InfoHub Logo

Qyryq jyl qatar júrsem de Qastek jaıly biletinimnen góri, bilmeıtinim kóp pe deımin. Óıtkeni udaıy ǵana ózimen-ózi bolyp buıyǵy júretin, jurtqa juǵysa ketsem, uǵynysa qoısam dep ókshe kótere ezeýrep jatpaıtyn Qastekpen ekeýmizdiń aramyzdaǵy joldastyq, dostyq, jerlestik, qala berdi aǵaıynshylyq qarym-qatynastyń ózi de ámise dańǵyl túzý bolyp kórmepti. Keıde aramyzdan qyl ótpesteı bolyp qoıyndasa ketemiz de, endi birde uryspaı-talaspaı óz-ózinen alshaqtap, aılar boıy aralaspaı, habar-osharsyz qala beretinimiz de bolyp turady eken.

Buryn da bir jazǵanym bar edi, qaıyra soǵyp, qaıtalap aıtyp jatsam — onyń da artyq-aýys aıyby bola qoımas, Qastek ekeýmiz bir aýylda týyp (úı arasynda úı joq edi derlikteı), bir taýdyń tústigi men teriskeı qaptalynda ornalasqan (arasy 50-60 shaqyrym) kórshiles eki aýdanda erjetken kisilermiz. Onyń da ózindik oqshaý sebebi joq emestin. Sonaý bir qytymyr da qyspaqty "stalındik" zamanda meniń ákem Qusaıyn jaryqtyq Alakól aýdany "Talapker" kolhozynda (keıin "ujymshar" dep jazyp júrmiz ǵoı) egis brıgadıri eken. Jazǵyturym, kóktem egisi bastalarda qarasa, kolhozdyń tuqymǵa dep kómip qoıǵan kartoby túgel derlik úsip, shirip ketipti. Sol-aq eken, "ádeıi qastandyqpen úsittiń, kolhozdyń da, halyqtyń da jaýysyń" dep, jerden jeti qoıan tapqandaı dedektetip aparyp ákemizdi aýdan ortalyǵyndaǵy abaqtyǵa jappaq bolady. "Jeksenbi kúni edi, — dep áńgimeleıtin ákem, sol bir úreıli kezeńdi eske alǵanda. — Túrme esigi jabyq tur eken. Aıdap aparǵan tanys mılısıoner: "Sen osylaı otyra tur, men kúzetshini izdep keleıin", - dep meni sharbaq syrtyna qaldyrdy da, ózi úıdi aınalyp joǵaldy. Tártiptiń ózi solaı ma, bolmasa "qashqanda osy qaıda bara qoıady?!" — dep, qapersizdik tanytty ma, qaıdan bileıin meni ońasha ǵana jaıyma qaldyryp, ózi kilt izdep kete bergen. Áýdem jerde bazar bar edi, solaı qaraı ári-beri jurttyń aıaq alysyn sanap men otyrdym.

«Qudaı saldy biz kóndikten" basqa amalym da joq edi. Sol arada Sháımerden deıtin, aýyl keńeste hatshy bolyp is jigittiń kezdese ketkeni: "Áý, neǵyp otyrsyń munda? - dep, anadaıdan daýys kótere sonyń kele qalǵany qalbalaqtap qasyma.

Mán-jaıdy tez uǵyp, ákemizdiń basyna tóngeli turǵan taýqymetti qas-qaǵym sátte ańǵara qoıǵany álgi janashyr tanysy oqys bir qurt sheshimge keledi de, qoldy-aıaqqa turǵyzbaı dedektete súırelegen kúıi ony taý asyryp qashyryp jiberedi. "Keıingisin taǵy kóre jatarsyń, aldymen óziń bas saýǵalap al!" — dep jón silteıdi. "Sodan, — deıtin ákem, álgi Sháımerden es jıǵyzbastan jolǵa salyp, ózi kózden tasa bolysymen, aldy-artyma qaramaı "táýekel" dep tas juttym da (ustap alyp júre me degen kúdik pen qaýip te qyr sońymnan qalmaı keledi), tóteleı tartyp, Shybyndy taýynyń uzynsha bir tuıyq saıyna suǵyna kirip jatqan Taldybulaq aýylynan baryp bir-aq shyǵyp edim. Sol jerdegi aǵaıyn ishin panalap, abyr-sabyr basylyp, es jıa bastaǵan bir tusta eshkimge bildirmeı, astyrtyn ǵana baryp, úı-ishimdi kóshirip alǵanmyn. "Sóıtip, — deıtin ákem kóńili túskende ótken shaǵyn esine ala otyryp, — bir, jyldan keıin, ıaǵnı 1938 jyly sol aýylda sen týǵansyń ".

...Sonymen, qoıshy. Otan soǵysy dep atalatyn álemge áıgili qandy qyrǵyn bastalǵanda, jańa mekeninde de jurt qatarly atqaminer bolyp júrgen ákemiz kóppen birge maıdanǵa attanady da, biz bolsaq, "esiń barda eliń tap", — dep, qys ishinde jaıaý-jalpylap ejelgi atamekenimizge qaıta oralsaq kerek.

