InfoHub Logo

Álemdegi kez-kelgen halyqty alyp qarasaq ta eń aldymen tálim-tárbıege, bilimge, adamgershilikke úndeıdi, bolashaq urpaqtyń ón boıyna rýhanı azyq sińirýge tyrysady. Óıtkeni tálim-tárbıeniń, adamgershilik qasıetterdiń adam ómirinde alar orny erekshe. Ataqty ǵulama ǵalym, álemniń ekinshi ustazy Ál Farabıdiń de «Tárbıesiz berilgen bilim — adamzattyń qas jaýy» degen ataly sózi bar. Osydan-aq tárbıeniń adam ómirindegi mańyzyn kórýge bolady. Osy turǵydan kelgende qazaq halqynyń uly aqyny Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi men qara sózderi halyqqa erekshe tárbıe beredi, adamgershilikke úndeıdi.  

Dúnıetanym — jeke adamnyń álemmen baılanysyn neǵurlym jalpylanǵan jáne joǵaryraq deńgeıi, onyń minez qulqy men is áreketin tıimdi retteýshisi bolyp tabylady. Kelesi atalatyn barlyq qatynastardy jalpy dúnıetanym qamtıdy jáne ıntegrasıalaıdy, tulǵanyń damýy men qalyptasýynyń sheshýshi faktory retinde áreket etedi. Olar: dúnıetanymnyń negizgi túrleri; dúnıetanymnyń máni jáne onyń ishki qurylymy;  oqýshylarǵa ǵylymı dúnıetanymyn qalyptastyrýǵa múmkindik beretin mektep bilim berý mazmunyndaǵy bilim men ıdeıalar júıesi; bilimdi tereń jáne turaqty ıgerý-ǵylymı dúnıetanymdy qalyptastyrýdyń mańyzdy sharty; bilim berý jáne mektepten tys jumystar júıesinde bilimniń jeke tulǵanyń kózqarasyna, senimi men muratyna aınalýyna yqpal etetin dıdaktıkalyq jáne tárbıelik jaǵdaılar; oqýshylardyń dúnıetanymyn qalyptastyrý krıterııleri. Sondyqtan oqýshylardyń dúnıetanymyn qalyptastyrý máseleleri mekteptiń eń mańyzdy tárbıelik mindeti bolyp tabylady. Alaıda, dúnıetanymnyń adam ómiri men minez-qulqyndaǵy róli ne úshin jáne nege bul mekteptegi bilim berýdiń mańyzdy páni ekenin tolyǵyraq naqtylaý qajet.  

Tárbıe men oqytýdyń problemalary ózara baılanysty, óıtkeni bul prosester adamǵa baǵyttalǵan. Sondyqtan, praktıkada adamnyń damýyna oqytý men tárbıeniń erekshe áser etý salalaryn bólip kórsetý qıyn. Dálirek aıtqanda, onyń emosıasy, erki, minezi jáne yntasy, qundylyq baǵdary men ıntellektisi durys tárbıeni moıyndaıdy». Alaıda, ǵylymı zertteýler men bilim berýde gesıanyń ózindik ereksheligi bar jáne oqytý men tárbıeleý prosesterin uıymdastyrýdyń ózindik erekshelikteri bar. Sondyqtan biz bul prosesterdi olardyń mánin túsindirý úshin bólip qarastyramyz.  

Tárbıe teorıasy men ádisteri jalpy pedagogıkanyń bólimderi bolyp tabylady. Tárbıe prosesiniń máni, qaǵıdattary men ádisteri, maqsattary men mazmuny aıqyndalady. Pedagogıkalyq oıdyń tarıhı damýy barysynda joǵaryda atalǵan proses ǵalymdar men praktıkterdiń nazarynda ustaıdy. Bul pedagogıkanyń negizgi kategorıasy bolyp qala beredi. Bul qubylystyń mazmuny praktıkalyq tájirıbeniń, pedagogıkalyq ǵylymnyń jáne onyń jetekshi ilimderiniń damýymen jańarady. Kez kelgen jaǵdaıda tıisti áserge ushyraǵan adam bilim berý páni retinde qarastyrylady.  

Tárbıeniń máni tárbıeshiniń bilimdi adamǵa áser etýdi kózdeıtin ózara árekettesýinde jatyr, «adam tulǵa retinde emes, adamda adamı qasıet bolýy kerek»  (K. D. Ýshınskıı).  Iaǵnı, tárbıe — bul adamnyń bir túri, ol adamdy nemese adamdar tobyn ózgertýge baǵyttalǵan  is-árekettiń tárbıelik máni. Bul bilim alýshylardyń psıhıkalyq jaǵdaıyn, dúnıetanymy men sanasyn, bilimi men is-áreketi ádisin, tulǵasy men qundylyqtyq baǵdaryn ózgertýge baǵyttalǵan tájirıbe.  

