Men ómirdi jyrlaý úshin kelgemin... Muqaǵalı Maqataevtyń týǵanyna.... jyl tolýyna oraı
«Men ómirdi jyrlaý úshin kelgemin...» Muqaǵalı Maqataevtyń týǵanyna.... jyl tolýyna oraı
Kirispe sóz
Muqaǵalı Súleımenuly Maqataev — qazaqtyń áıgili aqyny. Ol qazaq poezıa álemine shetsiz - sheksiz keńistik pen kóz súringen bıiktik ákelgen aqyn. Qudiretti qarapaıymdylyqpen «kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin shekpen jaýyp, ózine qaıtarǵan» aqyn. Káýsar sezim men toıattamas kóńil, shalqyǵan shattyq pen muńǵa tunǵan mahabbat, býyrqanǵan shabyt pen sabyrǵa kónbes saǵynysh syılaǵan aqyn.
Búgin meniń týǵan kúnim.
Oı, bále - aı!
Myna adamdar nege jatyr toılamaı?!
Banket jasap berer edim ózim - aq,
Táńirdiń bir jarytpaı - aq qoıǵany - aı, — degen («Aryz jazyp keteıin» [1; 123, 124]) márt minezdi, ór keýdeli, ot júrekti aqyn 1931 jyly aqpan aıynyń 9 - y kúni, Almaty oblysy Narynqol aýdanynyń Qarasaz degen jerinde dúnıege kelgen. Jalǵyz uly Súleımennen kórgen alǵashqy nemeresin ájesi Tıyn baýyryna salyp, tárbıelep ósirgen. Ákesi Súılemen eshkimniń ala jibin attamaǵan momyn kisi eken. Minezimen el - jurtyna unap, sharýashylyq basqarypty. Uly Otan soǵysy bastalǵanda, maıdanǵa attanyp, habarsyz ketedi.
Muqaǵalıdyń aqyn bolýyna ájesi Tıyn men sheshesi Naǵımanyń yqpaly tıse kerek. Aqynnyń ózi aıtýynsha, ekeýi de qazaqtyń aýyz ádebıetin — aıtys, dastan, ańyz - ertegini kóp bilgen kórinedi.
Muqaǵalı aýyl mektebin bitirgennen keıin ómir qosyn erte tartady, erte úılenip, on toǵyz jasynda áke bolady [2].
Balalyq bal dáýreni soǵys jyldarynyń aýyrlyq - taýqymetimen tuspa - tus kelgen jas jetkinshek eńbekke erte aralasyp, jeti jyldyq mekteptiń muǵalimi bolady. Sodan Narynqol aýdandyq «Sovettik shekara» gazetine ornalasyp, qalamgerlikke den qoıady. Munan soń «Sosıalısik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetiniń (1962 – 1963), «Mádenıet jáne turmys» (qazirgi «Parasat») (1963 – 1965), «Juldyz» (1965 – 1972) jýrnaldarynyń redaksıasynda, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda (1972 – 1973) qyzmet atqarady [3].
Jas aqynnyń alǵashqy óleńderi 1949 jyly aýdandyq gazette, 1951 – 1954 jyldary «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynda jarıalandy. Muqaǵalı araǵa on shaqty jyl salyp, V. I. Lenın ómirinen «Appassıonato» atty úlken poemamen 1962 jyly poezıa álemine qaıta oraldy. «Ilıch» dep atalatyn poemalar jınaǵy — tuńǵysh kitaby 1964 jyly jaryq kórdi.
Sodan keıin Muqaǵalı merzimdi baspasózde jıi kórinip, «Armysyńdar, dostar» (1966), «Qarlyǵashym, keldiń be?» (1968), «Mavr» (1970), «Darıǵa - júrek» (1972), «Aqqýlar uıyqtaǵanda» (1974), «Shýaǵym meniń» (1975) atty jyr jınaqtaryn kóziniń tirisinde jarıalap úlgerdi.
