InfoHub Logo

(novela)

Jyl aıaǵy bolatyn. Bir kúni keshqurym synshy tanysym ekeýmiz "Usaq chınovnıkterdiń joly" dep atalatyn aleıamen Kandabası jaqty betke alyp kele jattyq. Aleıa boıyndaǵy terekter japyraǵyn joǵaltyp, jalańashtanyp, sıdıyp qalǵan. Oń jaǵymyzdan da, sol jaǵymyzdan da ıinderi túsip, ilbı basqan adamdardyń sulbalary qarańdaıdy. Bular bir kezde Sımadzakı-Tosondy qatty ashyndyryp: "Eńselerińdi kóterseńdershi!" — deýge májbúr etken usaq chınovnıkter bolsa kerek. Olar enjarlyqtan, sary ýaıymnan qutylýdyń joly joqtyǵyn biletindikten ilbı basatyn sıaqty. Biz de Otematıdegi tramvaı aıaldamasynan ótkenshe ún-túnsiz, ıyq túıistire, jedeldete júrdik. Aıaldamadan uzaǵan soń tanysym artyna burylyp, sýyqtan búrisip qyzyl baǵannyń túbin saǵalaǵan, kezekti tramvaıdy kútken adamdardyń sulbalaryna kóz toqtata qarap turdy da, kenet áldenege selt ete qalyp, ózine-ózi aıtqandaı:

— Morı-senseıdiń esime túskeni, — dep kúbirledi.

— Morı-senseı deısiń be? Onyń kim?

— Men oqyǵan mekteptiń bir muǵalimi. Ol týraly saǵan aıtpap pa edim?

"Joq" degen jaýaptyń ornyna men qalpaǵymdy kózime túsire kıdim. Tómende tanysymnyń sol Morı muǵalim jaıly aıtqan esteligi baıandalmaq.

* * *

Bul osydan on jyl buryn aımaqtyq orta mekteptiń úshinshi klasynda oqyp júrgenimde bolǵan edi. Qysqy demalys kezinde mektebimizde aǵylshyn páninen sabaq beretin jas muǵalim ókpesi qabynyp aýyryp qaıtys boldy. İstiń tym tosynnan bolǵany sonsha, tipti marqumnyń ornyna laıyqty adam izdep jatýdyń reti kelmeı, másele atústi sheshile saldy. Sóıtip, marqum Adatı-senseıdiń pánin áldebir jeke menshik mektepte aǵylshyn tilinen sabaq berip júrgen Morı qart júrgizetin boldy.

Men Morı muǵalimdi alǵash ret bizdiń mektepke kelip, sabaq berýge kirisken kezinde kórdim. Jańa muǵalim qandaı eken dep áýestenip, taǵatymyz taýsylyp otyrǵanda, dálizden onyń aıaǵynyń tyqyry estildi de, klass ishi tym-tyrys bop tyna qaldy. Mine, ol kún kózi bir syǵalamaıtyn sýyq klasymyzdyń esiginiń aldyna kelip toqtady, sosyn esik ashyldy. Apyr-aı deseńshi, sondaǵy sol bir kórinis, sol sýret kúni búginge deıin kóz aldymda. Kúıkentaıdaı ǵana muǵalim Morı aıaǵyn áltek-táltek basyp klasqa kirip kelgende bárimizdiń oıymyzǵa oralǵany maskaradtaǵy órmekshi adamnyń beınesi boldy. Óıtkeni onyń bir tutam kúıki keıpine keremetteı kereǵar nárse basytuǵyn, ne úlken de emes, kishi de emes, jyp-jylmaǵaı, jyp-jyltyr; ras, jelkesine jýyqtaý jerde birer tal aq shash seltıedi, al basynyń ózge bóligi jaratylystaný pániniń oqýlyǵynda beınelengen túıequstyń jumyrtqasynan bir aınysaıshy. Eń aqyrynda, muǵalimniń mojantopaı pishininde kózge túsetin bir nárse — uzaq kıilgendikten kónerip, túsin joǵaltqan kókshil beshpenti-tin, onysynyń túsi bir kezde qara bolǵanyna sený tipten qıyn-dy. Ol az bolsa, kirleý jaǵasyna kóbelektiń qanaty sekildendirip sıakók galstýk japsyryp qoıypty. Osy bolymsyz belgilerdiń jadymda sonshama aıqyn jattalyp qalýy qyzyq-aq. Sonymen ne kerek, muǵalimniń klasqa kirýi muń eken, ár buryshtan býlyqqan, qystyqqan kúlki estile bastady, olaı bolýy zańdy da edi.

Áıtkenmen Morı muǵalim esh sasqan joq, hrestomatıa men klass jýrnalyn qysa ustaǵan kúıi, eshteńeni eleń qylmaı minbege kóterildi, bizdiń sálemimizge sartap tartqan júdeý júzine meıirimdi kúlki úıirilip, jyly shyraı jaýap qaıyrdy da, shińkildegen shyńyltyr daýsymen:

— Myrzalar! — dep bir qoıdy.

Mektep tabaldyryǵyn attaǵaly bergi úsh jyl ishinde birde-bir muǵalim bizdi "myrzalar" dep atap kórmep edi. Sondyqtan da Morı muǵalimniń "myrzalar" degenin estigen sátte bárimizdiń kózimiz baǵjıyp, tań-tamasha qalǵanymyz óz-ózinen túsinikti. Osy ańyrǵan qalpymyzben demimizdi ishimizge tartyp, lep belgisimen aıaqtalǵan "myrzalar" degen sózden keıin aıtylmaq áńgimeni, ıakı muǵalimniń osy pándi júrgizý ózine qalaı júktelgenin baıandaǵan uzaq-sonar túsindirmesin kúttik.