Bilim berý muǵalimniń oqýshyǵa qatysty maqsaty men ornyn anyqtaýdaǵy ózindik ereksheligin ashady.  Bul jaǵdaıda muǵalim bilim alýshylardyń tabıǵı, genetıkalyq, psıhologıalyq jáne áleýmettik mánderiniń birligin, sondaı-aq onyń jasy men ómir súrý jaǵdaılaryn eskeredi. Tájirıbe kórsetkendeı, tárbıelik áser etý fýnksıasy ártúrli maqsattarda, ártúrli deńgeılerde, birneshe maqsatpen júzege asyrylýy múmkin. Mysaly, adamnyń ózi psıhologıalyq kúıin, minez-qulqy men belsendiligin baqylaı otyryp, ózine maqsatty túrde tárbıelik yqpal ete alady. Bul jaǵdaıda ózin-ózi tárbıeleý týraly aıtýǵa bolady. Sonymen birge bilim berý maqsatyn jáne oǵan jetý jolyn tańdaý adamnyń ózine qatysty kózqarasyna baılanysty bolady (ol bolashaqta kim bolǵysy keledi jáne bolashaqta kim bola alady).  

Oqý prosesiniń qurylymy — bul negizgi elementterdiń ózara baılanysy: maqsattar men mazmun, ádister men quraldar, sondaı-aq qol jetken nátıjeler. Ata-ana tárbıesi — kóp faktorly proses. Oǵan tabıǵı orta, tirshilik álemi jáne áleýmettik qundylyqtardyń ıerarhıasy áser etedi;  otbasy, mektep jáne ýnıversıtet, balalar men jastar uıymdary; kúndelikti jáne kásibı qyzmet, óner. Tárbıe faktorlarynyń alýan túrleriniń ishinde eki negizgi eki top erekshelenedi: obektıvti jáne sýbektıvti.  

Obektıvti faktorlar tobyna mynalar jatady: genetıkalyq tuqym qýalaý jáne adamnyń densaýlyǵy; jáne otbasynyń tikeleı qorshaǵan ortaǵa áser etetin áleýmettik jáne mádenı baılanysy; ómirbaıan jaǵdaılary; mádenı dástúrde, kásibı jáne áleýmettik mártebede; ásirese el men tarıhı dáýir.  

Sýbektıvti faktorlar toby: psıhıkalyq erekshelikter, dúnıetanym, qundylyq baǵdarlary, tárbıeshiniń de, bilimdi adamnyń ishki qajettilikteri men múddeleri; qoǵammen qatynastar júıesi;  jeke adamdarǵa, toptarǵa, qaýymdastyqtarǵa jáne búkil qaýymdastyqqa adamdarǵa uıymdastyrylǵan tárbıelik áser. Tarıh barysynda bilim berý prosesin túsiný, onyń ereksheligin anyqtaý qajettiligi týyndady.  Atap aıtqanda, bilim berýdiń maqsattary men olardy júzege asyrý deńgeılerin anyqtaýynda. Tárbıe quraldary men túrleriniń ereksheliginde. Tárbıe maqsaty-mazmunynyń birligi retinde tárbıelik is-árekettiń sáttiligi (maqsatqa jetýdiń quraldary men ádisteri) oqýshynyń derbestik belsendiliginiń deńgeıiniń joǵarylaýy retinde kórinedi. Osylaısha, birlesken qyzmet túrlerinde oqýshy quqyqtaryn keńeıtý, oǵan ókilettikter men mindetterdi berý jaǵdaıyna aýysý júzege asyrylady.  

Ózin-ózi jetildirýge umtyla otyryp, ózindik is-áreketti bastap, oqýshy muǵalimniń kómegi men qoldaýyna senim arta alady. Bilim berý baǵyty maqsattar men mazmunnyń birligimen anyqtalady. Osy negizde aqyl-oı, adamgershilik, eńbek, dene jáne estetıkalyq tárbıeni ajyratady.  Qazirgi ýaqytta tárbıe jumysynyń jańa baǵyttary qalyptasýda - azamattyq, quqyqtyq, ekonomıkalyq, ekologıalyq baǵyttar. Psıhıkalyq bilim adamnyń ıntellektýaldyq qabiletterin damytýǵa, aınalasyndaǵy álemdi bilýge degen qyzyǵýshylyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan. Ol mynalardy qamtıdy: tanymdyq jáne bilim berý prosesteriniń basty sharttary retinde erik, este saqtaý jáne oılaý qabiletin damytý;  oqý jáne zıatkerlik jumys mádenıetin qalyptastyrý;  kitappen jáne jańa aqparattyq tehnologıalarmen jumys jasaýǵa qyzyǵýshylyqty oıatý;  sonymen qatar jeke tulǵalyq qasıetterdi damytý — táýelsizdik, aqyl keńdigi, shyǵarmashylyq.  