1991 – 1993 jyldary M. Maqatevtyń úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵy jaryq kórdi. Shyǵarmalar jınaǵynyń ekinshi tomyna «Sholpan» (1984) jáne «Jyrlaıdy júrek» (1989) atty kitaptaryna engen óleńderi men poemalary, al úshinshi tomyna «Ómir — ózen» (1979) atty kitabyna engen óleńderi men poemalary toptastyryldy.
1994 jyly aqynnyń «Jylap qaıttym ómirdiń bazarynan» atty jyr kitaby shyqty. Bul eńbekte Muqaǵalıdyń buǵan deıingi basylymdaryna enbegen, dúnıe salǵannan keıin ár jyldary gazet - jýrnaldarda jarıalanǵan jańa jyrlary toptaldy.
2000 jyly ádebıet, óner jáne sáýlet salasyndaǵy sańlaq sýretkerlerdiń bir tobyna Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyqtaryn berý týraly sheshim qabyldandy. Laýreat atanǵan sańlaqtardyń arasynda Muqaǵalı Maqataevtyń esimi erekshe maqtanyshpen aıtyldy. Marqum bul abyroıǵa «Atamura» baspasynan 1999 jyly jaryq kórgen «Amanat» atty jyr jınaǵy úshin ıe boldy. Bul jınaqqa negizinen buryn shyqqan eki jáne úsh tomdyqtarynda jarıalanbaǵan, keıinnen tabylǵan amanat jyrlary engizildi.
M. Maqataevtyń sońǵy jyldary basylym kórgen tórt tomdyq eńbegi (2002, 2006) til baılyǵymen tánti etedi. Muqaǵalı álemi — Jer, Planeta, Adam bolmysy, Tynyshtyq, Senim. Ásirese aqynnyń ózek jaryp aıtar oıy — adam taǵdyry, adamnyń tirligi, minezi men qulqy, sezimi men túısigi. Osynyń bárin aqıyq aqyn jas darynǵa tán qaıtalanbas sheberlikpen, táńirdiń tańdaıynan tógilgendeı poetıkalyq minsiz úılesimmen, ár júrekpen til tabysar syrshyl da shynshyl sezimmen, naǵyz poezıaǵa tán beıneli obrazdarmen bederlep, ólmes óner deńgeıinde týyndatyp otyrdy. Ol óz shyǵarmalary arqyly qazaq poezıasyn jańa bıikterge kóterip, mazmunyn baıytty. Onyń qanatty poezıasy qazaq halqynyń sezimin baıytyp, kisiligin bıiktetip, parasatyn kemeldendire tústi. Qazirgi jastar Muqaǵalı jyrymen nárestelerin besikke bólep, shildehana toılaryn ótkizýde.
M. Maqataev aýdarma salasynda da ózindik sheberlik - shalymymen tolymdy eńbekter tyndyra aldy. Ol álem ádebıetiniń alyptary — aǵylshyn Shekspırdiń «Sonetterin», amerıkalyq Ýıtmenniń «Shóp japyraqtaryn», Italıanyń uly aqyny Danteniń «Qudiretti komedıasyn» tárjimalady. Biraq dara daryn týyndylarynyń baǵy janǵan kezi keıingi jyldary ǵana.
1966 jyly jaryq kórgen «Armysyńdar, dostar!» kitabynan
Az mezgil ishinde jarqyn júrektiń jarqyldarynan týǵan Muqaǵalı Maqataevtyń jınaqtaryndaǵy jahut jyrlar ulttyq ádebıetke tolysqan talant kelip qosylǵanyn tuspaldatqyzdy. Olardan máńgi ómir sulýlyǵyna suqtanyp, syrly saz, tolǵaqty tolǵam, túıin, asqaq jyrlap ótken ǵashyq ǵumyrdyń keń tynys - tirshiliginiń ystyq lebi bilindi. Aqyn eńbekteri elimiz táýelsizdigimen qaýyshyp, ómir súrýge qushtar jandardyń qataryn molaıtýǵa jol ashty.
