InfoHub Logo

Ańyz-qıssalar adam úshin sonyń ishinde qazaq qoǵamynda alatyn orny úlken. Islamǵa deıin de ıslamnan keıingi kezeń de túrli dastandar men qıssalar halyq arasynda taralyp adamnyń qasıeti men nıetin jaqsy jaqqa boı aldyrý men rýh alarlyq oı men tárbıe jatyr. Ańyzdyń túbi adamnyń shyǵarmashylyq oıy dese keı ǵalymdar qıssalar aýyzsha tarıhty sóz etedi dep onyń astarynda shynaıy tarıhı tulǵalar men oqıǵalar bar ekendigine oı talastyrady. Adamzat bastaýynan alǵan kezeńderge Karen Armstrongtyń «Kratkaıa ıstorıa mıfa» kitabynda mıf degen kezde eń aldymen adamǵa shyndyqqa jatpaıtyn zat elesteıdi dep paıymdaıdy. Eń qundy mıf – tarıhı shyndylyqty baıandaıtyn mıf emes, adamǵa jańa oıdy, jańa sezim men ómirge degen shabyt beretin mıf dep túsinik beredi. Ańyzdardy zertteýde sheteldik ǵalymdardyń ishinde Levı Brúl, V.Ia. Propp, A.I. Kırpıchnıkov, F.M. Múller sekildi ǵalymdar ańyzdardy zertteýge degen úlken eńbek sińirgen bolatyn. Pol Tompson aıtpaqshy «tarıh qashannan beri bar bolsa, aýyzsha tarıh ta sol kezden beri jasap keledi. Bul tarıhtyń alǵashqy formasy».

Aýyzsha tarıh demekshi turan dalasynda Shyńǵysnamany jazǵan Ótemis qajynyń eńbegin V.P.Iýdın úlken qurmet kórsete otyryp onyń «dalalyń aýyzsha tarıhnamasy» dep baǵa bergen. Ortaǵasyrlyq úlken tarıhshylar óz kitaptarynda aýyzsha tarıh pen shejirege úńilmeı eńbegin jazbaǵan. Tarıhı Rashıdı eńbegin M.H.Dýlatı basym bóligin aýyzsha tarıhnama negizinde jazǵan bolatyn. Ony eskermeske bolmas. Iaǵnı kóshpeli qoǵamnyń oı-sanasynda jazbasha tarıhtan qaraǵanda aýyzsha aıtylatyn ańyz qıssalar men onyń máni úlken boldy. Qarapaıym áli kúnge deıin sozylyp kele jatqan aýyzsha dástúr ol jeti ata jattaý. Shejirege asa qatty mán berý, bul babalardan qalǵan úlken murany kórsetedi. Shejireni adam atadan bastap qıssa dastandar dinı turǵyda sıpattasa biri tektiliktiń nyshany retinde kóre alamyz. Máshhúr Júsip Kópeıulynyń 8 tomynda qazaq shejiresin zeıinmen oqıtyn bolsaq ol jerdegi qazaq bastaýy Ánes sahabaǵa aparyp tireletindigin, al Ánes ıbn Málik bolsa qypshaqtyń arǵy babalarymen salystyrarlyq segiz nusqasyn alyp kórsetedi. Biraq bul ańyzdar Qazaqstannyń ońtústik aımaqtarynda falklorlyq dástúrde qalǵandyǵyn kóre alamyz.

Jalpy qazaq qoǵamyndaǵy ańyz-qıssalardy úsh úlken topqa bólip qarastyra alamyz. Birinshi – dinı qıssalar, olarǵa: Jumjuma, Salsal, Zarqum, Seıtbattal syndy ańyzdar. Ekinshi – kórshi elderden kelgen ańyzdar, olar: Bozjigit, Qasym Jomart, Bahram, İlıas, Eskendir, Seıfýlmálik, Myń bir tún, Farhat-SHyryn. Úshinshi – shyǵys sújetinde qurylyp, biraq qazaq aýyz ádebıetinde ushtasqan qıssalar, olar: Bozjigit, Muńlyq-Zarlyq.

