InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan:A-51 top stýdenti Mekembaev Bekmurat Asqaruly
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Selenniń ottekti qosylystarynyń ishinde eń turaqtysy SeO₂ (selen dıoksıdi). Budan basqa SeO men SeO₃ belgli. Selenniń eki oksıdi selen  aýada janǵan kezde túziledi:

Se + O₂ →SeO₂

Nemese elementtik selend konsenrtli NNO₃ eritindisin býlandyrý arqyly totyqtyrý:

Se + 4 NNO₃  →N₂SeO₃ + 4NO₂+N₂O

N₂SeO₃ →SeO₂ + N₂O

Selen dıoksıdi – aq krıstaldy untaq, ońaı aınalady, 340-350⁰S  qysym qatysynda balqıdy. SO₂-niń býy ýly, shirigen shomyrdyń  ıisimen  sıpattalady.

SeO₂ totyqtyrǵyshtar bolyp tabylady: SO₂, S, N₂, R  jáne basqa totyqsyzdandyrǵyshtardyń qatysynda elementtik selenge deıin totyqsyzdanady. SeO₂ totyqtyrǵysh  sýda jaqsy erip, selendi qyshqyl túzedi:

SeO₂ + N₂O → N₂SeO₃      (K₁=2·10^-3; K₂=5·10^-9)

Selendi qyshqyl – totyqtyrǵysh; júıeniń potensıaly Se⁴⁺/Se  +0,74V/54/.  N₂SeO₃-tiń elementtik selenge deıin totyqsyzdandyrý úshin, tájirıbede kóbinese Zn jáne Sd, SnSl₂, SO₂, Kİ, tuz qyshqyldy gıdrozın, tuz qyshqyldy nemese kúkirt qyshqyldy gıdroksılamın, askorbın  qyshqyly jáne basqa da totyqsyzdandyrǵyshtardy qoldanýǵa bolady. Basqa jaǵynan, kúshti totyqtyrǵyshtarmen árekettestirsek  (N₂O₂, Vr₂, Sl₂,KMnO₄, NSlO₃  jáne basqalar) N₂SeO₃  N₂SeO₄  - ke deıin totyǵady:

N₂SeO₃ + N₂O₂ → N₂SeO₄ + N₂O

N₂SeO₃  + Vr₂ + N₂O → N₂SeO₄  + 2NVr

Selen úsh oksıdi (selen angıdrıdi)  SeO₃ – aq krıstaldy zat, ylǵal tartqyshtyǵymen erekshelenedi. SeO₃ –ti  selendi týra totyqtyrý arqyly ala almaımyz. Selen úsh oksıdin alýdyń birden–bir ádisi ol, taza sýsyz N₂SeO₄  -ti R₂O₅-pen árekettestirip arnaıy vakým-sýblımırleıtin aparatta alady. SeO₃–ti alýdyń qıyndyǵy sonda, ol qalypty qysym men temperatýra 185⁰S-tan joǵary bolǵanda ishki molekýlalyq   totyǵý-totyqsyzdaný reaksıalar júrip, ottegi men selen dıoksıd túziledi:

3SeO₃ → O₂ + 2SeO₂

Selen qyshqyly kóp jaǵynan N₂SO₄- ti eske túsiredi, kúshti qyshqyl bolyp tabylady (K₁=1,2·10^-2) jáne totyqtyrǵyshtyq qasıet kórsetedi   (SeO₃ ^2- / SeO₄ ^2-  júıeniń potensıaly  +1,15V teń). Sýsyz N₂SeO₄  altyn men kýmisti totyqtyrady.

Kúkirt qyshqyly sıaqty N₂SeO₄ jáne NSl-men árekettesý reaksıasynyń úlken praktıkalyq máni bar:

N₂SeO₄  +2NSl↔Sl₂ + N₂SeO₃  + N₂O

Reaksıa qaıtymdy: qyshqyl ortada N₂SeO₄  totyqsyzdanady, al syltylyk ortada N₂SeO₃  totyǵady.

Telýr otekpen úsh túrli oksıdter túzedi: TeO, TeO₂, TeO₃. Telýr monooksıdin  TeO, TeSO₃-ti  vakýmda  230⁰S-da aıyrý nátıjesinde alynady. TeO – qara amorfty untaq, aýada  TeO₂-ge deıin ańaı totyǵady. Qatty qyzdyrǵanda elementtik telýr  men TeO₂-ge aıyrylady.

Telýrdyń dıoksıdi TeO₂, aq untaq, elementtik telýr aýada jandyrý arqyly túziledi  Te + O₂ →TeO₂  nemese ony azot qyshqylymen kelesi eritindini býlandyrý arqyly alynady:

2Te + 9NNO₃ →Te₂O₃(ON)NO₃ + 8NO₂ + 4N₂O;

Te₂O₃(ON)NO₃ →2TeO₂ + NNO₃.

SeO₂-den aıyrmashylyǵy, telýrdyń dıoksıdi aıdalmaıdy: TeO₂-niń bý qysymy  704⁰S teń  6,32 ·10^-2 mm.synap.baǵ.  Ol  732,2⁰S balqıdy. TeO₂  sýda  óte nashar erıdi, biraq qyshqyldar men siltilerdi ońaı erıdi:

2TeO₂ + 2 N₂SO₄ →2TeO₂SO₃ + 2N₂O;

TeO₂ + 2NaON →Na₂TeO₃ + N₂O.

Telýrdyń úshoksıdi, telýr angıdrıdi TeO₃  N₂TeO₄- ti 600-650⁰S-da aıyrý arqyly alynady; ary qaraı temperatýrany joǵarlatsa  myna  reaksıa júredi: TeO₃ →TeO₂ + 1/2O₂.  Kórsetilgen jaǵdaıda  α-TeO₃ alynady – sary untaq, sýda erimeıdi deýge bolady, biraq  kúıdirgish  kalııdiń  konsentrli  eritindisinde erıdi:

TeO₃ + KON →K₂TeO₄  + N₂O.

β-TeO₃-ti  orto- nemese meta-tellýr qyshqylyn uzaq ýaqyt qyzdyrý arqyly pisirip bekitilgen tútikshede 320⁰S  alynady. β-TeO₃- sur tústi krıstaldy zat, reaksıalasý qabileti óte az. β-TeO₃ kúıdirgish kalııdiń konsentrli eritindisimen árekettespeıdi, tuz qyshqylymen, balqyǵan  sodamen, 400⁰S-ǵa  deıin sýtegimen de árekettespeıdi.

Telýr qyshqylynyń totyqtyrǵyshtyq qasıeti bar (júıeniń potensıaly  TeO₂/ N₂TeO₆ =11,02V), ol kúkirtti gazben, gıdrazınmen,  t.b. elementik telýrǵa deıin, al tuz qyshqylymen  N₂TeO₃-ke deıin totyqsyzdanady.

Ottekti qyshqyldarynyń tuzdary

Selen men telýrdyń ottekti qyshqyldarynyń tuzdary kóbinese súlfıtter men súlfattardy eske túsiredi.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---