InfoHub Logo

Keıingi kezde beı-bereket, suryqsyz túster kórem. Suryqsyz ǵana emes, mán-maǵnasyz, kúlgin, kúńgirt. Áldebir beketke, mekenge jete almaı jatam. Poıyzdan, belgili-belgisiz taǵy bir kólikterden keshigem. Jylǵaly saıdyń, kósheniń, joldyń kóz kórip turǵan arǵy betine ótýge qanshama bógesin tabylady. Kóbine-kóp áldebir jalańash qabyrǵaǵa japsarlas, qıǵash, tar baspaldaqpen júre almaı, keıde ortan belinen úzilgen tusyna tirelip, abdyraımyn. Nemese, barar jolymda birine-biri jalǵas, kóriksiz, ıesiz bólme, dalan, dálizderdi adaqtaı kele, denem syımas tar qýyspen ótý kerek bolady. Daǵdaryp, toqyrap turam. Aqyry, qınalyp baryp oıanǵanda, osynyń bári tús ekenin bilip, qýanbasam da jeńileıip qalam. Sodan soń oılaımyn. Bul ne pále. Árıne, jaısyz uıqy, syr bere bastaǵan densaýlyq. Tek sol ǵana emes. Jete almaǵan maqsat, ornyna kelmegen arman. Eń bastysy — kóreshegiń azaıyp, kókjıegiń shektelgeni. Olaı deıtinim — burynǵy túster múlde basqasha qıysatyn. Kúni keshege deıin.

"Balyqshynyń túsine balyq kiredi" degen. Bizdiń balyq — Jazý ǵoı. Alashaǵyń da, bereshegiń de tańbaly qaǵaz betinde. Meniń túsime jazylǵan, ıá jazylmaq ala qaǵaz da emes, túptelgen, juqaly, qalyńdy kitap ta emes, balyq kiretin. Kádimgi, sýdaǵy balyq. Úlken darıanyń quraqty qabaǵynda otyram. Nemese jar jaǵalap júrem. Tańyrqap turam. Sý ishi jypyrlaı júzgen balyq. Úlkendi, kishili emes, túgel iri. Bir qar, jarym qulash. Sulý, súırik. Men sol balyqtyń, múmkin bolsa, eń táýirin ustaý áreketinde sıaqtymyn. Ustap ta jatam. Ustamasam da, tamashalap qaraǵannyń ózi qyzyq. Uıyqtap jatsam da bilem. Oıanǵanda anyq kózim jetedi. Bul qaptaǵan balyq — meniń jazylmaq jańa shyǵarmalarym. Qalaýly kúni shetinen qarmaqqa ilem de, kádege jaratam. Sóıtip, tym ónimdi bolmasa da, irkilis, toqtaýsyz kún keship jatqam. Ol kezde jas edim, otyzǵa jańa shyqqan. Aqyry, qoǵam deısiz be, zaman deısiz be — tóbeden tapap, turmys taýqymeti deısiz be, tirshilik qamy deısiz be — ishten parshalap, tóńirek túgel tuıyqtalyp, tótenshe, tyń jol taba almaı, qaljaýrap turǵan almaǵaıyp shaqta, ónimdi is, utymdy áreketsiz sansyraǵan qalypta bir, eki, úsh jyl ótkende… taǵy da túsime kirdi. Balyq. Sirá, úlken darıanyń qosalqy arnasy, sorǵyǵan laı balshyq, taıyz shalshyqta, kemi jarym qulash, qanshama balyq, quıryqtary batqan, bastary shyqqan, aýyzdary ashylyp, jelbezekteri kóterilip, qabyrǵalasa, qatar-qatarymen jatyr, túgeldeı ólgen, sirá, buzyla bastaǵan, qandaı da iske jaramsyz. Bul — meniń ýaqyty ótken, osy opalań úsh jyl ishinde, odan burynǵy, taǵy da jaısyz kúnderde jazylmaı qalǵan talaısyz shyǵarmalarym edi. Qulazyp oıansam, tún ortasy, kózimde jas bar eken. Men ǵapyl, qaıyrylmas is dep qana emes, qaterli bolashaq eskertpesi, bolýy múmkin, biraq qaıtkende de bolmaýǵa tıis taǵdyr taraby, táńirimniń qamshysy, pirimniń eskertpesi retinde qabyl aldym. Dármenim azaısa da, armanym ólmegen. Ótkendegi bar sharýany býyp-túıip, áýelgi kezek, almaǵaıyp bir kezeń jemisi retinde baıyptap, keleshektegi bar jumysty basqasha qurýǵa bekindim. Oılandyq, tolǵandyq, aýyr eńbek astynda, tynymsyz jazý ústinde ǵana nátıje bermek, zamannan amalymyzdy asyrar, kókirektegi muń men zardy jaryqqa jetkizer kúre jol sulbasy tanylǵan. Túsime qaıtadan taza sý, mol balyqty shalqar darıa kirdi. Bar salmaqty moıynǵa alyp, rıasyz nıetti ǵumyrlyq muratqa jalǵastyryp, qaıtadan qalamǵa bas qoıdyq. Jas arýaǵymyzdy jańadan tapqandaı edik. Elimniń ejelgi rýhy qaıta tirildi. Ózgeshe serpin, tyń qýat, sony saryndar quıyldy. Kóp uzamaı, taǵy bir mamyrly, baraqat tús kezinde turqy ózimnen de úlken, taıdaı týlaǵan, nahan balyq ustadym. Bul kezde kópten kókeıde turǵan áńgime, hıkaıattardyń birazynyń basy qaıyrylǵan, baýyrymyz jazylǵan, sherimiz tarqaǵan, endi, qanshama jyldardan bergi daıyndyq jumystaryn birjola tıanaqtap, báıgeli babyma kelip, alaman shabýylǵa túsýim qajet edi. Iaǵnı, ómirlik murat — "Alasapyrannyń" kúni týǵan.

