InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-43 top stýdenti Mýhamadeeva Zarına Farıdovna
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Bos kúıde eki metalda kúmis tústi jáne kesilgende metaldyq jyltyry bar. Keıde baıqalatyn sary tústi metalda qospalardyń bolýymen túsindiriledi, biraq sonda da sezııge - sary-altyn tústes tús tán dep joramaldaıdy. Eki metal da aýa otteginde janyp ońaı qosylady. Olar sýmen de árekettesip muzdy -108°S-da (rýbıdıı qatysynda) jáne 116°S-da (sezıı qatysynda) ydyratady. Qarastyrylyp otyrǵan metaldar men galogender arasyndaǵy reaksıa óte belsendi ótedi.

Qyzyǵy, 300°S-qa deıin qyzdyrsa eki metal da shynydan jaı kremnııdi yǵystyrady, sondyqtan shyny tez buzylady. Sol sebeppen, tek joǵaryda qarastyrylǵan lıtıımen ǵana emes natrıı, kalıımen salystyr- ǵanda rýbıdıı men sezıı reaksıaǵa túskish bolyp tabylady.

Balqý temperatýralary lıtııden rýbıdıı men sezııge aýysqańda tómendeıtinin jáne osy ekeýi úshin sáıkesinshe 39 jáne 28,5°S quraıdy.   Sol  sebepti lıtıı, rýbıdıı men sezııge qaraǵanda bý kúıge ońaı aýysady.                                                                                    

Rýbıdııge ásirese sezııgs orys fızıgi A.G.Stoletov zerttegen foto- elektrlik effekt qubylysy tán. Onyń mańyzdylyǵy sáýlelendirý eserinen siltilik metal betinen elektrondar bólinedi: Eger bul elektrondar ótkizgishke tıse, onda metal-ótkizgish tizbeginde tizbekke   qosylǵan sezgish talvanometrdiń strelkasyn aýytqýmen kórinetin elektrolıttik tok paıda bolady.                    

Rýbıdıı jáne sezıı gıdrıdteri uqsas jyltyr, tússiz krıstaldar. Ylǵal qatysyndd olar aýada kelesi shema boıynsha totyǵady:

MeN+N₂O        MeON.

Gıdrıdterdiń býlarynyń serpimdiligi 364°S temperatýrada (rýbıdıı gıdrıdi), 389°S-da (sezıı; gıdrıdi).                                 

Rýbıdıı men sezıı deıterıdteri alynǵan. Deıterıdter sıaqty gıdrıdteri ftor,  hlormen oreketteskende jalyndanady, spırtpen árekettes kende akkogolát túzedi, asetonmen karbıdter, kúshti totyqsyzdandyrǵysh jáne polımerpzasıa jáne kondensasıa reaksıasyna katalızator retinde  qoldanady.

Rýbıdıı jáne sezııdiń normaldy potensıaldary sýly  eritindidegi tuzdarynyń eritindi lıtıda sıaqty teris mándi, rýbıdııdiń potensıaly - 2,99, sezııdiń - 3,02v.

Sezıı	Rýbıdıı	Lıtıı
-2,9	-2,7	2,1

Ottekpen qosylystary

Rýbıdıı jáne sezıı aýada totyqqanda jaı totyq Rb₂O jáne Cs₂O túzbeıdi, sary tústi peroksıdter Rb O ₂ jáne Cs₂O túzedi. Olar qatty zattar, 412 jáne 432 ⁰ S-da balqıdy, balqymalary qara túske boıalǵan. Erterekte, rýbıdıı jáne sezıı peroksıdiniń formýlasy Me₂0₄-ke sáıkes dep sanalǵan, biraq qazirgi kezde rentgendik analız málimetteri negizinde leroksıdtin krıstal torlary Me⁴ jáne O₂ ıondarymen túziletini kórsetilgen, sondyqtan bul peroksıdter N0₂ radıkalynyń tuzdary retinde qarastyrýǵa bolady.

Sonymen birge rýbıdıı men sezııdiń Me₂0₂ jáne Me₂0₃ quramdy peroksıdti qosylystary belgili; sońǵysy rýbıdıı men sezıı jaǵdaıynda qos qosylys túrinde qarastyrylady: Me₂0₂2Ms0₂. Barlyq peroksıdti qosylystary, Me0₂ túrdegi óte kúshti totyqtyrǵyshtar, keıde jarylýǵa deıin árekettesedi.

Rýbıdıı men sezııdiń normaldy oksıdteri Rb₂0 jáne Ss₂0 óte qıyn alynady. N.N.Beketov málimeti boıynsha (1890 j.) Rb ₂0 metaldyq rýbıdııge taza qurǵaq aýa jibere otyryp jáne sosyn alynǵan oksıdterdi kúmis tıglde azot aǵymynda metaldyq rýbıdıı qosa otyryp alady.

N.N.Beketon boıynsha, sezıı oksıdin taza qurǵaq aýany kúmis tıglde metaldyq sezııge 60-90°S-da aýa qatysynsyz jiberip alýǵa bolady dep eseptelgen; alynǵan ónimdi aldymen 300⁰ S-ta deıin, sosyn ony metaldyq sezıı qosa otyryp eki ese qyzyl kúıge deıin qyzdyrady.

Rýbıdıı oksıdi tússiz oktaedrlik krıstaldar ashyq-sary tústi, qyzdyrsa altyn-sary jáne qyzyl túske aýysady. 400 ⁰ S-dan joǵary temperatýrada rýbıdıı oksıdi ydyrap metal men peroksıd Rb₂0₂ túziledi.

Eki oksıdtiń de túzilý jylýy (kkal/mol) lıtıı oksıdiniń túzilý jylýyna qaraǵanda tómen:

Lıtıı oksıdi         143,5

Rýbıdıı oksıdi     83,5

Sezıı oksıdi         82,7

Eki oksıdter de sýmen asa belsendi qosylady, Rb ON jáns SsON túzedi. Rýbıdıı  jáne sezıı  gıdrooksıdteriniń erigishtigi lıtıı gıdroksıdine qaraǵanda joǵary jáne sáıkesinshe 1833 jáne 3863 g/l, al lıtıı gıdrok -sıdiniń erigishtigi bar bolǵany 127 g/l G barlyq berilgen 15°S-da).

Sýly eritindiden krıstaldanǵanda rýbıdıı gıdroksıdi eki krıstalogıdrat berýi múmkin – Rb ON N₂0, bul sýly eritindiden 100°S-dan  joǵary temperatýrada tunbaǵa túsedi, jáne eritindi 185°S-da kúkirt  qyshqylynda azdap býlaǵanda RbON 2N ₂O alynady. Sezıı úshin tek bir krıstalogıdrat belgili CsOH H₂ O.

Rýbıdıńi jáne sezıı gıdroksıdteri eritińdisi is júzinde barııgıdrok- sıdine  siltilik metal súlfatyn árekettestirý arqyly alady:

Me₂S0₄+Va(ON)₂          2MeOH+BaSO ₄

Joǵaryda keltirilgen ottekti qosylystardan basqa -rýbıdıı men sezııge ozonıdter belgili, olardy qatty gıdroksıdterdi ozonmen árekettestirý arqydy alady. Gıdroksıdtiń betki qabaty qońyr-qyzyl túspen boıalady, quramy MeO₃.

Ozoyıdter natrıı jáne kalııge de belgili, ozonıdterdiń  turaqtylyǵy natrııden rýbıdıı men sezııge ósedi.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---