Shoqan Ýálıhanov dalanyń aýyzsha tarıhy, qazaqtyń tarıhı sanasy jóninde bylaı deıdi: «Qazaq  ózderiniń kóne ańyzdary men nanym-senimderin qaıran qalarlyq tazalyqta saqtaı bilgen. Odan da ótken ǵajaby sol, baıtaq dalanyń ár shalǵaıyndaǵy, ásirese, óleń jyrlar esh ózgerissiz, bir qoldan shyqqandaı qaıtalanatyndyǵyn qaıtersiz. Kóshpeli saýatsyz ordadaǵy aýyzsha taraǵan osynaý úlgilerdiń bir-birinen qyldaı aýytqymaıtyny adam aıtsa nanǵysyz qasıet, alaıda kúmán keltirýge bolmaıtyn shyndyq».

A.Heılı men Ia. Vansın adam jadyndaǵy aqparat eshbir ózgerissiz birneshe urpaqqa deıin jazýdyń kómegensiz saqtalady dep dáleldegenin aıtýǵa bolady. Biraq barlyq ańyz ben qıssa jaqsy tizbekten ótýi eki talaı. Bir-birine jalǵastyrar urpaq bolmaýy nemese sol ańyz ben qıssa adam qazaq tabýy sol ańyzdyń ómir súrýine nuqsan keledi. Dál osy jerde ıslam tarıhyndaǵy qurannyń jazylý tarıhyna úńilsek. Bárimizge málim quran Alla taǵaladan Jábreıil perishte arqyly Muhammed paıǵambarǵa túsken. Biraq ol aldymen aıat súre bolyp ár oqıǵaǵa nemese oqıǵaǵa táýelsiz jaǵdaılarǵa tán túsip otyrdy. Qurannyń ózin súıekke jazý nemese pergamentterge jazý úrdisi bolǵanymen barlyq derlik aıattar retimen kelmegenin eskerýi kerek. Ony sańlaq sahabalardyń jadyna saqtap júrýi málim. Qurannyń kitap bolyp jazylýy ataqty Iamama shaıqasyndaǵy 70qarıdiń sháhıd keshýi bolatyn. Arabtar arasynda da ıslamǵa deıin ýlken dastandardy jattaý dástúri keń taraǵanyn aıtýǵa bolady. Olardyń quranǵa deıin úlken shyǵarmalarmen tanys bolǵandyǵy. Biraq qurannyń qarapaıym qıssadan aıyrmashylyǵy bul onyń kıeliligi men onyń sokraldy formada saqtalýy.

Qıssanyń adamǵa berer paıdasyn aıtar bolsaq, úlken álemniń ishinde ózine tán ornyn tabýyna degen oıy. Bul ertedegi adamǵa janyna azyq bolmasa qıanat bolmaıdy. Ejelgi dúnıeni paıymdaıtyn ańyzdarda tarıhı tizbekti kóp jaǵdaıda shyǵarý qıynǵa soǵady sol sebepti bul jerde adamnyń qıal oı sanasyna túsý yqtımaldyǵy orasan zor. Adamnyń durys qadam jasaýyna arǵy dúnıe men osy dúnıeniń qatynasyn kórsetti. Dúnıedegi barar jolyn anyqtaýǵa kómektesetin orasan zor kómek-ti. Ańyzdyń kúndelikti ómirdegi sharýasymen tikeleı baılanysty. Levı Brúl ańyzdardy zerttep olarǵa metodologıasyn jasaýshy retinde, «ejelgi adamdardyń aqyl-oı júıesi múldem basqa. Qazirgi qoǵamnyń oılaý júıesimen salystyrýǵa bolmaıtyndyǵyn» aıtady.

Qorytyndylaı kele adam ómirinde ańyz azda bolsa oryn alyp óziniń tańǵajaıyptyǵy men oıǵa qonymsyz bolsa da qyzyqty oqıǵalarymen tamsandyrarlyq, Keı ańyzdar adamǵa tárbıelik mán berer bolsa keı ańyzdar tarıhı tulǵalarynyń jańa qyryn asharlyqtaı. Ańyzdyń barlyǵynda shyndyq bolmaǵanymen ony ishinde oı túıerlik jaqsy oqıǵalar baryna kúmán joq.

Kýan Asylhan

Jetekshi: QazUÝ aǵa oqytýshysy Kantarbaeva J.Ý

---