"Alasapyran" jazylǵan keńshilik, kenishti jıyrma jeti aı ishinde… óńimde kóz aldymda turǵan Oraz-Muhammed te, Aısheshek pen Dilshat ta, Borıs Godýnov pen Petr Ýrýsov ta túsime kirgen joq. Bulǵaq pen búlik, azap pen qaza da eles bermedi. Shalqar dala, jasyl ózen, seńgir taýlar kórdim. Birde, jumys dendegen shaqta ǵoı deımin, jartasty, quzar shyń basynda tur ekem. Jetken bıigime balap, mereıim ósti.

Alaman-asyrdyń túıindi tusynda, odan soń, bar sharýa murat tapqan kezeńde taǵy bir ǵajaıyp túster keldi. Ol zamanda ertegilik meken, qol jetpes, aıaq baspas ujmaq uıyq esepti Stambulda júrem. Kúmbezi kúńirengen, munaralary kókke baqqan ǵalamat meshitter. Birden tanydym. Mynaý — qyr basynda oqshyraıǵan — aıbarly Súleımen-jámı. Anaý — men eshbir kitaptan sýretin kórmegen taǵy bir eńseli ǵıbadathanalar. Kóbine Aııa-Sofıanyń tóńireginen tabylam. Birde alty munaraly Sultan-Ahmet pen Aııa-Sofıa aralyǵynda tur ekem. Keıin talaı bardyq, men ol kezde Stambuldaǵy eń ataqty eki meshit tym jaqyn, ıektes turǵanyn, aralyǵynda bógde qurylys joǵyn bilmeýshi edim. Biraq túsimde eki ortasynda turamyn. Sol jaǵymda — tarıhpen birge jasasqan, myń jarym jyldyq, aıdyndy Aııa-Sofıa, oń jaǵymda — álemdik uly ımperıanyń bes ǵasyrlyq uıtqysy bolǵan Sultan-Ahmet. Eń keremeti bul emes. Aııa-Sofıanyń syrtqy qabyrǵalary qyzǵyltym edi. Naǵyz josa qyzyl. Bul kezde men kópshilik jurtqa tán, ádepki tús-eles — surǵylt, kúlgin bolatynyn, túrli shyraı, aıshyq boıaýly tús — sırek kezdesetinin oqymaǵan, estimegen edim. Biraq aıtaıyn degenim — basqa. Aııa-Sofıanyń qyzyl josaly sýretin esh jerden kórmegem. Túrkıa, Stambul, Ejelgi Rumǵa qatysty ádebıetten, árıne, talaı ret ushyrattym, biraq ol rásimniń bári — tústi emes, baspahananyń kádimgi, qarippen astas qara boıaýymen tańbalanǵan. Álbomdyq, nemese japsyrma, boıaýly sýretter joq, atymen ushyraspaǵan. Máńgilikke jalǵas Aııa-Sofıanyń shynynda da josa tústes qyzǵyltym ekenin jer aıaǵy keńigen táýelsizdikten soń, Túrkıa, Stambulǵa alǵash barǵanda kórdim. Kórdim de, ótkendegi tústerimdi oıǵa alyp, munshama sáıkestikke qaıran qalǵan edim. Baıyptap qarasam, baıaǵy asqar shyń, odan sońǵy kúńirengen meshitter de meniń Jazýyma, jan dúnıeme tikeleı qatysty, búginniń sýreti ǵana emes, bolashaqtyń sulbasy eken.