Aqyl-oı tárbıesiniń mindetteri oqytý jáne tárbıeleý, arnaıy psıhologıalyq trenıńter men jattyǵýlar, ártúrli elderdiń ǵalymdary, memlekettik qyzmetshileri týraly áńgimeler, vıktorınalar men olımpıadalar, shyǵarmashylyq izdenisterge, zertteýler men eksperımentterge qatysý arqyly sheshiledi. Adamgershilik tárbıesi prosesinde sendirý jáne jeke mysal, keńester, tilekter jáne keri baılanysty maquldaý, is-áreketke oń baǵa berý, adamnyń jetistikteri men qadir-qasıetterin kópshilik aldynda moıyndaý sıaqty ádister keńinen qoldanylady.  

Eńbek tárbıesiniń negizgi mindetteri: ár túrli jumys túrlerine sanaly, jaýapkershilikpen jáne shyǵarmashylyqpen qaraýdy damytý jáne daıyndaý, adamnyń eń mańyzdy mindetterin oryndaýdyń sharty retinde kásibı tájirıbe jınaqtaý. Fızıkalyq saý adamdy tárbıeleý úshin kúndelikti tártip elementterin saqtaý óte mańyzdy: uzaq uıyqtaý, joǵary kalorıaly tamaqtaný, ár túrli is-áreketterdiń oılastyrylǵan úılesimi. Azamattyq tárbıe adamnyń otbasyna, basqa adamdarǵa, óz halqy men Otanyna degen jaýapkershiligin qalyptastyrýdy qamtıdy.  Azamat konstıtýsıalyq zańdardy ǵana emes, kásibı mindetterin de sanaly túrde oryndap, eldiń órkendeýine óz úlesin qosýy kerek.  Sonymen qatar, ol áskerı nemese ekologıalyq apattar qaýip tóndiretin búkil ǵalamshardyń taǵdyryna jaýapkershilikti sezinip, álem azamaty bola alady.  

Ekonomıkalyq bilim — bul qazirgi zamanǵy tulǵanyń óz otbasynyń, óndiristiń jáne búkil eldiń aýqymynda ekonomıkalyq oılaýyn damytýǵa baǵyttalǵan sharalar júıesi. (V. I. Gınesınskıı).  Bul proses iskerlik qasıetterdi qalyptastyrýdy ǵana emes — únemdilikti, kásipkerlikti, uqyptylyqty, sonymen qatar menshik máseleleri, basqarý júıeleri, ekonomıkalyq tıimdilik, salyq salý týraly bilimdi jınaqtaýdy qamtıdy.  Ekologıalyq bilim tabıǵat pen jer betindegi tirshiliktiń qundylyǵyn túsinýge negizdelgen.  Ol adamdy tabıǵatqa, onyń resýrstary men paıdaly qazbalaryna, flora men faýnaǵa uqypty qaraýǵa baǵyttaıdy. Árkim ekologıalyq apattyń aldyn alýǵa belsendi qatysýy kerek. 

Quqyqtyq tárbıe olardyń quqyqtary men mindetterin jáne olardyń saqtalmaǵany úshin jaýapkershilikti bilýdi qamtıdy. Ol zańdar men Konstıtýsıaǵa, adam quqyqtaryna qurmetpen qaraýdy jáne ony buzýshylarǵa synı kózqarasty qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.   

Qorytyndy, oqý prosesi tutastaı jáne jeke baǵyt boıynsha birneshe deńgeıde baıqalýda jáne uıymdastyrylýda. Sonymen qatar, áleýmettik deńgeı dep atalatyn bilim jalpy qoǵamnyń mańyzdy damý jaǵdaıyndaǵy kez-kelgen kezeńdegi qoǵamnyń turaqty qyzmeti retinde  jáne bilim týraly naqty túsinik beredi, dálirek aıtsaq, mádenıettiń barlyq formalary men kórinisterinde jas urpaqqa berilýimen baılanysty qoǵamnyń aspektisi bolyp sanalady degen pikirmen kelisemin.

Bekejan Gúlnur Aqanqyzy
Nur-Sultan qalasy

---