Áıtse de, "myrzalar" deýin degenmen, Morı muǵalim eshteńe aıtpady, tek klass ishin kózimen jaı bir sholyp shyǵyp, únsiz turyp qaldy. İsińki júzinde jaımashýaq kúlki oınaıdy, biraq kóńilinde áldenendeı alań bar tárizdi, sıyrdyń kózine uqsaǵan ala kóziniń qarashyǵy jylt-jylt júgirip, erni tynymsyz jybyrlaıdy. Túrine qaraǵanda, bizden bir nárse ótinbek syńaıy bar, biraq onyń ne ótinish ekenin jáne ony bizge qalaı jetkizerin muǵalim tap basyp bilmeıtin sıaqty.

— Myrzalar, — dep qaıtalady Morı muǵalim birazdan soń. Bul joly "myrzalar" degen sózden keıin esh múdiris jasamaı, asyǵa-aptyǵa: — Búginnen bastap sizderge hrestomatıany oqytamyn, — degendi qosty.

Áýestik órship, onyń betine qadala qarap, typyr etpesten tynyp qaldyq. Biraq álgi sózdi aıtqasyn Morı muǵalim klass ishin jáne bir márte jalynyshty janarmen sholyp shyǵyp, beıne búkil denesin sirestire tartyp turǵan ishki bir pernesi úzilip ketkendeı sylq etip otyra ketkeni. Sosyn uıalǵan tek turmastyń kerin keltirip, klass jýrnalyn beti ashylǵan hrestomatıamen qatarlastyra qoıyp, paraqtaı bastady. Tanysýdyń bulaısha qysqa qaıyrylýy qarnymyzdy ashyrǵanyn aıtpasa da bolar, dálirek aıtqanda, qarnymyzdy ashyryp, kúlkimizdi keltirdi.

Abyroı bolǵanda, muǵalim kúlýimizge des bermedi, sıyrdyń kózine uqsaǵan ala kózin oqýshylardyń tiziminen taıdyra salysymen-aq ákesiniń atyna "san" degen sózdi tirkestirip, bir oqýshyny taqtaǵa shaqyrdy. Bul endi ornyńnan turyp, tárjimaǵa kiris degendi bildiretin edi. Oqýshy atyp turyp, tokıolyq oqýshylarǵa tán ádetpen dabdyrlap, shapshańdata sóılep, áldebir aǵylshyn kitabynan, umytpasam, "Robınzon Krýzo" bolar, úzindi aýdarýǵa kiristi.

Morı muǵalim qolyn demil-demil sıa kók galstýgyna aparǵyshtap, oqýshynyń tek sózderdi aýdarýdaǵy ǵana emes, dybys úndestigindegi sál-pál qatelikterin de sypaıylyqpen túzetip otyrdy. Morı muǵalimniń aǵylshyn sózderin aıtýy bir túrli ózgesheleý edi, biraq, áıteýir, basyn jaryp, kózin shyǵarmaı túsinikti, anyq etip jetkizetin, ózi sonysyn ishteı maqtanysh tutatyn tárizdi.

Deı turǵanmen, oqýshyny ornyna otyrǵyzyp, muǵalimniń ózi aýdarýǵa kiriskende klastyń ár-ár jerinen qumyqqan kúlki estile bastady. Onyń mánisi mynada edi, aǵylshyn sózderin aıtýynyń tosyndyǵyn bylaı qoıǵanda, muǵalimimizdiń keıbir japon sózderin bilmeıtinin baıqadyq emes pe, japonnyń japon tilin jetik bilmeýi oǵash-aq qoı. Múmkin ol sózderdi bilýin biletin shyǵar, biraq, áıteýir, qajet kezinde esine túsire almaǵany anyq. Mysaly, bir sóılemdi ol bylaı dep aýdardy: "Sóıtip, Robınzon Krýzo asyramaq boldy. Kimdi asyramaq bolyp edi? Álgi bir qyzyq maqulyqty... olar ózi haıýanattar parkinde kóp kórinedi... qalaı edi álgi... ózderi aýzy-basyn qısańdatyp mazaqtaǵandy táýir kóretin she... oı, sizder jaqsy bilýge tıissizder. Álgi, mynandaı, beti qyzyl she... ne deısiz, maımyl? Iá, ıá, maımyl Sonymen ol maımyl asyramaq boldy". Bir ǵana maımyldyń tóńireginde osynshama ábigerge túskesin, onyń basqa, budan da qıynyraq sózderge qansha ter tógetinin shamalaý qıyn emes, qysqasy, bir sóılemdi durys sóıletip bolǵansha baıǵus birdi aıtyp, birge ketip, ábden shatasyp sharshady. Onymen qoımaı, Morı muǵalim qatty sasyp, qaıta-qaıta qolyn tamaǵyna aparǵyshtap, sıakók galstýgyn julyp alardaı tartqyshtap, jan-jaǵyna jaýtańdap qaraǵyshtap, qysylyp, qınalyp bitti. Ara-arasynda jaltyr basyn qos qoldap ustap, ústelge tesireıe qarap tuqyraıyp, ún-túnsiz dymy óship otyryp qalady. Ondaı kezde muǵalimniń onsyz da shaǵyn denesi shúńkıip, ishinen aýasy ketken úrme shar qusap búrisip bir beıshara kúıge túsedi, sol sát bizge onyń jerge tımeı oryndyqtan salbyraǵan eki aıaǵy bos keńistikte jipke ilinip turǵandaı kórinedi. Bul jaǵdaı oqýshylardyń kúlkisin keltirip, olar eriksizden-eriksiz myrsyldaýǵa májbúr. Muǵalim aýdarǵan sóılemin qaıta bir pysyqtaýǵa kiriskende, kúlki kúsheıe túsip, aqyry aldyńǵy partadan qarqyldaǵan kúlki estildi. Meıirban Morı muǵalimge kúlkimizdiń qanshalyqty aýyr tıgenin qazir ǵana sezingendeımin, sol bir qatygez kúlkini eske túsirsem-aq boldy, qos qulaǵymdy tyǵyndap alyp aıdalaǵa bezip ketkim keledi.