Balalyq shaqtyń sanada qalǵan bulyńǵyr elesteri, eresekterdiń aýyzeki áńgimesinen emis-emis estigen, jadymyzda jańǵyra jetilgen buldyr da kómeski sýretter bolmasa, ol aýyldy da esten shyǵaryp, Qastek deıtin azamattyń da bar-joǵyn, onyń qalaı ósip, qalaı erjetkenin ózim ábden es bilip, etek jıǵanǵa deıin bile de qoımappyn.

Jyldar jyljyp ótip jatty. Kúnderdiń-kúni bolǵanda dám aıdap baryp ózimniń de sol aýyldaǵy mektepte bir jyl oqyp shyqqanym bar-tuǵyn. Taldybulaq degenińiz jerústi jumaǵyndaı bir kórkem qonys eken. Aınala qorshaǵan taý, kókala shalǵyn. Aýyldy qaq jara kúrkirep Taldybulaq ózeni ótedi. Qol sozym jerde jurttyń bári áýlıe tutatyn, tabynyp, tamsanyp júretin Qaratýma atalatyn bulaq kózi jáne bar edi. Aınala jurttyń asyra maqtaýynan ba, álde ózi sondaı ma, áıteýir tórt taǵandap jata qalyp ishken sýy bal tatyp, sheke terińdi burq etkizer edi. Qaratýmadan ári qaraǵaıly saıdy órleseń, kókke qaraı tik shanshylǵan Kindiktas shyǵar edi aldyńnan.

Mine, sol aýylda bir kezde orta, odan (el sıreı kele) ortalaý, kele-kele bastaýyshqa aınalǵan, aqyry "turǵyndardyń óz ótinishi boıynsha" qazaqshadan orysshaǵa aýysqan kógildir mektep úıi bolýshy edi. Taǵdyrdyń jazýymen jetinshi klasty men de sol aýylda, sol kógildir mektepte oqyp bitirgen bolatynmyn.

Menimen birge Qastektiń týǵan inisi Esimhan (menen bir jas kishi bolar) oqydy. Bular ózi Qasymhan, Esimhan, Dosymhan atalatyn aǵaıyndy úsh bala. Ájeleri erkeletip Qastek, Estek, Dostaı atap ketken. Sol Esimhannan estip júrdim. Ekpindi atalatyn kórshiles aýyldyń orta mektebinde oqıtyn aǵasy bar eken. Aty — Qastek.

Internatta jatyp oqyp júrse kerek. Alǵyr, aqyldy bozbala dep estidim. Óleń jazady eken. Estek keıbir óleńderin biletin bolyp shyqty.

Ár aptanyń aıaǵynda aýyldyń basqa da balalarymen birge úıine kelip-ketip turatyn kórinedi. "Kisige kóp jýı qoımaıdy, saıaq júrgendi unatady" — dedi Esimhan.

Kúnderden kún ótkende baryp aqyry sol Qastektiń ózin de kórdim. Qalyń qara shashyn jelkesine túsire qoıa bergen ortasha ǵana boıy bar qyzyl shyraıly bozbala eken. Sustylaý óńinde, jalt etip qaraǵan ýytty janarynda uıań ǵana oılylyq nyshany baıqalady. Boıynyń sol bir sál alasalyǵyn baıqatqysy kelmegendeı basyp shalqaq, keýdesin kekjıte ustaı júredi eken. Taldybulaqta jalǵyz ǵana kóshe bar.

Mektep te sol kósheniń orta tusynda edi. "Anaý kele jatqan Qastek", — degenge men de eleńdep qaraı qalsam kerek, ol biz sıaqty birer jas kishi "ýaq-túıekterge" moınyn buryp ta jatpastan, sol mań-mań basqan mańǵaz qalpynda qazyqtaı qaıqaıyp qasymyzdan óte shyqty. Orta mektepti bitiretin jyly edi. Sonyń býy da bar ma, bolmasa jaratylysy sol ma, o jaǵyna boı sala boılap jatpadym, neken-saıaq kınolardan kóre bastaǵan búrokrattar keıpine uqsatyp myrs ete kúlip bir alǵanym da bar-tyn.

Onyń ústine ol kezde ózimniń de kisi mensine qoıaıyn degen qylyǵym az edi, óz qatarymyzdyń aldymyn dep keýdemizge nan pise bastaǵan órkókirek shaǵymyz. Sondyqtan bolar, Qastektiń bizdi kisi eken dep elegi kóz toqtata qoımaǵanyna pálendeı mán berip, renjimegen bolýym kerek.

Taldybulaqtaǵy bir jyldy da áne-mine degenshe támámdap, aýylyma oraldym da, árkimniń óz jóni, josyǵy bar, Qastek jaıly oılap asa bir bas qatyryp jatpadym.

