InfoHub Logo

«Aspara» mánerlik óner jáne bıznes koleji
Taraz qalasy

Ulttyq qundylyqtarǵaár halyqtyńǵasyrlar boıy jınaqtaǵan ulttyq, rýhanı jáne mádenı qundylyqtary jatady. Osy qundylyqtardy urpaǵymyzdyń boıyna sińirip, oqý-tárbıe úderisinde ultjandylyqqa, otanshyldyq pen salt-dástúrimizdi qurmetteýge baýlyp, óz halqyn, óz memleketin kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaıtyn tulǵalardy tárbıeleý – ustazdar aldyndaǵy basty mindet. Ultymyzdyń tunyp turǵan asyl mura, rýhanı baılyǵyn oqytý úderisine engizý arqyly qazaq halqynyń qundy oılaryn, danalyq pálsapacyn, ómirlik tájirıbesin halyq ıgiligi úshin qoldana alatyn jan-jaqty damyǵan, bilimdi, ózindik kózqarasy bar jeke tulǵany qalyptastyramyz.

Fasyrlar sherýinde halqymyzdyń alaqanyna salyp aıalaǵan ba­ǵa jetpes rýhanı murasy, danalyq da­rıa­sy onyń ádebıetinen kórinis tabady. «Tyǵan tilin cúıýden bactalatyn maxabbat, eljandylyqtan adamzatty shekciz qupmetteyge deıin ócedi. Jacynan tyǵan xalqynyń danalyǵymen cycyndap, onyń ócıetinen náp alyp, ádebıetti cúıip, col apqyly ultjandy azamat bolyp ócepi xaq», - deıdi aca kópnekti ádebıettanyshy Sh. Eleykenov. [2, b. 12]

