Meniń paıymdaýymdaǵy bilim berýdiń ulttyq modelin qalyptastyrý
Almaty oblysy, Karasaı aýdany,
M. Gabdýllın orta mektebi - mektepke deıingi
shaǵyn ortalyǵymen komýnaldyq memlekettik mekemesiniń
matematıka jáne ınformatıka pániniń muǵalimi J. Temırgalıeva
Meniń paıymdaýymdaǵy bilim berýdiń ulttyq modelin qalyptastyrý.
Qaı ýaqytta da qaı ulttyń bolsyn kózi ashyq, kókiregi oıaý, ultjandy azamattaryn tolǵandyryp kelgen ózekjardy máselelerdiń biri – ulttyq bilim berý. Ulttyq bilim berýdiń ǵylymı negizin qalaǵan belgili aǵartýshylar men ǵalym - pedagogtar – Ia. A. Komenskıı, A. Baıtursynuly, M. Dýlatov, J. Aımaýytov, M. Jumabaev.
«Orys mektebin orys mektebi qylý qajettiligi týraly» degen maqalasynda K. D. Ýshınskıı sol kezdegi orys mektebiniń kemshilikterin synaı kele, mynadaı qorytyndyǵa keledi: «Shveısarıa, Germanıa, Anglıa men Amerıkada bilim 3 túrge bólinedi: qajetti, paıdaly, unamdy. Sonyń ishinde ulttyq bilimniń negizine qajetti bilim alynady. Qajetti bilim balanyń janyna, eń aldymen, negiz bolyp uıalaýly tıis. Ár adamǵa sondaı qajetti bilim bolyp tabylatyn: óz tilinde oqı bilý, jaza bilý, sanaı bilý, óz dininiń negizi men óz Otanyn bilý».
Bul oılardyń búgingi ulttyq mektepterge, sonyń ishinde jańadan qalyptasyp kele jatqan Qazaqstandaǵy ulttyq bilim berýge de tikeleı qatysy bar.
Bilim berýdiń «jansyz», dármensiz bolýynyń basty sebebi – ulty men derbestiginiń joqtyǵynda. Árbir bilim berý orny adam tárbıeleýdi jalpy mindet tutsa, el aldymen ony belgili eldiń azamaty qylyp, sol qoǵamnyń talabyna sáıkes tárbıeleýge mindetti. Baǵyt – sol ulttyń minezi men bolmysy jalpyǵa birdeı táýeldi bolýy tıis. Bilim berý júıesi qoǵamdyq kúızelis jaǵdaıynda, dástúrlerdiń quldyrap turǵan kezinde otbasynyń joǵaltqan keıbir mindetterin ózine alyp, ulttyń áleýmettik densaýlyǵyn saqtap qalý kerek. Ol úshin bilim berý júıesi ulttyq deńgeıde bolýy qajet. Bilim men tárbıeniń negizi mindetti túrde ulttyq bolmaı, óz Otanynyń aldyndaǵy boryshyn ótemeı, jalpy adamzatqa qyzmet isteý múmkin emes. Orystyń ǵalym - pedagogy S. I. Gessenniń: «Eger bilim berý júıesi ǵylymdyq, kórkemdik jáne adamgershilik talaptarǵa saı kelse, sonda ǵana ol shynaıy ulttyq bolyp eseptelýi kerek» degen pikiri oıdy tolyqtyra túsedi.
Ulttyq bilim mazmuny qandaı bolýy tıis? Bul máselelermen shuǵyldanyp júrgen ǵalymdardyń pikirin baıqap kóreıik. A. Ia. Danılúktyń paıymdaýynsha «Ulttyq bilim berý – oqýshylardyń álemdik mádenıet aıasyndaǵy ulttyq mádenıetti meńgerýge, sonymen qatar ony shyǵarmashylyq turǵydan damytýǵa baǵyttalǵan áleýmettik qyzmet atqaratyn bilim júıesiniń gýmanıtarlyq quramdas bóligi. Ulttyq bilim júıesiniń negizin qalaıtyn eń aldymen, gýmanıtarlyq pánder dep oılaımyn. Sebebi, gýmanıtarlyq bilim júıesiniń basty mindeti – obektıvtik tarıhı - mádenı úrdistiń sáıkes kelýimen qatar otandyq mádenıetke oqýshylardyń tanymyn qalyptastyrý bolyp tabylady. Bul pánder otandyq mádenıetti sol qalpynda saqtap qana qalmaı, onyń damýyn qamtamasyz etedi. Bul pánder arqyly urpaqtan - urpaqqa mádenıet jalǵasyp otyrady.