Sodan keıin araǵa eki-úsh jyl salyp baryp biz Qastekti qaıta tabysyp, tanysqanbyz. Olda, mende "óleń dertine" ushyrap, at basyn ádebıet aýlyna qaraı birjola burdyq ta, «aılas qatyn — muńdastyń" kúıin keship, tez arada til tabysyp, lám-mım dep jatpastan az ýaqyt ishinde maıly ishikteı aralas-quralas tirlikke birjola kóship alǵanbyz. Jas edik. Jastyqqa tán albyrttyq ta, ańǵyrttyq ta bizge jat emes edi. Ol bolsa, árıne, on jyldyq mektepti menen birer jyl buryn bitirgen. Biraq sol bir tustarda joǵary oqý ornyna birden baryp túse qoıý degenniń ózi de qıamettiń qıyny edi. Qastek te birer ret talaby tasqa soǵylyp, taýy shaǵylǵan soń bastapqyda ne isterin bilmeı daǵdaryp, aqyry baryp amalsyzdyń kúnimen aýylda kóshe tozdyrǵan kóp turǵylastarynyń qataryna baryp qosylǵan. Qara jumysqa qabileti de joq, yqylasy da shamaly. Basqa kásiptiń retin jáne keltire almady. Alaqandaı aýylda eki qoly aldyna sımaı birer jyl kózge shyqqan súıeldeı bolyp sendelip júrip qaldy. Aqyly da, alǵyrlyǵy da bar, talanty da, talaby da bar, biraq barmaqtaı ǵana baq shirkin buıyra qoımaı, buıyǵyńqyrap júrgen tustarynda kóldeneńnen men jolyqsam kerek.

Iá, sol bir ekeýmiz úshin de ótpeli kezeń sıaqty bolǵan qystyǵyńdy kúnderde tabysyp edik biz. Oblystyq, respýblıkalyq basylymdarda Qastektiń qysqa da nusqa sýretteme, maqalalary, birli-jarym óleńderi de kórinip qalyp júrgen. Meniń de tyrnaq aldy týyndylarym aldymen aýdandyq, odan oblystyq gazetter betterinde jarıalana bastaǵan bolatyn.

Maǵan Qastektiń qalaýyn taýyp qar da jaǵa alatyn týma talanty, neni aıtsa da qolymen qoıǵandaı naqty da dál jetkize biletin qunttylyǵy unaıtyn. Sol ereksheligine bola ózimshe súısingenimdi bildirip, ne úshin súısingendigimdi barynsha anyq ta aıqyn etip dáleldegen bolyp bir kúni oǵan hat jazdym. Kóp uzamaı bul yqylasyma razy bolǵan nıettegi onyń jaýap hatyn da aldym. Sóıtip aldyn-ala ýaǵdalasqan eshqandaı bir kelisim, baılamsyz-aq jıi-jıi hat almasyp túrý ol ekeýmizdiń daǵdymyzǵa aınalyp edi. Ol kezde telefon degen joqtyń qasy, qatynastyń ózi de qazirgideı emes, qozy kósh jerdiń ózine aıaq jetkizý ıt áýre. Sondyqtan da bolar, eki araǵa dáneker bolyp tek qana hat júretindigi.

Qastek jańa jazǵan óleńin óziniń tasqa basylǵandaı dóńgelengen sulý jazýymen marjandaı etip kóshirip, maǵan joldap jatady. Onyń oqys tapqan oqshaý teńeýleri, sol teńeýlerdiń qolmen qoıǵandaı dáldigi maǵan qatty unaýshy edi. Sondaı-aq keı-kezde men ańǵarmaı, oqymaı qaldy-aý degen oımen gazetterde basylǵan sýretteme, maqalalaryn da hat arasyna qystyryp jiberetin. Men óz álimshe olardy taldap, maqtaıtynyn maqtap, synaıtyn tustary bolsa synap ta qoıamyn. Óz óleńderimdi de jiberip, onyń da ashyq pikirin kútetin bolǵanmyn.

Qazaqtyń, ásirese, aýyl qazaǵynyń qaǵazǵa degen salǵyrttyǵy, ony saqtaýǵa degen uqypsyzdyǵyn qoısańshy, áıtpese, osy kúni oılaımyn, sol bir eki jyl boıy bizdiń óz ara jazysqan hattarymyzda talaı bir tujyrymdy pikir, injý-marjan bolmasa da, áıteýir ilip alar jyltyraǵy bar jyly da tartymdy oılar, tatymdy pikirler ketti-aý, dep. Amal ne, qazir eske túsirip qoıǵanymyz bolmasa, ol hattardyń birde-birin Qastek te, men de saqtamappyz. Oqylǵan jerde jyrtylyp qala bergen. Keıin de bir qajeti bolyp qalar-aý degen oı qaperimizge kirmegenine tań qalamyn. Bári jelge ushyp joǵalypty. Onyń ústine bizde jazý stoly, qalam-qaǵaz saqtar ataýly oryn da bolmaǵan ǵoı. As úıde me, tereze jaqtaý turyp pa, áıteýir, jazyp-syzǵan bolyp edik te, olardyń kóbisi (jarıalana qoımasa) keıde ushty-kúıli joǵalyp jatatyn.

