Muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy qarym-qatynas psıhologıasy jáne onyń tálim-tárbıelik mańyzy
Salaýatqyzy Aıdana
3 - kýrs stýdenti
Muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy qarym-qatynas psıhologıasy jáne onyń tálim-tárbıelik mańyzy
Jasóspirimder men ustazdar arasyndaǵy ózara qarym-qatynas jasaý máselesi-psıhologıa ǵylymyndaǵy jáne tálim-tárbıe isindegi ári mańyzdy, ári kúrdeli problemalardyń qataryna jatady. Bul salada júrgizilgen birsypyra zertteýler men osy baǵytta jınaqtalǵan tájirıbelerdiń nátıjeleri jasóspirimder men ustazdar, oqýshylar men tálimgerler arasyndaǵy qarym-qatynas ornatýda aıtarlyqtaı erekshelikter men sıpattar túrlishe túsinikter bar ekendigin kórsetti. Mine, mundaı máseledegi eleýli jáıttiń biri-muǵalim men shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynas jasaýda árqıly qıynshylyqtardyń únemi kezdesip otyratyndyǵy.
Eger kishi mektep jasyndaǵy balalar úshin muǵalim barlyq beınesimen erekshe iz qaldyryp, olarǵa kúshti áser etetin tulǵa bolyp sanalatyn bolsa, al eresek balalar muǵalimniń árbir qımyl-qozǵalysyna, is-áreketi men sóılegen sózine, onyń aqyl keńesine, ózge adamdarmen qarym-qatynasyna, shákirtterge qoıatyn túrli talaptaryna ózderinshe ishteı syn kózimen qaraıdy. Osy máseleni anyqtaý baǵytynda arnaıy júrgizilgen psıhologıalyq jáne pedagogıkalyq zertteýler tómengi synyp oqýshylarynan góri eresek oqýshylar arasynda úlkenderdiń aıtqan sózderine qulaq aspaý jáne aıtqanynan qaıtpaıtyn minez kórinisterinde árqıly kedergiler men sebepter bolatyndyǵyn anyqtady. Árıne, mundaı máseleniń túpki sebepterin psıhologıalyq jaǵynan tereńirek zertteý-tálim-tárbıe isinde mańyzdy másele bolyp sanalady.
Bizde, atap aıtqanda, Qazaqstanda, ásirese qazaq mektepteri men arnaýly bilim beretin orta dárejeli oqý oryndarynda ustaz ben shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynas ornatý, olardyń arasynda kezdesip qalatyn qıynshylyqtar psıhologıalyq turǵydan áli de qyzý qolǵa alynyp, tıanaqty izdestirilmegen máselelerdiń qataryna jatady. Al, muǵalim men shákirtter arasyndaǵy qatynasty izdestirýdegi ǵylymı-pedagogıkalyq bireń-sarań ádebıet pen maqalalarda tek ustazǵa qajetti sapalardy sóz etýmen shekteledi. Osy kezde tálim-tárbıe isindegi jasóspirimdermen qarym-qatynas jasaýda muǵalimniń ózindik sapa erekshelikterimen qatar, onyń ózge adamdarmen, ásirese shákirtterdiń daralyq erekshelikterimen sanasyp otyrý qajettigine basa mán beriledi. Osyndaı talapty anyqtap ony júzege asyrý jolynda muǵalimniń boıynda ózindik sapa, ustazdyq qasıet jáne arnaıy bilimi bolý kerek degen mindet qoıylady.
Ustazdar men shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynastyń birsypyra jáıtterin psıhologıalyq turǵydan anyqtaý maqsatymen Almaty qalasyndaǵy birneshe mektepterde arnaıy tájirıbelik zertteýler júrgizilip, onda maqsat etip qoıylǵan máseleniń jaı-japsary izdestirildi. Bul zertteýde negizgi másele-muǵalimdik mamandyqqa qoıylatyn jasóspirimderdiń talabyn psıhologıalyq turǵydan negizdep, ustazǵa tán sapalar men erekshelikterdiń syryn ashyp kórsetý jáne ony pedagogıkalyq jáne metodıkalyq jaǵynan alyp taldaý.
Zertteý arqyly izdestiriletin máseleniń túıinin sheshý úshin mynadaı tásil qoldanyldy. Muǵalimniń ustazdyq qyzmetindegi barlyq is-áreketterin oqýshylardyń oı-pikirleri boıynsha qalaısha baǵalanatynyn anyqtaý nıetimen unamdy jáne unamsyz jaqtary dep eki jikke bólindi. Osy sapalar men erekshelikterden muǵalimniń ustazdyq qyzmetindegi daralyq qasıetteri men mamandyq biliktiligine qoıylatyn talaptar aıqyndala túser degen joramal jasaldy. Sonyń nátıjesinde shákirtter tarapynan muǵalimge qoıylatyn talaptar men tilekterdiń mán-jaıyn qarastyryp mynadaı tórt topqa bólip izdestirildi de, olardan tıisti qorytyndylar jasaldy.
Birinshi topqa ustaz ben shákirt arasyndaǵy qarym-qatynastaǵy muǵalimniń adamgershilik sapalary jatady. Olar: ıgi tilek, shákirtterge múmkindiginshe yqylasty kómek kórsetý, olardyń jan dúnıesin túsinýi. Mundaı qasıetterdi shákirtter óz ustazdarynyń boıynan kórgisi keledi. Al, ustazdardyń bularǵa nemquraıly, selqos, yqylassyz qaraýyn oqýshylar ustazdyń unamsyz qasıetteri dep sanaıdy.
Ekinshi topqa muǵalimniń ustazdyq sheberligine baılanysty qoıylatyn talap-tilekter. Muǵalimniń óz pánin jetik biletindigi balalarǵa oqý materıaldaryn jete túsindirip uǵyndyra alatyndyǵy, ár alýan amal-tásilder qoldanyp, sabaqty tartymdy jáne qyzyqty etip ótkizetindigi.
Úshinshi topqa ustazdyq jasóspirimderdiń birimen-biriniń ózara qarym-qatynasyna, olardyń ómirindegi kúıinish-súıinishterine, tabystary men sátsizdikterine, ár túrli qoǵamdyq-kópshilik jumystarǵa qatysýyna baılanysty kóńil bólip, mán berýi, ustazdyń klass jetekshilik jumysyndaǵy is-áreketteri jatady.
Tórtinshi toptaǵy shákirtter, muǵalimniń jeke basyna tán minez-qulyqtarynyń erekshelikterin atap kórsetedi.
Shákirtterdiń ustaz boıyndaǵy sapalary men erekshelikteri týraly kózqarastary men ózindik paıym-túsinikterin mynadaı tórt topqa bólip anyqtap kórseteıik:
1. Muǵalimniń adamgershilik sapalary men ózindik qasıetteri; oqýshylarǵa degen qatynasy;
2. Muǵalimniń óz pánin jetik meńgerýi men ustazdyq sheberligi;
3. Muǵalimniń klass ujymyn basqaryp,oǵan jetekshilik ete alýy; 4. Muǵalimniń minez-qulqyndaǵy daralyq sapalary, boıyndaǵy qasıet erekshelikteri.