Taǵy da túster. On, jıyrma, otyz márte qaıtalanǵan, osy, jańa ǵasyrda ǵana toqtalǵan. Azap, qasiret tańbasy. Jýsandy dalada japyrlaı jyǵylǵan ólikter. Keı tusta retsiz úıilgen, keı tusta irkese-tirkese shashylǵan sansyz múrde. Keıde tozǵan, mújilgen eski zırat, áldebir kóne qulpytastar aralyǵynda qatar-qatar, ashyq-shashyq qabirge sıraǵy shyǵa, salbyraı, biriniń ústine biri qulaǵan, nemese ońdy-soldy, repeteısiz qalanǵan jáne qabir aralyǵynda bastasyp, aıaqtasyp, qıǵash, qyryn, kóldeneńdeı jatqan, qaıtkende de kómýsiz, júz san máıit. Saýdyraǵan qý súıek emes, bútin dene. Jaraqat joq, maıyp, ketik emes, barlyq múshesi ornynda. Tek aryǵan, tozǵan, zorlyq, ǵazap astynda kóz jumǵan, dármensiz, sharasyz máıitter. Bul — meniń bar Jazýymdy túnekten jaryqqa alyp shyqqan, únemi kókeıimde turatyn, qasiret-qaıǵysy meniń qaıran jurtymnyń ór keýdesin jermen-jeksen qylǵan, qysas, qazasy ǵazız basyn birjola jalmaı jazdaǵan 1932 jylǵy sumdyq asharshylyq — qazaqty úlken halyq qatarynan shyǵarǵan, keleshek quldyq zamannyń irge tasyn ǵana emes, tórt qabyrǵasy men tóbesin qosa, berik ornatqan, júz elý, eki júz jylsyz, bálkim, eshqashan ońalmas zaǵıp, kemshin jaǵdaıǵa jetkizgen sovettik genosıd. Eger uly dalany baıyrǵy jurtynan birjola tazartý úshin muqıat, arnaıy josparlanǵan osyndaı ǵalamat apat bolmasa, qazirgi Qazaqstannyń kesimdi shegin lyqa toltyryp otyrar edik, ulysyń — ulaǵatty, er-azamatyń — eńseli bolar edi, óziń de múlde basqasha kún kesher ediń degen oı... ózekti órtep qana qoımaıdy, úmitsizdikke, túpsiz qaıǵyǵa jeteleıdi. Dese de, bolashaqtan áldenendeı sáýle kútesiń, jebirler men jalmaýyzdar janyshtaǵan, satqyndar men sanasyzdar jetegindegi sorly jurtyńa ótken tarıhyn uǵyndyryp, baǵzydaǵy kisiligin tanytýǵa talap etesiń, eń negizgisi — jazyqsyz ǵana emes, panasyz, dármensiz keıingi urpaǵyńa kúsh bergiń keledi. Meniń bar Jazýym — sol bir, orny tolmas apattan bastaý aldy deıtinim — anyq aqıqat. Al keń dalada kómýsiz jýsap qalǵan myń san ólik — ótken kúnniń beıneli bolsa da naqty sýreti eken, meniń kókiregime tunǵan, arylmas qaıǵynyń aıǵaqty bir kórinisi eken.