Qaıtkenmen de Morı muǵalim úzilis bolǵanyn habarlaǵan qońyraý syńǵyry estilgenshe aýdarýyn doǵarǵan joq. Tek eń sońǵy úzindini oqyp túgesken soń ǵana kitapty jaýyp, jańa bir ázirde ózin mazaq etkenimizdi umytyp ketkendeı ádeppen qoshtasyp, aspaı-saspaı klastan shyqty. Sol, sol-aq eken, biz kúlkige erik berdik, qarqyldap, shıqyldap, saqyldap, partanyń qaqpaǵyn qaqyratardaı tarsyldatyp qaryq boldyq; keıbir oqýshylar minbege minip alyp, jańa muǵalimniń is-qımyly men daýsyn salyp qısańdaýǵa kóshti. Tipti klass starostasynyń belgisin taqqan meniń de qaýqyldasa qaýmalaǵan qalyń oqýshynyń ortasyna shyǵyp, áldeqandaı bolyp, muǵalimniń jibergen qatelerin tergishtegenimdi qaıtersiz... eske alýdyń ózi uıat. Ol bir neniń jón, neniń teris ekenin bilmeıtin shala kez, keshshelikten kópirsem kerek.

* * *

Bul álgi oqıǵadan úsh-tórt kún keıin, úzilis saǵatynda boldy. Birer oqýshy gımnastıka alańyndaǵy qum úıindisiniń janyna jınalyp alyp, jaqyndap qalǵan jyldyq synaq jóninde aıtysyp, dýyldasyp, kúnge qyzdyrynyp turǵanbyz. Kenet: "bir, eki!" degen ámirli daýys estildi de, qumǵa Tamba muǵalim dik ete tústi, ol sol mańda bir shoǵyr oqýshymen temir turyqqa tartylyp, jattyǵyp júrgen, ústine jeńsiz jelet kıipti, basynda jeńil telpek, ózi eńgezerdeı, salmaǵy artyq-kemsiz 18 kan.

— Iá, jańa muǵalimderiń, álgi kim edi... Morı qalaı? — dep surady ol. Tamba-senseı de bizdiń klasqa aǵylshyn tilinen sabaq beretin, biraq ózi sportpen shuǵyldanǵandy táýirirek kóretin, bul iske kóńili qulaǵanyna talaı jyl bolǵandyqtan djıýdjısý men qylyshtasýdyń aıtýly sheberleriniń arasynda, olardyń aǵylshyn tilin jaratpaıtynyna qaramastan, ájeptáýir bedeli bar-tyn. Sondyqtan bul muǵalimniń suraǵyna boksshynyń bylǵary qolǵabyn kıgen sportshy batyrlardyń biri ózinde joq ádetpen jasqanshaqtaı jaýap qatty:

— Ózi onsha... qalaı desem eken, ózi onsha jaqsy bilmeıtin sıaqty.

Qol oramalymen shalbaryna juqqan qumdy qaqqyshtap turǵan Tamba muǵalim menmensı myrs etti.

— Senen nashar bile me, nemene?

— Joǵa, menimen salystyrǵanda táýirirek bolar.

— Onda nesine mińgirlep tursyń?

Batyrymyz qolaqpandaı qolǵap kıgen qolymen basyn qasyǵyshtap, júzi tómenshiktep múláıimsı qaldy.

Sol tusta klasymyzdaǵy aǵylshyn pániniń birinshi bilgiri batyldyq kórsetti, murnyna ilgen kózildirigin túzep qoıyp, óziniń jasyna laıyq emes baıypty keıippen qarsylyq bildirdi.

— O ne degenińiz, senseı, kópshiligimiz arnaýly ınstıtýttarǵa túsýge talaptanyp kórmekpiz, sondyqtan da anaý-mynaý emes, ilip-shalyp sabaq berýmen shektelip qana qoımaıtyn bilimdar oqytýshydan dáris alsaq pa degen oıdamyz.

Biraq Tamba-senseı sol mardymsı kúlgen qalpy:

— Sol da sóz be eken, bar bolǵany bir semestr ǵana emes pe, kimnen oqysańdar da qırap qalmaısyńdar.

— Demek, Morı-senseı bizdi bir semestr ǵana oqytady eken ǵoı?

Bul suraq, syńaıy, Tamba muǵalimdi sál sastyrǵan sıaqty. Biraq tis qaqqan neme esh jaýap bermeı, telpegin sypyra salyp, qysqa etip qyryqqan shashyna qonǵan shańdy qaqqyshtaýǵa kiristi, sosyn bizge barlaı bir qarap aldy da, áńgime barysyn baıqatpaı ǵana buryp jiberdi.