Qoryta aıtqanda, basqanyń mádenıetin óz mádenıeti arqyly qabyldaý qaǵıdasy júzege asyrylýy tıis. Aldymen oqýshynyń janyn, kókiregin tazalap tárbıelemegen soń, oǵan matematıkany uqtyryp ne kerek, shet tilin jattatyp ne kerek?
Sonymen ulttyq bilim orny dep -- óz ultynyń tarıhyn, óz ultynyń mádenıetin, óz ultynyń tilin, ádebıetin oqytatyn oryndy aıtamyz. Onyń basty belgisi – onda halyqtyń ulttyq rýhy bolýy tıis.
Ulttyq bilim barlyq jumys túrlerinen, bilim berýmen qatar tárbıe jumystarynyń barlyq mazmunynan kórinýi qajet.
Ulttyq mekteptegi tárbıeniń negizgi mindetteri:
1. Oqýshyny ult aldynda turǵan erekshe isterdi sheshýge daıarlaý.
2. Óz halqynyń ǵasyrlar boıy qol jetkizgen tabystaryna umtylýǵa tárbıeleý, túp tamyrynan úzile jazdaǵan urpaqty ata - baba salty men dástúri, ádet - ǵurpymen qaıta tabystyrý.
3. Tárbıe júıesin ulttyq mádenıet pen ulttyq pedagogıkaǵa negizdeý.
4. Ulttyq bilim berýdiń tujyrymdamasyn jasaýda ulttyń jalpy sanyn, ornalasý aýdandaryn, oqýlyq shyǵarý múmkindikterin eskerý.
Ult bolashaǵy men ult ókiliniń taǵdyry bir - birimen tyǵyz baılanysty, bir - birine táýeldi. Sondyqtan qazirgi qazaq mektebinde ulttyq bilim berý - ulttyń bolashaǵyna sáýle shashýmen teń. Bir kezde Shoqan, Ybyraı, Abaı kótergen aǵartýshylyq qozǵalysty HH ǵ. basynda Ahmet Baıtursynov, Halel Dosmuhameduly, M. Dýlatov, J. Aımaýytov, M. Jumabaevtar jalǵastyrdy. Qazaq halqynyń irgeli el bolýy úshin olar ulttyń tili men ádebıeti, mektebi men baspasózdiń asa qajet ekenine barsha jurttyń nazaryn aýdardy, bilim berýdiń ulttyq júıesi bolý úshin onda sol halyqtyń qany men jany, rýhy bolýy tıis dedi.
Aıtylǵan oı - pikirler bilim berýdiń ulttyq modelin bylaısha qurastyrýǵa múmkindik beredi:
Maqsaty: Jalǵyz qurǵaq bilim úıretý emes, bilimmen birge jaqsy tárbıeni qosa berý. (M. Dýlatov)
Mindetteri: 1. «Balqyǵan jas balanyń oıyna, qanyna, súıegine ult rýhyn sińirip, ana tilin anyq úıretip shyǵarý». (M. Dýlatov)
2. «Árbir ulttyń balasy óz ultynyń arasynda óz ulty úshin qyzmet qylatyn bolǵandyqtan, tárbıeshi balany sol ult tárbıesimen tárbıeleýi tıis». (M. Jumabaev)
Mazmuny: «Oqý - jazý, din, ult tili, ult tarıhy, esep, sharýa - kásip, qolóner, jaǵrafıa, jaratylys». (A. Baıtursynov)
Ádis - quraldary: « Ádebıetti, tarıhty jáne geografıany biriktirip (ıntegrasıalap) «Bizdiń Otan» degen atpen oqytý qajet. Ólkeniń geografıasyn onyń tarıhy men ádebıetinen bólip qaraýǵa bolmaıdy. Aldymen balalardy kúndelikti ómirdiń turmys - salty, tirshiligimen baılanysty óz jurtynyń tarıhyn oqytýdan bastaǵan jón». (M. Dýlatov)
«5 jyldyq bastaýysh mekteptiń alǵashqy úsh jylyn tek qazaq tilinde oqytý». (A. Baıtursynov)
«Balanyń til baılyǵyn arttyrýǵa, erkin sóıleı bilýine kóńil bólý basqa tilderdiń til úırenýge kómekshi qural bolýyn qarastyrý».
(J. Aımaýytov)
Nátıjesi: «Mundaı balalar mektep bitirgennen keıin qaı jurttyń arasynda júrse de, súıegine sińgen ult rýhy jasymaıdy, qaıda bolsa da, tirshiliginde qandaı aýyrlyq ózgerister kórse de ulttyń uly bolyp qalady». (M. Dýlatov)
Bul sonaý HH ǵasyrdyń basynda zıaly azamattardyń ult bolashaǵyn oılap, ana tiliniń tabıǵı tazalyǵy týraly, oqytylatyn pánderdiń bári ulttyq bolmysymyzǵa úılesýi qajettigin kóregendikpen boljap, zerdeli oı tastaǵanyn kórsetedi.