Arnaıy zertteý nátıjelerin taldaı otyryp, muǵalim jaıyndaǵy shákirtterdiń pikirlerin toptastyra otyryp qarastyrylǵanda ustazǵa tán 27 unamdy sapalarmen birge 27 unamsyz erekshelikterdiń bar ekendigin atap kórsetýge bolady. Sol shákirtterdiń muǵalimniń minez-qulqy jaıyndaǵy unatatyn sapalary men qarym-qatynas jasaýda talap etiletin jaǵymdy sıpattar mynadaı:
Birinshi topqa jatatyn sapalyq erekshelikter:
a) shákirtterdiń adamı qasıetterin eskerip onymen únemi sanasyp otyrýy;
á) jasóspirimder men eresek adamdarǵa birdeı deńgeıde qarym-qatynas jasap, olardyń pikirlerimen sanasý;
b) oqýshylarǵa senim bildirý;
v) shákirtterdiń boıyndaǵy kemshilikterdi kópshilik talqysyna salmaı,jeke ózine ońasha aıtýy;
g) shákirttermen sóıleskende únemi sypaıylyq pen ádeptilik úlgisin kórsetý;
ǵ) kimge de bolsa ıgi tilekpen yqylasty kómek kórsetý;
d) shákirtterdiń jan dúnıesin (psıhıkasyn) aıtpaı-aq túsinip,únemi sezimtaldyq kórsetýi;
e) árbir iste únemi ádiletti bolýy;
j) shákirtterdiń tabysy men yqylas-yntasyn tez ańǵarǵyshtyǵy;
z) árkimge laıyqty oryndy talap qoıýy.
Ekinshi toptaǵy sapalarǵa:
a) óz pánin jetik bilip, baǵdarlamalardan tys materıaldardy qamtı alatyndyǵy;
á) óziniń mamandyǵyn ózge ǵylymdarmen ushtastyra bilýi men biliminiń ár taraptyǵy; b)sabaqty túsinikti ári naqty júrgizýi;
v) óz yntasymen qosymsha ádebıet oqyǵan shákirtterdi tez ańǵaryp, olardy kótermelep otyrýy;
g) óz pánine degen oqýshylardyń yqylas-yntasyn arttyra bilýi; ǵ) sabaqty sheber uıymdastyryp, árbir oqýshynyń derbes jumys isteýin, sabaqqa klastyń túgel qatysyp otyrýyn qamtamasyz erý.
Úshinshi toptaǵy sapalar: a)qoǵamdyq uıymdar men klastan tys júrgiziletin jumystardy qyzyqty ári tartymdy etip ótkizýi;
á) oqýshylardyń belsendiligi men derbestigin baǵalap,balalardyń bastamasyn únemi qoldaýy;
b) balalardyń pikirlerimen sanasyp, oǵan mán berýi jáne olardyń talap-tilekterin ylǵı eskerip otyratyndyǵy;
v) oqýshylarǵa bergen ýádesin qalaıda oryndaıtyndyǵy;
g) balalardyń ózara qarym-qatynasyna mán bere zer salýy, tatý bolýǵa baǵyttaı biletindigi;
ǵ) uldar mmen qyzdar arasyndaǵy dostyq qatynastardy durys qalyptastyryp, qamqorlyq jasaýy;
d) árbir nárseni isteı biletin sheber ustaz shákirtterine de kóp nárse alatyndyǵy.
Tórtinshi toptaǵy sapalar:
a) árbir isti kóńildi oryndap sózdi tapqyr sóıleıtindigi;
á) minez-qulqynyń qarapaıymdylyǵy;
b) ózin-ózi meńgerip, ustamdyq úlgisin kórsetetindigi.
Osyndaı toptastyryp kórsetilgen sapalar shákirtterdiń ustazdary jaıyndaǵy shynaıy oı-pikirlerin bildiredi. Mundaı unamdy sapalarmen qatar, oqýshylar óz ustazdarynyń is-áreketi men minez-qulqyndaǵy jáne shákirttermen qarym-qatynasyndaǵy unamsyz erekshelikteri men jaǵymsyz sıpattaryn atap kórsetedi. Osy turǵydan alǵanda ustazdyń unamsyz erekshelikterin de mynadaı tórt topqa bólip jiktep kórsetýge bolady.
Birinshi toptaǵy erekshelikter:
a)shákirtterge nemquraıly qarap, dara ereksheliktermen sanaspaı, olardy balaǵa sanaıdy;
á)aqyl-esi jetilmegen dep sanap,oqýshylarǵa kóbinese aqyl aıtady;
b)oqýshylarǵa senimsizdikpen qarap, olardan tek óz aıtqandaryn ǵana buljytpaı oryndaýdy talap etedi;
v)oqýshylardyń aǵat sózderi men kemshilikterine mysqyl kúlkimen eskertýler jasaıdy;
g)shákirtterge daýys kótere zekip sóılep, olardyń aıtaıyn degen sózi men jaýabyn tolyq tyńdamaı, bólip tastaıdy; ǵ)oqýshylardyń qıynshylyqtary men muńyn jete túsingisi kelmeı, atústi jaýap beredi;
d)shákirtteriniń kópshilik arasynda uıalatyn qupıa syrlaryn ishinde saqtamaıdy;
e)keıbir oqýshylardy ǵana bólekteı kórsetip, alalap, ádiletsizdik bildiredi;
j)oqýshylar boıyndaǵy unamdy qasıetterdi ańǵarmaı, olardyń qabileti men kúsh-jigerin jete baǵalamaıdy;
z)oqýshylardyń minez-qulqynan únemi min izdep, onyń árbir jaza basqandyǵyn jazalap otyrýdy qoldaıdy.
Ekinshi topqa jatatyn kemshilikter:
a)oqý materıaldaryn oqýlyq sheńberinde ǵana túsindirýmen shekteledi: á)oqýshylardyń baǵdarlamadan tys qoıǵan suraqtaryna kómeski jáne shala jaýap beredi;
b)sabaqty naqty túsindire almaıdy;
v)sabaqty qyzyqsyz ári jalań ótkizedi;
g)oqý materıalynyń túıindi máselelerine kóńil aýdarmaı, ony túrlendire otyryp túsindirýge jete mán bermeıdi;
ǵ)oqýshylarǵa bir talabyn oryndatpaı jatyp ekinshisin qoıyp, sabaqtyń berekesin alady.
Úshinshi topqa jatatyn kemshilikter:
a)mekteptegi jáne klastaǵy qoǵamdyq jumystardyń júrgizilýine jetkilikti kóńil aýdarmaıdy, olarmen qoıan-qoltyq aralasyp ketpeıdi;
á)balalardyń áli jeterlik qoǵamdyq jumystardy ózi istep,oqýshylarǵa senimsizdik bildiredi;
b)oqýshylardan tek óziniń ǵana aıtqanyn oryndaýdy talap etedi; v)klass ujymyna bergen ýádesin der kezinde oryndamaıdy; g)balalardyń kókeıtesti máselelerine mán bermeıdi, olardyń jeke basynyń isterine aralaspaıdy, óıtkeni mundaı ister oqýshylardyń óz jumystary dep sanaıdy;
ǵ)uldar men qyzdar arasyndaǵy joldastyq, dostyq qarym-qatynastyń durys qalyptasý merzimi erte degen pikirde bolady; d)qoǵamdyq jumystardy oryndaýdyń jolyn jete túsine berme
Tórtinshi topqa jatyn kemshilikter:
a)ashýlanshaq, kúıgelek;
á)tuıyq, oqýshylarmen qarym-qatynasy salqyn;
b)júris-turysynyń bári asyǵys, únemi óz jumystarymen ǵana shuǵyldanady.