— Qaıtkenmen de Morı-senseı qart adam ǵoı, minez-qulqynyń bizden ózgesheleý kelýi zańdy da... Búgin bir qyzyq boldy, tańerteń tramvaıǵa minsem, ishinde Morı-senseı otyr, qaq ortasyna jaıǵasyp alypty, sodan tramvaı ol túsetin aıaldamaǵa kelgende kenet: "Tekserýshi, tekserýshi!" — dep bar daýsymen aıqaı salsyn. Meni kúlki qysqany sonsha, qarqyldap jiberýge shaq qaldym. Ne degenmen tosyndaý adam ekeni ras.

Iá, áńgime Morıdiń tosyn is-qylyqtaryna aýdy degesin-aq, bizdi toqtatý qıyn-dy, ol týraly Tamba – senseısiz-aq biletinimiz shash etekten...

— Bar ǵoı, Morı-senseı jaýyndy kúni ústine eýropalyq kostúm, al aıaǵyna geta kıip alady.

— Ózi ylǵı beldigine aq qol oramalǵa túıilgen bir nárseni ilip júredi, ol ne deısizder ǵoı — tańerteńgilik tamaǵy kórinedi.

— Al men Morı-senseıdi tramvaı ishinde kórdim, myqtap jaqtaý jipke jabysyp alypty, bıalaıy jyrym-jyrym.

Tambany jan-jaǵynan qaýmalap, jarysa sóılep, osy tárizdengen bos birdeńeni góıitip jatyrmyz. Bul áńgime Tambanyń da janyna jaqqan tárizdi, óıtkeni bizdiń shýymyz ábden údegen kezde, telpegin saýsaǵymen aınaldyryp turyp, kóńildi daýyspen:

— Sol da sóz bolyp pa. Onyń qalpaǵyn aıtsańshy, saý-tamtyǵy joq.

Qyzyq bolǵanda dál osy kezde, bizden nebary on-aq qadam jerde, eki qabatty ýchılısheniń esiginiń aýzynda, sport alańynyń naq qarsy betinde Morı muǵalimniń kúıkentaıdaı tulǵasy paıda bola ketkeni, basynda sol eski qalpaǵy, qoly ádettegideı sıakók galstýginiń tóńireginde. Esik aldynda birinshi klass oqýshylary biriniń arqasyna biri otyryp, at bolyp oınap júrgen; muǵalimdi kóre salysymen bári ıilip, ádeppen sálemdese bastady. Morı-senseı de sáýlesi tas baspaldaqqa túsken kúnniń ótinde turyp alyp, júzi jylı jymıyp, qalpaǵyn sál kóterińkirep árqaısysyna yqylastana jaýap qaıyrýmen boldy. Áldenege bul kórinis bizge áser etip, qysylyńqyrap qaldyq, ázirdegi abyr-dabyr kúlkimiz de tyıyldy. Tek Tamba-senseıdiń qatty sasqany sonsha, ún-túnsiz turyp qalýǵa da dármeni jetpedi. "Qalpaǵynyń saý-tamtyǵy joq", — dep aıta salysymen, tilin bir jyltyń etkizdi de, jyldam telpegin kıdi, sóıtti de, "bir!" dep qatty daýystap, jelet kıgen jýantyq denesin lyp etkizip, temir turyqqa asyla ketti. Sosyn aıaqtaryn tarbıtyp joǵary kóterdi de "eki!" dep daýystap baryp, shynydaı shyńyltyr qysqy aspanda denesimen aıqyn beder syzyp, turyqtyń tóbesine shyqty. Óziniń qysylǵanyn qymtaý úshin osynsha ábigerge túsip, shala búlingen Tamba muǵalimniń qylyǵy kúlkimizdi keltirgeni-aı. Bastaryn shalqaıtyp, bir sátke ún-túnsiz Tamba muǵalimge qarap qalǵan oqýshylar osy tusta dý ete túsip, fýtbol oıynyn qyzyqtaýshy jankúıerler qusap dýyldata qol soqty.

Ózgelerge ilesip men de qol soqtym. Biraq dál sol sátten bastap óz erkimnen tys Tamba muǵalimdi jek kóre bastaǵanym anyq-ty. Biraq buǵan qarap Morı muǵalimge janym ashydy deýge bolmaıtyn. Morı muǵalimdi muqatpaq maqsatpen Tamba muǵalimge daýryǵyp qol soqqanym sonyń dáleli. Qazir oılap otyrsam, sonda men Tamba-senseıdi jek kóre turyp, Morı-senseıge de jek kórinishimdi bildirgen sıaqtymyn. Álde Tamba muǵalimniń "qalpaǵynyń saý tamtyǵy joq" degen sózi meniń Morı muǵalimge degen jek kórinishimdi eseleı tústi me eken. Qalaı bolǵanda da, qol soǵyp turyp mekteptiń kireberis esigi jaqqa aıyzym qanyp, qoqılana qaraǵanym ras. Al ol jerde, tas baspaldaq ústinde, qysty kúni jarǵa jabysyp, kúnge qyzdyrynǵan jalqy shybyn qusap jarbıyp, qannen-qapersiz, birinshi klastyqtardyń oıynyn qyzyqtap Morı muǵalim turǵan-dy. Jápireıgen qalpaǵy men sıa kók galstýgyn aıtsańyzshy... Bir jalt etip qaraǵanda kózim shalyp qalǵan, áldenege kúlkili sıaqtanyp kóringen sol sýrettiń kúni búginge deıin esimnen ketpeıtini nesi eken?