Osyndaıda oılaısyń, orys ádebıetindegi Pýshkınniń Mıhaılovskoe, Tolstoıdyń Iasnaıa Polána, Týrgenevtiń Spastı Lýtınovosy, odan bergi Chýkovskııdiń, Sholohovtardyń da sol ózderine qaraǵan atamekenderinde ǵuryp ta eńbek etýlerine múmkinshilikteri bolǵan ǵoı. Qazaq jazýshylarynyń bir de biriniń mańdaıyna sol baqyt buıyrmapty. Kúnkóris degen de qyr sońynan qalmaıtyn bir pále, baspasy, baspasózi bar astanaǵa qaraı úımelemese, jyraqta jatyp, sanat túgili sanǵa da qosyla almasy haq. Áıtpese, Qastekter sol Taldybulaǵyn baýyryna basyp, birjola turaqtanyp qalsa, alańsyz tirlik keshýine jaǵdaıy bolsa, qazirgisinen de ónimdirek eńbek eter me edi, kim biledi.

Qazir, árıne, qaltasy barǵa taltańdap qalar múmkindik týdy, biraq qazaq jazýshylarynyń basym kópshiliginde ol da joq, bárinen maqrum, basqasyn bylaı qoıǵanda on-on bes jyl kim kóringenniń esiginde, bireýdiń eski úıshigin jaldap kelip, ábden eseıip balaly-shaǵaly bolǵanda ǵana qoly ázer jetken páterinde de keń otyryp shyǵarmashylyqpen aınalysa qoıar jaǵdaıy barlarynyń ózi saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana bolyp keldi ǵoı.

Qastektiń azamat hám aqyn bolyp qalyptasýyna óziniń ol týǵan aýylynyń yqpal-áseri bolǵany aıdan anyq. Joǵaryda bir aıtqanymyzdaı, sol óńirdiń ertegige uqsaǵan tabıǵı bolmysy, jap-jasyl jotalary, aspanmen tildesken seńgir-seńgir taý silemderi bala kóńilin qaı-qaıdaǵy jeteleri sózsiz edi. "Árkimniń týǵan jeri — Mysyr shahary" dep otyrǵan túgim joq, shyn mánińde uıqydaǵy sezimdi eriksiz oıatardaı qupıa-qyrtysy kóp aýyl bolatyn. Qazir kóbiniń attaryn umyttym, sol aýylda áńgimeshil de, ertegishi de qarttar kóp bolatyn edi. Birine biri uqsamaıtyn. Bas qosa qalǵan jerlerde bala bitken sol bir kózinen meıirim, kómekeıinen nur tógilip turatyn qarıalardyń aýzyna qaraýshy edik. Ol aýylda túrli-túrli gazetter men jýrnaldarǵa habar oshar jazyp, el tirliginen habar berip turatyn kisilerge de kári-jastyń bári qurmetpen qaraıtynyn bilýshi ek. Bul da jas sezimge áser etpeı qoıǵan joq. "Bolmasań da uqsap baq,: degen Abaı sózin ustanyp ósken urpaq eliktemeı, solyqtamaı tura almas ta edi.

Keıin kele, biz ábden dostasyp, syrlasyp, syılasyp, aralas-quralas bola bastaǵan kezde Qastek taǵy bir áńgimeniń shetin shyǵarǵan edi. Ózi sol toǵyzynshy ne onynshy klasta oqyp júrgen kezde bulardyń mektebine aty-jóni endi-endi aınalasyna máshhúr bola bastaǵan jas aqyn Tóleýjan Ismaılov muǵalim bolyp keledi. Joǵarǵy klastarǵa ol qazaq tili men ádebıetinen sabaq beripti. "Jer aýyp kelipti degen bir sybysty estip edik, — deıtin Qastek. — Tóleýjan ózi sıaqty jolbarys júrek eki-úsh jas joldasymen birge túkirigi jerge túspeı turǵan Hrýshevke hat jazsa kerek. Álde jedelhat joldaǵan ba?! Stalındi qaralaýǵa qarsylyq bildiripti.

Áıteýir bizge jumbaq bir qylyǵy úshin astanadan alastalǵan. Shashyn jelkesine túsirip, jelbiretip jiberýi de, súıretilgen uzyn qara juqa paltosy da, qys ishinde aıaǵyna bizge tańsyq bátińke kıip júrýi de kóńilimizdi eriksiz burǵyzǵan. Aıaly kózderimen aınalasyna baıyppen shola qarap, aqsur júziniń lezde qyzaryp shyǵa keletini de ózine jarasyp turýshy edi. Bárimiz de oǵan elikteı bastadyq.