Budan beridegi, óz basymnan ótken ómirlik jaǵdaıattardyń da árqıly kepte qaıtalanatyny bar. Shyńǵystaýdyń kúngeı beti, Baqanas ózeniniń shatqalǵa túser qysań tusyndaǵy Eski-Jurt. Meniń baba meken jerim, sońǵy eki ǵasyrdan astam uzaq ýaqyt boıy bizdiń áýletke uıtqy bolǵan, keıingi bes atam taban aýdarmaı qonystanǵan qut meken. Qalyń toǵaıly móldir ózenge tóne bitken jartasty qabaq basynda turǵan baǵzy qystaý. Aq qashqan jyly meniń úlken ákem Maǵaýıa salǵyzǵan, óz zamanynda eńseli, ádemi, keń kórinetin, alty bólme, qosymsha toshala, úıshikteri, bes júz qoılyq qorasy bar irgeli qonystyń ortańǵy úıinde men týyppyn. Es bilgennen, oqý bitirip, alys qalaǵa ketken, kerek deseńiz, otaý tigip, derbes shańyraq tikkenge deıingi bar ómirim osy Eski-Jurt, kóne qystaýmen tikeleı baılanysty boldy. Sábılik, balalyq shaq, qanshama qyzyq, qýanysh jáne sonshama qasyret, qaıǵy — mázkúr Eski-Jurt, kóne qystaýǵa qatysty. Qazir qulaǵan, tozǵan, topyraq basqan irgesi ǵana jatyr. Osy, qańyraǵan, tómpeshik tuldyrdy emes, qaz-qalpynda turǵan tiri qystaýdy kórem túsimde. Shubalǵan uzyn dálizdiń syrtqy darbazasy eki tarap — ózen betten jáne taýly qyrat jaqtan shyǵatyn edi. Qysqy demalysta, basqadaı ártúrli jaǵdaıda oqýdan oralǵanda — qara jolǵa jalǵas, dóńes jaq, shyǵys qaqpa, al ózenge, toǵaıǵa shyǵarda — batys qaqpa. Men túsimde únemi kelis bet — oń jaq qaqpa aldynda turam. Kire almaı daǵdaram. Kire qalsam, alakóleńke, uzyn dálizde qarmalanyp júrem, esik tabylmaıdy, tabylsa, biz turǵan ortańǵy úı emes, kámpeskemen kolhozǵa ótkennen soń, men kórgende osy qystaýǵa bólingen qoıshy turatyn úshinshi, shetki úı bolyp shyǵady, onyń ózi ıen. Birde bosaǵasyna kógildir jaryq tógilip turǵan ortańǵy esikten kirgenim bar. Qazir ájemdi kórem dep qýanam. Biraq úı qańyrap tur eken. Eshkim de, eshteńe de joq. Ájem joq. Sol kezde ǵana, meni tárbıelep, álpeshtep ósirgen ǵazız ájemniń qaıǵyda, qapada ólgeni, odan beride... talaı zaman ótkeni esime tústi. Ájemnen jańa ǵana aırylǵandaı, muńdanyp oıandym. Arada qyryq jyl ótken, men elýdiń ústine shyqqam, ózim — ata, báıbishem — áje bolǵan, sonda da kókiregim qars aıryldy, qaıtadan uıyqtaı almadym, tań atqanda talyǵyp, áreń kóz ilippin.

Kóne qystaýdy budan soń da áldeneshe ret túsimde kórdim. Keıde áýelgideı, dálizde júrem, basqa bir bólmelerge kirem; kóbine syrttan qaraımyn, qabyrǵalary mújilgen, tóbesi tozǵan, terezeleri úńireıip tur. Eki-úsh ret opyryla keńeıgen, topyraǵy sýsyǵan terezeden túskenim bar. Ádettegideı, ájemdi izdedim. Joq. Sol kezde ǵana esime túsedi. Ájem ólip qalǵan... Taǵy da júregim órtenip, ózegim sýıdy. Sol sátinde oıanyp, búgingi kún, qazirgi kebime oralam... Mine, osyndaı qaıtalaq, jalǵamaly tús. Jaı ǵana tús emes, ozǵan ómir sýreti. Balalyq shaqqa qıalda emes, bolmysta taǵy bir oralý, ótkendi joqtaý. Qýanysh, qyzyǵyń — jelge ushqan, qımas saǵynyshpen astas qasyret-qaıǵyń kókirekte tunǵan, tarqamaı, sol qalpynda, áli tur eken. Kúndelikti eske almasań da, oqtyn-oqtyn, sananyń tereń túkpirinen kóterilip, tús retinde oralǵany. Aqyry, arylmas muń tuńǵıyqqa batty. Alpys jasqa tolǵan qoshametti, mereıli jyly ata qystaýdyń orny turǵan Eski-Jurtty, ejelden menshikti ózen, toǵaı, ólke, ańǵarymen qosa, túgel óz atyma kóshirdim. Ájemniń basyna yqsham, kórikti, jeke, babalarym men úlken ájelerimniń basyna aýmaqty, aıdyndy aqshańqan zırattar turǵyzdym. Ótkendegi barlyq kóleńke ǵaıypqa aınaldy, saǵynysh syzdatqan muńdy túster de joǵaldy. Tilensem de qaıtyp kóre almaspyn deımin. Qaıtalap kórsem de basqasha bolmaq.

