InfoHub Logo

I

Osydan bes-alty jyl buryn "Jalyn" baspasy Muqaǵalı Maqataev jaıyndaǵy estelikter kitabyn basyp shyǵarǵan bolatyn. Sol kitapty daıyndaý kezinde de, odan da keıin inim Aıtaqyn Ábdiqalov maǵan da qolqa salyp, Muqań jaıly kórgen-bilgenimdi jazyp berýimdi ótinip, qolqalap kóp-kóp suraǵan edi. Biraq oǵan moınym da jar bere qoımady, sol kezgi qulqym da shamaly boldy-aý deımin. Óıtkeni aqynnyń alpys jyldyǵy qarsańynda (1991 jyldyń basy) sol Aıtaqynnyń qolqalaýymen birneshe dúrkin teledıdardan sóılep, joǵary oqý oryndarynda ótken kezdesýlerge qatysyp, ózimniń Muqaǵalımen azdy-kem birge bolǵan kezderim jaıly, ol kezdesýlerdiń kóbi syrahana mańynda, býfetter men restorandarda, shólmegi molyraq dastarqan basynda bolǵanyn aıtamyn dep "asa saq" aǵalarymnan osynyń bárin aıtýdyń qajeti qansha edi dep sógiste estip, edáýir tiksinip qalǵanym bar edi Dál bıylǵy jyly osy "Jetisý" gazetiniń ózinde "Úndemeıin desem de" degen shaǵyn maqalam jaryq kórgen. Sonda redaksıa qyzmetkerleriniń "Araǵyn iship, syrasyn simirip" degen joldarymdy "Ashqyltymyn iship, sýsynyn simirip" dep ózgertkenimen qoımaı, meniń «Muqaǵalı ómirden qorlyq ta, zorlyq ta kórgen emes" dep sózime daý aıtyp, renish bildirgen aǵaıynnyń da bolǵanyn aıtpaı ketýge bolmaı tur.

Qashanda bizdiń "So jaǵyn aıtýdyń qajeti bar ma edi, keregi ne sonyń" degen sıaqty jaýyrdy jaba toqyǵysh qazaqy qylyǵymyz qalmaıdy. Tozaqty peıish dep kórsetýge, periden perishte jasaýǵa áýes-aqpyz. Men biletin Muqaǵalı ondaı "óńdep-jóndeýdiń" eshbirine muqtaj da, zárý de bolǵan emes edi. Alyp tulǵa, baısaldy boıymen biraz jurttan ozyp turatyn adýyndy asqaq oıymen, "erturmany bútindelmeı" ketken alqam-salqam alpamsa qalpynda aqty da ótti dúnıeden. Eshkimniń músirkeýine de, mineýine de kiriptar bolǵan, kidire toqtaǵan jeri joq. "Halqym, meni osynaý ózgeden oǵash jaratylǵan qalpymda qabylda" dep bitim-bolmysyn joǵaltpaı, qoǵamnyń maıystyram degenine ıkemdelmeı, berilmeı, erkin júrip, erkelep-aq ótip edi. Araq ishse de aqylyn ishpegenine búgingi bárimiz oqyp taýysa almaı jatqan mol-mol murasy kýá. Óle-ólgenshe (ólgennen keıin de) jurty jabyla izdep oqıtyn eki aqyn bolsa bireýi, bir aqyn bolsa sonyń dál ózi derlik dárejede sózinen dám, ózinen mán ketpegen kúıi ótken-di.

Ýaqyt jyljyp, kún ozǵan saıyn abyroıy asyp, ataq-dańqy aspandap, aqyl men oıdyń, parasat pen paıymnyń, aqyry aınalyp kelip qazaq qara óleńiniń qudiretti qýat kúshine aınalǵan tulǵaǵa endi eshkim de daq túsire almasyn eskerte ketpekpiz.