* * *

Óziniń syrtqy syqpytymen, biliminiń taıyzdyǵymen alǵashqy sabaǵynda-aq jek kórinish týdyrǵan Morı muǵalim Tamba muǵalim ańdaýsyzda aıtyp qalǵan álgi bir sózden keıin búkil klastyń mazaǵyna aınaldy. Arada bir aptaǵa jýyq ýaqyt ótken. Tańerteńgilik shaq edi. Keshe keshkisin bastap jaýǵan qar jaýyndy kúni sport alańy esebinde paıdalanylyp júrgen baspanasymaqtyń terezeden jyltyrap kórinip jatatyn kiremit tóbesin tutas basyp qalypty. Alaıda klass ishi jyly-tyn, peshte ábden qyzǵan kómir mazdap jatqan, tipti terezeniń áınegine jabysqan qardaǵy álgindeı bolmaı erip bitýge aınalǵan-dy. Oryndyǵyn pesh aldyna jaqyndatyńqyrap qoıyp jyly jerge jaıǵasqan Morı muǵalim, daýsy shińkildep, janyn salyp, hrestomatıaǵa engen "Song af Life" óleńin túsindirýde, biraq ony tyńdaǵan jan adam joq. Tyńdaǵany bylaı tursyn, tipti keıbireýler múldem basqa sharýamen aınalysyp aýa jaıylyp otyr, máselen, meniń partalas kórshim, djıýdjısýdiń sheberi klasqa kirgennen-aq "Býke-sekaı" jýrnalyn hrestomatıanyń astyna jasyryp, Osıkava Súnronyń shytyrman oqıǵaly romanyn oqýǵa kirisken.

Osylaısha jıyrma-otyz mınýttaı ýaqyt ótti. Sosyn Morı muǵalim kenet oryndyqtan atyp turyp, Longfellonyń ózi álginde ǵana túsindirgen óleńin qaıtalap aıta bastady, sodan qyzdy-qyzdy adam tirshiligi jaıly pálsapaǵa aýysty. Naqty ne jaıly aıtqany esimde joq, biraq menińshe ol óz ómirin, kórgen-bilgenin áńgimege arqaý etken sıaqty, óıtkeni onyń sonshama qyzynyp, tolqyp, qanaty julynǵan qus qusap qos qolyn erbeńdetip aıtqan áńgimesinen mynadaı bir úzik-úzik sózder esimde qalypty:

— Sizder áli adam tirshiligi jaıly eshteńe bilmeısizder. Bilgilerińiz kelgenmen, bilmeısizder. Basty baqyttaryńyz da, mine, osy. Bizdiń jasymyzǵa jetip, bizdiń kúıimizge túskende, ómirdiń ne ekenin ábden biletin bolasyzdar. Ómirdiń taýqymetti tustaryn túsinesizder. Uǵasyzdar ma? Taýqymeti kóp-aý. Máselen, meniń eki balam bar. Ekeýin de oqytý kerek. Al oqytý úshin... oqytý úshin... aqsha tóleý qajet. Iá, oqytýǵa aqsha kerek. Túsinesizder me? Sondyqtan da tirshilikte taýqymet kóp...

Alaıda ómirindegi qıyndyqtary, tirshilik taýqymeti jaıly muńyn shaqqan muǵalimniń qynjylysy ómirdiń ne ekenin áli paryqtaı qoımaǵan bizderge, saryaýyz shákirtterge túsinikti bolýy múmkin emes edi. Túsingendi qoıyp, biz áýeli ol muńyn shaǵyp turǵanda muryn astynan mysqyldap kúldik emes pe. Bul mysqyldyń aıaǵy qarqyldaǵan kúlkige aınalmaǵanyna sebep bolǵan nárse-muǵalimniń jutań kıimi men qamyǵyńqy júzi bolsa kerek, shynynda da, ol sol turǵan boıymen, bar bolmysymen tirshilik taýqymetiniń aıqyn kórinisi, mysaly ispettes-tin. Sondyqtan azdap bolsa da aıamaý múmkin emes edi.

Biraq kúlkige tejeý salǵanymyzben, másele osymen támam bolmady. Meniń qasymda otyratyn djıýdjısýdiń sheberi oqyp otyrǵan jýrnalyn bylaı qoıyp, shapshań ornynan turdy:

— Senseı, biz klasqa aǵylshyn tilin oqytsyn dep keldik. Al bizdi durystap oqytpaıdy eken, klasta otyryp qajeti qansha? Eger siz áńgimeńizdi doǵarmasańyz, gımnastıka zalyna ketip qalamyn.

Osylaı dep ol betin tyrjıtyp, dúrs etip ornyna otyra ketti. Sondaǵy muǵalimniń túrin kórseńiz ǵoı. Tóbesinen jaı túskendeı aýzy ashylyp, qıqar oqýshynyń júzine ańyraıa qarap, pesh janynda ún-túnsiz qatty da qaldy. Bir shamadan soń sıyrdyń kózine uqsaǵan ala kózi kádýilgi jalynyshty keıpin taýyp, ádetinshe qolyn sıa kók galstýgyna tıgizip, naq bir jylap turǵandaı bet-aýzy tyrjıa aıanyshty kúlimsirep, jyltyr basyn qaıta-qaıta ıgishtep:

— Men kinálimin. Men kinálimin jáne sol úshin keshirim ótinemin. Shynynda, sizder klasqa aǵylshyn tilin úırenýge kelesizder ǵoı. Aǵylshyn tilin oqytpaǵanym úshin kinálimin. Men kinálimin jáne óte-móte keshirim ótinemin. Túsinesizder me? Óte-móte keshirim ótinemin.

Peshtiń jartylaı jabyq aýzynan túsken alaýdyń qyzǵyltym jaryǵy onyń beshpentiniń ıyǵyndaǵy, búıirindegi jelingen, juqarǵan jerlerin odan saıyn aıqyndaı túsken. Ár eńkeıgen saıyn qyzǵylt-sary túske enip, jaryqqa shaǵylysqan jaltyr basy túıequstyń jumyrtqasynan bir aýsaıshy.