Baba jurt, kóne qystaý tóńiregindegi estelik-arman túster — naqty óz basyma qatysty jaǵdaıattan týyndaǵan. Qalaı aýdarsa da, mán-maǵnasy, shyǵý tegi anyq. Men úshin dál sondaı aıqyn, biraq ózimnen emes, ótkennen bastaý alatyn, muńǵa emes, syrǵa jeteleıtin, saǵynyshqa toly bolsa da, saldarly, salaýatty, kóterińki, asqaq bir túster de kórýim kerek qoı. Bar tirshiligim, úıqydaǵy túsime deıin Qalamǵa qatysty dep tanysaq, sol Qalamnyń ushynan óndip, óristemek Jazýǵa kúsh, qýat beretin. Iaǵnı, ótken erlik zaman, babalarymnyń neshe myń jyldyq dańqty tarıhy. Bolashaq urpaq, erkin eldik jolyndaǵy qıan-keski urystar. Ústem mereı, sán men saltanat... Eshqashan eles berip, túsime kirgen emes. Óıtkeni... bar sýreti ózimmen qosa jaralǵan, qaz-qalpynda jadymda. Tiri, naqty, shynaıy, tabıǵı keskin-reńimen kóz aldymda tur. Kózdegi kórinis, kóńildegi keıip, sanadaǵy baılam — tanymmen ǵana emes, tabıǵatpen, týma túısikpen birge qalyptasqan oı men sýretti — baıansyz eles emes, bir sáttik, bir túndik estelik emes, eshqashan óshpes, tozbas, jandy hám jaraqty, ómirsheń ári óskeleń, máńgilik tańbaǵa túsirdim. Bári bolmasa da birazyn. Ýaqyt jetken, shama kelgen múmkindik qadarymsha. Ózim úshin ǵana emes, búgingi urpaǵym, keleshek áýlet, záýzatym úshin. Meni dúnıege keltirgen qaıran halqymmen birge jasasyn dep. Eńsesin kótersin, eldigine súıenish tapsyn dep. Tús kórip qajeti joq edi. Aıttym, ózińmen, ıaǵnı týǵan jurtyńmen birge qalyptanǵan naqty bolmys.

Álbette, ózińnen buryn ótken áldebir kúnderdiń de túske oralatyny bar. Baıtaq shejire, úlken taýarıh emes, taǵy da jeke basyma, búgingi maǵan tikeleı jalǵas óz atalaryma qatysty, ıaǵnı daralyq sypattaǵy úzik-úzik sýretter. Sonyń biri. Eń eskisi bolmasa da, kórnektisi. Jáne erekshesi.

Bıik, qarly taýdyń uzyn qaraǵaıly, jasyl shyrshaly, ońasha, qıyn shatqaly. Salqyn kúz, aǵash basyn terbegen yzǵyryq jel. Aspan túnerińki, qarakók, alabajaq bulttar tym tómen úıirilgen. Qaharly qys kele jatyr. Men elden ketkem, jalǵyz ózim, qasymda sulý, jas kelinshegim bar, aıaǵy aýyr, kúni taqaý eken deımin, qystan aman shyǵý qamynda, balań, kelte qaraǵaıdan tigilgen ıtarqa ústine qalyń, jasyl japyraqty shyrsha butaqtaryn molynan, qabattastyra jaýyp, baspana kúrke jasap jatyrmyn. Júregim kúpti, biraq úreı, qorqynysh joq, kóńilim ornyqty, qaıratym qabyndap turǵandaı... Sondaı erekshe tús.

Álbette, joryǵam joq, tap basyp, birden sheshtim. Men degenim — dál ózim emes, budan myń jyl buryn jasaǵan erjúrek babalarymnyń biri. Álde el tozǵan, jaýgershilik zaman, álde jurt amanda súıgen qyzyn alyp qashyp, ýaqytsha boı tasalaǵan, qaıtkende de atalmysh sýrettiń ótken ómirde, qaz-qalpynda bolýy anyq. Elden jyraqtaǵy eki jas — meniń alǵan betinen qaıtpas, jankeshti babam, aq, adal, sheshimtal ájem álde Altaı, álde Qanǵaı, múmkin Kenteı — Burqan-Qaldunnyń qıan shatqalynda, almaǵaıyp zaman, aıazdy kún, borandy túnde jaryq dúnıege umtylǵan sábıin, ol de meniń kelesi bir atam, sátimen týǵyzyp aldy, qylyshyn bilegen qystan aman shyqty, keler jazda, nemese taǵy birer qystan soń, áıteýir kóp uzamaı, úıirine qosyldy, urpaǵyn urpaqqa jalǵap, búgingi maǵan jetip, keıingi balalaryma ótti. Sirá, qan maıdan emes, qazaly urystar emes, syrttaı beıbit kóringen, qaýibi men qateri eseli sol bir shyrǵalań — tilsiz, dúleı tabıǵat sheńgelindegi ózgeshe ahýal — bizdiń áýlettiń ǵumyr shejiresindegi, tizbekti jalǵastyq úzile jazdaǵan, eń bir qıyn ári sheshýshi oqıǵa bolsa kerek, myń jyl, bálkim, myń jarym, eki myń jyl muǵdarynda, otyz-qyryq ata, elý, jetpis ata boıy, urpaqtan urpaqtyń sanasyna ótip, aqyry maǵan — túsimde bolsa da, naqty sýretimen kórinis beripti.