Alpysynshy jyldardyń aıaǵynda (jetpisinshi jyldardyń basy da bolýy múmkin) Ǵalı Ormanov aqsaqal bastaǵan, ishterinde aqyn Sádý Mashaqov, Muqaǵalı Maqataev, Saıyn Muratbekovter bar bir top jazýshy aǵaıyn Taldyqorǵanǵa keldi de, bes-alty kún solarmen birge bolýdyń sáti túsip edi maǵan. Muqaǵalımen burynǵydan jaqynyraq tanys-bilis bolýym da sol joly bastalǵan bolatyn. Óleńine onsyz da qanyqpyn ǵoı, Erkin İbitanovtyń ózi-aq osydan on jyl buryn ózimdiki dep birazyn jatqa oqyp berip júretin. Keıin Muqaǵalıdyń kitaby qolǵa tıgende "Munyń qalaı?" dep surasam, Erkin "Áı, bizde seniki-meniki degen bolmaıdy. Aǵaıyn adamdarmyz. Óleń túgili mal-múlkimiz de osylaı aralasyp júre beredi" degen bolatyn miz baqpaı. Sóz arasynda aıta keteıin, osyny ózi aıtyp, ózi estip turǵandaı etip retti jerinde eppen paıdalanyp júrgender de bar. Kerek deseńiz, bálensheden estip edim dep silteme de jasamaıtyndaryn qaıtersiń.

Muqaǵalı degenimiz jaıshylyqta asa aq peıil, kisige qarap qatty sóz aıtpaıtyn, seniń aldynda kináli adamdaı ımene sóılep, qysyla kúlip turatyn jigit bolyp shyqty. Óleńinde kezdesetin adýyn minezdiń biri de baıqala qoımaıtyn. Keı-keıde shólmek shirkin mólsherden sál kóbirek bosaǵan tustarda ǵana artyq-aýys sóz aıtyp, aınalasyna jaısyzdana túsedi eken. Biraq ondaı minez kimde joq. Ondaı-ondaı han qyzynda da bolady dep esh bireýimiz qyrǵı-qabaq tanyta qoımadyq-aý deımin.

Áıtse de sol sapardan keıin men onyń tasqa basylǵan birde-bir sózin jerge tastamaı, jelge jibermeı qaǵyp alyp oqyp júrdim. Keıin Almatyda shubyryp, sońyna eretin kóp inilerimen birge kezikkende qasynan men de qalmaıtyn edim. Qyzyǵa qaraǵan da, qysyla taraǵan da kezderimiz boldy. Ret sanyn umyttym, Qazaqstan jazýshylarynyń kezekti bir sezine kelip alyp (tuńǵysh qatysýym edi) birden Muqaǵalıǵa ilestik te, eki úsh kún sonyń úıire qaıyryp, ıire jýsatýyna bodan bolyp, restorandarda teńselip júrip alǵanymyz da bar. İshimizde Atyraý jaǵynan kelgen Járdem Toqashov bar edi. Ol ózi qaltaly da jigit bolýy kerek, qorjyn túbinde qalbyr-qalbyr qara ýyldyryǵy bar, Muqaǵalıdyń aldyna túsip alyp aıtqanyn eki etpeı elpildeıdi de otyrady. Sóıtip júrip sıeziń aıaqtalǵanyn da ańǵarmaı qalǵan meniń ókinishime: "Sen nesine renjısiń, osy bizben júrgenińniń ózi sıez emes pe? Odan artyq ne estıin dep ediń, zántalaq, qoı ondaıyńdy!" dep tyıyp tastaǵan bolatyn Muqań.

Ómiriniń sońǵy aılarynyń birinde, jazǵyturym bas pochtamptyń qasynan kezdeısoq ushyrasyp qalyp, qoıarda-qoımaı úıine ertip aparǵany bar. Úsh-tórt saǵat bos ýaqytym bolǵan soń tartynbaı ileskenmin. Tórinde otyryp dámin de tattqanmyn.