Sabaq ótkizýi eshkimge uqsamaıtyn. Ár jazýshy-aqynnyń ózgeden aıyrmashylyǵy, ózine ǵana tán stıldik ereksheligi, jazý máneri bolatynyn ártúrli mysaldarmen dáleldeı otyryp, sanamyzǵa sińire beretin. Bizdiń shaǵyn aýylǵa buryn-sondy bul óńirde bolmaǵan álde bir tosyn lep kelip qosylǵandaı bolyp edi. Eti tiri deıtin balalardyń bári birden-aq ádebıetshi bolyp shyǵa keldik. Bárimiz de Tóleýjan aǵanyń qasynan úıirilip shyqpaıtynbyz. Er balalar soǵan uqsap shash qoıa bastadyq, shetimizden óleń jazamyz, óleń jaza almaǵanymyz túrli gazetterge maqala jazyp jiberip turýdy ádetke aınaldyrdyq. Tipti sol Tóleýjan muǵalimge uqsap baıpaǵy bar juqa etik kıý de daǵdy bola bastap edi...".

Árıne, zeıindi de zerdeli bala qudaı bergen darynynyń arqasynda Tóleýjan dárisinsiz de aqyn bolyp ketýi múmkin edi. Biraq sol balań kezde álgindeı aǵa aqynnyń aldyn kórýi, aqylyn tyńdaýy ony dara da sara jolǵa tezirek salyp jibergeni shyndyq shyǵar.

Bul Qastektiń sózi bolsa, 1958-1960 jyldary biz de Tóleýjan aqynnyń sońyna ilesip, onyń tóńiregindegilerdiń tobyn kóbeıtip, qaıda barsa qasynan qalmaıtyn bolǵanbyz. Sonda Qastekten estigen áńgimemizge óz áserimiz qosylyp aqyn aǵamyzdyń aýyzynan shyqqan árbir sózdi qaǵyp alyp, aıtqanyn eki etpeıtin múrıtterindeı bolyp júrip, kópten aılar men kúnderdi birge de ótkizgenbiz. Aramyzdan erterek ketken Tóleýjan Ismaılovtyń adamı bolmysy, shyǵarmashylyq ómiri bizge de áser etpedi dep aıtýǵa aýyz barmaıtyny da sodan.

Qaı aqyn bolmasyn, ras ol shynaıy aqyn bolsa, eń aldymen óleńdegi óz portretin jasaıtyny anyq. Ózgege sony úlgi etip usynady. Qabyldaý — qabyldamaý, árıne, oqyrmannyń erkinde.

Qastektiń de:

Synaǵysh óz jurtym da,
Syrbazbyn sol úshin de:
Bútinderim — syrtymda,
Jyrtyqtarym — ishimde.
Qatty meniń uıqym da,
Tátti meniń túsim de.
Qýanyshym — syrtymda,
Kúıinishim — ishimde.
Jolamadym jyltyńǵa
Bereke joq isinde,
Kisiligim — syrtymda,
Pendeligim — ishimde.
Qul bolmadym qulqynǵa,
Qaldym qamsyz pishinde:
Toqshylyǵym — syrtymda,
Asharshylyq — ishimde.
Qosylsam bir qıqýǵa,
Qyzbalyq dep túsinbe.
Batyldyǵym — syrtymda,
Úreılerim — ishimde.
Jyǵylǵan joq murtym da
Mújilgen joq tisim de.
Densaýlyǵym — syrtymda
Syrqattarym — ishimde.
Jaýlarymdy qurtýǵa
Jeter edi kúshim de,
Jaqyndarym — syrtymda.
Jaýlarym óz ishimde, —

deıtin óleńi bar. Tup-týra óz beınesin, bolmys-bitimin aınytpaı bergen de qoıǵan. Kóp syryn syrtqa shyǵara qoımaı, ishke búgip ádettengen buıyǵy tirligi de boı kórsetip qalady. Ol shynynda da bireýdi asyra maqtaý, asyǵa dattaý degendi bilgen emes. Áldekimdershe " osy bir ońtaıly tusta kózge tússem, kórinip qalsam" degen ádetke de úıir bola qoımapty. Osy kúnderdiń ózinde de kópshilik bolyp bas qosa qalǵan alqaly jıyndarda shetkeri bir qaǵa beristeý jerde oqshaý ǵana ońasha otyrady da, elden buryn turyp ún-túnsiz óz jónine kete beredi. Sodan da bolar, bálkim, kóp adam búginde onyń bar-joǵynyń ózinen habarsyz, olaı deıtinim osy bıyl bolar, "Ádebıet aıdyny" gazeti qyzmetkerleriniń birimen áńgimelesip otyryp áldene másele tóńireginde "Qastek Baıanbaev bylaı dep edi" — degendi aıtyp qalǵanym bartyn. Sonda áńgimelesip otyrǵan álgi jigit aǵasy jasyndaǵy azamattyń: "Ol kisi áli bar ma edi?!" — degeni ǵoı, tóbemnen jaı túskendeı etip.

Orta jastan asqan tanys-bilis taǵy bir áıeldiń de jolshybaıǵy áńgime ústinde : "Qastek Baıanbaı áli tiri me?" — dep suraǵany bar-tuǵyn. "E, tiri emeı, osy ózimiz sıaqty, áli jetpiske de tolǵan joq!" — degen edim, sasqalaqtap qalyp. "Qaıdan bileıin, ol kisiniń óleńderin baıaǵyda oqýlyqtan oqýshy edik", — dep túr álgi áıel.

