InfoHub Logo

Densaýlyq jáne aýyrý mıdyń baqylaýynda

Adamnyń kóńil kúıi, minez-qulqy kóp jaǵdaıda ishki múshelerdiń jumysyna baılanysty. Barlyq músheler belgili tártip boıynsha jumys istegen kezde, biz ne júregimizdi, ne baýyrymyzdy, ne búıregimizdi, ne asqazanymyzdy sezbeımiz. Sergektilik sezim, kúshtiń qosylýy men denniń saýlyǵy jaqsy kóńil-kúı týdyrady.

Barlyq músheler men olar atqaratyn qyzmetterdiń qalypty damýy, ózara durys áreketteri, syrtqy jáne ishki orta jaǵdaılary áserinen organızm úshin paıdaly reaksıalardyń bolýy densaýlyqty qalyptastyrady. Osy qubylystardyń bári mıdyń baqylaýymen júrip jatady. Ádette biz ishki múshelerden keletin ımpúlster jóninde bile bermeımiz, demek músheler qalypty jaǵdaıda jumys isteıdi, reflekster ol jerden tómengi qyrtysasty deńgeıde, tómengi sana sheginde tuıyqtalyp, qyrtysqa tek qajetti, mańyzdy ımpúlster ǵana baryp turady.

Múshelerdiń jumysy buzylǵan jaǵdaıda, olardyń reseptorlarynda ımpúlster paıda bolady da, mıǵa barady. Múshelerdiń aýyrǵany adamnyń kóńil-kúıine áser etip, adamnyń bir jeri shanshyp, kúıip, syrqyrap, solqyldap, janyp turǵandaı jáne t.b. sezinedi.

İshki músheler de mıǵa yqpalyn tıgize otyryp, ózderi de onyń jumysyna áser etedi. Qaýip-qaterli mınýtta kúsh on ese artyp, qyrtys ortalyqtaryna kúshti ımpúlster kelip, barlyq músheler belsendi jaǵdaıǵa kóshetindigi belgili.

Qyrtys jáne qyrtysasty ortalyqtar organızm qandaı jaǵdaıda bolmasyn, ıaǵnı aýyrý ma, saý ma, bir-birine tyǵyz baılanysty. Olardyń ózara áserine túsinik berip jáne ózine qoldanyp, kórip baıqaǵan I.P.Pavlov.

I. P. Pavlov 1931 jyly qatty syrqattanyp, óte álsizdengen. Onyń ótinishi boıynsha ózi jatqan tósektiń qasyna, oryndyqtyń ústine úlken tabaqqa sý quıdyryp qoıyp, qolynyń saýsaqtaryn tabaqtaǵy sýǵa salyp shalpyldatady. Nege olaı istep jatyrsyz degen dárigerdiń suraǵyna I. P. Pavlov bylaı dep jaýap bergen: «Men qaryz alyp otyrmyn. Ózderińiz oılap kórińizdershi, men qatty júdep kettim, mı qyrtystarym álsiredi... Qaıdan kúsh alý kerek? Mine, men oılap taptym. Men erterek balalyq shaǵymda sýda shomylýdy, maltýdy jaqsy kóretin edim – sonyń barlyǵy maǵan tek qýanysh múmkindigin beretin. Mine, qazir sýdy sholpyldatyp men qýanysh tanımyn, kúshtiń qalaı kelip jatqanyn sezinýdemin. Men zarádtalyp, mı qyrtysynyń tómengi bólimderin nyǵaıtyp otyrmyn». I. P. Pavlov qyrtysasty ortalyqtardy júıke júıesiniń orasan zor akýmýlátory dep ataǵan.

Kóptegen ishki aýrýlar syrtqy orta faktorlarynyń áserinen paıda bolýy múmkin. Mysaly, avtokóliktiń kenet qatty dybysynan adamnyń talyp qalý jaǵdaıynyń týra kelýi. Sonda osy dybystyń saldary onyń talyp qalýyna sebep boldy. Sary georgına degen gúldi ósimdiktiń ornyn aýystyryp otyrǵyzý kezinde baǵban júreginiń aıný ustamasyn baıqaǵan, sol kezden bastap sary tústi kórgende júregi aınıtyn bolǵan.

