InfoHub Logo

«Qazaq SSR-indegi Tilder týraly Zańynyń» qabyldanýy – kópultty respýblıkamyzdaǵy tilder problemasyn sheshýdiń, sol arqyly búgingi tańnyń eń ótkir problemalarynyń biri – ultaralyq qatynas máselesin retteýdiń baıypty da salmaqty qadamy deýge bolady. Osy bir qýanyshty oqıǵaǵa oraı jýrnal tilshisi Jarylqap Qalybaev atalmysh Zań jobasyn ázirleýge belsene atsalysqan kórnekti ǵalym, Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory, akademık Ábdýálı Týǵanbaıuly Qaıdarovqa jolyǵyp, jańa zańnyń syr-sıpaty jaıynda jáne zańda bekitilgen qaǵıdalardy tezirek is júzine asyrýdyń joldary jóninde áńgime qozǵady.

– Ábdýálı Týǵanbaıuly, siz áý bastan qazaq tiline memlekettik statýs berýdi jaqtap, «Qazaq ádebıeti» gazetinde syndarly pikir aıtqan ǵalymsyz. Sol oıyńyz kópshiliktiń qoldaýyna ıe bolyp, búginde is júzine asyp otyr. Bul úshin siz qýanyshty da baqytty bolarsyz, árıne?..

– «Qazaq ádebıetindegi» alǵashqy ıntervúge seniń de qatysyń bar ǵoı. Sondyqtan bul meniń de, seniń de, barsha halqymyzdyń da ortaq qýanyshy. Alaıda men o basta-aq qazaq tiliniń memlekettik statýsqa ıe bolatynyna kámil sengem. Óıtkeni, kez kelgen memlekettiń memleket bolýy úshin mynadaı alty atrıbýty (belgisi) bolýy shart: memlekettik shekara, memlekettik jalaý, memlekettik gerb, memlekettik gımn, memlekettik basqarý apparaty jáne memlekettik til. Bizde belgili sebepterge baılanysty osylardyń sońǵysy saqtalmaı keldi. Pravolyq memleketke qol jetkizýdiń joldary qarastyrylyp jatqan kazirgi qaıta qurý zamanynda árbir respýblıkanyń memlekettik til atrıbýtyn qalypqa keltirýi – zańdy da tabıǵı nárse edi.

– Alaıda, qazaq tiline memlekettik statýs berý máselesi ońaılyqpen sheshile salǵan joq qoı?

– Ia, qazaq tiliniń memlekettik statýsy týraly másele, ǵylymı túrǵydan durys túsinbegendikten, keıbireýlerdi shoshytqany ras. Olardyń oıynsha, qazaq tili memlekettik til bolsa respýblıkamyzdaǵy basqa halyqtardyń tiline nuqsan keledi-mys, qarym-qatynas tásili qıyndaıdy, ultaralyq narazylyq kúsheıedi. Bul pikirdiń túbirimen qate ekendigine Zań jobasyn talqylaý jáne qabyldaý kezindegi aıtystar tolyǵymen kóz jetkizgen sıaqty.

Qazaq tiliniń memlekettik til statýsyna ıe bolýy birde-bir tildi tómendetýge, shetteýge emes, tek ózin-ózi kóterýge baǵyttalǵan.

Qazaqstanda turatyn ózge ulttyń ókilderi de qazaq tiline qurmetpen qaraýdyń qajettigin túsindi. Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń kezekten tys on birinshi sesıasynda qazaq tiline memlekettik til statýsyn berýge qarsy bolǵandar az boldy.

– Bir qyzyǵy, qarsy bolǵandar kóbine: «tildi kúshtep úıretýge bolmaıdy», «tilge ámirj úrmeıdi» – dep qarsy day aıta kelip, qazaq jáne orys tilderiniń qatar memlekettik til bolýyn jaqtady. Menińshe, mundaı pikir memlekettik qurylystyń teorıasy men praktıkasyn jete bilmeýshilikten nemese til úırengisi kelmeýshilikten týǵan.