Oqýshylardyń muǵalimderge qoıylatyn mundaı talaptaryn ustazdar únemi eskeretin bolýǵa tıis.
Ustaz ben shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynasty kúndelikti tálim-tárbıeniń naqtyly faktilerinen alynyp, olardy salystyra otyryp, ózara toptastyryp kórsetildi. Osyndaı atalǵan unamdy, unamsyz degen sapalar meng erekshelikter shákirtter tarapynan kórsetilgen óz pikirleri. Solaı degenmen de bul qasıetterdiń bári oqý-tárbıe isinde jıi kezdesip otyrady. Mundaı jáıtterdiń bári shákirtterdiń júregin jaryp shyqqan pikirleri men janashyrlyq nıetimen aıtylǵan olardyń jan dúnıesin tebirentken máseleler ekenin árbir ustaz, tálim-tárbıeshi aqyl-oıǵa salyp, óz qabyrǵasymen keńesip, tarazylap kórýi qajet.
Muǵalim men oqýshy arasyndaǵy tartys pen ózara renishtiń týyndaý sebepteri
Osy zamanǵy psıhologıalyq zertteýlerde áleýmettik ómirdiń ár túrli órisinde bolyp otyratyn talas-tartystar men daý-damaıdyń órbýi erekshe nazar aýdaryp, olardyń sebep-saldaryn anyqtap otyrýǵa erekshe mán berip otyrýdy qajet etetin ómir tirshiliginiń shyndyǵy. Biz bul eńbektiń alǵy taraýlarynda ónerkásip oryndarymen mekeme ujymdary arsyndaǵy ár alýan sıtýasıalar men shıelenisti jaǵdaılardyń bolyp otyratyndyǵyna basa kóńil aýdaryp, sondaı jáıtterdi jeńýdiń jón-josyǵyn, ádis-tásilderin naqty jaǵdaılar negizinde psıhologıalyq turǵydan izdestirip kórdik.
Talas-tartysty máselelerdiń týyndap otyrýyna áleýmettik- psıhologıalyq zańdylyqtardyń bolatyndyǵyna kóz jetkizdik. Al bul máseleniń teorıalyq jáne metodıkalyq negizderi men sıpattaryn ǵylymı turǵydan tereńirek ashyp kórsetý óz aldyna zerttelip, tıisti sheshimin keleshekten kútedi.
Shákirtter men muǵalimder arasyndaǵy, ásirese muǵalim men jasóspirimder arasyndaǵy, qarym-qatynasta kezdesip qalatyn tartystar osy kezge deıin jete zerttelmegen másele. Mine,osy máseleni zertteýdi negizgi obekt etip alyp qarastyrý mynadaı sebepterge baılanysty.
1.Orta jastaǵy mektep oqýshylary ózderine erekshe zeıin qoıyp qaraýdy qajetsinedi. Olardyń ómirdegi ótpeli kezeń, joǵarǵy talaptar, sana sezimi men aqyl-oıynyń ósýi muǵalimdi jasóspirimderge jańa qyrynan kelýge májbúr etedi.
2.Ótpeli kezeń jasyndaǵy balalarǵa durys qalyp kórsetpeýden týyndaıtyn tartystardy jıi kezdestirýge bolady. Balalardyń jas ereksheligin jáne tálim-tárbıe jumysynda soǵan saı ádis amaldardy qoldana bilmeýden keıbir muǵalimder óz jumysynda kóptegen qıyndyqtarǵa kezdesip júr. Olar birer ret kózge túsip qalǵandardy ”tárbıelenýi qıyn” balalar qataryna oı salmaqtamaı qosyp, óz jumystarynda qıyndatady. Endi-endi qalyptasa bastaǵan jetkinshek minez-qulqyna keri áserin tıgizedi.
Muǵalim men oqýshy arasyndaǵy tartysty týǵyzatyn sebepterge oqýshylar toby, olardyń jas jáne ózindik erekshelikteri, muǵalim men onyń oqýshylar ujymyna basshylyq etý stıli de áser etýi jatady.Tálim-tárbıe salasynda júrgizilgen zertteý nátıjelerin jınaqtap qarastyrǵanda muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy tartystardyń týyndap, olardyń etek alýynyń birneshe túrleri bolatyndyǵy baıqalady.
Oqý isin júzege asyryp, ony birizdilikpen júrgizýde kedergi bolatyn jáıtter muǵalimniń bilim deńgeıi men ony shákirtterge tıimdi ádis-tásildermen jetkize almaı, tájirıbesizdik kórsetip, oqýshylarǵa serpindi yqpal ete almaıdy. Sondaı-aq muǵalim oqýshylarǵa qoıatyn talabyn únemi ózgertip qalypty jaǵdaıdan jıi aýytqyp otyrady. Sonyń saldarynan shákirtterdiń tártibi de nasharlaıdy. Mundaı kemshilikter, eń aldymen, ustazdyń uıymdastyrýshylyq qabileti men sabaq júrgizýdegi metodıkalyq olqylyǵynan paıda bolyp, shákirtter sabaqqa kópshilik ýaqytyn bosqa jiberetin bolady. Alaıda mundaı jaǵdaıdan týyndaıtyn tartystar oqý-tárbıe isindegi ózge sıpattaǵy daý-damaılardan kemdeý.
Jeke bastyń ózi ustanǵan adamgershilik qasıetterge baılanysty kezdesetin kedergiler men talas-tartystar. Balanyń óz basyna talap qoıýy, aınalasyna zer salyp, árbir nársege mán berýi balanyń ósip jetile bastaǵanyn kórsetedi. Mundaı erekshelikterge balanyń eresek adamdarmen qarym-qatynas jasap, óziniń eseıgendigin baıqatýy onyń adamı-etıkalyq jaǵynan da talap-tileginiń óskendigi dep sanaý kerek. Eresek adamdarmen salystyrǵandy muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy ózara qarym-qatynas edáýir kúrdeli. Óıtkeni, mundaǵy birinshi jaq-muǵalim tolyq qalyptasqan, moral, etıkalyq jaǵynan jetilgen, minez-qulqy ornyqqan adam. Ekinshi jaq- oqýshylar. Bular nebary óz ustazynyń sezimi men aqyl-oıyna yntyqqandar ǵana. Muǵalim men oqýshynyń oılaný, túsiný sıpattary da túrli deńgeıde. Ustazdarǵa aıdaı anyq qubylys shákirtine nanymdy bola bermeıdi. Keıde muǵalim men oqýshy bir qubylysqa, sózge nemese qylyqqa beretin baǵalary da túrlishe. Tipti qarama-qarsy mánde de bolýy múmkin. Ustaz ben shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynasta tartystyń týyndaýyna ustazdyq metodıkalyq turǵyda qate jiberip jańylysýy, ne oqý materıalyn tıanaqty túsindire almaýy da sebep bolady.