M. Gabdýllın orta mektebi - mektepke deıingi
shaǵyn ortalyǵymen komýnaldyq memlekettik mekemesiniń
matematıka jáne ınformatıka pániniń muǵalimi J. Temırgalıeva
Meniń paıymdaýymdaǵy bilim berýdiń ulttyq modelin qalyptastyrý.
Qaı ýaqytta da qaı ulttyń bolsyn kózi ashyq, kókiregi oıaý, ultjandy azamattaryn tolǵandyryp kelgen ózekjardy máselelerdiń biri – ulttyq bilim berý. Ulttyq bilim berýdiń ǵylymı negizin qalaǵan belgili aǵartýshylar men ǵalym - pedagogtar – Ia. A. Komenskıı, A. Baıtursynuly, M. Dýlatov, J. Aımaýytov, M. Jumabaev.
«Orys mektebin orys mektebi qylý qajettiligi týraly» degen maqalasynda K. D. Ýshınskıı sol kezdegi orys mektebiniń kemshilikterin synaı kele, mynadaı qorytyndyǵa keledi: «Shveısarıa, Germanıa, Anglıa men Amerıkada bilim 3 túrge bólinedi: qajetti, paıdaly, unamdy. Sonyń ishinde ulttyq bilimniń negizine qajetti bilim alynady. Qajetti bilim balanyń janyna, eń aldymen, negiz bolyp uıalaýly tıis. Ár adamǵa sondaı qajetti bilim bolyp tabylatyn: óz tilinde oqı bilý, jaza bilý, sanaı bilý, óz dininiń negizi men óz Otanyn bilý».
Bul oılardyń búgingi ulttyq mektepterge, sonyń ishinde jańadan qalyptasyp kele jatqan Qazaqstandaǵy ulttyq bilim berýge de tikeleı qatysy bar.
Bilim berýdiń «jansyz», dármensiz bolýynyń basty sebebi – ulty men derbestiginiń joqtyǵynda. Árbir bilim berý orny adam tárbıeleýdi jalpy mindet tutsa, el aldymen ony belgili eldiń azamaty qylyp, sol qoǵamnyń talabyna sáıkes tárbıeleýge mindetti. Baǵyt – sol ulttyń minezi men bolmysy jalpyǵa birdeı táýeldi bolýy tıis. Bilim berý júıesi qoǵamdyq kúızelis jaǵdaıynda, dástúrlerdiń quldyrap turǵan kezinde otbasynyń joǵaltqan keıbir mindetterin ózine alyp, ulttyń áleýmettik densaýlyǵyn saqtap qalý kerek. Ol úshin bilim berý júıesi ulttyq deńgeıde bolýy qajet. Bilim men tárbıeniń negizi mindetti túrde ulttyq bolmaı, óz Otanynyń aldyndaǵy boryshyn ótemeı, jalpy adamzatqa qyzmet isteý múmkin emes. Orystyń ǵalym - pedagogy S. I. Gessenniń: «Eger bilim berý júıesi ǵylymdyq, kórkemdik jáne adamgershilik talaptarǵa saı kelse, sonda ǵana ol shynaıy ulttyq bolyp eseptelýi kerek» degen pikiri oıdy tolyqtyra túsedi.
Ulttyq bilim mazmuny qandaı bolýy tıis? Bul máselelermen shuǵyldanyp júrgen ǵalymdardyń pikirin baıqap kóreıik. A. Ia. Danılúktyń paıymdaýynsha «Ulttyq bilim berý – oqýshylardyń álemdik mádenıet aıasyndaǵy ulttyq mádenıetti meńgerýge, sonymen qatar ony shyǵarmashylyq turǵydan damytýǵa baǵyttalǵan áleýmettik qyzmet atqaratyn bilim júıesiniń gýmanıtarlyq quramdas bóligi. Ulttyq bilim júıesiniń negizin qalaıtyn eń aldymen, gýmanıtarlyq pánder dep oılaımyn. Sebebi, gýmanıtarlyq bilim júıesiniń basty mindeti – obektıvtik tarıhı - mádenı úrdistiń sáıkes kelýimen qatar otandyq mádenıetke oqýshylardyń tanymyn qalyptastyrý bolyp tabylady. Bul pánder otandyq mádenıetti sol qalpynda saqtap qana qalmaı, onyń damýyn qamtamasyz etedi. Bul pánder arqyly urpaqtan - urpaqqa mádenıet jalǵasyp otyrady.
Qoryta aıtqanda, basqanyń mádenıetin óz mádenıeti arqyly qabyldaý qaǵıdasy júzege asyrylýy tıis. Aldymen oqýshynyń janyn, kókiregin tazalap tárbıelemegen soń, oǵan matematıkany uqtyryp ne kerek, shet tilin jattatyp ne kerek?
