InfoHub Logo

Jeksembıeva Anıda Danıarovna
Profesor Rýzýddınovtyń medısınalyq stomatologıalyq koleji
Tárbıe jumysy boıynsha dırektordyń orynbasary

Qazaqstan Respýblıkasy – Uly Dalamyzdyń ótken myńjyldyqtary belesterindegi álem órkenıeti keńistiginde ómir súrgen kórnekti memleketterdiń (Ǵun ımperıasy – b.z.b. III ǵ. – b.z. I ǵ.; Túrik qaǵandyqtary – 552-704 jj.; Altyn Orda – 1243–1503 jj.; Qazaq handyǵy – 1465–1847 jj.) – tarıhı murageri. Altyn Orda – Shyńǵys han ımperıasynyń quramyndaǵy qazaq jáne basqa da túrki tildes halyqtardyń birigýimen qurylǵan túrki ımperıasy. Shyńǵys hannyń nemeresi Joshyuly Batý Saıyn han basqarǵan kezeńde (1227–1255jj.) Altyn Orda ımperıasynyń keń-baıtaq keńistiginde Reseı Knázdikteri, Máskeý  qalasy, Kıev Rýsi, Baltyq teńiziniń shyǵysyndaǵy óńirler, Polsha, Majarstan elderi, olardyń qalalary Krakov, Breslaý, Býdapesht, Ortalyq Eýropa, Trakıa jerleri, Avstrıa, Chehıa, Slovakıa, Bulǵarstan, Soltústik Kavkaz, Horezm, búkil Deshti Qypshaq – bári de Altyn Orda quramynda boldy. Altyn Orda ımperıasynyń astanasy Edil ózeni boıyndaǵy  Saraı qalasy (1243j.), odan keıin Berkehan basqarǵan kezde Berke Saraıy (Saraı ál-Jadıd) boldy.

Altyn Ordanyń  memleket qurýshy negizi halqy – qazaqtyń baıyrǵy rý-ulystary: qypshaq, qońyrat, kereı, adaı, kete, berish, arǵyn, ýaq, naıman, qańly, t.b. Imperıa quramyndaǵy jalpytúrkilik ulystar (noǵaı, bashqurt, bulǵar, qaraqalpaq, hazar, t.b.), slavándar, armándar, grekter, t.b. – bári Altyn Orda zańymen ómir súrdi. Altyn Orda, Batý, Berke handar turysynda Shyńǵys han ımperıasynyń bas ordasyna , ondaǵy uly Quryltaıǵa táýeldi boldy.

 Altyn ordanyń órkendeýi myna handar tusynda boldy: Móńke Temir (1266–1280), Tuda Móńke (1280-01287), Tóle Buqa (1287-1291), Toqty (1292–1312) , Ózbek (1312–1342), Jánibek (1342–1357). Altyn Ordanyń álem memleketterimen (Týrkıa, Sırıa, Egıpet, t.b.) saıası-ekonomıkalyq, saýda, mádenı qatynastary damyǵan. Álemdik baılanystar úshin «qypshaqtyń jazba kitaby» («Kodeks Kýmanıkýs») sózdigi jazylyp qoldanyldy. Sózdikte latynsha-parsysha-kýmansha jáne kýmansha-nemisshe-latynsha sózder, jumbaqtar, dinı ańyzdar qamtylǵan.

Altyn Orda dáýirindegi (XIII – XIV ǵǵ.) ádebı muralar – (Rabǵýzidiń «rabǵýzı qıssalary»; Qutyptyń «Husraý-SHyryn» dastany; Horezmıdiń «Mahabbatnama» dastany; Hýsam Kátıbtiń «Jumjuma sultan» dastany; Sáıf Saraııdyń «Jádigernama», «Túrkishe Gúlstan» dastandary, t.b.), ǵalymdardyń (Ábý Haıan, ıbn Muhanna, t.b.) – qundy qazyna jyraýlar poezıasynyń kósem tulǵalary Sypyra, Asan Qaıǵy (XIV – XV ǵǵ.) handar men bı-sheshenderdiń halyqtyń birligin memleketti saqtaýdy jyrlady. 1502 jyly Sheıh Ahmet han ólgesin Altyn Orda ydyrady. Ydyraý bılik ıeleriniń ózara tartysynan jáne Aqsaq Temirdiń joıqyn shabýyldarynyń sebebinen boldy. Altyn Orda ydyrap, mynadaı handyqtarǵa  bólshektendi: Qarym – 1428–1792; Qazan – 1437–1556; Qasym – 1445–1681; Astrahan – 1466-1557; Sibir – 1563-1656; Bashqurt – 1656-1738; Qazaq – 1465-1847. Qoryta aıtqanda Altyn Orda – Eýrazıa keńistigindegi qazaq ulty negizindegi kóshpelilik pen mádenıet tutastyǵymen álemge tanylǵan kúrdeli sıpatty alyp memleket.

---