Oqýshylardyń jas erekshelikterin elemeı, olardyń qurdastarymen qarym-qatynastarynyń qyry men syryna jete mán berip, olardy jete baǵalamaý saldarynan bolatyn tabystar. Al, oqýshylar toby tarapynan muǵalimge qoıylatyn talaptar, olardyń rýhanı tilekterin qanaǵattandyrmaýǵa baılanysty. Ádette, mundaı jaǵdaıda muǵalim oqýshylar ujymynan óz boıyn aýlaq ustap kópshilik-qoǵam jumystaryna sırek qatysady. Oqýshylar ujymynyń san alýan jumystaryna, ujymdyq pikirlerge jete mán bermeıdi. Mundaı jaǵdaıda oqýshylar tarapynan ustazǵa degen narazylyq, qanaǵattanbaý sezimine oraı tartystyń týyndaýyna sebep bolady.
Oqýshylardyń daralyq erekshelikterine tán jaǵymsyz qasıetteri men minez-qulqyna oraı týatyn tartystar. Oqýshylar arsyndaǵy ushqalaq minezdi, qyzý qandy, aıtqanynan qaıtpaıtyn ójet, jan dúnıesieiń sheńberi tar ózin qatar qurbylarynan joǵary sanaıtyn balalar da bar.Olardyń sóılegen sózi, istegen qylyǵy ózgelerdiń zyǵyrdanyn qaınatyp turady. Ondaı balalarmen qarym-qatynas jasaý muǵalimderge ońaı tıe qoımaıdy. Negizgi maqsat minezi erekshe oqýshylarmen qalypty qatynas ornatýdyń tıimdi ádisi – olardy ujymdyq ómirdiń yńǵaıyna qaraı beıimdep, olardyń is-áreketterimen úılestirý. Degenmen, mundaı jaǵdaıda ustaz ben shákirt arasyndaǵy aıyrym shyǵatyn jáıtter jıi bolyp turady. Mundaıda ustamdy ustazdar shydamdylyq pen tapqyrlyq kórsetip,qalaıda shákirttermen tıimdi qarym-qatynas ornatýdyń ádis-tásilderin izdenedi. Jastardyń minez-qulqyndaǵy jaǵymsyz qylyqtaryn jóndeýge kúsh jumsap, árbir oqýshynyń daralyq erekshelikterine basa kóńil aýdarady.
Muǵalim men oqýshylar arasynda keıde birin-biri jete túsinbeı ózara kelispeýshilik sıaqty qolaısyz jáıtter kezdesedi. Mundaıda balanyń daralyq erekshelikteri men jan dúnıesiniń syryna tereń boılap, olardyń minez-qulyq erekshelikterimen sanasqan tıimdi. Bala psıhıkasynyń qarqyndy damyp otyrýyna oraı túrli tilek talaptary men qajettilikteri, árbir nárseniń syryn bilýge qushtarlyǵy arta túsedi. Tálim-tárbıe isinde balanyń sanasy men aqyl-oıynyń damýyndaǵy sanaly ózgeristerdi eskerip, olardy durys jolǵa pármendi baǵyttap otyratyn bolsa, onda shákirt mineziniń unamdy qasıetterin birizdilikpen qalyptastyrýǵa bolady.
Ustazdar men shákirtter arasynda durys qalyptaspaǵan qarym-qatynastar tálim-tárbıe isteriniń jemisti júrgizilýine eleýli nuqsan keltiredi. Mundaı jáıtter arnaıy izdestirilgen tájirıbeler arqyly anyqtaldy. Birinshiden, bir klastaǵy oqýshylardyń jeke pán muǵalimderine qatynasy; ekinshiden, sabaq júrgizgen pán muǵalimderiniń erekshelikteri; úshinshiden, oqýshylardyń jeke pánderge degen yqylas-yntasy;tórtinshiden,muǵalimderdiń klass ujymymen qarym-qatynasynyń sıpat Muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy kezdesip otyratyn narazylyq pen daý-damaıdyń týyndaý sebepterin psıhologıalyq turǵydan ashyp kórsetýdiń mańyzdy ekendigine jete túsinip, mektep tájirıbesinen jınaqtalǵan materıaldardy toptastyra otyryp izdestirildi. Osy maqsatqa oraı mektepte júrgizilgen baqylaý nátıjeleri 4-klastan bastap, olar 6-klasqa kóshkenge deıingi merzim arasynda izdestirildi. Mundaı baqylaýdan tıisti qorytyndylar jasaý úshin 4-klas oqýshylary tańdap alyndy. Osy klas ujymymen júrgizilgen baqylaý boıynsha oqýshylardyń bárin qamtyp, olardyń muǵalimderine de túrlishe kózqarasta ekenin baıqatty. Mysaly, keıbir pán muǵalimderi óz sabaqtaryn qyzyqty etip uıymdastyryp ótkizetin bolsa, onda sabaqtarǵa oqýshylar da belsene qatysyp, ótilgen materıaldardy tıanaqty meńgerýge umtylady. Al, keıbir sabaqtarda oqýshylardyń birsypyrasy olarǵa enjarlyqpen qatysyp, keıbir retterde oǵash qylyq kórsetti. Ádette mundaı sabaqtarda muǵalim men oqýshylar arasynda narazylyq týdyrýǵa sebep bolady. Máselen, osy mekteptiń 5-klasynda ótilgen orys tili sabaǵynda klastaǵy oqýshylardyń basym kópshiligi bógde nárselermen shuǵyldanyp, ózara dabyrlap sóılep otyrdy. Muǵalimniń tártipke shaqyrǵan eskertýine de mıyǵynan qarap nemquraıly kúıin baıqatty.
Sabaqty taldap, oqýshylardyń oǵash minezderin kórsetýdiń basty sebepteri nede ekenine kelsek, birinshiden, muǵalim klasqa basshylyq etý rolin kórsete almady. Bul onyń daıarlyǵyndaǵy metodıkalyq eleýli olqylylyǵyn ańǵartty. Ekinshiden, muǵalimniń óz qyzmetine nemquraıly qaraıtynyn kórsetti. Úshinshiden, oqýshylardyń baǵdarlamalyq materıaldardy tıanaqty meńgerýiniń tıimdi joldaryn izdestirmeıtinin sezdirdi. Kerisinshe, bul sabaqta oqýshylardyń yqylas-zeıini sabaqtyń bitýine de baǵyttaldy. Tórtinshiden, oqýshylardyń minez-qulqyna baılanysty kótermeleý men kináláý talaptary da oryndalmady. Sózi men isi bir jerden shyqpady. Sodan kelip muǵalim men oqýshylar arasynda daý-damaı etek alady. Óıtkeni, bul sabaqta muǵalimniń bilim dárejesiniń tómendigi men ádisiniń shalalyǵy oqýshylardyń muqtaj-tilekterin qanaǵattandyra almady.
Muǵalimder men oqýshylar arasynda kezdesetin narazylyqtar men keris-janjaldar muǵalimniń jeke basyndaǵy minez-qulyq men qyzmetindegi kásibı olqylyqtaryna baılanysty ekenin ańǵartty.
Muǵalimniń minez-qulqy óz mamandyǵynyń talaptaryna saı bolsa, onda mundaı qolaısyz jaǵdaı bolmas edi. Qoldan kelgenshe ózara qaqtyǵystar men renishterdi týdyrmaǵan jaqsy. Ondaı jáıtter kimge de bolsa abyroı ápermeıdi. Bolashaq ustazdar mundaı jaǵdaılardyń mán-jaıyn tereń barlap túsingeni durys.
