InfoHub Logo

Bul ańyzdyń bizge jetkenine 2 myń jyldan astam ýaqyt ótti, mundaǵy Meń Dzıań Chún Chıý dáýirindegi oqymysty Fán Chı Lıańnyń áıeli — «Chún Chıý Zýo Shi» kitabyndaǵy jón-josyqty biletin áıel obrazy.

Ańyzd yń jelisi bylaı órbıdi: Chın patshalyǵy zamanynda kishkentaı eldi mekende qorjyn tamda kórshi eki úı bolypty, olardyń bireýiniń tegi — Myń, endi bireýiniń tegi — Jáań eken. Olardyń aýlasy bir-birine jalǵasyp jatatyn, eki kórshi óte tatý-tátti ómir súrip jatty. Biraq eki úıde de bala joq edi.

Bir jyly kóktemde Myń otbasy qystyq asqabaq egedi, ony jaqsylap baptaıdy, ol asqabaǵy óte jaqsy ónip, sabaǵy uzarap, kórshi úıdiń aýlasyna deıin jetken adam sengisiz alyp asqabaqqa aınalady. Kórgen adamnyń bary bul asqabaqtyń úlkendigine tańǵalatyn. Ábden pisken asqabaqty eki kórshi: bir-birine — sizdiki, sizdiń aýlańyzda óndi dep kórshisine alýdy aıtsa, kórshisi barlyq eńbek sizdiki, ózińiz alyńyz dep tatý-tátti kórshiligin, izettiligin tanytady. Aqyry bular asqabaqty bólisip alýǵa kelisedi, eki kórshi asqabaqty jarǵanda ishinde ózegi joq, onda jatqan qyzdy kóredi. Ol qyzdyń beti aq, shashy qap-qara, erni qyp-qyzyl, óte ádemi bop kelgen. Osylaısha bul qyz eki úıge ortaq bir qyz bolyp, oǵan Myń Jáań dep at qoıylady. Kóp ýaqyt ótpeı Dzıań dúnıe salady da, Myń Jáań bir úıde ósedi. Myń Jáań óte aqyldy, oqyǵan kitabyn umytpaıtyn bop ósedi, ata-anasyna da úı tirshilikterin jasaýǵa kómektesedi.

Kózdi ashyp jumǵansha Myń Jáań on segizge tolady. Kórikti qyzyn kórip, Myń qyzyna jigit izdeý kerektigin túsinedi. Biraq ózderi turyp jatqan jerden laıyqty adam taba almaıdy.

Sol jyly jazda aspannan ot jaýǵandaı ystyq bolady. Bir kúni keshke Myń Jáań baqta serýendep júrip, kenetten aǵashtar arasynan bireýdi kórip qorqyp, baqyryp jiberedi.

Aǵashtyń arasynan shyqqan jas jigit:

— Sizdi qorqytyp jiberdim. Keshirińiz! — deıdi. Sonda Myń Jáań:

— Sen kimsiń? — dep suraıdy. Álgi jigit:

— Esimim — Fánchıláń. Imperator qytaı qorǵanyn salýǵa adam jınap jatyr degen buıryqty estigennen keıin, úıimnen qashyp, endi osynda tyǵylyp otyrmyn, — deıdi.

Fánchıláńnyń kıimi kók-jasyl tústi, bet-álpeti abyrjyǵan. Qyzdyń jany ashyp, ony úıine alyp keledi.

Jigit óziniń izettiligi men oqymystylyǵymen Myń Jáańnyń áke-sheshesiniń kóńilinen shyǵady. Áke-sheshesi: «Sen qazir qashqynsyń, úıiń de alys, meniń qyzymmen nekelesip, osy jerde tur», — deıdi. Ekinshi kúni eki jas nekelerin qıady.

Myńsın degen adam Myń Jáańǵa úılengisi keletin. Biraq Myń Jáań men Fánchıláńnyń baqytty ómir súrip jatqanyn kórip, ishteı qyzǵanady. Qyzǵanyshtan qashqynnyń qaıda jasyrylyp jatqanyn aıtyp qoıady.

Bir kúni ásker kelip, bir sóz aıtpaı, Fánchıláńdy alyp ketedi. Fánchıláń ketip bara jatyp, Myń Jáańǵa:

— Sendeı jubaıymnyń bolǵanyna qýanyshtymyn, sen meniń eń úlken baqytymsyń ... Qazir men ketken soń endi qaıtyp oralmaımyn, mensiz ómir súr. Meni oılap, qaıǵyrma! — deıdi. Myń Jáań:

— Joq! Biz ant bergenbiz! Ne nárse bolmasyn, men seni ómir boıy kútem! Saǵan degen sezimim esh ózgermeıdi! Ózińdi kút! Sen mindetti túrde oralasyń! Men buǵan senem! — dep aıqaılap jylaıdy.