Osy bir jaısyz áńgimelerdi, ishime syımaǵan soń, Qastektiń ózine de aıttym. Árıne, yńǵaısyzdana turyp, qysyla jetkizgen bolatynmyn. "E, bilemin ony, — dedi Qastek, — "Siz áli bar ma edińiz?" — dep ózimnen de tike suraǵandar bolǵan".

Qastek óziniń taǵy da bir "Ómir súrip kelemin" dep atalatyn óleńin:

Ýaqytym joq bos ótken,
Taǵdyrǵa joq esh ókpem.
Ómir súrip kórmeppin,
Áıteýir, men eseppen! —

dep támamdaıdy.

Onysy da ras shyǵar deısiń. Óıtkeni onyń álde bir ishki eseppen ózgeden erekshe bola qoıaıynshy dep jalǵan namysqa ergenin de, áldekimderge syrttaı ǵana eliktep, " joq-bardy tergenin" de kórgen emespiz. Qolyna alǵan isi qomaqty ma, joq pa, mańyzdy ma, mánsiz be, ol eshqashan aýyrdyń ústi, jeńildiń astyn izdep, tústi qaraý degendi bilgen emes. Qaı iske de týa bitti yjdaǵatymen janyn sala, boıdaǵy baryn sala kirisetin. Bul jaǵynan kelgende eshkimge uqsamaǵany ras. Joǵaryda bir sóz arasy aıta ketkenimizdeı,

ondaıda óz degeni bolmasa, ara aǵaıyn sózine qulaq asyp, alǵan betinen aýytqý degendi de bilgen emes. 1963-1965 jyldary Qastek ekeýimiz "Jańa ómir" atalatyn Alakól aýdandyq gazeti redaksıasynda birge qyzmet istedik. Jumysqa shógel, aınalasyna tózimdi, eki sóıleý degendi bilmeıtin Qastek mineziniń kop qyryna sol kezden beri qanyq bola túsip em. Keıin kele kórshiles baspalarda dárejesi deńgeıles qyzmet atqardyq. Sonda... qashan izdep barsań da ol óz ornynan tabylatyn. Elteń-selteńi joǵyn onsyz da bilemiz ǵoı, biraq udaıy ǵana qoı qurttaǵan qoıshydaı bolyp, alasy da, qulasy da bar ózgelerdiń qoljazbasyna sonshalyq shuqshıyp otyrýdyń ne ekenin men túsinbeı- aq kettim. Báz-birde oǵan ázil-shyny aralas: "Osynshama ezilip otyra berýdiń keregi qansha, Qaseke? — deýshi edim. — Sodan tapqan paıdań, alǵan alǵysyń qaısy? Jetpeı jatqan tusy bolsa avtordyń ózi jaýap beredi ǵoı, sonshalyq qadalmaı-aq qoımaısyń ba?". Ol saspaıdy. Jaltaryp, jaba toqyp ta jatpaıdy. "Osy jasyma sheıin ózim ustanǵan jolymnan taıdyryp qaıtesiń

meni!" — deıtin de qoıatyn sabyrmen. "Jalyn" baspasynda, keıin "Balaýsa" baspasynda bas redaktor bola júrip te osy bir ádetinen jańylǵan emes. Tipti sol "Balaýsanyń" bildeı dırektory, aty áıgili Qadyr Myrzalıevtiń ózi de keıbir aldyna kelgen azamattardyń kóńilin qımaı qaısybir pisýi kemdeý qoljazbasyna kóz juma qaraǵysy kelip, Qastekke qulaq qaǵys etkeninde de, bastyq eken dep tilin ala qoımapty. Ony da sol baspada Qastekpen birge qyzmet istegen aty dardaı jigitterdiń birazynan estigenmin.

Onysyn durys dep te, burys dep te aıta almaımyn, biraq óz degeni bolmasa aǵaıyn arasyndaǵy pendeshilik ymyraǵa áke dese kóne qoımaıtyn,óz kóńili bura tartqan jaǵynan burylý degendi bilmeıtin sondaı bir kereǵar minezi bary ras. Sony biletin jigitter, áıteýir, býynsyz jerge pyshaq uryp, Qastektiń aldyna kóp bara bermeıdi.