3 - kýrs stýdenti
Muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy qarym-qatynas psıhologıasy jáne onyń tálim-tárbıelik mańyzy
Jasóspirimder men ustazdar arasyndaǵy ózara qarym-qatynas jasaý máselesi-psıhologıa ǵylymyndaǵy jáne tálim-tárbıe isindegi ári mańyzdy, ári kúrdeli problemalardyń qataryna jatady. Bul salada júrgizilgen birsypyra zertteýler men osy baǵytta jınaqtalǵan tájirıbelerdiń nátıjeleri jasóspirimder men ustazdar, oqýshylar men tálimgerler arasyndaǵy qarym-qatynas ornatýda aıtarlyqtaı erekshelikter men sıpattar túrlishe túsinikter bar ekendigin kórsetti. Mine, mundaı máseledegi eleýli jáıttiń biri-muǵalim men shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynas jasaýda árqıly qıynshylyqtardyń únemi kezdesip otyratyndyǵy.
Eger kishi mektep jasyndaǵy balalar úshin muǵalim barlyq beınesimen erekshe iz qaldyryp, olarǵa kúshti áser etetin tulǵa bolyp sanalatyn bolsa, al eresek balalar muǵalimniń árbir qımyl-qozǵalysyna, is-áreketi men sóılegen sózine, onyń aqyl keńesine, ózge adamdarmen qarym-qatynasyna, shákirtterge qoıatyn túrli talaptaryna ózderinshe ishteı syn kózimen qaraıdy. Osy máseleni anyqtaý baǵytynda arnaıy júrgizilgen psıhologıalyq jáne pedagogıkalyq zertteýler tómengi synyp oqýshylarynan góri eresek oqýshylar arasynda úlkenderdiń aıtqan sózderine qulaq aspaý jáne aıtqanynan qaıtpaıtyn minez kórinisterinde árqıly kedergiler men sebepter bolatyndyǵyn anyqtady. Árıne, mundaı máseleniń túpki sebepterin psıhologıalyq jaǵynan tereńirek zertteý-tálim-tárbıe isinde mańyzdy másele bolyp sanalady.
Bizde, atap aıtqanda, Qazaqstanda, ásirese qazaq mektepteri men arnaýly bilim beretin orta dárejeli oqý oryndarynda ustaz ben shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynas ornatý, olardyń arasynda kezdesip qalatyn qıynshylyqtar psıhologıalyq turǵydan áli de qyzý qolǵa alynyp, tıanaqty izdestirilmegen máselelerdiń qataryna jatady. Al, muǵalim men shákirtter arasyndaǵy qatynasty izdestirýdegi ǵylymı-pedagogıkalyq bireń-sarań ádebıet pen maqalalarda tek ustazǵa qajetti sapalardy sóz etýmen shekteledi. Osy kezde tálim-tárbıe isindegi jasóspirimdermen qarym-qatynas jasaýda muǵalimniń ózindik sapa erekshelikterimen qatar, onyń ózge adamdarmen, ásirese shákirtterdiń daralyq erekshelikterimen sanasyp otyrý qajettigine basa mán beriledi. Osyndaı talapty anyqtap ony júzege asyrý jolynda muǵalimniń boıynda ózindik sapa, ustazdyq qasıet jáne arnaıy bilimi bolý kerek degen mindet qoıylady.
Ustazdar men shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynastyń birsypyra jáıtterin psıhologıalyq turǵydan anyqtaý maqsatymen Almaty qalasyndaǵy birneshe mektepterde arnaıy tájirıbelik zertteýler júrgizilip, onda maqsat etip qoıylǵan máseleniń jaı-japsary izdestirildi. Bul zertteýde negizgi másele-muǵalimdik mamandyqqa qoıylatyn jasóspirimderdiń talabyn psıhologıalyq turǵydan negizdep, ustazǵa tán sapalar men erekshelikterdiń syryn ashyp kórsetý jáne ony pedagogıkalyq jáne metodıkalyq jaǵynan alyp taldaý.
Zertteý arqyly izdestiriletin máseleniń túıinin sheshý úshin mynadaı tásil qoldanyldy. Muǵalimniń ustazdyq qyzmetindegi barlyq is-áreketterin oqýshylardyń oı-pikirleri boıynsha qalaısha baǵalanatynyn anyqtaý nıetimen unamdy jáne unamsyz jaqtary dep eki jikke bólindi. Osy sapalar men erekshelikterden muǵalimniń ustazdyq qyzmetindegi daralyq qasıetteri men mamandyq biliktiligine qoıylatyn talaptar aıqyndala túser degen joramal jasaldy. Sonyń nátıjesinde shákirtter tarapynan muǵalimge qoıylatyn talaptar men tilekterdiń mán-jaıyn qarastyryp mynadaı tórt topqa bólip izdestirildi de, olardan tıisti qorytyndylar jasaldy.
Birinshi topqa ustaz ben shákirt arasyndaǵy qarym-qatynastaǵy muǵalimniń adamgershilik sapalary jatady. Olar: ıgi tilek, shákirtterge múmkindiginshe yqylasty kómek kórsetý, olardyń jan dúnıesin túsinýi. Mundaı qasıetterdi shákirtter óz ustazdarynyń boıynan kórgisi keledi. Al, ustazdardyń bularǵa nemquraıly, selqos, yqylassyz qaraýyn oqýshylar ustazdyń unamsyz qasıetteri dep sanaıdy.
Ekinshi topqa muǵalimniń ustazdyq sheberligine baılanysty qoıylatyn talap-tilekter. Muǵalimniń óz pánin jetik biletindigi balalarǵa oqý materıaldaryn jete túsindirip uǵyndyra alatyndyǵy, ár alýan amal-tásilder qoldanyp, sabaqty tartymdy jáne qyzyqty etip ótkizetindigi.
Úshinshi topqa ustazdyq jasóspirimderdiń birimen-biriniń ózara qarym-qatynasyna, olardyń ómirindegi kúıinish-súıinishterine, tabystary men sátsizdikterine, ár túrli qoǵamdyq-kópshilik jumystarǵa qatysýyna baılanysty kóńil bólip, mán berýi, ustazdyń klass jetekshilik jumysyndaǵy is-áreketteri jatady.
Tórtinshi toptaǵy shákirtter, muǵalimniń jeke basyna tán minez-qulyqtarynyń erekshelikterin atap kórsetedi.
Shákirtterdiń ustaz boıyndaǵy sapalary men erekshelikteri týraly kózqarastary men ózindik paıym-túsinikterin mynadaı tórt topqa bólip anyqtap kórseteıik:
1. Muǵalimniń adamgershilik sapalary men ózindik qasıetteri; oqýshylarǵa degen qatynasy;
2. Muǵalimniń óz pánin jetik meńgerýi men ustazdyq sheberligi;
3. Muǵalimniń klass ujymyn basqaryp,oǵan jetekshilik ete alýy; 4. Muǵalimniń minez-qulqyndaǵy daralyq sapalary, boıyndaǵy qasıet erekshelikteri.