Mysaly, aqyn «Armysyńdar, adamdar!» [4; 80, 81] atty tamasha óleńinde «ómir kókteminiń» este qalarlyq jyr músinin tujyrymdady:
Árbir árpi qanǵa shomǵan tarıhyńa qarańdar,
Otyrardaı opat bolǵan qala joq pa, jarandar?
Tatý - tátti barmysyńdar, armysyńdar, Adamdar!
Álem — darqan, saıalańdar, bárińe de oryn bar.
Qorǵan emes, saltanatty, sándi saraı soǵyńdar.
Eı, Adamdar, sender tatý, sender tatý bolyńdar!
Anamyz — Jer, sol Anadan jaratyldyq, týystyq,
Alaıda biz qan da tóktik, qaljyradyq, urystyq...
Armysyń, sen, aramyzda jalǵyz perzent – Tynyshtyq!
Osy shýmaqtardy oqyǵanda jany jaısań, júregi jyly, qushaǵy keń aqyn úni qulaǵyńnan ketpeıdi. Bizdiń oıymyzsha, Maqataev poezıasynyń tereń tamyry halyq qýanyshy men qaıǵysynda, keshegide, búgin men erteńde jatyr. Tálimdi bul shyǵarmashylyqty eshkimniń eshqashan jatyrqamasy haq.
1968 jyly jarıalanǵan «Qarlyǵashym, keldiń be?» kitabynan
Halyqtyń baı aýyz ádebıetimen sýsyndaǵan, ǵulama Abaı poezıasyn jetik meńgergen, Qasym Amanjolovty jatqa oqyǵan Muqaǵalı eshkimge uqsamaıtyn, eshkimdi qaıtalamaıtyn injý - marjan sóz órnekterimen erekshelenetin lırık aqyn:
Oıly jas!
Óleń — meniń bar tynysym,
Jaqsy sózim — jany ıgi halqym úshin.
Ataq qýyp, baq qýyp, dańq qýyp,
Bireýlerden júrgem joq artý úshin.
Ońashada oılaryn tynym etken.
Bizdeılerdiń myńy kep, myńy ketken.
Aqyndar bar amalsyz buǵyp ótken,
Aqyndar bar ishinen tynyp ótken.
Bizdeılerdiń myńy kep, myńy ketken.
Bizdi olardyń balama birine de,
Ulyǵa da sanama, irige de.
Qalam tartqan qazaqtyń bári de aqyn,
Abaı, biraq qaıtadan tirile me?..
Oıly jas!
Óleń meniń syrlasymdaı,
Syrlassam da qumarym júr basylmaı.
Aıtyp ótken aqynda arman bar ma
Júreginiń túbine kir jasyrmaı.
Osy qanatty sózderdi («Adamdy adam túsinbeý — bir aqyret» [4; 139, 140]) oqyǵanda, qazaq poezıasyna dara tulǵasymen kelgen, óleń patshalyǵynda oıyp alǵan orny bar tolaǵaı aqyndarymyzdyń biri de biregeıi — Muqaǵalı Maqataev ekenin túsinesiń.
Al myna bir jalǵyz aýyz shýmaqty naǵyz aqynnyń naǵyz jyrǵa bergen baǵasy dep bilýge bolady:
Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,
Óleń degen týlaıdy qaıshylyqta.
Aqyn bolsań jarqynym, alysqa attan,
Kúndelikti tirlikke boı sýytpa.
Tórt jolǵa («Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta» [4; 140]) osynsha oıdy syıǵyzý, sóz qudiretin dáleldeý, jyr qýatyn osylaısha aspandatý — tek Muqaǵalıdaı aqynnyń ǵana qalamynan týatyn sheberlik.