Sonaý bir jyly, 1982 jyldyń kúzi-aý deımin, ekeýmiz de qatty syılap, ózimizge ustaz tutyp júrgen aqyn aǵamyz Ádilbek Abaıdildanov elý jasqa toldy da, sol kisiniń shashbaýyn kóterip týǵan jeri Aqsý óńirine birge baryp qaıtýǵa kelisim bergenbiz. Jazýshylar odaǵynyń sol kezgi basshylary da qoldap, jol shyǵynyn kóterip alǵan. Ádekeń ol kezde boıdaq. Bylaı da toı-dýman, dúbirli-dúrmekti jek kórmeıtin aqyn, áıel baqylaýynan bosaǵasyn sal-serilik júristi údete bastaǵanyn bilemiz. İshýge de, jeýge de ket ári emes. Sony jaqsy biletin biz: "Aqyry sońyńyzǵa eretin bolsaq, bylaı isteımiz" dep kókemizge shart qoıdyq. Iaǵnı, úsheýmiz de osy joly el aralap qaıtyp kelgenge deıin ishimdik ataýlyny aýzymyzǵa almaıtyn bolyp kelistik. Ádekeń de aıtqanymyzdan alshaq ketpeýshi edi, bizdi qoldap, qýattap, ýádege qaryq qyldy da, jolǵa daıyndala bastadyq.

Dál júrer kúni, aldyn-ala kelisip alǵanymyzdaı, Qastek ekeýimiz jol qapshyǵymyzdy arqalap, Ádekeńniń úıine barmaımyz ba. Dańǵyraǵan bes bólmeli úıdiń dálizinde qannan-qapersiz áldene áýendi yńyldap qoıyp aqyn aǵamyz júr. Oıynda túk joq. Muntazdaı ǵana bolyp júretin kisimizdiń túri adam kórgisiz, bet-aýzy isińki, saqal-murty da alynbaǵan. Úıinde bizge beıtanys taǵy bireýler bar sıaqtandy. Bizdi kóre sala aǵamyz qoıarda-qoımaı solardyń birin dúkennen sharap ákelýge jumsady. Bizdiń azar da bezer bola bas tartqanymyzǵa qaramaı, "jolymyzdy jýyp jibereıik", — dep stolǵa qyrly staqandardy qatarlastyra qoıa bastady. "Ýáde qaıda, Ádeke?" — dedi, Qastek qabaq túıe qatýlanyp. "Áı, myna bir jigitter kelip qap, túk etpeıdi. Al, qane!" — dep, áli de qyzýlaý Ádekeń staqandy qolyna alyp elpildete túsip edi, Qastek ornynan turdy da, lám-mım demesten qapshyǵyn qolyna ustaı syrtqa bettedi. Sólbireıip sońynan men ilestim. Ne isterin bilmeı, daǵdaryp Ádekeń sol ańyrǵan kúıi ún-túnsiz qala bergen.

Tórt-bes saǵattan soń ol kisi maǵan telefon soqty: "Áı, Sáken, ana qara tas aıtqanǵa kónip endi jibı qoımas, sen jumsaǵyraq ediń, ekeýlep júre bersek qaıtedi, el-jurt kútil otyr ǵoı?" — dep.

Aǵataı, azyn-aýlaq abyroı-bedelim bar edi, sizge ilesem dep endi sodan aıyrylar jaıym joq", — dep, bir jaǵy aınaldyryp, men de ıkemge kóne qoımadym. Sóıtip, aǵamyzǵa ókpelep biz qaldyq ta, Ádekeń basqa bireýlerdi ertip eline qaraı attanǵan.

Sol Ádekeń aıtqandaı, eshkimniń de ıip ákelip ıkemdeı qoıamyn degenine kónbeıtin Qastektiń oqshaý bir qylyǵyna ózim de ushyraǵanym bar. Onda ol "Jalyn" baspasynda bas redaktordyń orynbasary bolyp istep júrgen. Baspadan shyǵatyn óleń kitaptarynyń bári sonyń qolynan ótedi, aq degeni - alǵys, qara degeni — qarǵys. "Barmaıdy" — dep, kesip-pishedi, boldy. Endi ony raıynan qaıtaramyn dep aıtqan ýájińniń bári jelge ushty deı ber. Avtor túgili baspanyń bastyǵy da, basqasy da raıynan qaıtaryp, jibite almasy haq.

Meniń de kezekti bir kitabym sol baspadan shyqqaly jatqan. Baspa dırektory Qaldarbek, bas redaktory Beksultandar qulshynyp, qatyryp shyǵaryp beremiz dep, qoldaryn ýqalap otyrǵan. Sol kitap ishinde ózime óte unaıtyn. Bir aq boz at túsime kóp kiredi" degen óleń bar edi. "Aqboz minip atoılar qazaq qaıda!" — dep te meni, kim bilsin, mazaqtaı ma?

(Qylp etsin qaıteıin ishim eptep,)
Tynym bermeı turady kisinep kep!
Bala jastan qanyma ǵurpy sińgen,
Ne jaqsylyq jasadym jurt úshin men,
Azaptaı ma sony aıtyp, mazaqtaı ma —
Bir aqboz at shyqpaı-aq júr túsimnen! —

dep aıaqtalatyn sol óleńge Qastektiń aıyryqsha shuqshıyp: "Uıatshyldyq saryn bar, — dedi me, — astarynda bulyńǵyr birdeńe bar", — dedi me, áıteýir, qadalyp otyryp, jalynyp-jalbarynǵanyma da qaramaı, óndiriske keteıin dep turǵan qoljazbadan aldyrtyp tastaǵany ǵoı. Soǵan bola ólerdeı ókpelegen men eki-úsh aı boıyna Qastektiń mańyna da jolamaı, sálem de bermeı, sálemin de almaı, toń-teris, dúrdaraz kúı keshkenim bar.

