deıdi. Maǵjan týraly óleńdi taldamas buryn, akademık Zákı Ahmetovtyń myna bir pikirin alǵa tartqandy jón kórdik:

“Uly aqyndy zaman týǵyzady deımiz. Bul ap-aıqyn, úırenshikti qaǵıda kóringenimen, zer salyp karastyrýdy qajet etetin óte kúrdeli másele. Bir dáýirde, tipti bir ortada ómir súrgen aqyndardyń da sýretkerlik deńgeıi, aqyl-parasatynyń kóterilgen bıigi árkelki bolatynyn dáleldep jatý artyq. Zaman, qoǵamdyq jaǵdaı – aqyn, jazýshy tvorchestvosynyń ómirlik tiregi, negizi, túp tamyry. Al aqynnyń óz zamanymen, qoǵam ómirimen qatynas-baılanysy, jalpy dúnıe-bolmystan alatyn áserleri san alýan, ony birneshe naqtyly jaı-jaǵdaılarmen shekteýge, bir jaqty, tar kólemde túsinýge bolmaıdy. Basty másele Abaı halyqtyń túbegeıli múddesin, arman-tilekterin qanshalyqty tereń uǵyp-túsinip, qandaı oıshyldyq deńgeıde, qandaı kórkemdik qýattylyqpen aıtyp jetkize alǵandyǵynda”.

Shynynda da uly aqyndy zaman týǵyzǵan. Abaıdan keıingi urpaq, zaman týǵyzǵan uly aqyn – Maǵjan Jumabaev. Maǵjan haqynda Nurlan Orazalın:

“Qyr jasardy. Qulpyrdy kóktem-elik.
Jer degdidi. Kún kúldi, shóp kógerip.
Uly aqynyn eske alyp jatyr eli
qara aıazdy qańtarda ketken ólip...
Qatal zaman kúzegen qol, qanatyn
qalyń eldiń jóni bar tolǵanatyn;
ár júrektiń tórinde tur muńaıyp,
satqyndyqtyń qurbany bolǵan aqyn” –

dep, Maǵjanymen tabysqan eldiń, qamkóńil qorqaý zamannyń ashy-shyndyǵyn endi ashyp, ókinishi ózekti órtep ótken náýbet zamannyń qurbany týraly aqyn egile jyrlaıdy. Uly Abaı jyrlaǵandaı: “İshinde kimniń aty bar, qar jaýsa da sóner me?!” degen sózi Maǵjan aqyn tulǵasyna keledi. Aqynnyń kıeli jolyna qar jaýdyryp, otyn óshirem degender adyra qalyp, ishtegi ottyń sónbeıtinin dáleldedi. Ýaqyt kórsetti.

“Syrshyl kóńil muńaımas” atty bólimde akademık ǵalym Zákı Ahmetov:

“Syrshyldyq sıpaty aıryqsha kórinetin kóńil kúıi lırıkasy — Abaıdyń qazaq poezıasyna qosqan asa qundy jańalyqtarynyń biri. Ózi syrshyldyq lırıka bolǵan soń onda qýanysh ta, qaıǵy-muń da, kúıinish te bári bolatyny zańdy qubylys qoı. Kóńil kúıi lırıkasynda aqynnyń óz jan dúnıesin sezinýi ásirese aıqyn jáne áldeqaıda tolyq kórinedi. Osyǵan oraı lırıkanyń bul túri aýyzsha ádebıet dástúrine jaqyn aqyndardyń óleń-jyrlarynan góri jazba poezıada keńinen oryn alady. Abaıdyń bul salaǵa jatatyn óleńderinde muńdy saryn basym bolsa, ol onyń syrshyldyǵy qoǵamdyq qubylystardy baǵalaýdaǵy synshyldyǵymen astasyp jatqandyqtan” – dep jazdy.

1890 jyly jazǵan Abaıdyń “Keldik talaı jerge endi” óleńimen úndestik Nurlan Orazalınniń “Kelemiz jalǵaı almastan...” atty lırıkalyq jyry búginmen syrlasyp, ótkenge kóz jiberý, bolashaqty barlaý sezimderine toly.