Budan keıinirektegi, ol da eski, berisi segiz, toǵyz ǵasyr burynǵy taǵy bir oqshaý sýret, bir emes, tirkes, jalǵas áldeneshe kórinis, úzdiksiz qaıtalanyp, túsimnen shyqpaıtyn edi. Qarsyz, aǵash, buta, ósimdiksiz, jalańash qyzyl taýlardyń arasynda júrem. Iá, tóńirek túgel jataǵan qyzyl tóbe, mingese, irgelese jazylǵan qyzyl qyrqalar, al meniń qaıta-qaıta, qaz-qalpynda túsime enetini — oń qanaty qojyr jartasty, sol qanaty túıetaıly, tóbesi shoqysyz, deńgeıles, uzynynan sozylǵan, birshama bıik qyzyl taý; maǵan kórinis beretin aldyńǵy etegi jazań. Osy bedersiz qyzyl jazańda, qyzyl taýdan birer shaqyrym ǵana qashyqta, qabyrǵalasa, soldan ońǵa qaraı ketip bara jatam. Birde — qasymda, sirá, atam tárizdi, úlken kisi bar, ekeýimiz eki túıege mingen ekenbiz, qyzyl taýǵa tamashalaı qarap, aıańdaı jelip, qalaı ótkenimiz týra óńimdegideı. Endi birde jalǵyz ózim, sirá, attymyn. Taǵy birde eki kisimiz. Manaǵy jaǵdaı. Toqtap qarap turǵanym jáne bar. Ár kezde, osylaısha, bes-alty, bálkim, áldeneshe ret jumbaqty qyzyl taýdy janasalap, atty, túıeli, salt júrgenim esimde. Tek bir-aq baǵytta — soldan ońǵa qaraı jáne áýelgiden alys ta, jaqyn da emes. Aqyry taý basyna da shyǵyppyn. Jaıaý, jalǵyz ózim. Kiris — túıtaıly bet — eki aıyr, saılaýyt eken. Erkin órmelep, bıikke jettim. Ókpek emes, samaldy, qatqyl jel. Tym tegis emes, qulamaly qyr arqany boılap, oń jaq basy — eńselirek tusyna deıin bardym. Taǵy birde, qalaı shyqqanym jadymda joq, qyzyl taýdyń ushar ústinde júr ekem. Keleside sol jaq qabaǵynda otyrmyn. Kúngeı bet tárizdi. Taýdy tóńirektep júrsem de, basyna shyqsam da, kókjıekti, bóten bir qyrdy kórmeppin jáne boıymdy ne qýanysh, ne qater, eshqandaı sezim qursamaǵan eken. Qımas saǵynysh qana bar sıaqty. Óńimde qansha oılansam da, ózgeshe eshteńe tappadym. Biraq bal ashpaı-aq bárin túsingen edim. Meniń áldebir atalarym, az ba, kóp pe, sirá, birtalaı zaman beıbit kún, berekeli tirshilik keshken, urpaq ósirgen, sharýa baqqan ózgeshe qut meken bolsa kerek. Áıtkenmen... taý nege qyzyl? Arqada, onyń ishinde men týǵan Shyńǵystyń Syrtynda qyzyl-kúreń betkeıler ushyrasady, qyzǵyltym, qoshqyl reńdi, jeke-dara tóbeshikter de bar, biraq basynan etegine deıin, aımaq, tóńiregimen qyp-qyzyl, tas, topyraǵy túgel bir tústi, júlgeli taýlar bolýy múmkin be? Múmkin eken. Birde, kezdeısoq álbomnan, álde jýrnal japsyrmasynan qyzyl taýlarǵa ushyrastym. Búgingi mońǵol sýretshisiniń týmasy. Qatar-qatar, erekshe bitimdi shoqylar. Men kórgendeı josa qyzyl, qan-qyzyl emes, qyzylynan kúreńi basym, ózge, kúlgin, kógildir boıaýlar da aralasqan, eksheýden ótken, qoldan salynǵan kórkem sýretter. Álbette, kádimgi, derekti foto emes, biraq negizi dúnıede bar natýradan alyndy ǵoı. Dese de túıtkilde qaldym. Kóp uzamaı arǵy bet — Mońǵol ulysynan kelgen, tanymal ǵalym, eskilikke beıim bir baýyrymnan surap edim. Iá, dedi, qyp-qyzyl taýlar bar, betkeıi ǵana emes, túgel turqymen, keıde irkesip-tirkesip jatady. Endi bári de aıqyn boldy. Qaıta-qaıta túsime kirip, júregimdi syzdata ańsatqan qyzyl taýlar — meniń baba jurtymnyń naqty bir aıǵaǵy eken. Dalalyq áýelgi órkenıet pen eń kóne taýarıh uıtqysy, kóshpendi qaýymnyń neshe myń jyldyq qutty, dańqty mekeni — meniń jaı ǵana týys, qandas emes, tikeleı asyl súıegim — órkeýde, jaýynger atalarym Shyǵys Dáshtidegi túrik-qypshaq jurtyn sartaýyl basqynshylyǵynan qutqarý, odan arydaǵy baýyrlas, bytyrańqy qaýymdy uıystyrý, nátıjesinde qýatty, birtutas uly memleket ornatý maqsatynda, shapaq nurdan jaralǵan saıypqyran Shyńǵys hannyń altyn týynyń astynda, berik jumylyp, túp kóterile attanǵan dúbirli joryqqa deıin, budan segiz júz jyl buryn, odan arǵy jáne myń, eki myń jyl boıy, álmısaqtan beri uıyqty meken etken, orda tikken túpki jurt — ejelgi qonystyń birden ańdalar, tańbaly kórinisi bolyp shyqty. Basqadaı eles berse, kúmánsiz, qulaı tanymas edim.