Arnaıy zertteý nátıjelerin taldaı otyryp, muǵalim jaıyndaǵy shákirtterdiń pikirlerin toptastyra otyryp qarastyrylǵanda ustazǵa tán 27 unamdy sapalarmen birge 27 unamsyz erekshelikterdiń bar ekendigin atap kórsetýge bolady. Sol shákirtterdiń muǵalimniń minez-qulqy jaıyndaǵy unatatyn sapalary men qarym-qatynas jasaýda talap etiletin jaǵymdy sıpattar mynadaı:
Birinshi topqa jatatyn sapalyq erekshelikter:
a) shákirtterdiń adamı qasıetterin eskerip onymen únemi sanasyp otyrýy;
á) jasóspirimder men eresek adamdarǵa birdeı deńgeıde qarym-qatynas jasap, olardyń pikirlerimen sanasý;
b) oqýshylarǵa senim bildirý;
v) shákirtterdiń boıyndaǵy kemshilikterdi kópshilik talqysyna salmaı,jeke ózine ońasha aıtýy;
g) shákirttermen sóıleskende únemi sypaıylyq pen ádeptilik úlgisin kórsetý;
ǵ) kimge de bolsa ıgi tilekpen yqylasty kómek kórsetý;
d) shákirtterdiń jan dúnıesin (psıhıkasyn) aıtpaı-aq túsinip,únemi sezimtaldyq kórsetýi;
e) árbir iste únemi ádiletti bolýy;
j) shákirtterdiń tabysy men yqylas-yntasyn tez ańǵarǵyshtyǵy;
z) árkimge laıyqty oryndy talap qoıýy.
Ekinshi toptaǵy sapalarǵa:
a) óz pánin jetik bilip, baǵdarlamalardan tys materıaldardy qamtı alatyndyǵy;
á) óziniń mamandyǵyn ózge ǵylymdarmen ushtastyra bilýi men biliminiń ár taraptyǵy; b)sabaqty túsinikti ári naqty júrgizýi;
v) óz yntasymen qosymsha ádebıet oqyǵan shákirtterdi tez ańǵaryp, olardy kótermelep otyrýy;
g) óz pánine degen oqýshylardyń yqylas-yntasyn arttyra bilýi; ǵ) sabaqty sheber uıymdastyryp, árbir oqýshynyń derbes jumys isteýin, sabaqqa klastyń túgel qatysyp otyrýyn qamtamasyz erý.
Úshinshi toptaǵy sapalar: a)qoǵamdyq uıymdar men klastan tys júrgiziletin jumystardy qyzyqty ári tartymdy etip ótkizýi;
á) oqýshylardyń belsendiligi men derbestigin baǵalap,balalardyń bastamasyn únemi qoldaýy;
b) balalardyń pikirlerimen sanasyp, oǵan mán berýi jáne olardyń talap-tilekterin ylǵı eskerip otyratyndyǵy;
v) oqýshylarǵa bergen ýádesin qalaıda oryndaıtyndyǵy;
g) balalardyń ózara qarym-qatynasyna mán bere zer salýy, tatý bolýǵa baǵyttaı biletindigi;
ǵ) uldar mmen qyzdar arasyndaǵy dostyq qatynastardy durys qalyptastyryp, qamqorlyq jasaýy;
d) árbir nárseni isteı biletin sheber ustaz shákirtterine de kóp nárse alatyndyǵy.
Tórtinshi toptaǵy sapalar:
a) árbir isti kóńildi oryndap sózdi tapqyr sóıleıtindigi;
á) minez-qulqynyń qarapaıymdylyǵy;
b) ózin-ózi meńgerip, ustamdyq úlgisin kórsetetindigi.
Osyndaı toptastyryp kórsetilgen sapalar shákirtterdiń ustazdary jaıyndaǵy shynaıy oı-pikirlerin bildiredi. Mundaı unamdy sapalarmen qatar, oqýshylar óz ustazdarynyń is-áreketi men minez-qulqyndaǵy jáne shákirttermen qarym-qatynasyndaǵy unamsyz erekshelikteri men jaǵymsyz sıpattaryn atap kórsetedi. Osy turǵydan alǵanda ustazdyń unamsyz erekshelikterin de mynadaı tórt topqa bólip jiktep kórsetýge bolady.
Birinshi toptaǵy erekshelikter:
a)shákirtterge nemquraıly qarap, dara ereksheliktermen sanaspaı, olardy balaǵa sanaıdy;
á)aqyl-esi jetilmegen dep sanap,oqýshylarǵa kóbinese aqyl aıtady;
b)oqýshylarǵa senimsizdikpen qarap, olardan tek óz aıtqandaryn ǵana buljytpaı oryndaýdy talap etedi;
v)oqýshylardyń aǵat sózderi men kemshilikterine mysqyl kúlkimen eskertýler jasaıdy;
g)shákirtterge daýys kótere zekip sóılep, olardyń aıtaıyn degen sózi men jaýabyn tolyq tyńdamaı, bólip tastaıdy; ǵ)oqýshylardyń qıynshylyqtary men muńyn jete túsingisi kelmeı, atústi jaýap beredi;
d)shákirtteriniń kópshilik arasynda uıalatyn qupıa syrlaryn ishinde saqtamaıdy;
e)keıbir oqýshylardy ǵana bólekteı kórsetip, alalap, ádiletsizdik bildiredi;
j)oqýshylar boıyndaǵy unamdy qasıetterdi ańǵarmaı, olardyń qabileti men kúsh-jigerin jete baǵalamaıdy;
z)oqýshylardyń minez-qulqynan únemi min izdep, onyń árbir jaza basqandyǵyn jazalap otyrýdy qoldaıdy.
Ekinshi topqa jatatyn kemshilikter:
a)oqý materıaldaryn oqýlyq sheńberinde ǵana túsindirýmen shekteledi: á)oqýshylardyń baǵdarlamadan tys qoıǵan suraqtaryna kómeski jáne shala jaýap beredi;
b)sabaqty naqty túsindire almaıdy;
v)sabaqty qyzyqsyz ári jalań ótkizedi;
g)oqý materıalynyń túıindi máselelerine kóńil aýdarmaı, ony túrlendire otyryp túsindirýge jete mán bermeıdi;
ǵ)oqýshylarǵa bir talabyn oryndatpaı jatyp ekinshisin qoıyp, sabaqtyń berekesin alady.
Úshinshi topqa jatatyn kemshilikter:
a)mekteptegi jáne klastaǵy qoǵamdyq jumystardyń júrgizilýine jetkilikti kóńil aýdarmaıdy, olarmen qoıan-qoltyq aralasyp ketpeıdi;
á)balalardyń áli jeterlik qoǵamdyq jumystardy ózi istep,oqýshylarǵa senimsizdik bildiredi;
b)oqýshylardan tek óziniń ǵana aıtqanyn oryndaýdy talap etedi; v)klass ujymyna bergen ýádesin der kezinde oryndamaıdy; g)balalardyń kókeıtesti máselelerine mán bermeıdi, olardyń jeke basynyń isterine aralaspaıdy, óıtkeni mundaı ister oqýshylardyń óz jumystary dep sanaıdy;
ǵ)uldar men qyzdar arasyndaǵy joldastyq, dostyq qarym-qatynastyń durys qalyptasý merzimi erte degen pikirde bolady; d)qoǵamdyq jumystardy oryndaýdyń jolyn jete túsine berme
Tórtinshi topqa jatyn kemshilikter:
a)ashýlanshaq, kúıgelek;
á)tuıyq, oqýshylarmen qarym-qatynasy salqyn;
b)júris-turysynyń bári asyǵys, únemi óz jumystarymen ǵana shuǵyldanady.