Lashyn jeńeshemniń de esinde shyǵar, kabınetine kirgizip, Máskeýde joǵaltyp alǵan qalyń bir dápter óleńimniń seksen prosentin qaıtadan qalpyna keltirdim. Tyńda, oqyp úıreneıin" dep eń kemi bir jarym-eki saǵat boıy maǵan sol óleńderin oqyp edi. Haqqa múlgigendeı qybyr etpeı otyryp tyńdaǵanmyn. "Bul netken jady" dep oılaǵam men sonda. Ózimiz joǵaltyp alǵan bir óleńimizdi eske túsire almaımyz. Quryǵanda kishigirim bir kitap bolarlyq kere qarys qalyń dápter óleńdi qalpyna keltirý, sirá, Muqaǵalıdyń ǵana qolynan kelgen shyǵar.

Muqaǵalıdyń asa kóp oqyǵan aqyn ekendigin buryn da ańǵaratynmyn. Arǵy jaǵyn qoıa turǵanda, Keńes Odaǵynda azdy-kem aty shyqqan orys hám basqa da áıgili ult aqyndarynyń shyǵarmalaryn asa jetik biletindigine tańyrqaýshy edim. Toqyǵanymyz qansha ekendigin qaıdam, oqý jaǵynan biz de eshkimge ese jibermespiz dep júrgen jasyraq kezim ǵoı, biraq sóılese, syrlasa kele onyń áıteýir arǵy-bergi ádebıetke qanyǵýy eki joǵary oqý ornyn bitirgen menen molyraq ekenine kózim jete túsip edi.

II

Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shapan jaýyp ózine qaıtaramyn, —

deıdi Muqaǵalı Maqataev.

Osy bir qarapaıym eki joldyń ózinen-aq Muqaǵalı aqynnyń berekeli bolmysy, ómir boıyna ózgeni aralastyrmaı, basqaǵa bıletpeı ózi ǵana ustanǵan dara tabıǵaty, poetıkalyq pozısıasy qylań berip qalar edi. Buǵan eshkim de daý aıta almas. Olaı deıtinim, ekiniń biri biletin qazaqtyń qatardaǵy ǵana qarapaıym sózi Muqaǵalı qalamyna ilikken taqta óz-ózinen jan bite túrlenip, áldenip, órlenip, shymyrlaı qaınap, shıryǵa qulpyryp, ajarlanyp, aspandap ala jóneledi. Biz bolsaq kók pen jerdegi joqty izdep, tosyn bir dúnıe týǵyzardaı áýrege túsip, shala búline sarsylar edik. Al Muqaǵalı olaı etpeıdi. Keń dastarqan basynda nemese alqaly toptyń aldynda eldiń bárine túsinikti, bóriniń de kókeıin tesken, jan júregin syzdatyp júrgen asa qat bir kepti aqtara shertip ketkendeı tyńdaýshysyn eńsere uıytyp, sezine uılyqtyryp qoıyp, ózi de soǵan uıyp, úzdikpeı, úzile jazdamaı jaıbaraqat sóılep turǵandaı áser eter edi. Biz bolsaq, basqasynyń ústine taǵy sol ár óleńge oqys bir tıanaqty túıin (konsovka) izdep te álekke túser edik, al Muqaǵalı óleńniń sońy qalaı aıaqtalýyna kóńil aýdaryp, oı toqtatyp jatpaıdy. Eń aldymen qalaı bastalýyna qaraıdy, sol tosyn saz, tosyn sarynmen jurt qulaǵyn eleń etkize ózine qaratyp alady da, seniń kóńilińdi endi jerge túsirmeı bıiktetip, baýyryna ala baýrap, ekpinine ilestire qaı-qaıdaǵy saǵan beımálim tylsym bir jaqqa jetelep áketip bara jatady. Keı-keıde syrt kóz úshin óleńdegi oı oqys úzilip, orta jolda qala bergendeı bolyp ta kóriner. Biraq oǵan da kóńil bólip kilt toqtap qalmaısyń. Kelesi óleńi sol úzilgen jerden qaıta bastalǵandaı bolyp, sen de tosylyp, tosyrqamaı, kibirtikteı tasyrqamaı, álgi áýenge ilese ilgeri tarta beresiń. Ulylyq fenomeni degenimizdiń ózi de osy shyǵar-aý, bálkim.