Ǵalymdar, jan-júıkeniń kúshti kúızelisinen keıin sýsamyr (qantty dıabet) aýrýyna kóptegen adamdardyń shaldyqqandaryn baıqaǵan. Oǵan ishki múshelerdiń jumysyn retteıtin qyrtys ortalyqtaryna mólsherden artyq kúshtiń túsýi sebep bolǵan.

Qaıǵy men qorqynysh densaýlyqty qajytady

Eski dárigerlik keńeste: «Júrektegi barlyq ókinishti joıý kerek» dep aıtylǵan. Al, akademık V. M. Behterev «Árbir aýyrý adam óz aýrýymen japa shekse, oǵan taǵy qorqynysh qosylady» degen. Saryýaıym aýyrýdyń eń joǵarǵy áreketshil nıettesi bolyp sanalady. Erte zamandaǵy dárigerlerdiń biri – sırıalyq Abýl Faradja «Aýyrý adamnyń kóńil-kúıiniń óziniń saýyǵyp ketýine áseri» jóninde aıtyp ketken. Ol dárigerdiń aýyrý adammen bolǵan sózin dálelge keltirgen: «Qara, biz úsheýmiz – men, sen jáne aýrý. Sondyqtan, eger sen men jaqta bolsań, biz ekeýmiz onyń jalǵyz ózin ońaı jeńe alamyz. Al, eger sen ol jaqqa aýyp ketseń, meniń jalǵyz ózimniń ekeýińdi jeńýge jaǵdaıym kelmeıdi» degen. Eger aýrý adam óz syrqatyna úreılenbese, onda ol emdeýge kómektesedi.

Eski medısınalyq ádebıette oba aýyrýy jóninde úlgi bolarlyq ańyz keltirilgen. Oba áıel obrazynda, oǵan kezdesken bir jolaýshyǵa, bir qalanyń adamdarynyń belgili bóligin qyryp-joıýǵa ýáde bergen. Qaza tapqandardyń sany odan birneshe ese artyq bolyp, obany óz sózinde turmady dep kinalaǵan. Sonda oba oǵan bylaı dep jaýap bergen: «Aıtqan mólsherden qazanyń artyq bolýy maǵan baılanysty emes, adamdardyń qorqyp úreılenýinen boldy».

XI ǵasyrdyń ózinde Orta Azıanyń kórnekti dárigeri jáne ǵalymy Avısenna (Ibn-Sına) alǵashqy qyzyqty tájirıbe júrgizip, organızmniń jaǵdaıyna júıke júıesiniń áserin tapqyrlyqpen dáleldegen. Ol úshin Ibn Sına eki toqtyǵa tájirıbe jasaǵan. Toqtylardy jeke-jeke ustap, ekeýin de bir túrli jemmen birdeı mólsherde azyqtandyrady. Bir toqtyny qasqyrdyń janynda ustaǵan. Ol mazasyzdanyp, úrkip, kóp keshikpeı-aq aryqtap, aýrýǵa shaldyqqan. Ekinshisi qasqyrdan aýlaq tynyshtyq jaǵdaıda bolǵandyqtan deni saý, jaqsy ósken. Demek, júıke júıesin tynyshtyqta saqtaý, nyǵaıtý, onyń qalypty jaǵdaıdaǵy qabilettiligin qorǵaý – ómir kilti.

I. P. Pavlovtyń laboratorıasynda kóptegen tájirıbelerdiń qorytyndylary da osy jaǵdaıdy dáleldep otyr. Itterdiń júıke júıesine shamadan tys kúsh túsirgen jaǵdaıda, olar aýyrýǵa shaldyǵyp, tez qartaıyp, ólimge ushyraǵan.