Oqýshylardyń muǵalimderge qoıylatyn mundaı talaptaryn ustazdar únemi eskeretin bolýǵa tıis.
Ustaz ben shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynasty kúndelikti tálim-tárbıeniń naqtyly faktilerinen alynyp, olardy salystyra otyryp, ózara toptastyryp kórsetildi. Osyndaı atalǵan unamdy, unamsyz degen sapalar meng erekshelikter shákirtter tarapynan kórsetilgen óz pikirleri. Solaı degenmen de bul qasıetterdiń bári oqý-tárbıe isinde jıi kezdesip otyrady. Mundaı jáıtterdiń bári shákirtterdiń júregin jaryp shyqqan pikirleri men janashyrlyq nıetimen aıtylǵan olardyń jan dúnıesin tebirentken máseleler ekenin árbir ustaz, tálim-tárbıeshi aqyl-oıǵa salyp, óz qabyrǵasymen keńesip, tarazylap kórýi qajet.
Muǵalim men oqýshy arasyndaǵy tartys pen ózara renishtiń týyndaý sebepteri
Osy zamanǵy psıhologıalyq zertteýlerde áleýmettik ómirdiń ár túrli órisinde bolyp otyratyn talas-tartystar men daý-damaıdyń órbýi erekshe nazar aýdaryp, olardyń sebep-saldaryn anyqtap otyrýǵa erekshe mán berip otyrýdy qajet etetin ómir tirshiliginiń shyndyǵy. Biz bul eńbektiń alǵy taraýlarynda ónerkásip oryndarymen mekeme ujymdary arsyndaǵy ár alýan sıtýasıalar men shıelenisti jaǵdaılardyń bolyp otyratyndyǵyna basa kóńil aýdaryp, sondaı jáıtterdi jeńýdiń jón-josyǵyn, ádis-tásilderin naqty jaǵdaılar negizinde psıhologıalyq turǵydan izdestirip kórdik.
Talas-tartysty máselelerdiń týyndap otyrýyna áleýmettik- psıhologıalyq zańdylyqtardyń bolatyndyǵyna kóz jetkizdik. Al bul máseleniń teorıalyq jáne metodıkalyq negizderi men sıpattaryn ǵylymı turǵydan tereńirek ashyp kórsetý óz aldyna zerttelip, tıisti sheshimin keleshekten kútedi.
Shákirtter men muǵalimder arasyndaǵy, ásirese muǵalim men jasóspirimder arasyndaǵy, qarym-qatynasta kezdesip qalatyn tartystar osy kezge deıin jete zerttelmegen másele. Mine,osy máseleni zertteýdi negizgi obekt etip alyp qarastyrý mynadaı sebepterge baılanysty.
1.Orta jastaǵy mektep oqýshylary ózderine erekshe zeıin qoıyp qaraýdy qajetsinedi. Olardyń ómirdegi ótpeli kezeń, joǵarǵy talaptar, sana sezimi men aqyl-oıynyń ósýi muǵalimdi jasóspirimderge jańa qyrynan kelýge májbúr etedi.
2.Ótpeli kezeń jasyndaǵy balalarǵa durys qalyp kórsetpeýden týyndaıtyn tartystardy jıi kezdestirýge bolady. Balalardyń jas ereksheligin jáne tálim-tárbıe jumysynda soǵan saı ádis amaldardy qoldana bilmeýden keıbir muǵalimder óz jumysynda kóptegen qıyndyqtarǵa kezdesip júr. Olar birer ret kózge túsip qalǵandardy ”tárbıelenýi qıyn” balalar qataryna oı salmaqtamaı qosyp, óz jumystarynda qıyndatady. Endi-endi qalyptasa bastaǵan jetkinshek minez-qulqyna keri áserin tıgizedi.
Muǵalim men oqýshy arasyndaǵy tartysty týǵyzatyn sebepterge oqýshylar toby, olardyń jas jáne ózindik erekshelikteri, muǵalim men onyń oqýshylar ujymyna basshylyq etý stıli de áser etýi jatady.Tálim-tárbıe salasynda júrgizilgen zertteý nátıjelerin jınaqtap qarastyrǵanda muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy tartystardyń týyndap, olardyń etek alýynyń birneshe túrleri bolatyndyǵy baıqalady.
Oqý isin júzege asyryp, ony birizdilikpen júrgizýde kedergi bolatyn jáıtter muǵalimniń bilim deńgeıi men ony shákirtterge tıimdi ádis-tásildermen jetkize almaı, tájirıbesizdik kórsetip, oqýshylarǵa serpindi yqpal ete almaıdy. Sondaı-aq muǵalim oqýshylarǵa qoıatyn talabyn únemi ózgertip qalypty jaǵdaıdan jıi aýytqyp otyrady. Sonyń saldarynan shákirtterdiń tártibi de nasharlaıdy. Mundaı kemshilikter, eń aldymen, ustazdyń uıymdastyrýshylyq qabileti men sabaq júrgizýdegi metodıkalyq olqylyǵynan paıda bolyp, shákirtter sabaqqa kópshilik ýaqytyn bosqa jiberetin bolady. Alaıda mundaı jaǵdaıdan týyndaıtyn tartystar oqý-tárbıe isindegi ózge sıpattaǵy daý-damaılardan kemdeý.
Jeke bastyń ózi ustanǵan adamgershilik qasıetterge baılanysty kezdesetin kedergiler men talas-tartystar. Balanyń óz basyna talap qoıýy, aınalasyna zer salyp, árbir nársege mán berýi balanyń ósip jetile bastaǵanyn kórsetedi. Mundaı erekshelikterge balanyń eresek adamdarmen qarym-qatynas jasap, óziniń eseıgendigin baıqatýy onyń adamı-etıkalyq jaǵynan da talap-tileginiń óskendigi dep sanaý kerek. Eresek adamdarmen salystyrǵandy muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy ózara qarym-qatynas edáýir kúrdeli. Óıtkeni, mundaǵy birinshi jaq-muǵalim tolyq qalyptasqan, moral, etıkalyq jaǵynan jetilgen, minez-qulqy ornyqqan adam. Ekinshi jaq- oqýshylar. Bular nebary óz ustazynyń sezimi men aqyl-oıyna yntyqqandar ǵana. Muǵalim men oqýshynyń oılaný, túsiný sıpattary da túrli deńgeıde. Ustazdarǵa aıdaı anyq qubylys shákirtine nanymdy bola bermeıdi. Keıde muǵalim men oqýshy bir qubylysqa, sózge nemese qylyqqa beretin baǵalary da túrlishe. Tipti qarama-qarsy mánde de bolýy múmkin. Ustaz ben shákirtter arasyndaǵy qarym-qatynasta tartystyń týyndaýyna ustazdyq metodıkalyq turǵyda qate jiberip jańylysýy, ne oqý materıalyn tıanaqty túsindire almaýy da sebep bolady.