“Jaza almaı jannyń jarasyn,
Kezderde qaı bir arbasqan,
ómir men jyrdyń arasyn,
Jaz ben aqpan almasqan
Kelemiz jalǵaı almastan...
Qabyspaı sóziń keıde ispen,
qonardaı janǵa mol qaıǵy,
sezimdi jutyp, oıdy ishken
qabarjyp kúnder tolǵaıdy.
Aq degen tusyń qara bop,
Suraqtan sana tunady;
Kóńildi órtep janady ot...
Belgisiz qashan tynary?!.” –

dep tolǵaıdy.

“Taba almaı oıdyń jalǵasyn, turasyń qarap aspanǵa” deıdi aqyn, óz oıymen ózi kúresip.

“Aımalap túnde aq qardy
Jelkilder sezim jelegi,
Qushaqtap kóshe, baqtardy,
Jylaǵyń keıde keledi...
Kóńilde — kirsiz bula arman,
Kózińde — aspan túngi Aıly,
Qol sozyp sezim munardan,
Shálisin shabyt bulǵaıdy.
Jaza almaı jannyń jarasyn
Sátterde qaı bir arbasqan...
Ómir men jyrdyń arasyn —
Ystyq pen sýyq almasqan
Kelemiz jalǵaı almastan” –
dep túıindeıdi.

Bul jerde Abaıdyń:
“Júregim neni sezesiń
Senen basqa jan joq pa?
Dúnıeni kóńilim kezesiń,
Tıanaq joq pa, qoı, toqta!”

Óleńi oıǵa oralady. Aqyn Abaıdyń jan sezimin lırıkalyq náziktikpen aıryqsha beıneli etip jetkizgen jyry. Jalpy, lırıka degen segiz qyrly, qaı jaǵynan qarasań sondaı oı týyndaıdy. Ár qyry — ár bólek. Ár adam ózinshe tolǵap qabyldaıdy. Lırıka janry sonysymen qymbat.

“Quralaıdyń salqyny” kitabyndaǵy “Túngi daýys” atty óleńinde Nurlan Orazalın Abaıdyń:

“Árkimdi zaman súıremek,
Zamandy qaı jan bılemek?
Zamanǵa jaman kúılemek,
Zamana ony ılemek...” –

degen shýmaǵyn epıgraf etip alypty. Alǵashqy shýmaqtarynda:

“Keýdemde kúı tolǵatqan bir aǵyn bar,
Saǵynar salqar dala, jyra, qumdar.
Sózim bar aıtylatyn,
Oıym-qalyń,
Ǵasyrym!
Saǵan qoıar suraǵym bar.
Suraǵym...
Saýalym kóp qara qurym.
Ketirem qalaı, qaıtyp sana kirin?
Armandy tunshyqtyrdy aqsha, mansap,
Kúrsinse, kókirekten tamady iriń.
Shyǵardaı jan jarasy soqtalanyp,
Adaldyq alysýda noqtalanyp;
Qanaǵat óldi bilem kóńilderde,
Umtyldy kóbelekteı otqa halyq.
Sóz óldi...
Úreı qondy...
Kóndi dene...
Jaǵaǵa biz kórmegen keldi keme.
Tirshilik tabadaıyn qýyryp tur,
Teńeıin ottan ózge endi nege?!” –
dep aqyn janyn otqa salady.

Jańa zaman, jańa dáýirdi óziniń bas paıdasy úshin mansuq etip, óz jurtyn umytqan pende-júrekterge oı sala jyrlaıdy. “Pendeń kim qolyn berer jylaǵanǵa, dert bolyp jabysqandaı muń adamǵa” dep, adasyp qalǵandarǵa “shúkirlikten” “saqtaı kór, saqta elim kúpirlikten” dep aqyn júregi qaıǵy keshedi.

“Jalǵasardaı yzǵarly jelge quıyn,
Osy ma edi?
Joqshylyq – kelmek úıim?!
Qyzyl jalyn keýdeni qaınatýda,
Qarǵys atqyr kún týdy elge qıyn.
Artyq aıtsam, sókpesten aıyr shynyn,
Jelbýaz jaǵympazdyń qaıyrshy únin.
Kóz kórgendi jetkizý tilge paryz
Kebin kıdi baıtaq el qaıyrshynyń”, –

deıdi aqyn.