Muqaǵalı aqyndyǵyn kózi tirisiniń ózinde-aq úlken-kishiniń bári de moıyndady. Moıyndaǵysy kelmegenderin talantyna tabyndyra, darynyna júgindire otyryp eriksiz ıip ákep moıyndatty. Oǵan daryǵan aqyndyq qýat, talant tabıǵatynyń basqanyń basyna buıyra bermes qupıa syry da osynda edi.

Bizde óziniń oń jambasyna keletin belgili bir taqyryp aıasynda aldyna jan salmaıtyn úzdik aqyndar barshylyq. Olardyń bireýi ıntımdik lırıkanyń has sheberi, ekinshisi azamattyq asyl da naqyl sózdiń muhıtyn jalǵyz ıemdengen alpaýyt, úshinshisi epıkalyq janrda eshkimge des berip kórmegen júırik. Al Abaıdy qaı janrdyń aqyny dep baǵalar edik? Onyń muńy — adamzat muńy, qaıǵysy — álem qaıǵysy. Atar tań men batar kún, arman men murat, mahabbat pen ǵadaýat gımni. Otbasynda órbigen áńgime ótken men ketkenge ulasyp, tolqymaly, tolǵaqty oılar túıinine aınalyp, shoǵyrlana túspeıtin be edi. Muqaǵalı da solaı, bul sıpatty tulǵalardyń tabıǵaty bólekteý. Olardy oqyp otyryp tirshilik ataýly, tirlik ataýlyny tutas qalpynda ǵana qabyldap kúıinse de, kúlse de, qamyqsa da, taryqsa da jeke basy ǵana emes, seniń de joǵyńdy joqtap, muńyńdy muńdap otyr dep bilesiń. Bilip qana qoımaı jan-tánińmen túgel qabyldap, sóz sıqyryna túgel sińip kete beresiń.

Eli úshin de, jeri úshin de qabyrǵasy qaıysyp jarytpaıtyn, basy aýyryp, baltyry syzdamasa, tamaǵy toq, kóılegi kók bolsa bolǵany, bala-shaǵasy aman bolsa jetkeni, qalǵan dúnıe qarań qalsa da sharýasy joq alańsyz otyryp, óleńin jazyp, ataq-abyroı qýyp, ony berse qolynan, bermese jolynan ala biletin aqyndarǵa daýa joq, árıne.

Muqaǵalı olaı ete almaıdy. Ondaıǵa jany túrshige qarsy bolady. Onyń óleńderindegi, tipti týa bitti barlyq shyǵarmashylyǵyndaǵy úzilýdi bilmegen ashshy jas, aýyr óksik, ókinish pen ókpe, ashý men yza, solarǵa ilese kóp tusta shań berip qalyp jatatyn sharasyz daǵdarys, úrgedek kóńil, úrkek oı, dármensizdiktiń saryny, mine, sodan baryp týǵan. Keıingi kóp "zertteýshilerdiń adastyryp júrgen de, olarǵa: "Muqaǵalı tirliginde qorlyq pen zorlyqtan kóz ashpaǵan eken-aý" degizip júrgen de sol saryn.

Óıtkeni, uly júrekti ult aqyny óziniń qasiret-muńyn qarabas qaıǵysyn qoǵamnan bóle jyrlamaıdy. Ol kúńirense sol baıaǵy aınalasyndaǵy adam shoshyr alapes qylyq, qoǵamdaǵy keleńsizdikke kúıingennen, soǵan kúızelgennen kúńirenedi. Ózi de nar, soǵan laıyq sózi de bar aqynǵa amalsyz zar shektiretin de sol. Ózinen kóp tómen, oǵan bitken talant pen daryn, aqyl men arynyń qasynda qyl esýge jaramaıtyn qur keýde pendeler aldyn orap, aqysyn jegenimen qoımaı, aqyl úıretip, jón siltep, jol kórsetip jatsa — aqynnyń alapat jany oǵan qalaı tózip, qalaı ǵana shydasyn. Bir óziniń ǵana kórgen quqaıy bolsa shydas berer edi-aý, óziń syqyldy aqyldyń azabyn tartyp júrgender az emes, solarǵa ara túse almaı amalsyz barmaq shaınaǵan tustary bolmady deısiń be. "Aǵaıyn bek kóp, aıtamyn eptep" dep kúıine, kúńirene otyryp, taǵy da aq qaǵazǵa tóndi. Selt etip jatqan biri joq, baıaǵy jartas bir jartas. Qolyna bılik tıgen keshegi tus-tusyn da salǵyrt tyńdap, salqyn qabaq tanytady. Sodan baryp qazaqtyń jigitterinen járdem tappaı, Fárıza qyzǵa shaǵyndy. Janymdy túsine gór dep jalyndy.