Túp tamyr — Ejelgi Ǵun, oǵan jalǵas Kóne Túrik ulystarynyń qutty uıasy baba jurt, arada eki, eki jarym myń jyl ótkennen soń mundaǵy meniń túsime kirse — aıan ba, estelik pe, alqaý, bata ma — qaıtkende de ǵajaıyp qubylys. Áýelgi tústen soń qanshama zaman — jıyrma-otyz, keıingi tanymnan soń sonshama uzaq kóringen bes-on jyldan soń, jańa dáýir, jańa ǵasyrdyń basynda qyzyl taýlardy óńimde, óz kózimmen kórdim. Baıyrǵy túrik jurtynyń búgingi Mońǵolıa ıeliginde qalǵan bergi beti — Altaıdyń shetki qabaǵynan, arǵy bet — Keróleńniń saǵasyna deıingi ulan-baıtaq keńistikti ırek syzyp, ońǵa, solǵa oıqastap, jer betimen júrip ótken salqar jol ústinde kóz suqtanar qanshama qyzyl taý ushyrasqan. Sulý ǵana emes, susty. Biraq túsimde tanyǵan taý sol qalpynda kórinbedi. Tek tústikpen baryp, teristikpen qaıtqan oramda, kereı-qazaq pen dúrbit-qalmaq shekarasy, Ashy-kóldiń arǵy pushpaǵynda kese-kóldeneń turǵan taǵy bir taý tym uqsas kóringen edi. Biraq biz jaqyndap kele jatqan shyǵys betkeıi oıpań jazyq emes, dóńes qyrat bitimdi. Jáne jalańash, qyzyl topyraqtan ada, boz jýsandy surǵylt. Sonda da erekshe ystyq kóringen qyzyl taýdyń joǵarǵy, oń jaq tumsyǵynan aınalyp ótip, aldymyzdan aıqara ashylǵan kólge — bergi qabaqta — bytyraı qonǵan, japyraıǵan, shaǵyn-shaǵyn mońǵol kıiz úıleri, arǵy bette — japyrlaı tigilgen, eńsesi bıik, aqshańqan qazaq kıiz úıleri tizilgen oıpańǵa shyqqan soń, ekinshi, teristik tusynan taǵy bir úńile qaraǵanda kóńildegi sýretten múlde alystap ketti. Biraq Ashy-kóldi janap ótip, eki aýyldyń da sheginen uzap, alysyraq belesten kóz salǵanda, biz ótken tarabyna qarama-qaıshy, qyryndaı tartylǵan tústik beti — qıaldaǵy sýretke taǵy da jaqyndaı túskendeı kórindi. Bul — aldamshy úmit edi. Meniń babalarym tóńirekteı qonystanǵan qyzyl taýdy kóldeneńinen emes, uzynynan kórdim ǵoı. Demek, basqa jerdegi basqa taý.