Oqýshylardyń jas erekshelikterin elemeı, olardyń qurdastarymen qarym-qatynastarynyń qyry men syryna jete mán berip, olardy jete baǵalamaý saldarynan bolatyn tabystar. Al, oqýshylar toby tarapynan muǵalimge qoıylatyn talaptar, olardyń rýhanı tilekterin qanaǵattandyrmaýǵa baılanysty. Ádette, mundaı jaǵdaıda muǵalim oqýshylar ujymynan óz boıyn aýlaq ustap kópshilik-qoǵam jumystaryna sırek qatysady. Oqýshylar ujymynyń san alýan jumystaryna, ujymdyq pikirlerge jete mán bermeıdi. Mundaı jaǵdaıda oqýshylar tarapynan ustazǵa degen narazylyq, qanaǵattanbaý sezimine oraı tartystyń týyndaýyna sebep bolady.
Oqýshylardyń daralyq erekshelikterine tán jaǵymsyz qasıetteri men minez-qulqyna oraı týatyn tartystar. Oqýshylar arsyndaǵy ushqalaq minezdi, qyzý qandy, aıtqanynan qaıtpaıtyn ójet, jan dúnıesieiń sheńberi tar ózin qatar qurbylarynan joǵary sanaıtyn balalar da bar.Olardyń sóılegen sózi, istegen qylyǵy ózgelerdiń zyǵyrdanyn qaınatyp turady. Ondaı balalarmen qarym-qatynas jasaý muǵalimderge ońaı tıe qoımaıdy. Negizgi maqsat minezi erekshe oqýshylarmen qalypty qatynas ornatýdyń tıimdi ádisi – olardy ujymdyq ómirdiń yńǵaıyna qaraı beıimdep, olardyń is-áreketterimen úılestirý. Degenmen, mundaı jaǵdaıda ustaz ben shákirt arasyndaǵy aıyrym shyǵatyn jáıtter jıi bolyp turady. Mundaıda ustamdy ustazdar shydamdylyq pen tapqyrlyq kórsetip,qalaıda shákirttermen tıimdi qarym-qatynas ornatýdyń ádis-tásilderin izdenedi. Jastardyń minez-qulqyndaǵy jaǵymsyz qylyqtaryn jóndeýge kúsh jumsap, árbir oqýshynyń daralyq erekshelikterine basa kóńil aýdarady.
Muǵalim men oqýshylar arasynda keıde birin-biri jete túsinbeı ózara kelispeýshilik sıaqty qolaısyz jáıtter kezdesedi. Mundaıda balanyń daralyq erekshelikteri men jan dúnıesiniń syryna tereń boılap, olardyń minez-qulyq erekshelikterimen sanasqan tıimdi. Bala psıhıkasynyń qarqyndy damyp otyrýyna oraı túrli tilek talaptary men qajettilikteri, árbir nárseniń syryn bilýge qushtarlyǵy arta túsedi. Tálim-tárbıe isinde balanyń sanasy men aqyl-oıynyń damýyndaǵy sanaly ózgeristerdi eskerip, olardy durys jolǵa pármendi baǵyttap otyratyn bolsa, onda shákirt mineziniń unamdy qasıetterin birizdilikpen qalyptastyrýǵa bolady.
Ustazdar men shákirtter arasynda durys qalyptaspaǵan qarym-qatynastar tálim-tárbıe isteriniń jemisti júrgizilýine eleýli nuqsan keltiredi. Mundaı jáıtter arnaıy izdestirilgen tájirıbeler arqyly anyqtaldy. Birinshiden, bir klastaǵy oqýshylardyń jeke pán muǵalimderine qatynasy; ekinshiden, sabaq júrgizgen pán muǵalimderiniń erekshelikteri; úshinshiden, oqýshylardyń jeke pánderge degen yqylas-yntasy;tórtinshiden,muǵalimderdiń klass ujymymen qarym-qatynasynyń sıpat Muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy kezdesip otyratyn narazylyq pen daý-damaıdyń týyndaý sebepterin psıhologıalyq turǵydan ashyp kórsetýdiń mańyzdy ekendigine jete túsinip, mektep tájirıbesinen jınaqtalǵan materıaldardy toptastyra otyryp izdestirildi. Osy maqsatqa oraı mektepte júrgizilgen baqylaý nátıjeleri 4-klastan bastap, olar 6-klasqa kóshkenge deıingi merzim arasynda izdestirildi. Mundaı baqylaýdan tıisti qorytyndylar jasaý úshin 4-klas oqýshylary tańdap alyndy. Osy klas ujymymen júrgizilgen baqylaý boıynsha oqýshylardyń bárin qamtyp, olardyń muǵalimderine de túrlishe kózqarasta ekenin baıqatty. Mysaly, keıbir pán muǵalimderi óz sabaqtaryn qyzyqty etip uıymdastyryp ótkizetin bolsa, onda sabaqtarǵa oqýshylar da belsene qatysyp, ótilgen materıaldardy tıanaqty meńgerýge umtylady. Al, keıbir sabaqtarda oqýshylardyń birsypyrasy olarǵa enjarlyqpen qatysyp, keıbir retterde oǵash qylyq kórsetti. Ádette mundaı sabaqtarda muǵalim men oqýshylar arasynda narazylyq týdyrýǵa sebep bolady. Máselen, osy mekteptiń 5-klasynda ótilgen orys tili sabaǵynda klastaǵy oqýshylardyń basym kópshiligi bógde nárselermen shuǵyldanyp, ózara dabyrlap sóılep otyrdy. Muǵalimniń tártipke shaqyrǵan eskertýine de mıyǵynan qarap nemquraıly kúıin baıqatty.
Sabaqty taldap, oqýshylardyń oǵash minezderin kórsetýdiń basty sebepteri nede ekenine kelsek, birinshiden, muǵalim klasqa basshylyq etý rolin kórsete almady. Bul onyń daıarlyǵyndaǵy metodıkalyq eleýli olqylylyǵyn ańǵartty. Ekinshiden, muǵalimniń óz qyzmetine nemquraıly qaraıtynyn kórsetti. Úshinshiden, oqýshylardyń baǵdarlamalyq materıaldardy tıanaqty meńgerýiniń tıimdi joldaryn izdestirmeıtinin sezdirdi. Kerisinshe, bul sabaqta oqýshylardyń yqylas-zeıini sabaqtyń bitýine de baǵyttaldy. Tórtinshiden, oqýshylardyń minez-qulqyna baılanysty kótermeleý men kináláý talaptary da oryndalmady. Sózi men isi bir jerden shyqpady. Sodan kelip muǵalim men oqýshylar arasynda daý-damaı etek alady. Óıtkeni, bul sabaqta muǵalimniń bilim dárejesiniń tómendigi men ádisiniń shalalyǵy oqýshylardyń muqtaj-tilekterin qanaǵattandyra almady.
Muǵalimder men oqýshylar arasynda kezdesetin narazylyqtar men keris-janjaldar muǵalimniń jeke basyndaǵy minez-qulyq men qyzmetindegi kásibı olqylyqtaryna baılanysty ekenin ańǵartty.
Muǵalimniń minez-qulqy óz mamandyǵynyń talaptaryna saı bolsa, onda mundaı qolaısyz jaǵdaı bolmas edi. Qoldan kelgenshe ózara qaqtyǵystar men renishterdi týdyrmaǵan jaqsy. Ondaı jáıtter kimge de bolsa abyroı ápermeıdi. Bolashaq ustazdar mundaı jaǵdaılardyń mán-jaıyn tereń barlap túsingeni durys.
You Might Also Like