Fánchıláńnyń ketisimen Myń Jáańnyń kúnde oılaıtyny — kúıeýi, kóz aldynda elesteıtini — kúıeýi. Kúıeýi qaıtip kelse dep armandaıdy.

Myń Jáańnyń áke-sheshesi qartaıyp, ómirden ótedi. Ol áke-sheshesin jerlep, múrdesiniń aldynda turyp, kúıeýin izdeýge baratynyn aıtady.

Sóıtip, ol jolǵa shyǵady. Kóktemnen jazǵa deıin, jazdan kúzge deıin júredi. Aıaq-kıimi tozyp ta bitedi. Qalaı bolǵanda da, oıynda tek bir nárse ǵana turady — qytaı qorǵanyna baryp, joǵalyp ketken kúıeýin tabý.

Áıteýir, qystyń bir kúninde uly qorǵanǵa kelip jetedi. Ol sansyz adamnyń jumys istep jatqanyn kóredi. Olar tas arqalap júr eken. Myń Jáań:

— Fáńchılándy kórgenderiń bar ma? — dep aıqaılaıdy. Biraq eshkim jaýap bermeıdi, sonyńda bir qart adam:

— Ana bir oqymysty jigit pe? — dep suraıdy. Fáńchılán:

— Iá, ıá, sol! — dep Myń Jáań qýanyp ketedi. Qart bolsa:

— Ol ólip qalǵan, Uly qorǵannyń astynda kómilip jatyr. Qashqyn bolǵandyqtan oǵan eń aýyr jumystardy istetti. Sharshaǵannan qaljyrap, aýrýǵa shaldyǵyp, kóp uzamaı jan tapsyrdy, — deıdi.

Muny estigen qyz kóz jasyn ábden kóldetedi. Onyń kóz jasynan sel júrip, Uly qorǵannyń biraz bóligi qırap qalady.

Qıraǵan jerinde kóp adamnyń máıitin tabady. Qaısysy kúıeýiniń máıiti ekenin bilý úshin ınemen saýsaǵyn qanatyp, jylap: «Eger sen Fáńchıláń bolsań, meniń qanym súıegine kirsiń, Fáńchıláń bolmasań, qanym tórt jaqqa aqsyn», — deıdi. Tamshylap aqqan qan bir súıekke qaraı aǵa bastaıdy. Sodan kúıeýiniń máıiti sol ekenin bilip, máıitti orap alady.

Qyzdyń jylaǵanyn patsha da estıdi. Qyzdy aldyna shaqyrtady. Sóıtip, sulý qyzdy kórip, unatyp qalyp, ózine áıeldikke alǵysy keledi. Alaıda alǵyr áıel patshaǵa úsh shart qoıady: «Teńiz jaǵasynan Uly qorǵannyń bastalǵan jerine deıin kempirkosaq tárizdi uzyn kópir saldyr, meniń kúıeýime bıiktigi on metr, keńdigi on metr eskertkish taqta turǵyz, meniń kúıeýimniń jerleý rásimin eldik deńgeıde ótkizip ber, sonda men ordaǵa kirip, sizge áıel bolam», — deıdi.

Jas kelinshektiń aıtqanyn buljytpaı oryndaǵan patsha áıelge endi qolym jetti dep patsha kerbezdenip alda keledi, Myń Jáań baısaldy keıippen onyń artynan júredi. Kópirdiń basyna kelgende burylyp: «Ózińniń qýanyshyń úshin kóp adamnyń ómirin qıdyń, kúıeýimdi óltirdiń, sóıte tura meni ıemdengiń keledi, armandapsyń!» — dep, kópirden sekirip ketedi.

1928 jyly osy ańyz jóninde arnaýly kitap shyǵady. Demek, bul ańyz patshaǵa datyn betpe-bet aıtyp, erlik tanytqan, er qadirin biletin alǵyr da isker áıel týraly baıandap, búgingi bılikke halyqtyń rızashylyǵymen jumys jasaýdy eskertedi.

Joǵaryda aıtylǵan mıfterden bólek qytaı ádebıetinde qytaı halqynyń dúnıetanymyna baılanysty taǵy da basqa kóptegen mıfter bar. Jurt arasynda keńinen taralǵan mıfter tómende aıtylǵan.

---