Qaı zamanda bolmasyn adamzat aldynda turatyn uly mindet-óziniń ómirin jalǵastyrýshy sanaly urpaq tárbıeleý. Urpaq tárbıesi - ult bolashaǵy, keleshek qoǵam tárbıesi. Sol keleshek qoǵam ıelerin jan-jaqty jetilgen,aqyl parasaty mol, mádenı-ǵylymı órisi ozyq etip tárbıeleý kezek kúttirmeıtin is ekeni sózsiz. Halyq danalyǵynda: «Bir balany adam etip ósirgenshe, bir shahar apat bolady» degen sóz bar. Osy salystyrýdyń ózi-aq balanyń shyn mánindegi Adam bolyp qalyptasýy qyrýar ýaqyt pen ter tógetin eńbekti qajet etetin aýmaǵy keń ,jaýapkershiligi mol kúrdeli is ekenin uqtyrsa kerek. «Tý janynda qısyq aǵash jatpaıdy» degendeı, som taraýly tárbıe jolynyń toǵysar tusy halyqtyń ózinde ,ata –baba salt sanasynda, dástúrinde. Jas urpaqty ulttyq maqtanysh pen ulttyq patrıotızm rýhyna qalaı tárbıelesek,elimizdiń halqymyzdyń bolashaǵy, danalyǵy da solaı aıqyn kórinedi [1]. Danalyq bilimnen nár alady. Danalyqqa aparatyn jol uzaq ári qıyn. Sondyqtan jastarǵa basty qıyndyqtardy kóre biletin, áleýmettik aqyl-oıǵa sátti kirýge kómektesetin jaqsy jolbasshy kerek. Ǵalymnyń isi – ǵalymdaǵy zańdylyqtardy ashyp, ony sózben formýlaǵa aınaldyrý. Ádiskerdiń mindeti – ǵalymnyń ashqan jańalyǵyn bilimge aınaldyrýdyń quralyn tabý. Pedagogtyń mindeti - ǵalym men ádiskerdiń mindetin keń kólemde qosa otyryp, oqýshynyń tutas oılaý qabiletin qalyptastyrý [2]. Búgingi tańda oqýshylarǵa álemdik deńgeıde órkenıetti negizde bilim men tárbıe berý, ulttyq qundylyqtardy olardyń boıyna sińirý – ustaz aldyndaǵy úlken mindet. Adamzat tarıhynda qundylyqtar qalyptasýynyń negizgi erte zamannan-aq oıshyldar men ǵulamalardyń  nazarynda boldy. Olardyń tárbıelik negizderi atadan balaǵa urpaqtan-urpaqqa izgi qasıetter men sezim nıetterden turady. Ulttyq qundylyq belgili bir baǵytty, maqsatty, júıeli ulttyq kózqarasty, minez-qulyqtaǵy adamdyq tártip pen rýhanı daǵdyny qalyptastyratyn júıe. Olaı bolsa, urpaq tárbıesindegi qundylyqtar negizgi izgilikti, aqyldy adamgershilik, parasattylyq, ımandylyq midetterin ajyrata bilip ózine tańdaý jasaýy. Halyqta «Balańdy óz tárbıeńmen tárbıeleme, óz ultyńnyń tárbıesimen tárbıele» degen maqal bar. Jas urpaqqa tárbıe men bilim berý salasynda halyqtyq pedagogıkany engize otyryp, qazaq halqynyń salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, minez-qulyq mádenıetin meńgerýde oqýshylardyń boıyna ulttyq ımandylyq, adamgershilik, sypaıylyq qasıetterin qalyptastyrý. Ulttyq tárbıe bizdiń urpaqtan-urpaqqa jetkizetin asyl qazynamyz. Ol  bolashaq urpaqty ómir súrýge tárbıeleıtin úlken tárbıe kitaby .Al tárbıe tamyry tereńde-halyq qazynasynda ,onyń qadir qasıeti men bitim- bolmysynda. Bul qazyna ulttyq qundylyqtar arqyly bala boıyna sińetini daýsyz. Ulttyq qundylyqtar degenimiz ne? Qarapaıym tilmen aıtqanda, ulttyq qundylyqtar belgili bir ultqa ult azamatyna tán zat , adamı qadir-qasıet, ıaǵnı ǵasyrlar boıy jınaqtaǵan ulttyq rýhanı jáne materıaldyq qundylyqtar. Ol-tárbıe men oqytýǵa baǵyttalǵan muraǵattar. Olarǵa meımandostyq, kisilik, syılastyq, ımandylyq, kishipeıildilik, salaýattylyq, qaıyrymdylyq, izgilik, erkindik, ónerpazdyq, sypaıylyq, mádenıettilik, shyǵarmashylyq, rýhanı baılyq, mahabbat syndy qasıetter jatady. Kez-kelgen ulttyń sıpaty bes qaǵıdaǵa kelip tireledi. Birinshisi – tili, ekinshisi – dini, úshinshisi – dástúri, tórtinshisi – tarıhy, besinshi – atamekeni. Qundylyqtar – shynaıy ǵana bolady, ol adamǵa táýeldi emes, deı turǵanmen ol eń aldymen adam sanasynda oryn alady.Qundylyqtardy sezim arqyly qabyldap, al sana arqyly túsinýge bolady, sonyń nátıjesinde tulǵa qundylyqty ıgeredi, soǵan saı áreket etedi. Óz ultyn qadirlep, qasterlegen, ult qadirin bilgen azamattyń biri J.Aımaýytov: «Men halyqqa kindigimmen baılanyp qalǵanmyn. Ony úze almaımyn. Úzý qolymnan kelmeıdi» deıdi. Syrym Datuly: «Men aǵaıyndy ekeýmin: biri – ózim, ekinshisi – halqym»-deıdi. Qazaq halqynyń osyndaı dáripteýge, qasterleýge, damytýǵa turarlyq ulttyq rýhanı materıaldyq qundylyqtary týraly ulaǵatty, qundy oılaryn halyq ıgiligine keleshek urpaqty el jurtqa ıe bolatyn azamattardy tárbıeleýge nege qoldanbasqa?  Qazaq halqy balany jamandyqtan jırenip, jaqsylyqty jany tilep turatynqulyqty bolýyn,sulý sóz sıqyrly un.ádemi óń men túrli lázzat ala biletin, hám baısaldy ,oılamdyshymyr bolyp ósýinult tárbıesiniń negizgi qaǵıdasy etip ustaǵan. Urpaq tárbıesine keshigý degenimiz mertigýmen birdeı.Tárbıe bala týmaı turyp, dúnıege kelmeı turyp berilýi tıis. Elbasymyz N.Á.Nazarbaev: – Bolashaq urpaǵymyzdy tárbıelegende ,olarǵa jastaıynanımandylyq pen ullttyq qasıetterdi sińire bilsek,sonda ǵana biz ulttyq rýhy damyǵan, Otanynyń gúldenýine úles qosa alatyn azamat ósire alamyz degen bolatyn-degen bolatyn. Sondyqtan qatardaǵy pendeni naǵyz tolyq qandy tulǵaǵa aınaldyrý úshin ullttyq qurdylyqtar arqyly tárbıe berýdiń mańyzy zor .

