InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan:Tu-43 top stýdenti Qaıyrbek Uldana Asylhanqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy    

Lıtıı - qalypty jaǵdaıda oksıdti tikeleı totyqsyzdandyrý arqyly alynbaıdy. Biraq vakýmde bul proses múmkin boldy.

Sol sebepten, metaldyq lıtııdi alý úshin qazirgi kezde eki ádis aıtylady: balqytylǵan tuzdyń elektrolızi jáne vakýmdy proses.

Balqytylgan tuzdardyń elektrolızi. N.A. Izgaryshev jáne S.A. Pletenevtyń jumystary lıtııdi óńdeý elektrolıttik ádisiniń eń alǵash jumysy bolyp tabylady. Lıtıı alatyn shaǵyn ydystar (17h10h15sm) talysty tastarmen tegistelgen. Anodty jáne katodty keńistikter tálkty tasty dıafragmalarmen bólingsn. Anod retinde kómirli sterjen dıametri 2 sm, katod retinde - temir sterjen.

Elektrolıt quramy: lıtıı hlorıdi jáne kalıı hlorıdi 1:1 qatynasta. Vanaǵa aldyn ala balqytylǵan elektrolıt 1,5 kg quıylady. Vananyń jumys kezinde elektrolıt balqytylǵan kúıde jylý esebinde ustalynyp turady. Tok boıynsha shyǵymy 65%, al vanadaǵy razmeri 85%.Lıtıı alýdyń qazirgi kezdegi ádisi elektrometallýrgıalyq jetekshilikte tolyq aıtylǵan. Elektrolıt retinde 1:1 qatynasta lıtıı men kalıı horıdiqoldanylady. Mundaı qospanyń balqý temperatýrasy 450⁰S, sonda taza Li hlorıdi 606⁰S-da balqıdy. Proses 500-550⁰S-ta magnezıtten jasalǵan temir tıglde ótedi. Katod retinde juqa temir sterjen qoldanady. Balqyǵan metal tamshylanady jáne tesik qasyqpen sarqyp alynady.

Elektrolızben lıtıı balqymalary da sonyń ishinde kálsımen balqymalary da daıyndalady. G.F. Valman málimenti boıynsha, osy prosesti tolyq zerttegen, elektrolıtterdegi tuzdardyń qatynasyn aýystyryp otyryp, kez kelgen quramdaǵy balqymany alýǵa bolady. 1 kestede balqymanyń quramynyń elektrolıt quramynan teýeldiligi kórsetilgen.                                                                               

1 keste

Balqymanyń quramynyń elektrolıt quramynan táýeldiligi %

Elektrolıt		Balqyma		Elektrolızdiń temperatýralyq rejımi, 0S
CaCl34	LiCl	CF	Li
34	66	66,8	33,2	560-580
50	50	78,0	21,8	560-580
60	40	85,0	14,3	590-610
70	30	86,7	13,2	630-650
80	20	90,5	8,6	-
90	10	95,3	4,8	720-740

   

Elektrolız taza lıtııdi alýdaǵy sıaqty ótedi. Tuzdar qospasyn tıglde balqytady jáne birneshe ýaqyt 600⁰S – da ustaıdy. Sosyn balqymaǵa elektrod salyp toq etkizedi. Toqtyń katodtyq tyǵyzdyǵy 30-60a/sm², anodtyq 1-6 a/sm². Toq boıynsha shyǵyny 90%-ke jýyq.

Balqyǵan tuzdarmen jumys qıyn bolǵandyqtan, lıtııdi jáne basqa siltilik metaldardy alý úshin sýsyz eritindide bólme temperatýrasynda elektrolız qoldanady.

Ol úshin hlorıdterdiń balqyǵan qospasyn nemess lıtıı lıtııge qatynasy 500:1-ge jetse, al rýbıdıı jáne sezıı lıtıımen salystyrǵanda 15000:1 qatynasta.

Lıtııdi sandyq taldaý kalıı men natrıı sekildi óte kúrdeli másele.

Olardyń arasyndaǵy keń taraǵany - Gých ádisi: organıkalyq eritkishterdegi lıtıı tuzdarynyń erigishtigin lıtııdi natrıı men kalııden bólý ýshin paıdalanady. Karno ádisi óte tez ádis dep sanalady, onyń negizi lıtıı ftorıdin súlfatqa aýystyrý, tundyrý bolyp tabylady.

Basqa ádisteri de belgili, mysaly lıtııdi fosfat túrinde (gravımetrlik ádis) Li₃RO₄ bólý nemese ony perıodat LiO₄ túrinde tundyrý. Sońǵy jaǵdaıda tunbany konsentrli NSİ-da eritedi, sosyn bólingen ıodty tıosýlfatpep tıtrleıdi.

Ferrıperıodatty ádisi: siltili ortada LiKǴeIO₆ tunbasynyń túzilýine negizdelgen. Lıtıı natrıı tuzdarynan ekstraksıa arqyly spırtpen tzqyshqyshynyń eritindisinde bólinedi.

Jalpy lıtııdi organıkalyq eritkishtermen ekstraksıalaý zertteýshilerdiń nazaryn aýdarýyn jalǵastyrýda, sebebi lıtııdi natrıı jáne kalııden tolyq jáne ońaı bólýge múmkindik beredi. Lıtııdi ekstraksıalaýda n-propıl spırti qoldanady. N-propıl spırti qurǵaq hlorly sýtekpen qanyqqan, lıtıı hlorıdin natrıı hlorıdine qaraǵanda 750 ese, kalıı hlorıdine qaraǵanda 1500 ese jaqsy bólinedi. Ekstraksıalaǵannan keıin quramynda lıtıı hlorıdi bar eritindini býlandyrady, sosyn hlorıdti súlfatqa aýystyrady, sosyn ólshenedi. Mundaı aıaqtalý - lıtıı súlfatyn ólsheý — barlyq lıtııdi ólshemdi ádisimen anyqtaýdyń ishinde eń senimdisi bolyp tabylady, lıtıı súlfatynyń tunbasy turaqty bolýymen túsindiriledi (joǵaryda kórsetilgendeı lıtıı súlfaty árqashan sý molekýlasymen Li2SO4·N2O krıstaldanady).

Lıtııdi natrıı jáne kalııden bólýdiń jáne onyń az mólsherin sýly asetatty eritindiden — ferrosıanıdgeksametılentetramın lıtıı kalıı kompleksti qosylys túrinds anyqtaýǵa negizdelgen. Sary tunbany ólsheýgs bolady, al lıtııdiń az mólsherinde sýda eritip, sosyn fotometrleıdi.

Sonymen qatar lıtııdi toron kómegimen siltili ortada kolorımetrlik ádispen anyqtaý jáne qaǵazda hromatografıalyq ádispen anyqtaý týraly aıta ketýge bolady.

 Biraq qaziri ýaqyta  jalyndy fotometrlik ádis keń taralǵan, ol ádis lıtııdi anyqtaýda qarapaıym jáne tezdetedi jáne óte dál nátıjeler alynady. Osy oblystaǵy jáne anyqtaý ádisteriniń metodıkasy jınaqta berilgen.

Lıtııdi flýoresentti ádispen anyqtaý múmkin: silti-lendirilgen lıtııli tuzdarynyń eritindisi oksıhınolın qosqanda flýoresensıa paıda bolady, ol últrakúlgin sáýlede jasyl tús beredi.

Aqyrynda, lıtııli qosylystyń sáýlelendirý neıtrondarmen, lıtııdi radıohımıalyq ádistermen anyqtaýǵa negizdelgen.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---