“Qorqam qatty... Ózimnen-ózim keıde” dep túńiledi. Zamanynyń jebirliginen, qulqynnyń qulyna aınalyp bara jatqan zamandas urpaqtardan túńilip qorqa bastaıdy. Zaman... zaman demekshi, Zákı Ahmetov “Abaıdyń aqyndyq álemi” kitabyndaǵy “Áleýmettik áýender”, “Aınaladaǵy el-jurtty, ózi ósken, ómir keshken ortany minezdeý men zaman, dáýir beınesin kórsetý Abaı óleńderinde ushtasyp, jalǵasyp jatady:

Týystaryń, dostaryń – bári eki ushty,
Sol sebepti dosyńnan dushpan kúshti.
Súıse – jalǵan, súımese aıanbaǵan
Bul ne degen zamanǵa isim tústi?!” –

dep, Abaıdyń da zamanǵa shaǵynǵan tusyn aıqyn kórsetedi.

Qazirgi Táýelsizdik dáýirdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý ornyna, qarapaıym halqyn qan-qaqsatqan ákimsymaqtar qansha ma?! Óziniń kúnásin jabý úshin – qajy bolǵan qajysymaqtar qansha ma? Mine, aqyn Nurlan Orazalınniń “Túngi daýysy” – osyndaılarǵa qarsy daýys. Osy jerde uly Abaıdyń myna óleńi janyńa da maza bermeıdi.

“Keıbireýi dúrsip júr
Jer táńrisip ker maǵyz.
Keıbireýi – zakonshik
Ońdyrmassyp, berse aryz.
Keıbiri pirge qol bergen,
İshi zalym, syrty abyz.
Keıbiri qajyǵa baryp júr
Bolmasa da qaj paryz”.

Bul óleńdi taldaǵan Zákı Ahmetov:

“Osylaı ózimshil dańǵoı, maqtanshaqtardy, aryzqoı jalaqorlardy, ekijúzdi zalym adamdardy, musylmanshylyq jolyn tek bas paıdasy úshin ustanatyndardy ashshy mysqylmen túıreıdi. Sóıtip kelip aǵaıynnyń arazdyǵy qozdyratyn, talas-tartys bolǵanda basý aıtýdyń ornyna órshelendirip, qyzdyra túsetin kezbe shal da az emes dep, soǵan betpe-bet kelgendeı sózin týra qaratyp aıtyp, qatty shúıiledi:

Partıa jıyp, mal soısa,
Bata oqısyń, jeısiń bas.
Basalqa sóz sende joq,
Aıtqan sóziń “malyń shash”.
Itshe indet tilemeı.
Jat úıińde, ólseń de ash!”

Aqyn sózin osy shaldy aıtýmen tamamdap, basqa túıindeý jasamaıdy. Biraq biz óleńniń basyna eriksiz qaıta oralyp, oı túıinin sondaǵy:

“Qaıǵy men yza qysqan soń
Zar shyǵady tilimnen”, —
degen sózden tabamyz.

Shynynda da “Qaıǵy men yza qysqan soń, zar shyǵardy tilimnen...” demekshi Nurlan Orazalınniń óleńinen de, óleńdi jazǵan tilinen de “zar” jamyrap óriske shyqqandaı:

“Jebeıtuǵyn jaratylys, jandy izgi,
Táńir ıem – kókte qudaı – jalǵyz-dy.
Jańyldyq pa?
“Qudaı-symaq” kóbeıdi,
kórip sony boıdaǵy asaý qan qyzdy.
Qýǵandaıyn saharanyń saǵymyn,
aqyldynyń boldy aqyry baǵy – muń;
ataq – Qudaı,
altyn – Qudaı,
shen – Qudaı...
Estimesteı eshkim tipti haq únin.
Kim tabady sher-shemenniń jóndi emin?”
“Batty janǵa ýly tili shóńgeniń,
arsyz – Qudaı,
deldal – Qudaı,
baı – Qudaı...
Ońaıy joq jer qozǵaǵan pendeniń”, –

dep, bári “Qudaı” biraq sher-shemenniń emin kim tabady dep saýal qoıady da Abaıǵa taǵy arqa súıeıdi, túńile arqa súıeıdi.