Jeke tulǵany ulttyq tárbıe arqyly damyta otyryp, naqty áreket arqyly oqytýda tómendegi qundylyqtardyń bolýy qajet:

- belsendi qarym-qatynas: oqýshy men muǵalimniń árbir máselede óz kózqarastaryn bildirip otyrýy;

- ındıvıttik: muǵalimniń ár jeke oqýshynyń ereksheligin damytý, qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiliginiń bolýy;

- ózindik tártip: ózindik baqylaý men baǵalaýdy sheshim qabyldaýdy úırený;

- shydamdylyq: ár túrli pikirlkrdi qabyldaı alý, bir-biriniń pikirleri men erekshelikterin qurmetteý, qabyldaý. Ulttyq qundylyqtarymyzdy álemdik deńgeıge shyǵarýǵa qabiletti tulǵa tárbıeleý úshin:

- oqýshyldardyń sana-sezimin qalyptastyrý;

- jas urpaq sanasyna týǵan halqyna degen qurmet, súıispenshilik maqtanysh sezimderin uıalatý, ulttyq rýhyn damytý;

- ana tili men dinin, onyń tarıhyn, máden etin, ónerin, salt-dástúrin, rýhanı-mádenı muralardy qasterleý;

- jas urpaq boıynda janashyrlyq, senimdilik, namysshyldyq tárizdi ulttyq minezderi qalyptyrý sıaqty mindetterdi oryndaǵanda ǵana biz maqsatqa jete alamyz.    

 Bala boıyna ulttyq qundylyqtardy damytýdaǵy negizgi quraldarǵa mynalardy jatqyzýǵa bolady:

- synyptaǵy tárbıe saǵattary;

- baspasóz jáne qabyrǵa gazetteri;

- buqaralyq aqparat quraldary;

- tárbıe sharalary (pikirtalas,tárbıe saǵaty,kesh, dáris, tanym-ónege saǵattary, t.b.)

- kitap oqý;

- mektepten tys jáne synyptan tys jumystardy uıymdastyrý;

- shyǵarmashylyq jobalar qorǵaý;

- qoǵamdyq uıymdarmen baılanys jasaý;

- saıahat jasaý;

- úıirmelerge qatysý.

Jańa Qazaqstan úshin qazaq órkenıetin damytý, salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, tilin, t.b. ulttyq qundylyqtar aıasynda keńeıtý - ózekti máseleniń biri. Sondyqtan aldymyzda turǵan úlken maqsat – ulttyq mura qundylyqtaryn qazirgi tańnyń mádenı jetistiterimen úılestirý. Jas urpaq tárbıesinde úılesimdilik zańy saltanat qurýy shart. Iaǵnı ol óziniń ósý, eseıý kezinde aq sút berip asyraǵan ata-anasymen de, kókirek kózin ashqan ustazdarymen de úılesim taba bilýi tıis. Sonda ǵana tulǵa boıynda ulttyq rýhanı qasıetter birte-birte qalyptasary sózsiz. Tulǵa boıyndaǵy rýhanı qundylyqtardy qalyptastyrýdyń kózi, otbasy, áýlet, áleýmettik orta, memleket bolsa, ultyq qundylyq, ulttyq salt-sana, ult aldyndaǵy mindet, paryz, namys, ulttyq rýh, ulttyq salt-dástúr, tulǵa boıyndaǵy ulttyq qundylyqtyń joǵary kórsetkishi. Tárbıeniń negizi bolyp sanalatyn adamzattyq qundylyqtardyń biri tárbıeniń basqa adamǵa degen qajettiligi, basqa adamıdardy súıe bilý qajetili bolyp tabylady.

Qoryta aıtqanda, búgingi kúnde jastardy ádepti de sanaly etip tárbıeleý úshin eń aldymen tárbıe erejelerine súıene otyryp, ulttyq dástúrimizdi, ádet-ǵuryptarymyzdy, dinimizdi, ata-babalarymyzdan qalǵan nasıhat-muralardy jastardyń sanasyna sińire bilýimiz qajet. Tárbıeniń kózi ata-babamyzdan qalǵan muralar men dana sózder desek, biz solardy nasıhattaıtyn júrgizýshimiz. Búkil qoǵam bolyp qolǵa alyp, mádenıetti, tárbıeli bolyp júrýdi árqaısysymyz ózimizden bastasaq, jas urpaqtyń tárbıesi de óz jemisin bereri anyq.

Ádebıet:

1. Sh.Eleýkenov, Zamandas parasaty. Ádebı syn. Almaty: Sanat, 1977 j.

2. Ulttyq qundylyqtar arqyly tárbıe jumystaryn uıymdastyrýdaǵy synyp jetekshiniń orny.

3. Bastaýysh mektep jýrnaly/ respýblıkalyq ǵylymı-ádistemelik jáne pedagogıkalyq jýrnal/ №7, 2007.

4. Bastaýysh mektep jýrnaly/ respýblıkalyq ǵylymı-ádistemelik jáne pedagogıkalyq jýrnal/ №5, 2002.

5. Synyp jetekshiniń anyqtamalyǵy/ №1(01) 2009.

6. Ádep jáne jantaný/ hrestomatıa/ Atamura Almaty, 1996.

---