Densaýlyq óz qolymyzda

Adamnyń organızmine mı qyrtystarynyń áser etýi óte kúrdeli jáne názik. Árbir adam onyń densaýlyǵy júıke júıesiniń baqylaýynda bolatyndyǵyn jáne onyń jaǵdaıy jalpy kóńil-kúıin anyqtap otyratyndyǵyn bilýi tıis. Ártúrli sebepter ony ózgertýi múmkin jáne de nashar kóńil-kúımen kúrese bilý kerek. Ol ózińe de jáne aınalańa da unamsyz, jumys qabiletińdi nasharlatady, densaýlyqqa zıan keltiredi. Ózińdi-óziń meńgere bil, óz minez-qulqyńdy úıde, jumysta, mektepte retteı alatyn bol. Rýhtyń qýanyshty, kóterińki jaǵdaıy deneni nyǵaıta túsedi.

«Adam qýanyshtan jasaryp ketti», «Qýanysh qanattandyrady jáne kúsh on eselenedi» dep aıtady. Kóńildi adamdar, ázilqoı, optımıser ońaı aıyǵyp ketedi jáne erkinen aıyrylǵan jaǵdaıda buny basynan jeńil ótkizedi, al qaıǵy-ýaıymǵa, qorqynysh pen úreıge berilgen adamdar qatty jáne uzaq aýyrady. Árıne, tek sergektik jáne qýanysh árkez kelgen dertti emdeýge múmkindik týǵyzady deý durys emes.

I. P. Pavlov júıke júıesi kúshti adamdar bar, olardy eshqandaı aýrý jeńe almaıdy degen. Ondaı júıke júıesi kúshti adamdardy orta shynyqtyryp, kóptegen aýrýlarǵa qarsy tura alady. Júıke júıesiniń joǵary tonýsta bolýyn saqtaý, nyǵaıtý mańyzdy, óıtkeni ol – densaýlyqtyń kúshti qamaly.

Maqsatqa umtylý, qoǵam ıgiligine qyzmet etý, qıynshylyqtardy jeńe bilý adamdy kúsheıtedi, onyń rýhanı kúshi men densaýlyǵyn shynyqtyrady . Jylylyqty súıetin orta, júıke júıesi kúshti adamnyń ózin de aıanyshty, álsiz, júdeý kúıge kóshirýi múmkin. Yntymaqty ujym – zor kúsh. Ol jumys pen densaýlyq úshin eń jaqsy jaǵdaı. Jalpy iske jalpylaı kúres adamda úlken rýhanı kúsh damytady jáne de ol qatań qıynshylyqtardy ótkizýte múmkindik beredi. Adamǵa degen kishipeıildilik – jaqsy ortanyń biri. Súıispenshilik jáne dostyq aýrý men ólimnen kúshti.

Biz óz densaýlyǵymyzǵa qansha qamqorlyq jasaǵannyń ózinde jáne gıgıenalyq erejelerdi qansha qatań saqtaǵannyń ózinde, joǵary moraldyq talaptaný jáne sana-sezim bolmasa, adamnyń ómiri beker jáne qyzyqsyz.

Sóz joq óz basyńnyń qamyn oılaý – aqyldyń taıazdyǵy jáne mánsiz ómir. Eger «ómir óz qolyńda» dep aıtatyn bolsaq, onda basqalardyń ıgiligi úshin degendi qosý kerek. Sonda ol adamgershilik sezimdi bildiredi. Árbir adamnyń eline, halqyna degen súıispenshilik sezimin joǵary ustaǵany abzal. Paıǵambarymyz: «Otanyn súıý – ımandylyq» degen.

S.Jumabaev, profesor

Z.Tuńǵyshbaeva, Dosent

Oqýǵa keńes beremiz:

Cport mıdy tynyqtyrady - ǵalymdar

Este saqtaý, zeıin salý jáne oı jınaqtaýǵa paıdaly 10 azyq

Mıǵa keri áser etetin 10 nárse

Mıǵa zıan keltiretin azyqtar

Adam mıyna qatysty 30 qyzyqty derek

Zerdeńizdi damytatyn paıdaly 7 daǵdy

Temekiniń mıǵa beretin zıandary

Mıǵa paıdaly jáne zıandy ónimder

Jańa málimetti eske saqtaýdyń úzdik ádisi

---