Biraq bul aıanyshty kórinis Morı-senseıdiń muǵalim retindegi bedelin burynǵydan beter tómendetkeni bolmasa, maǵan tipti eser etken joq, ol kezde biz ne bilgenbiz. Beıshara, ornyn joǵaltyp alýdan qorqyp oqýshylardyń aldynda qurdaı jorǵalap, quraq ushady da. "Muǵalimdikti jany jaqsy kórgennen júrgen bul joq, muniki amalsyzdyń kúni, kúnkóris qamy", — dep oıladym men sonda. Osylaı oıladym da, onyń kıimine, bilimine ǵana emes, óz basyna, adamdyq bolmysyna qanym qaınap, jek kórip, hrestomatıanyń ústine shyntaqtaı jatyp alyp, alaýlap janǵan peshtiń aldynda janymen de, tánimen kúıip turǵan muǵalimdi mazaq etip ashyqtan-ashyq kúldim. Jáne bulaı istegen bir ǵana men emes edim.

Beıshara muǵalimniń óńi ózgerip, ústi-ústine keshirim surap báıek bolǵanda, ony sastyrǵan djıýdjısýdiń sheberi maǵan jalt etip bir qarap, qýlana kúlip Osıkava Súnronyń hrestomatıanyń astyna jasyrylǵan shytyrman oqıǵaly romanyna qaıtadan bas qoıdy. Al kúndegisinen beter abyrjyǵan, asyp-sasqan Morı muǵalim úziliske deıin jan ushyryp baqytsyz Longfellony aýdardy. "Life is real life, is lamest", — dep qaıtalaýmen boldy, bózdeı bozarǵan júzin ter jýǵan ol jalynyshty daýyspen, onyń sondaǵy úzilip keterdeı shyńyltyr daýsy áli kúnge deıin qulaǵymda. Biraq ol kezde osy shyńyltyr daýysqa uqsaǵan mıllıondaǵan qaıǵyly daýystardy estýge bizde qulaq ta, túsinýge túısik te joq edi. Sondyqtan da sol bir saǵat ishinde qaradaı ishimiz pysyp, talaıymyz-aq uıalmaı esinep, óz betimizshe erigip otyrdyq. Al Morı muǵalim bolsa, kúıkentaıdaı denesi tas túıin bolyp qatyp, pesh aldynda qaqıyp turyp, terezeniń áınegine tıgen qarǵa da kóńil aýdarmastan hrestomatıany sermelep, beıne basynda bir serippe úzdiksiz sekirip turǵandaı jan dármen: "Life is real life, is lamest", — dep shińkildeýden tanbady.

* * *

Kúndelikti kúıimiz osy bolyp, araqatysymyz esh ózgermegendikten, semestr aıaqtalyp, kelisimdi merzim bitip, Morı muǵalim jónine ketkende, bizdiń esh qynjylmaǵanymyz, qaıta qýanǵanymyz túsinikti. Naqtyraq aıtsa, onyń ketkenine nemquraıdy qaraǵanymyz sonsha, tipti durystap qýanyp ta jarytpadyq. Ásirese sonan keıingi jeti-segiz jyl ishinde orta mektepten joǵary mektepke, al joǵary mektepten ýnıversıtetke aýysqanda ony rızashylyqpen eske alyp, bergen bilimi úshin alǵys aıtatyndaı kúı mende de, ózgelerde de joq edi, sondyqtan da onyń ómirde bar ekeniniń ózin taza umytyp kettik.

Endi sodan kelip kúzde, ýnıversıtet bitiretin jyly... Bul oqıǵa jeltoqsannyń basynda, ádette keshke qaraı tóńirekti qalyń tuman torlap, aleıada sap túzegen taldar men shynar aǵashtarynyń basynan jaýynnan keıin sary japyraqtar saýsyldap jerge túsetin kezde bolǵan edi. Kandadaǵy býkınıserdiń bárin adaqtap, Eýropa soǵysynan keıin qundy, sırek zatqa aınalǵan nemis kitabynyń birnesheýin qolǵa túsirip qaıtyp kele jatqan betim-tin. Kúzgi qara sýyqtan qamsaýlanyp jaǵamdy kóterip, Nakanısıa dúkeniniń janynan ótip bara jatqam. Kenet áldenege abyr-dabyr áńgime, ystyq sýsyn jaıly oı tústi de, men esh maqsatsyz, jaıdan-jaı sol tóńirektegi kafege kire saldym.

Sóıtsem, álgi kafem, uıadaı ǵana shaǵyn bolsa da bos eken, ústel basynda otyrǵan jan adam joq. Birneshe qatar etip qoıylǵan mármár ústelderdiń ústindegi jıegi altynmen aptalǵan qant salǵyshtar jaryqqa shaǵylysyp jaltyldaıdy.