Men ómirdi jyrlaý úshin kelgemin... Muqaǵalı Maqataevtyń týǵanyna.... jyl tolýyna oraı júkteý
Kirispe sóz
Muqaǵalı Súleımenuly Maqataev — qazaqtyń áıgili aqyny. Ol qazaq poezıa álemine shetsiz - sheksiz keńistik pen kóz súringen bıiktik ákelgen aqyn. Qudiretti qarapaıymdylyqpen «kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin shekpen jaýyp, ózine qaıtarǵan» aqyn. Káýsar sezim men toıattamas kóńil, shalqyǵan shattyq pen muńǵa tunǵan mahabbat, býyrqanǵan shabyt pen sabyrǵa kónbes saǵynysh syılaǵan aqyn.
Búgin meniń týǵan kúnim.
Oı, bále - aı!
Myna adamdar nege jatyr toılamaı?!
Banket jasap berer edim ózim - aq,
Táńirdiń bir jarytpaı - aq qoıǵany - aı, — degen («Aryz jazyp keteıin» [1; 123, 124]) márt minezdi, ór keýdeli, ot júrekti aqyn 1931 jyly aqpan aıynyń 9 - y kúni, Almaty oblysy Narynqol aýdanynyń Qarasaz degen jerinde dúnıege kelgen. Jalǵyz uly Súleımennen kórgen alǵashqy nemeresin ájesi Tıyn baýyryna salyp, tárbıelep ósirgen. Ákesi Súılemen eshkimniń ala jibin attamaǵan momyn kisi eken. Minezimen el - jurtyna unap, sharýashylyq basqarypty. Uly Otan soǵysy bastalǵanda, maıdanǵa attanyp, habarsyz ketedi.
Muqaǵalıdyń aqyn bolýyna ájesi Tıyn men sheshesi Naǵımanyń yqpaly tıse kerek. Aqynnyń ózi aıtýynsha, ekeýi de qazaqtyń aýyz ádebıetin — aıtys, dastan, ańyz - ertegini kóp bilgen kórinedi.
Muqaǵalı aýyl mektebin bitirgennen keıin ómir qosyn erte tartady, erte úılenip, on toǵyz jasynda áke bolady [2].
Balalyq bal dáýreni soǵys jyldarynyń aýyrlyq - taýqymetimen tuspa - tus kelgen jas jetkinshek eńbekke erte aralasyp, jeti jyldyq mekteptiń muǵalimi bolady. Sodan Narynqol aýdandyq «Sovettik shekara» gazetine ornalasyp, qalamgerlikke den qoıady. Munan soń «Sosıalısik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetiniń (1962 – 1963), «Mádenıet jáne turmys» (qazirgi «Parasat») (1963 – 1965), «Juldyz» (1965 – 1972) jýrnaldarynyń redaksıasynda, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda (1972 – 1973) qyzmet atqarady [3].
Jas aqynnyń alǵashqy óleńderi 1949 jyly aýdandyq gazette, 1951 – 1954 jyldary «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynda jarıalandy. Muqaǵalı araǵa on shaqty jyl salyp, V. I. Lenın ómirinen «Appassıonato» atty úlken poemamen 1962 jyly poezıa álemine qaıta oraldy. «Ilıch» dep atalatyn poemalar jınaǵy — tuńǵysh kitaby 1964 jyly jaryq kórdi.
Sodan keıin Muqaǵalı merzimdi baspasózde jıi kórinip, «Armysyńdar, dostar» (1966), «Qarlyǵashym, keldiń be?» (1968), «Mavr» (1970), «Darıǵa - júrek» (1972), «Aqqýlar uıyqtaǵanda» (1974), «Shýaǵym meniń» (1975) atty jyr jınaqtaryn kóziniń tirisinde jarıalap úlgerdi.
1991 – 1993 jyldary M. Maqatevtyń úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵy jaryq kórdi. Shyǵarmalar jınaǵynyń ekinshi tomyna «Sholpan» (1984) jáne «Jyrlaıdy júrek» (1989) atty kitaptaryna engen óleńderi men poemalary, al úshinshi tomyna «Ómir — ózen» (1979) atty kitabyna engen óleńderi men poemalary toptastyryldy.
