InfoHub Logo

 

Kózińdi ash, oıan, qazaq, kóter basty,
Ótkizbeı qarańǵyda beker jasty!
Jer ketti, din nasharlap, hal haram bop,
Qazaǵym, endi jatý jaramas- ty!

 

Sóz basy

Dúnıege qatynasyp júrgen oqyǵan zattarymyz bolmasa bizdiń ǵumýmı¹ qazaq halqy faıdaly máselelerden bıhabar edi. Sebebi: darıa qasynda tamshy sekildi, oqyǵandarymyz azdyqtan, halqymyz sháhár² retinshe emes, kóshpeli hár jerde bytyrap júrgendikten, zaman ahýalynan habar bilerlik oqýǵa óz tilimizde gazet joqtyqtan, tatar týǵandarymyzdyń ádebı tilmenen jazylǵan gazetteri oqý oqymaǵan halyqqa túsiniksizdiginen, dúnıede bolyp jatqan ǵájáıip³ ýá⁴ gáráıipten⁵ faıdalana almaı, bizdiń halyq dúnıe saraıynyń bir qarańǵy túkbirinde uıyqtap, umyt qalǵan sekildi bolyp tur, chúnkı⁶: zamanymyz kún saıyn túrlenip keledi, munan buryn ótken on bes jylmenen búgingi hálimizdi salystyrsańyz da az ýaqytta kóp tarshylyqta qalǵan sekildimiz. Áli de bolsa burynǵydaı qozǵalmaı ǵafıldyqta⁷ jata bersek, endi az zamanda neshik bolashaqpyz?

Qoı, búıtpelik, hár halyqtyń kúshi húner bolsa, húnerge Allataǵala qasynda húmmátimiz⁸ saıasynda biz qazaqtar da ortaq bolsaq kerek, sonyń úshin musylmansha ǵylymdar oqyp, dinimizdi tanyp, nadandardyń kózin qoıyp, kóńilin ashyp munymen ahırettik⁹ paıdamyzdy tabalyq. Ekinshi, dúnıemizde qajetti haqylarymyzdy¹⁰ alyp, jerimizdi, malymyzdysaqtaý úshin, basqalardan horlyq kórmes úshin, oryssha oqyp húnerli bolalyq. Oryssha bilmegendiktiń zararyn¹¹ bilý faryz¹² dárejesinde qajet ekendigin minen munan baıqańyz: Rossıa memleketinde júzqyryq mıllıonnan artyǵyraq halyq bar, hámmási¹³ júz toǵyz tilmen sóıleıdi, sonyń ishinde ústin¹⁴ til orys tili, kúlli¹⁵ húkimet mekemelerindegi jumystar orys tilinde bolady, zakondar hám solaısha.

hár kim óz qolynda baryna jomart bolǵany sekildi, men de óz maǵlumatymsha bıshara halqymyzǵa faıda keltirmek ámlhılá¹⁶ úshbý rısalany jazdym.

Mirjaqyp Dýlatov, 1909.

¹ ǵumýmı - jalpy
² sháhár - qala
³  ǵájáıip - tańyrqarlyq
⁴ ýá - jáne
⁵ ǵáráıip - keremet, tańsyq
⁶ chúnkı - óıtkeni
⁷ ǵafıl - bilmeý, bilimsiz
⁸ húmmát - ynta, talap
⁹ ahıret - o dúnıe
¹⁰ haqylarymyz - prapolarymyz
¹¹ zarar - zıan, zalal
¹² faryz - mindet
¹³ hámmá - bári
¹⁴ ústin - ústem
¹⁵ kúlli - barlyq
¹⁶ ámlhılá-tilegimen

 

[Oqý úshin basý kerek]

Qazaq halqynyń burynǵy hám búgingi hali

Qazaq halqynyń burynǵy máǵıshaty

Húnermenen hasyl bolǵan nárseler

Saılaýlar haqynda

Qazaq jerleri

Másjid medrese haqynda

Qazaq halqyna dinı bir ýaǵyz

Húnerin halyq faıdasyna jumsap júrgen oqyǵandarymyzǵa

Jastarǵa

Qazaqtyń rý basshylaryna

Pasyq baılarǵa

Atqaminer sumdarǵa

Terme

Tarshylyq halimiz haqynda az múnájat

Múdárrıs áfándige jazǵan bir máktýbim

Jesir daǵýalary haqynda

Jigitter

Jumbaq

Nasıhat ǵýmýmıa

 

Ismaǵıl Gasprınskıı jánábláriniń sózi

Eskertý: «Tárjıman» gazetiniń mýhárrıre mashhúr Ismaǵıl Gasprınskıı jánáblári bizdiń qazaq halqyna jany ashyp, óziniń gazetasynyń 1909 jylǵy 46 nómirinde tómendegi sózderdi jazǵan. Keıbir túsinýge aýyr luǵatlaryn¹ qazaqsha etip jazdym.