Bul halqym qaıda bara jatyr. Buryn da osyndaı ma edik. Bolashaq ne bolar degen surapyl oıdyń sergeldeńge túsken bir sátteri edi. Bul onyń tánindegi emes, janyndaǵy jara bolatyn. Jegideı jese sol jedi. Eki shekesin solqyldatyp, uzaq túnge uıyqtatpaı, ýdaı ashyta dýyldatty, qulaǵy men mıyn shýyldatty. Sodan keıin baryp óleńniń aq marjany aralas ashshy zapyran aqtaryldy.

Búgin meniń týǵan kúnim, oı páli-aı,
Myna halyq jatyr nege toılamaı, —

dep te jazyp edi sol tusta. Sonda búgin bolmasa erteń týǵan halqynyń ózine aıryqsha yqylas bildirip, qurmet kórsetip atyn da atap, toıyn da toılaıtynyn aqynǵa buıyrar tylsym túısikpen boljaı bilip, erteńge sengen sezim de boı kórsetip qalǵan. Aqynnyń rýhanı erkindigin, eńsesiniń bıiktigin kóre almaı qaǵaberiste qamshy úıirgen qasyna kelse tanaýyn shúıirgen álgi bir qaǵynyp týǵan kók julyn nemelerdiń birazy sol toılardyń ústinde aqyn qonaǵynyń qolyna sý quıýǵa da jete almaı júretinin, bolmasa órt sóndirgendeı ala shapqyn bolyp sol toıdy ótkizýge amalsyz atsalysaryn da aldyn ala kóre bildi, kóregendikpen seze de bildi.

Áıtpese:

Áı, Sergeı, Sergeı, Sergeı,
Sergeı, Sergeı,
Tústim aý sergeldeńge
men de sendeı, —

degizerlik zobalań aqynnyń jeke basyna túse qoıǵan joq edi. Turǵylas-qurbylastan, teńdes teńinen qýdalaý da, qýǵyn da kórmegenin biz jaqsy bilemiz.

Taqyr jerge qaq turmaıdy. Muqaǵalı da kókten túse qalǵan joq. Ózine deıingi qazaq jyrynyń barsha injý-marjanyn súzip terip, sý túbinen sýyryp alǵan asylyna suqtana súıine, sonyń bárin boıyna sińire ózi de simire júrip er jetken. Halyq óneriniń qaınar bulaǵynan qanyp iship, qaltqysyz qabyldap, qaıyra ózine usynyp otyrǵan. Ózine deıingi dástúrdiń bárin dáripteı bilýinde de sol úlgi, sol ónege jatyr. Qazaq jyryndaǵy asyl da asqaq rýh, ańsarly da aıaýly altyn sóz, shabytty shıryqtyra túser tógilmeli ókpeli qýatty qudiret, elde joq ekpin Muqaǵalıdy udaıy bıikke qaraı jeteledi de otyrdy. Onyń aqyn retindegi eń negizgi quraly da osylar. Ózinen eshkim ozbaıtyn, ýaqytpen birge tozbaıtyn has sheberge ǵana tán qasıet te osylar.