1994 jyly aqynnyń «Jylap qaıttym ómirdiń bazarynan» atty jyr kitaby shyqty. Bul eńbekte Muqaǵalıdyń buǵan deıingi basylymdaryna enbegen, dúnıe salǵannan keıin ár jyldary gazet - jýrnaldarda jarıalanǵan jańa jyrlary toptaldy.
2000 jyly ádebıet, óner jáne sáýlet salasyndaǵy sańlaq sýretkerlerdiń bir tobyna Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyqtaryn berý týraly sheshim qabyldandy. Laýreat atanǵan sańlaqtardyń arasynda Muqaǵalı Maqataevtyń esimi erekshe maqtanyshpen aıtyldy. Marqum bul abyroıǵa «Atamura» baspasynan 1999 jyly jaryq kórgen «Amanat» atty jyr jınaǵy úshin ıe boldy. Bul jınaqqa negizinen buryn shyqqan eki jáne úsh tomdyqtarynda jarıalanbaǵan, keıinnen tabylǵan amanat jyrlary engizildi.
M. Maqataevtyń sońǵy jyldary basylym kórgen tórt tomdyq eńbegi (2002, 2006) til baılyǵymen tánti etedi. Muqaǵalı álemi — Jer, Planeta, Adam bolmysy, Tynyshtyq, Senim. Ásirese aqynnyń ózek jaryp aıtar oıy — adam taǵdyry, adamnyń tirligi, minezi men qulqy, sezimi men túısigi. Osynyń bárin aqıyq aqyn jas darynǵa tán qaıtalanbas sheberlikpen, táńirdiń tańdaıynan tógilgendeı poetıkalyq minsiz úılesimmen, ár júrekpen til tabysar syrshyl da shynshyl sezimmen, naǵyz poezıaǵa tán beıneli obrazdarmen bederlep, ólmes óner deńgeıinde týyndatyp otyrdy. Ol óz shyǵarmalary arqyly qazaq poezıasyn jańa bıikterge kóterip, mazmunyn baıytty. Onyń qanatty poezıasy qazaq halqynyń sezimin baıytyp, kisiligin bıiktetip, parasatyn kemeldendire tústi. Qazirgi jastar Muqaǵalı jyrymen nárestelerin besikke bólep, shildehana toılaryn ótkizýde.
M. Maqataev aýdarma salasynda da ózindik sheberlik - shalymymen tolymdy eńbekter tyndyra aldy. Ol álem ádebıetiniń alyptary — aǵylshyn Shekspırdiń «Sonetterin», amerıkalyq Ýıtmenniń «Shóp japyraqtaryn», Italıanyń uly aqyny Danteniń «Qudiretti komedıasyn» tárjimalady. Biraq dara daryn týyndylarynyń baǵy janǵan kezi keıingi jyldary ǵana.
1966 jyly jaryq kórgen «Armysyńdar, dostar!» kitabynan
Az mezgil ishinde jarqyn júrektiń jarqyldarynan týǵan Muqaǵalı Maqataevtyń jınaqtaryndaǵy jahut jyrlar ulttyq ádebıetke tolysqan talant kelip qosylǵanyn tuspaldatqyzdy. Olardan máńgi ómir sulýlyǵyna suqtanyp, syrly saz, tolǵaqty tolǵam, túıin, asqaq jyrlap ótken ǵashyq ǵumyrdyń keń tynys - tirshiliginiń ystyq lebi bilindi. Aqyn eńbekteri elimiz táýelsizdigimen qaýyshyp, ómir súrýge qushtar jandardyń qataryn molaıtýǵa jol ashty.