“Abaıdy uǵar qaldy qazaq kemde-kem,
zaman týdy sóıleser tek teńgemen.
“Sóz patshasy” kimge kerek?
Apyr-aı!..”
Kómeıdi órtep oqıyn ba jelge óleń?” –

dep alyp, aqyn óleńge de, ómirge de zańdy túıin jasaıdy.

“Jan tórinde alysady ot-quıyn,
armandynyń jalyn orap ketti úıin.
Órtendi úmit...
Boq dúnıe boldy arman,
asyl sózdiń quny búgin kók tıyn.
Sodan bolar?
Oıym – jarym, orta – ánim,
qabatyndaı júregimdi torta-muń.
Kókte Qudaı jalǵyz edi... Jalǵyz-dy!
Kólbeńdegen kóp Qudaıdan qorqamyn...”.

“Asyl sózdiń quny búgin kók tıyn” dep sózden baǵa, jaǵadan sý ketkendegi serpedi. Zamanǵa zaryn, muńyn shaǵady.

“Zaman qashyp barady, zaman qashyp,
álde kimge burylyp, amandasyp;
álde kimniń kózine jas úıirip,
jeteginde barady adam qashyp.
Kóńilimde: bir sezim – tasyǵanym,
qýanǵanym, kúlgenim, jasyǵanym,
Asanqaıǵy bolaıyn dep pe edim men?
Zamanmenen barady qashyp ánim”, –

dep, tolǵana jyrlap:

Kımeleme, keıime, asyqpa, aǵa,
kóshe kezip keledi jasyp dala;
zaman shirkin, barady dıýana bop,
zikir salyp barady qashyp Dala.
Kóz aldymda – qýraǵan ińkár qaıyń,
kókiregim – jaraly suńqardaıyn;
Zaman qashyp barady arpalysyp,
shabandozy qulaǵan tulpardaıyn.
Qonǵandaıyn keýdeme bar izgi muń.
(Qalaı, qaıtyp ólsheımin paryz qunyn?!)
Zaman qashyp barady oıymdy arbap,
men zamannyń tutqyny tárizdimin...” –

dep aıaqtaıdy.

“Men zamannyń tutqyny tárizdimin” deıdi aqyn. Buǵan túıin, eldi birlikke, tatýlyqqa shaqyrǵan Abaıdyń “Segiz aıaq” óleńindegi:

Birińdi, qazaq, birińdi dos,
Kórmeseń, istiń bári bos –

degen sózi Temirqazyq bola alady. “Dástúr jalǵasy” bóliminde akademık Zákı Ahmetov:

“Abaı shyǵarmashylyǵynyń qoǵamdyq, tanymdyq, kórkemdik-estetıkalyq mánin tolyq túsiný úshin onyń ádebıette ornyqtyrǵan beıneleý ádis-tásilderi, dástúrleri, úlgi-ónegesi qalaı jalǵastyq tapqanyn arnaıy qarastyryp, tekserý qajet. Aqyn tulǵasy qanshalyqty iri bolsa, yqpaly da sonshalyqty zor bolatyny, aınalasyna túsetin jaryǵy da mol bolatyny anyq” – dep, jazady.

Abaı dástúriniń jalǵastyǵy qazaq poezıasynyń – iri ókilderi Shákárim, Sultanmahmut, Maǵjan, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatovtardy aıtsaq, búgingi táýelsizdik kezeńdegi qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisterin ózinshe, ózgeshe baǵytta, damytyp júrgen aqyndardyń biri – Nurlan Orazalın. Ári oıshyl, ári syrshyl, lırık, ári sýretker árqıly daryn ıesi bolý – bir adamnyń basynan tabyla bermeýi múmkin. Biraq, aqyn Nurlan Orazalın óziniń syrshyl-lırık aqyn ekendigine – 1997 jyly jaryq kórgen “Quralaıdyń salqyny” kitaby dálel ekendigin, akademık Zákı Ahmetovtyń 1995 jyly jaryq kórgen “Abaıdyń aqyndyq álemi” atty zertteý kitabymen sabaqtastyra otyryp, dáleldeýge umtyldyq. Abaı dástúri Táýelsizdik kezeńdegi qazaq lırıkasynda jalǵasyn taýyp jatqany, Abaı lırıkasynyń máńgiliginiń kepili.

---