Gasprınskıı jánáblári jazady: «Kelse saban - biter shoban, jetse zaman - úıirimiz aman». «Aralskııden Aqmolaǵa sheıin hám onan da ary Tashkentten Almatyǵa ýá Semıpalatqa kádár² ıaǵnı Rýssıadan qazaq ishterine Túrkistannan Sibirge sheıin temir joldar salynýy mizakırá³
etilip jatyr. Sháhárde turatuǵyn halyqtar, hsýsan saýdagerler, hám úkimet te osylaısha bolýyn unatady. Olaı bolǵanda bes-on jyldyq ishinde temir joldar tartylyp otarbalar, vagondar qazaq dalasynyń basynan kirip, aıaǵyna shyǵashaqdyr.

Maǵlumat ǵoı, temir joldarymen kóp satýshy, alýshy, jer alý úshin haholdar seldeı aǵyp keledi. Maldyń, jerdiń, sýdyń baǵasy bul kúngisinen on ese kóterilmek, saýda isteri de úlken ózgerer, ilgergi hálderin oılamaýshylar hálák⁴ bolashaq. He úshin deseńiz, bul kúnge sheıin qazaq qala salyp, bir jerde otyrmaı, háman mal baǵyp kóshpelikte júr.

Rýssıadan ústi-ústine kóship kelgen mujyqtar qazaqtyń jaqsy jerlerine ornyǵyp, qazaqtar shól dalaǵa shyǵyp qalar.

Jeri taraısa maldyń erisi qysqarar. Óris qysqarsa kúnnen kúnge aıaqty mal azaıar. Bulaı bolǵanda qazaqtyń áýeli maly kemip, bastaryna zarar bolar. Qudaı ózi saqtasyn! Munyń hámmasyn kóre turyp ǵafıl jatý adamshylyqqa laıyq emes; qazaqtar ata-meken jerlerin, qystaý, egindikterin jaqsy saqtasyn. Burynǵy kóp jerinen aırylyp, qalǵandary ózderiniń házirgi sybaǵasyna tıgen jerlerin tárbıelep, noǵaı, sart, orystarsha egin salsyn. Hege deseńiz, bul zamanda baılyq aıaqty malda emes, eginde qaldy. Bul ótken qyryq-elý jyldy kózinen keshirgen qazaq baýyrlarymyz az fáhim jiberse, bul sózdi, ańǵarar.

Sóz basynda «Kelse saban - biter shoban» degenimizdiń mánisi: burynǵy ýaqytta bizdiń Qyrymhalqynyń kóbi dál qazaq sekildi mal asyrap, kóship júredi eken. Aralaryna orystar, nemister kelip, qala bolyp, egin sala bastaǵan soń, bulardyń maldarynyń órisi tarylyp, bizdiń sol mal baqqan halqymyz elý jyldyń ishinde tamam joıyldy desek jaraıdy. Bul kúnde qabirleriniń de qaıda ekeni málimsiz. Bul kúngi Stavropol, Ekaterınoslav, Herson, Bessarabıa gýbernıalary túgel túrik jerleri edi. Qazirde ol jerde heshbir aýlymyz qalǵan joq. Olardyń bastaryna bir qyrǵyn kelgen joq, maǵlum mal baǵatyn jer-sýynan aırylǵan soń azyp-tozdy.

Bizge anyq maǵlum, bul jazǵan sózimizdi myńnan bir qazaq oqymas, oqyǵan bolsa bul kúnge sheıin mundaı qyzǵanyshty⁵ halde qalmas edi. Bınaı ǵalıa, bul sózdi kim úshin jazamyz? Qazaqtan bolǵan moldalar, saýdagerler, muǵalimder, ǵylym jolynda júrgen jastardy kózdep hám kóńilde tutyp jazamyz.

Qudaıdyń ámirimen qazirde Hoja Ahmet Iassaýı haziretleri qabirinen tirilip shyqsa, qazaq halqyna din úıretpes edi. «Ózderiń de musylman ekensińder»,- dep, dúldúline minip alyp, Qara Edilden Alataýǵa, Ombydan Ámýdarıaǵa sheıin qazaq bir jerdi aralap: «Tez jurt salyp, sháhár bolyńdar, egin saımandaryn alyp, jer jyrtyńdar», - dep jar salar edi.