Sonymen ulttyq bilim orny dep -- óz ultynyń tarıhyn, óz ultynyń mádenıetin, óz ultynyń tilin, ádebıetin oqytatyn oryndy aıtamyz. Onyń basty belgisi – onda halyqtyń ulttyq rýhy bolýy tıis.
Ulttyq bilim barlyq jumys túrlerinen, bilim berýmen qatar tárbıe jumystarynyń barlyq mazmunynan kórinýi qajet.
Ulttyq mekteptegi tárbıeniń negizgi mindetteri:
1. Oqýshyny ult aldynda turǵan erekshe isterdi sheshýge daıarlaý.
2. Óz halqynyń ǵasyrlar boıy qol jetkizgen tabystaryna umtylýǵa tárbıeleý, túp tamyrynan úzile jazdaǵan urpaqty ata - baba salty men dástúri, ádet - ǵurpymen qaıta tabystyrý.
3. Tárbıe júıesin ulttyq mádenıet pen ulttyq pedagogıkaǵa negizdeý.
4. Ulttyq bilim berýdiń tujyrymdamasyn jasaýda ulttyń jalpy sanyn, ornalasý aýdandaryn, oqýlyq shyǵarý múmkindikterin eskerý.
Ult bolashaǵy men ult ókiliniń taǵdyry bir - birimen tyǵyz baılanysty, bir - birine táýeldi. Sondyqtan qazirgi qazaq mektebinde ulttyq bilim berý - ulttyń bolashaǵyna sáýle shashýmen teń. Bir kezde Shoqan, Ybyraı, Abaı kótergen aǵartýshylyq qozǵalysty HH ǵ. basynda Ahmet Baıtursynov, Halel Dosmuhameduly, M. Dýlatov, J. Aımaýytov, M. Jumabaevtar jalǵastyrdy. Qazaq halqynyń irgeli el bolýy úshin olar ulttyń tili men ádebıeti, mektebi men baspasózdiń asa qajet ekenine barsha jurttyń nazaryn aýdardy, bilim berýdiń ulttyq júıesi bolý úshin onda sol halyqtyń qany men jany, rýhy bolýy tıis dedi.
Aıtylǵan oı - pikirler bilim berýdiń ulttyq modelin bylaısha qurastyrýǵa múmkindik beredi:
Maqsaty: Jalǵyz qurǵaq bilim úıretý emes, bilimmen birge jaqsy tárbıeni qosa berý. (M. Dýlatov)
Mindetteri: 1. «Balqyǵan jas balanyń oıyna, qanyna, súıegine ult rýhyn sińirip, ana tilin anyq úıretip shyǵarý». (M. Dýlatov)
2. «Árbir ulttyń balasy óz ultynyń arasynda óz ulty úshin qyzmet qylatyn bolǵandyqtan, tárbıeshi balany sol ult tárbıesimen tárbıeleýi tıis». (M. Jumabaev)
Mazmuny: «Oqý - jazý, din, ult tili, ult tarıhy, esep, sharýa - kásip, qolóner, jaǵrafıa, jaratylys». (A. Baıtursynov)
Ádis - quraldary: « Ádebıetti, tarıhty jáne geografıany biriktirip (ıntegrasıalap) «Bizdiń Otan» degen atpen oqytý qajet. Ólkeniń geografıasyn onyń tarıhy men ádebıetinen bólip qaraýǵa bolmaıdy. Aldymen balalardy kúndelikti ómirdiń turmys - salty, tirshiligimen baılanysty óz jurtynyń tarıhyn oqytýdan bastaǵan jón». (M. Dýlatov)
«5 jyldyq bastaýysh mekteptiń alǵashqy úsh jylyn tek qazaq tilinde oqytý». (A. Baıtursynov)
«Balanyń til baılyǵyn arttyrýǵa, erkin sóıleı bilýine kóńil bólý basqa tilderdiń til úırenýge kómekshi qural bolýyn qarastyrý».
(J. Aımaýytov)
Nátıjesi: «Mundaı balalar mektep bitirgennen keıin qaı jurttyń arasynda júrse de, súıegine sińgen ult rýhy jasymaıdy, qaıda bolsa da, tirshiliginde qandaı aýyrlyq ózgerister kórse de ulttyń uly bolyp qalady». (M. Dýlatov)
Bul sonaý HH ǵasyrdyń basynda zıaly azamattardyń ult bolashaǵyn oılap, ana tiliniń tabıǵı tazalyǵy týraly, oqytylatyn pánderdiń bári ulttyq bolmysymyzǵa úılesýi qajettigin kóregendikpen boljap, zerdeli oı tastaǵanyn kórsetedi.
You Might Also Like