– Durys aıtasyń. Bul másele týraly meniń áriptesim, bizdiń Til bilimi ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi A. N. Garkavestiń sózinde jerine jetkizilip aıtyldy. «Zań, – dedi ol – orys tili sıaqty, qazaq tilin oqyp-úırenýdiń mindetti tártibin belgilegen kezde keıbir joldastar orys tilinde sóıleıtin halyqtyń pravolaryna nuqsan keltirilip otyrǵany týraly nelikten sóz qozǵaı bastaıdy? Olar teń pravolylyqty emes, qaıta bir tildiliktiń artyqshylyqtaryn, ıaǵnı is júzinde qalyptasqan teńsizdikti qorǵaıtynyn olardyń ózderi de túsinedi dep oılaımyn».
Baıqap qaraǵan adamǵa bizdiń Zańda qazaq tilin kúshtep úıretýdiń tıtimdeı de nyshany joq. Ekinshi jaǵynan, óz ómirin Qazaqstanmen baılanystyryp otyrǵan árbir adam jergilikti halyqtyń tilin, tarıhyn bilgeni jón. Óıtkeni, qazaqtardyń etnıkalyq otany – Qazaqstan. Eger, qazaq tiliniń aıasy óz topyraǵymyzda taryla bastasa, basqa bir jerde sharyqtap ketýi, damýy múmkin emes. Sondyqtan qazaq tiliniń memlekettik statýs alýy – ádiletti de zańdy nárse.

– Siz Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıteti Ideologıa bóliminiń janynan qurylǵan Til statýsy týraly komısıanyń múshesi bolyp, Til týraly Zańnyń jobasyn ázirleýge, ony talqylaýga belsene qatystyńyz. Sondyqtan da «atynyń syry ıesine málim» degen naqyl sózdi eskerip qabyldanǵan zańnyń syr-sıpatyn suraǵym keledi. Bizdiń zańnyń basqa odaqtas respýblıkalardyń zańdarynan ózindik ereksheligi qandaı? 

Bizge deıin 12 odaqtas respýblıkada Til týraly Zań qabyldandy. Solarmen salystyryp qaraǵanda, bizdiń zańnyń ınternasıonalısik sıpaty basym. «Qazaq SSR-iniń Til týraly Zańy» negizinen úsh toptaǵy tilderdiń statýsyn belgiledi: qazaq tili – memlekettik, orys tili – ultaralyq qatynas quraly retindegi statýsqa ıe boldy, al belgili bir ult ókilderiniń toptary jınaqy turatyn jerlerde olardyń tiline Halyq depýtattary Sovetteriniń sheshimimen belgilengen tártip boıynsha jergilikti resmı til statýsyn berý múmkindigi atap kórsetildi.

– Jergilikti resmı til statýsyn berý Qazaqstannan basqa respýblıkalardyń zańdarynda kezdese me?

– Keıbir odaqtas respýblıkalardyń zańdarynda sol respýblıka terıtorıasynda turatyn halyqtardyń tilderin damytýǵa múmkindik jasalatyny aıtylǵan. Alaıda mundaı jalpylama sózder elimizdiń Konstıtýsıalary men partıa Programmalarynda aıtylyp keldi ǵoı. Biraq, iske aspaǵany belgili. Bizdiń zańymyzda bul másele naqtylana tústi. Máselen, Uıǵyr aýdanyndaǵy halyqtyń 70–80 prosenti – uıǵyrlar. Endi olar sol aýdan kólemindegi is kaǵazdar men jıyn, májilisterdi óz tilinde júrgizýge haqyly degen sóz. Mine, naq osyndaı naqtylyq basqa odaqtas respýblıkalardyń zańdarynda joq. Tipti, Moldavıa men Prıbaltıka respýblıkalarynyń Til týraly zańdarynda orys tiline ultaralyq qarym- qatynas quraly retinde jeke-dara statýs berilmegen.