Basynda mı, kóńilinde sáýlesi bar hár kisige qadarı hal jáhid etip qazaq halqyn oıatýǵa, qala bolyp egin salýǵa qyzyqtyrýǵa mindet. Qazaq ishinde ıman bolýshylar bes ýaqyt namazdy oqytýǵa qandaı jáhid qylsa, bul iske de sondaı jáhid qylsyn. Eger qazaq halqy tarshylyqtan qyrǵyndyq tapsa, qabir basyndaǵy tastarǵa mollanyń ne qajeti bar, namazdyn ne qajeti bar?

Joǵaryda mollalar, saýdagerler, muǵalimder dep edik, sóz aqyrynda qazaqtan bolǵan sosıal-demokrattarǵa bir aýyz sóz aıtamyn. Evropanyń proletarıasy úshin qandy jastar tógýińiz paıdaly, biraq óz halqyńyz qazaqqa artyq nazar salyńyz, orystyń qara halqy mazlum⁶, kúneltýi aýyr, sonda da aldy ashyq. Qazaq halqyn alty mıllıondyq bir uly bola turyp, basqa halyqqa qaraǵanda járdemsiz azyp-tozyp keter. «Márhamat!»⁷.

¹ luǵat - sóz, sózdik
² kádár - sheıin
³ mizakıra - keńesilip
⁴ hálák - mert, joq
⁵ qyzǵanyshty - aıanyshty
⁶ mazlum - tepki kórgen, jábirlengen
⁷márhamat - qaıyrymdylyq

 

Sóz aqyry

Jaqyndap keldi sózim tamamyna,
Usyndym synaýshynyń nazaryna.
Orynsyz hatam bolsa kórsetińiz,
Ǵıbrat eske túsip alaryma.

Bul sózdi jazǵanym joq aqyn bolyp,
Halyq tentek, jalǵyz ózim maqul bolyp.
Qaıǵy men hál múshkilin bildirgenim,
Uıqyda jurt jatqan soń ǵafyl bolyp.

Qazaqtyń ózimdaǵy balasymyn,
Bilemin sol sebepti rásimin.
Háılamen qaqpan qurǵan jaýdy kórip
Teris pe sizge kelip syr ashýym?

Musannıf¹ hár halyqtan ótken saırap,
Zamannyń kemshiligin aıtqan zarlap.
Úzilmeı danyshpandar shyǵyp jatyr
Mállátke jany ashyp, ǵamyn oılap.

Orysta Pýshkın, Gogol, Lermontov,
Krylov, Týrgenevter ketken ótip.
Qartaıyp bul ýaqytta Tolstoı tur
Ózine másiláktes erlerdi ertip.

Qazaqta bular teńdes bar ǵoı sheshen
Halyqtan moıny ozyp bolǵan kósem.
Semeıden shyqty Ybyraı Qunanbaev,
Sózinde hate bar ma synap kórseń.

Aqyn az Baıtursynov Ahmetteı,
Sózi altyn, maǵanesy merýertteı.
Oqyǵan ǵıbrat alyp jas jigitter
hámmesi óz halqyna hyzmet etkeı.

Oraldan Ábýbákir molla shyqty,
Ombydan Qypshaqbaıdaı jorǵa shyqty.
Torǵaıda Aqmolla men Nurjan jatyr,
Shóje, Orynbaı, Máshhúr Jósip o da shyqty.

Bulardyń hárbir sózi faıdaǵa asqan,
húnerin hatqa jazyp halyqqa shashqan.
Maqtap óleń aıtpaǵan nárse alýǵa
Ǵajaıyp hıkmettiń² kiltin ashqan.

Bulardan basqa aqyn kóp sóz buldaǵan,
Bergendi maqtap, sarańdy jamandaǵan.
Esimin onyń úshin jazbaımyn men
Bolǵan soń hademlardan sanalmaǵan.

hár baptan bilgenimdi jazdym sorttap,
Baryma qanaǵat et deme joqtap!
Artýyn abyroıdyń haqtan tilep,
Etildi sóz muhtasar³ qalam toqtap.

 

¹musannıf - avtor, qurastyrýshy
² hıkmát - danalyq
³ muhtasar - qysqartylǵan

 

Mirjaqyp Dýlatulynyń basqa da týyndylary [siltemeni basyńyz]

---