Beıne bireý meni aldap ketkendeı kóńilim ortaıyp, qabyrǵaǵa jymdastyrylǵan aınanyń qarsy aldyna qoıylǵan ústelge kelip otyra saldym. Kele qalǵan daıashyǵa kofe ákelýin suradym da, sıgaramdy sýyrdym, birtalaı shyrpyny shyǵyn etip ony áreń degende tutattym. Álgindeı bolmaı-aq ústelime býy burqyraǵan bir shyny kofe de kelip jetti, biraq tereze syrtyndaǵy boz tuman qusap kóńilimdi torlap alǵan enjarlyq tarar bolmady. Býkınısen satyp alǵan kitabymnyń qarpi usaq eken de, ózimdi qyzyqtyrǵan maqalanyń (kitapty tek sol úshin ǵana alǵanmyn) tipti bir betin de oqyp túgesý ońaıǵa túspeıtinge uqsaıdy. Sodan lajsyz oryndyǵymnyń arqalyǵyna shalqaıyńqyrap otyryp, birese brazılıalyq kofemdi soraptap, birese gavanalyq sıgaramdy sorǵyshtap, qaq aldyma ilingen aınaǵa beıjaı qarap ýaqyt ótkizýge májbúr bolǵanym.

Aınadan sahnanyń bir bóligine uqsas ekinshi qabatqa kóteriletin baspaldaq, qarsy qabyrǵa, aq túske boıalǵan esik, qabyrǵaǵa ilingen konsert jarnamasy aıqyn kórinip turdy. Sondaı-aq, mármár ústel, qylqan japyraqty aǵash ósken qondyrǵy, salbyraǵan elektr shamy, faıanstan jasalǵan úlken gaz peshi, oǵan qosa pesh aýzyna shoǵyrlanyp alyp áldene jaıly áńgimelesip otyrǵan úsh-tórt daıashy da kórinetin. Osylaısha aınadan kóringen nárselerdiń bárine birtin-birtin retpen kóz toqtata qarap otyryp, aqyry pesh aýzyna jınalǵan daıashylarǵa jettim, jettim de álgilerdiń qorshaýynda, ústel basynda otyrǵan kisini kórip tańǵaldym. Áýel basta oǵan nazar aýdarmaǵan sebebim, daıashylardyń ortasynda otyrǵasyn, osy kafeniń aspazy nemese basqa bir qyzmetshisi sanasam kerek. Biraq tańdanysymnyń basty sebebi qańyraǵan kafede ózimnen ózge meımannyń baryn kórgenim emes-ti. Másele mynada-tyn: meımannyń turpaty tek qyrynan, bolar-bolmas kórinip tursa da, jyltyr basynyń túıequstyń jumyrtqasyna uqsaǵan bitiminen, ábden túsi ońyp qaradan kókke aınalǵan beshpentinen sol yqylym zamanǵy sıakók galstýgynan men Morı muǵalimdi jazbaı tanyǵan edim.

Ony kórýim muń eken, sanamda arada ótken jeti-segiz jyldaǵy tirshilik sýretteri tizile qaldy. Orta mektepte aǵylshyn hrestomatıasyn oqyǵan klass starostasy kezim men ústel basyna jaıǵasyp alyp, mańǵazdanyp murynnan sıgara tútinin burqyratqan qazirgi qalpymnyń arasynda az ýaqyt ótpegeni, biraz ózgeris bolǵany ózime aıan. Ne degenmen de dúnıedeginiń bárin óz degenine kóndirip, ózgertip, óshirip jatatyn ýaqyt asaryn asap, jasaryn jasaǵan muǵalim Morıge bıligin júrgize almapty. Dál osy keshte ústel basynda daıashylarmen birge otyrǵan myna muǵalim, sonaý bir kezde, terezesinen kún sáýlesi qaramaıtyn alageýim klasta bizge aǵylshyn hrestomatıasyn oqytqan sol baıaǵy muǵalim. Jyltyr basy da ózgermegen. Sıakók galstýgy da qalpynsha. Sol baıaǵy shińkildegen shyńyltyr daýys... Baıqaýymsha, ózi qazir de sol baıyrǵy shińkildek daýsymen daıashylarǵa áldeneni baryn sala túsindirip jatqan sıaqty... Eriksiz jymıyp, álgindegi enjarlyǵymdy umytyp, muǵalimniń daýsyna yntalana qulaq túrdim.

— Iakı, myna zat esimdi myna syn esim aıqyndaıdy. "Napoleon" — adamnyń esimi, sondyqtan ol zat esim atalady. Túsindińder me? Al bul zat esimniń tasasynda týra tasasynda... ne turatynyn bilesizder me? Káne, sen aıtshy.

— Táýeldi... táýeldi zat esim, — dep kekeshtene jaýap berdi daıashylardyń biri.

— Nemene, táýeldi zat esim? Táýeldi zat esimder bolmaıdy. Táýeldi... táýeldi... esimdik pe? Iá, solaı, táýeldi esimdik. Bul jerde esimdik "Napoleon" degen zat esimniń ornyna júredi. Uqtyńdar ma? Esimdik degenimiz — adam esiminiń ornyna júretin sóz.

Sóz syńaıyna qaraǵanda, Morı muǵalim osy kafeniń daıashylaryna aǵylshyn tilin oqytatyn tárizdi. Men oryndyǵymdy jyljytyp, aınanyń basqa tusynan baryp qaradym. Rasynda da, ústel ústinde hrestomatıaǵa uqsaǵan áldeqandaı ashyq kitap jatyr.

Morı muǵalim kitaptyń betin saýsaǵymen nuqyǵyshtap, túsindirip bite almaı álek. Bul jaǵynan alǵanda da sol burynǵy kúıinen esh ózgermegen. Tek ony qorshap alǵan daıashylardyń ol kezdegi oqýshylardan aıyrmashylyǵy — jan-jaqtan entelep, kózderi janyp, muǵalimniń túsindirmesin bar yntalarymen tyńdaýlarynda.