Mysaly, aqyn «Armysyńdar, adamdar!» [4; 80, 81] atty tamasha óleńinde «ómir kókteminiń» este qalarlyq jyr músinin tujyrymdady:
Árbir árpi qanǵa shomǵan tarıhyńa qarańdar,
Otyrardaı opat bolǵan qala joq pa, jarandar?
Tatý - tátti barmysyńdar, armysyńdar, Adamdar!
Álem — darqan, saıalańdar, bárińe de oryn bar.
Qorǵan emes, saltanatty, sándi saraı soǵyńdar.
Eı, Adamdar, sender tatý, sender tatý bolyńdar!
Anamyz — Jer, sol Anadan jaratyldyq, týystyq,
Alaıda biz qan da tóktik, qaljyradyq, urystyq...
Armysyń, sen, aramyzda jalǵyz perzent – Tynyshtyq!
Osy shýmaqtardy oqyǵanda jany jaısań, júregi jyly, qushaǵy keń aqyn úni qulaǵyńnan ketpeıdi. Bizdiń oıymyzsha, Maqataev poezıasynyń tereń tamyry halyq qýanyshy men qaıǵysynda, keshegide, búgin men erteńde jatyr. Tálimdi bul shyǵarmashylyqty eshkimniń eshqashan jatyrqamasy haq.
1968 jyly jarıalanǵan «Qarlyǵashym, keldiń be?» kitabynan
Halyqtyń baı aýyz ádebıetimen sýsyndaǵan, ǵulama Abaı poezıasyn jetik meńgergen, Qasym Amanjolovty jatqa oqyǵan Muqaǵalı eshkimge uqsamaıtyn, eshkimdi qaıtalamaıtyn injý - marjan sóz órnekterimen erekshelenetin lırık aqyn:
Oıly jas!
Óleń — meniń bar tynysym,
Jaqsy sózim — jany ıgi halqym úshin.
Ataq qýyp, baq qýyp, dańq qýyp,
Bireýlerden júrgem joq artý úshin.
Ońashada oılaryn tynym etken.
Bizdeılerdiń myńy kep, myńy ketken.
Aqyndar bar amalsyz buǵyp ótken,
Aqyndar bar ishinen tynyp ótken.
Bizdeılerdiń myńy kep, myńy ketken.
Bizdi olardyń balama birine de,
Ulyǵa da sanama, irige de.
Qalam tartqan qazaqtyń bári de aqyn,
Abaı, biraq qaıtadan tirile me?..
Oıly jas!
Óleń meniń syrlasymdaı,
Syrlassam da qumarym júr basylmaı.
Aıtyp ótken aqynda arman bar ma
Júreginiń túbine kir jasyrmaı.
Osy qanatty sózderdi («Adamdy adam túsinbeý — bir aqyret» [4; 139, 140]) oqyǵanda, qazaq poezıasyna dara tulǵasymen kelgen, óleń patshalyǵynda oıyp alǵan orny bar tolaǵaı aqyndarymyzdyń biri de biregeıi — Muqaǵalı Maqataev ekenin túsinesiń.
Al myna bir jalǵyz aýyz shýmaqty naǵyz aqynnyń naǵyz jyrǵa bergen baǵasy dep bilýge bolady:
Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,
Óleń degen týlaıdy qaıshylyqta.
Aqyn bolsań jarqynym, alysqa attan,
Kúndelikti tirlikke boı sýytpa.
Tórt jolǵa («Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta» [4; 140]) osynsha oıdy syıǵyzý, sóz qudiretin dáleldeý, jyr qýatyn osylaısha aspandatý — tek Muqaǵalıdaı aqynnyń ǵana qalamynan týatyn sheberlik.
Men ómirdi jyrlaý úshin kelgemin... Muqaǵalı Maqataevtyń týǵanyna.... jyl tolýyna oraı júkteý
You Might Also Like
-
1 mamyr Yntymaq kúnine arnalǵan «Dostyq bulaǵy» atty erteńgilik jospary
-
Úı janýarlary men jabaıy ańdar týraly jumbaqtar