Alǵashqy jyrlarymen aq jalǵandyq, jasandylyq ataýlyǵa qarsy shyǵyp, jádigóılik aıarlyq pen arbaý aldaýdyń bárin talantymen yqtyra, darynymen buqtyra keldi de, sypaıy kúlki, syrbaz minezinen aınymaı júrip-aq bitimge kónbes birbetkeılik tanytty. Jaqsynyń ǵana janashyry, tektiniń ǵana demeýshisi boldy. Sodan bolar, qaıtys bolǵannan bergi shırek ǵasyr ishinde Muqaǵalıdy oqyǵan da armanda, oqymaǵan da armanda bolyp júrgeni. Óıtkeni ol ár óleńi arqyly seniń de kóńil perneńdi dóp basyp, sońynan dedektete ilestirip áketer edi. Oqı bastaǵannan-aq oıyńda, sanańda solaı qaraı oıysyp, sıqyrly áýen sońynan ózińniń qalaı ileskenińdi ańǵarmaı da qalar ediń. Oqyǵan adamnyń oı-sanasyn osylaısha bılep alyp, jyl ótken saıyn bir ózine táýeldilikpen tabyndyra túsip kele jatqan aqynǵa, qalaımyz ba, joq pa — biz de árdaıym taǵzym ete tabynamyz.

III

Muqaǵalı jyrlaryn sońǵy bir kezderde qaıyryla bir soǵyp óte kóp oqydym. Óz kóńil-kúıime oraılas keler tustaryna kóbirek den qoıyp, oılanyp uzaq ustadym. Onyń rýhy meni de qaırap, óleń jazýǵa qulshyndyra túskendeı, jigerime jiger, kúderime kúder qosqandaı boldy. Muqaǵalı qudireti, Muqaǵalı fenomeni haqynda tebirene túsip uzaq-uzaq tolǵana jazǵym keldi. Bul joly gazet aýqymy kótermes, kóp uzatpaı qaıta bir oralyp soǵarmyn dep oıladym.

IV

Uly daryn, qazaq poezıasynyń daýsyz klassıgi Muqaǵalı jaıly buryn da jazylyp júr edi, sol sózderdiń qatary bıyl tipti kóbeıe tústi. Durys dedik qostadyq, qosyldyq, biraq myna bir jaǵdaıatty aıtpaı ketý jáne de ábestik bolar edi. Bir kezde Jambyl— Jákemniń: "Stalınge teńeý taba almaı, qysylǵan Jambyl jeri osy" degeni bar edi. Bizdiń de keıbir esimi belgili azamattarymyz Muqaǵalıdy maqtaımyn dep otyryp, kótere tússem deı otyryp qanshalyq ony tómendetip alǵanyn ańǵarmaı júrgendeı. Budan sál buryn meniń bir jaqsy inim "Qazaq jyrynyń Han Táńirisi" dep jazyp edi. Bul Muqaǵalıdy bıiktikke balap týǵan jerine tarta, baýyryna bura túskisi kelgennen bolar. Áıtpese, Muqaǵalı Qarasazǵa da, Qarataýǵa da teń ortaq. Saryarqa men Jetisý, Altaı men Atyraý úshin de birdeı ystyq, álginde aıtqanymyzdaı, óz ultynyń uly tulǵasy edi ǵoı. Qazaq jyrynyń Abaıy bar, Sultanmahmuty, Maǵjany bar, İlıasy men Qasymy bar. Sol sıaqty qazaq jyrynyń Muqaǵalıy da bar. Sonysymen áýlıe, sonysymen myqty, sonysymen ornyqty.

Taıaýda taǵy bir talantty inim Muqaǵalı jaıly maqalasyn "Qazaq poezıasynyń qara býrasy" (qara buqasy demegenine de shúkir) dep atapty. Kisini qaıyspas qara narǵa teńegendi bilýshi edik. Qara býraǵa teńegendi alǵash ret estip otyrmyn. Qaıtkende de qulaqqa jaǵymdy utymdy teńeý emes ekendigi kózge uryp-aq tur.

Syrlaımyz dep otyryp syndyryp alatynymyz bolýshy edi. Sodan saqtandyryp jatqanym bul. Qurmette, qoshemet te aqynnyń óz basyna laıyq, boıyna shaq, jarasymdy bolǵany jón. Ásirese, ultynyń uranyna aınalyp otyrǵan Muqaǵalı syndy aqynǵa jamaý men jasqaý qajetsiz, jarasa qoımaıdy.

"Jetisý" gazeti tamyz, 2001 jyl

---