Osy bir kórinisti aınadan baqylap otyryp kóńilimde Morı muǵalimge degen jyly sezim oıanǵandaı. Qazir janyna baryp ózimen kópten beri kórispegenime ókinish bildirsem be eken dep bir oıladym. Biraq muǵalimniń esinde qalýym ekitalaı-aý, klass ishinde tek bir semestr ǵana kezikken meni qaıdan jadynda ustasyn. Al tipti esinde saqtasyn delik... Sondaǵy keleńsiz kúlkimiz, Morı muǵalimdi keleke etkenimiz esime tústi de, jónimdi aıtpaǵanym oǵan kórsetiler úlken qurmet bolaryn túsindim. Kofemdi iship bitken edim, tartylyp bitpegen sıgaramdy ústel ústinde qaldyryp, aqyryn ǵana ornymnan turdym. Áıtkenmen, qansha dymymdy shyǵarmaıyn desem de, muǵalimniń nazaryn ózime aýdaryp aldym-aý deımin. Óıtkeni ornymnan turǵan kezde, sarǵysh tartqan sartap júz, domalaq bet, kirleý jaǵa men sıakók galstýk men jaqqa qarap qalypty. Sóıtip, muǵalimniń sıyr kózi men meniń janarym aına betinde bir sátke ǵana ushyrasqany. Alaıda ózim oılaǵandaı-aq onyń kózinen eski tanysyn kórgen adamnyń kúıin sezdiretin eshteńe kóre almadym. Tek bir baıqaǵanym, kózinde sol baıaǵy jalynysh.

Kózimdi tómen taıdyryp áketip, daıashydan esep qaǵazymdy aldym da, esep aıyrysý úshin kafeniń kire berisindegi ústelge taıadym.Ústel basynda jylmıta taralǵan shashyn sánmen qaq jarǵan tanys aǵa daıashy erigip otyr eken.

— Ana jaqta adamdaryńyz aǵylshyn tilin úırenip jatyr ǵoı. Olardy kafeniń ótinishimen oqyta ma? — dep suradym men aqshamdy berip jatyp.

Aǵa daıashy esik syrtyndaǵy júrginshilerden kózin almastan, jaratpaǵan syńaımen jaýap berdi:

— Qaıdam, oǵan ótinish aıtqan eshkim joq. Jaı ózi kúnde keshkisin kelip, osylaı oqytyp otyrǵany. Endi basqa ne istesin, buryn aǵylshyn tiliniń oqytýshysy bolǵan kórinedi, qazirgi qalt-qult túri mynaý, bul kúıimen esh jerde jumysqa almasy belgili, sodan birdeńe etip ýaqytyn óltirý úshin súıretilip kelip júrgeni de. Bir shyny kofeni ermek etip búkil keshti ótkizedi, qysqasy, bizge kirgizer kirisi de shamaly.

Daıashynyń jaýabyn tyńdap turyp men Morı muǵalimniń ózi de bilmeıtin áldene jaıly ótinip, jalyna qaraǵan janaryn kóz aldyma elestettim. Áı, Morı muǵalim-aı. Endi ǵana onyń qandaı adam ekenin baǵdarlaǵandaımyn. Eger ómirde týa ustaz bop jaralǵan jandar bar bolsa, ol sonyń naq ózi. Bir mınýt aǵylshyn tilin oqytpaı qoıa turý ol úshin tynys alýdy qoıýmen para-par eken ǵoı. Alda-jalda solaı etýge májbúr bolsa, dál sol sátte-aq ol boıynan ylǵaly ketken ósimdik qusap solyp qalar edi. Ár kesh saıyn osy kafege bir shyny kofe ishýge kelýiniń syry da sonda. Sóz joq, ol buny erikkennen nemese aǵa daıashy oılaǵandaı ýaqyt uttyrý úshin istemeıdi. Baıaǵyda biz de onyń adal nıetine kúmán keltirip, keleke etip, tek kúni úshin sabaq berip júr dep oılap edik, qazir sol kezdegi jańsaq oıym úshin uıalǵannan basqa amalym joq. Apyr-aı, osyndaı tolyp jatqan "ýaqyt óltirý úshin", "kúni úshin" degen sıaqty teris oı, tikenek sózden bizdiń Morı muǵalim qansha japa shekti eken deseńizshi. Jáne osylaısha azaptanyp júrip esh syr bermeıtinin qaıtersiz, óziniń kóne qalpaǵyn kıip, sıakók galstýgyn taǵyp, shytyrman erlikterge attanǵan Don-Kıhot qusap qalqaıyp aýdarmasyn jasaı beredi. Tek anda-sanda janarynda bir jalynyshty ot jylt ete qalady, bul ózi oqytyp júrgen oqýshylarynan, múmkin, tipti tirliginde kezikken bar adamdardan bolar, aıaýshylyq tilegen azapty jalynyshty.

Osyndaı aıaq asty kelgen oılar qamalaǵan, áldebir túsiniksiz tolqý eńsemdi ezgen men ne jylarymdy, ne kúlerimdi bilmeı sileıip qaldym, sosyn túrilgen jaǵama júzimdi jasyryp, tezdetip kafeden shyqtym. Al art jaqta, janardy jasaýratqan jap-jaryq elektr shamy astynda, kelýshilerdiń saıabyr sátin paıdalanyp qalýǵa asyqqan Morı muǵalim qunyǵa qulaq qoıǵan daıashylarǵa sol baıaǵydaǵydaı shińkildek daýsymen aǵylshyn tilin úıretip jatty.

— Iakı, bul sóz adam esiminiń ornyna júretin bolǵandyqtan esimdik dep atalady. Uqtyńdar ma? Esimdik... Túsinikti me?

Aýdarǵan B.Qojabekova

---