Baba jurtqa budan soń da jol aınalyp túser. Áıtse de, kókiregime aqıqat, naqty sýreti qonaqtaǵan qyzyl taýdy kórer-kórmesim neǵaıbyl. Biraq ýaqa emes. Basqa taýlardy, irgeles, týystas aımaq — qanshama atamnyń neshe myń jyldyq múbárak súıegi tynystaǵan, áýelgi aıbyndy ulysymyz irge tepken, keıingi áýletke kúsh-qýat bergen ordaly qonysymdy tabıǵı qalpynda tanyp-bilgendeı boldym. Beridegi Shyńǵys han, arydaǵy Estemı, Elteris, aralyqtaǵy Bilge-qaǵan, Kúl-tegin, meniń ózimniń, ataýly tańbasy saqtalmasa da, zaman tarıhyn qalyptaǵan myń san babamnyń tabany tıgen topyraǵyn bastym, solar kózimen kórgen ózen-sýdy, baýyryna qonystanǵan zańǵar taý, erkin jaılaǵan jasyl jazyqty tamashaladym. Toryǵa turyp súıindim, tolqyna turyp mereıim ósti. Ózimniń ótkenimdi qaıyra tanyǵandaı edim. Eń mańyzdysy bolmasa da, mán, maǵnasy bar, otyz-qyryq jyl boıy, on, jıyrma, otyz márte túsime kirgen, únemi kókeıde turǵan, sanamnyń tereń bir túkpirine ornyqqan qyzyl taýlar jumbaǵy sheshildi.

Biraq barlyq jumbaq emes. Sonyń eń ońaıy ári eń kúrdelisi — men kimmin, qaıdan keldim degen, tym jupyny jáne tarqamas shytyrman saýal. Budan da qıyny — meniń ózimniń urpaǵym kim bolady, qaıda barady degen kúpti, dúdámal suraq. Erteńiń ne bolmaq, elińdi ne kútip tur? Osydan qyryq jyl buryn taqaýdaǵy jetpis jyldan soń táýelsizdik keledi, jurtymyz derbestikke jetip, qaıtadan ejelgi ulys týyn kóteredi dep senetin ediń. Jetpis emes, jıyrma bes jylda otarlyq kepten qutylǵandaı kórindik. Endi... taǵy bir jetpis turypty, áýelgi jetpistiń aqyry, taqaýdaǵy otyz jyldan soń juqanasy qala ma? Jeriń talapaı talaýǵa túsip, bar baılyǵyń jatqa kóship, jurtyń osynshama azyp-tozǵanda... endigi balanyń kóreshegi ne bolmaq? Myń, eki myń jyl emes, segiz júz jyl emes, endi seksen, júz jyldan sońǵy áýletiń eń beıkúná, beıbit túsiniń ózinde seni kóre ala ma? Mine, qasyrettiń eń úlkeni.

Al biz... myna men... jasarymyzdy jasadyq, kóreshegimizdi kórdik, qalaı aıtsańyz da, zamanymyz ozdy. Ótken ómir — qýanysh, mereıi ǵana emes, qaıǵy-zar, qıyndyq-zobalańymen qosa kórgen túske aınalǵan.

Keıde oılaımyn. Múmkin myna men — Muhtar Maǵaýın degen kisi — múlde joq shyǵarmyn — dúnıege kelmegem, jer basyp júrmegem. Men — ǵumyr emes, tirshilik emes, túspin. Baǵzy bir zamanda, budan bes, on, jıyrma ǵasyr buryn jasap ótken, keýdesi kóterińki, mereıi ústem bolǵan, erkin ǵumyr keship, bar muratyna jetken áldebir babamnyń joıqyn joryqtan soń uzaǵynan uıyqtap ketken áldenendeı sátinde kórgen túsi shyǵarmyn dep.

Iá. Men — túspin. Búgin tús bolmasam, erteń, aqyr túbi túske aınalarym anyq. Meniń qazirgi aty-jónim — shartty belgi. Artyńda qaldyram degen bar isiń — ózińdiki emes. Atyń da óshedi, eńbegiń de umytylady. Óshpese de, umytylmasa da — kúmánsiz, Óziń emessiń. Sen nebári qýraǵan súıeksiń. Myń jasasań — bolashaq urpaǵyńmen ǵana. Áıtpese, máńgilik túnekke batqanyń. Zamannan zaman ozǵanda, pálen ǵasyr, neshe júz, áldeneshe myń jyldan soń, ata jurtta, shyn erkindikte kún keship jatqan jańa bir áýlet, tyń tuıaǵymnyń túsine kirem, ıaǵnı eshqashan ólmeımin, urpaqtan urpaqtyń sanasyna ótip, qansha márte, bálkim, máńgige qaıta tirilýge múmkindigim bar degen jiptik sáýle ǵana kóńilge medeý.

2007, Praga

---