– Zań jobasyn talqylaý kezinde «bizdiń respýblıkada da qazaq jáne orys tilderi ultaralyq, qarym-qatynas quraly bolyp tanylsyn» degen pikirler aıtyldy. Eger olaı etpegen jaǵdaıda onsyz da orys tili barlyq jerde qazaq tilimen birdeı qoldanylatyny basa kórsetilgen bul zańnyń mazmuny aınalyp kelgende baıaǵy eki tildiń memlekettik til statýsyna ıe bolýy bolyp shyǵady. Bul pikirge qalaı qaraısyz?

– Ie, «aýzy kúıgen úrip ishedi» degendeı-aq bizdiń qazaq jurty eki tildiń memlekettik til bolýyna úrke qaraıtyny ras. Óıtkeni mundaı dekret bizdiń respýblıkada 1923 jyly qabyldanǵan. Odan keıingi jyldary da memlekettik qostildilikti damytý jóninde qaýlylar bolǵan. Biraq ókinishke oraı, sonyń bári de is júzine aspaı qaldy. Kerisinshe, qazaq tili qoǵamdyq ómirden ysyrylyp, shyn máninde ǵylym, tehnıka jáne óndiris tili bolýdan qala bastady. Urpaq arasyndaǵy rýhanı baılanystyń jalǵastyǵy úzilýge aınaldy.

Ana tilimizdiń qoldaný aıasynyń tarylýyna, eń aldymen, Stalınniń bolashaqta barlyq tilderdiń bir tilge aınalyp ketýi týraly solaqaı tujyrymy kináli. Sodan baryp, halyqta ulttardyń jaqyndasýy,tilderdiń jaqyndasýy degen syńarjaq túsinik ornyqty. Bul qoǵamdyq pikirdi Hrýshev óziniń Belorýssıa memlekettik ýnıversıtetinde sóılegen sózinde: «Biz neǵurlym oryssha sóıleýge tezirek kóshsek, komýnızmge soǵurlym erterek jetemiz» dep «jetildirip» tolyqtyra tústi. Ony ákimshil-ámirshildik sıstema qanyn jerge tıgizbeı qaǵyp alyp, dereý sol baǵytta jumys isteýge kirisip ketti. Lenındik ult saıasatynyń osylaısha burmalanýynyń nátıjesinde 1926 jylǵy halyq sanaǵynda kórsetilgen elimizde ómir súrgen 194 úlkendi-kishili ult pen ulys, etnostyq toptardyń jarty ǵasyrdyń ishinde 93-i «iz-túzsiz» joǵalyp ketti. Buǵanasy ósip, býyny qatpaǵan qazaq tilin sol 20-jyldardyń ózinde orys tilimen qatar qoıý durys emes edi. Óıtkeni, barlyq jerde is qaǵazdaryn orys tilinde júrgizý mindetti boldy. Sóıtip, orys tiliniń basymdyǵy qazaq tiliniń damýyna keri áser etti.

Qazaq tiliniń qazirgi jaǵdaıyna qarasaq, tulǵa jaǵynan bári bar sıaqty. 12 tomdyq ensıklopedıa, 10 tomdyq túsindirme sózdik jazdyq, V.I.Lenınniń 55 tomdyǵy aýdaryldy. Qanshama kórkem kitaptar shyqty. Biraq, tilimizdiń qoldanylý aıasy tar. Partıa, sovet, kásipodaq, komsomol jáne ǵylym qyzmetkerleri qazaq tilin bile bermeıdi. Óıtkeni, buǵan deıin qazaq tilin bilýdiń qajettiligi shamaly degen teris tujyrym bas bermeı keldi.

Ilásova Shapaǵat

Jetekshi: QazUÝ aǵa oqytýshysy Kantarbaeva J.Ý

---