Kitap redaktory Serikbaı Ospanov edi, ańqyldap qalǵan aqkóńil jigit. Sol umytyp ketti me, álde Qastektiń ózi ańǵarmaı qaldy ma, áıteýir kitap túptelerińde qarasam, álgi óleńim sol qalpy tur eken. Serikbaıdan surasam, "bilmeımin, sirá ózi jibergen bolar" — dedi. Sonyń aldynda ǵana basqa da bir top óleńimmen birge "Aqboz at..." ta "Qazaq ádebıeti" gazetinde jarıalanǵan bolatyn. "E, sony oqyp oılanǵan ǵoı, aqylǵa sala kelip, "zıansyz" ekenine kózi jetken soń jibergen shyǵar" dep túıgen edim.

Sóıttim de, biz sıaqty syryn syrtqa shyǵara qoıýǵa joq, biraq maǵan degen onyń da azyn-aýlaq ókpe-nazy baryn biletin bolǵandyqtan, "kóńil kiri aıtsa keledi" dep, sonyń bárin aldyna baryp jýyp-shaımaqqa ústińgi qabatqa kóterildim. Jyly-jyly sóz aıtyp, aqyry túsiniskendeı bolyp, tatýlasyp taraǵanbyz.

Sonyń artynsha entigip Serikbaı inim jetsin. "Oıbaı, Qastek aǵam eki aıaǵymdy bir etikke tyqty. "Men kórsetken óleńdi nege alyp tastamaǵansyń?" — dep. Aqyry aldyryp tyndy", — deıdi. "Qap-aı, á! — dedim men kúlip, álginde ǵana tatýlasyp edik, sál aıaldaı turmaǵan ekem de!"

Serikbaı sol sózimdi de aıtyp barypty. Taǵy bir jolyqqanda Qastek: "Sen erterek tatýlasyppyn dep ókinip júr deıdi ǵoı, ras pa?" — dep suraǵan. Jalǵan edi deı almadym men de.

Biraq ókpe de, renish te umytylady. Jaman adamnyń ókpesi basy jerge jetkenshe ekenin ekeýmiz de jaqsy bilemiz. Jasandylyǵy joq, týa bitti minezi sol bolǵan soń Qastekke de kóp ókpeleı bermeımin, artyq-aýyz minin keshirýge beıim turam. "Kóp aıtsa kónbeıtin, jurt aıtsa — bolmaıtyn", ózinen basqanyń aıtaǵyna erip, aıdaýyna júrmeıtin, kisi sózin qulaǵyna ilip, tyńdaı qoıý degendi de bilmeıtin Qastektiń ózime málim bir qyry, mine, osyndaı edi... Qartaıyp baryp sertten taısa ózi biledi, áıteýir biz biletin qazirgi qazaq poezıasy, onyń ishinde balalar ádebıeti korıfeıleriniń biri, biri ǵana emes, biregeıi Qastek Baıanbaı osyndaı adam!

Áldeneshe jan shyǵyp denem meniń,
Janǵa batqan quldyrap jónelgenim.
Ómirdegi eń qatty qulaǵanym —
Pendelikke deıin men tómendedim.
Qaıta turdym, shashyrap joǵalmadym,
Qoltyǵymnan demedi meni armanym.
Ómirdegi eń bıik shyrqaǵanym —
Adamdyqqa deıin men joǵarladym, —

deıdi ol "Joǵarylaý men tómendeý" atalatyn óleńinde. Ózi týrasynda budan ashshy, budan asqaq aıtý múmkin de emes sıaqty.

Jalpy, Qastek óleńderi, ókinishke qaraı, áli de bolsa keshe ǵana tán barsha mol daýsymen erkin, kósile shyǵa. keńinen óris ala al maı jatqandaı bolyp kórinedi de turady maǵan. Onyń eshqandaı qoıyrtpaq-qospasyz, opa-dalapsyz, syldyrmaq-syrǵasyz qalpyndaǵy qazaqy jyrlary qazirgi jastarǵa, bálkim, barynsha qarapaıym bolyp ta kórinýi múmkin. Biraq qara-dúrsin emes, sóz tanyr kisi bolsa qatparly da, qyrtysy qalyń osy bir shyǵarmalardyń qaýqaryn da sanaǵa túser salmaǵyn da birden ańǵarar edi. Amal ne, sol bir qunarly oı, ishki tolǵanys pen bulqynys-buralańǵa toly qundy tujyrymdar ádebı synda da áli anyq baǵasyn ala almaı keledi. Sony eskerte otyryp, biz búgingi mereıtoı tusynda Qastek aqyn mineziniń ózindik bir qyryna ǵana toqtala ketýdi paryz sanaǵan bolatynbyz. Qalǵanyn taǵy kóre jatarmyz, dedik.

2006 jyl.
"Ádebıet aıdyny" gazeti

---