InfoHub Logo

Antropogenez degen tarıhı kózqaras antropologıadan da erte paıda bolǵan, tipti, ejelgi kezdiń ǵalymdary adamnyń tabıǵattaǵy orny men adamnyń paıda bolýy týraly máselelerdi talqylaǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Mysaly, Anaksımandr (bizdiń dáýirimizge deıingi 610-546 jyldar) jáne Arıstotel (bizdiń dáýirimizge deıingi 384-322 jyldar) adamnyń tabıǵattaǵy ornyn anyqtaı kele, adamnyń arǵy tegi janýarlar ekendigin moıyndady. Arıstotel janýarlardy «qany bar» jáne «qany joq» dep bólip, adam men janýarlardyń qany bar tobyna maımyldy ǵana jatqyzdy. K. Galen (shamamen, 130-200 buryn) tómengi satydaǵy maımyldy soıyp, zertteýi arqyly adamnyń anatomıasy týraly qorytyndy jasaýyna týra keldi.

K. Lınneı (1707-1778) óziniń aldyndaǵy zertteýlerimen salystyrǵanda ozyq kózqarastarymen erekshelendi. Ol jeke maımyldar otrádyn jeke bólip, oǵan shala maımyldardy, maımyldardy jáne adamdar týysyn jáne bir adam týysyna — sanaly Adam túrin (Homo sapiens) jatqyzdy, sonymen qatar adam men maımyldardyń uqsastyǵyn atap kórsetti. Biraq, K. Lınneı prımattar otrádynyń shekarasyn naqty kórsete almady. Bul otrádqa jalqaýańdy da, jarqanattardy da jatqyzdy. K. Lınneıdiń keıbir zamandastary onyń júıesin moıyndamady, sebebi olar adamnyń maımyldar otrádyna jatqyzýyna qarsy boldy. Sonymen birge, basqada júıelerdiń nusqalary boldy, ol boıynsha adamnyń dárejesin óte joǵary baǵalap, adamdy tabıǵattyń jeke patshalyǵy dep eseptedi. Mundaı kózqarastar, adamdy janýarlardan múlde bólip tastady.

XVIII ǵasyrlarda adam men maımyldardyń týys ekendigin I. Kant (1724-1804), D. Dıdro (1713-1784), J. Lamettrı (1709-1751), A. A. Kaverznev (1748-?), A. H. Radıshev (1749-1802), J. Lamark (1744-1829) qoldady. Tipti, J. Lamettrı taksonomıalyq adam men janýarlardy bir júıege biriktirý, adam dárejesine nuqsan keltirmeıdi, óıtkeni túısiný men oılaý qasıetteri barlyq janýarlarda da bar jáne ol olardyń qurylymynyń deńgeılerine baılanysty dep eseptedi.

Ertedegi fılosoftar adam men janýarlardyń týys ekendigin moıyndaǵanymen adamnyń qalaı paıda bolǵandyǵy týraly máselege jaýap bere almady. Antropogenezdiń alǵashqy ǵylymı gıpotezasyn J. B. Lamark jasaǵan dep eseptelinedi. Ol alǵash ret adamnyń arǵy tegi maımyltektes ekendigin, ıaǵnı aǵash basyndaǵy tórtaıaqtylardyń jer betinde tirshilik etýine beıimdelip eri eki aıaqpen qozǵalýy evolúsıanyń basty jetistikteriniń biri ekendigin erekshe atap ótti. Lamark adamnyń arǵy teginiń tik júrýine baılanysty bulshyq etterimen qańqasyndaǵy ózgeristerdi jazyp keltirdi. Biraq, ol qorshaǵan ortanyń rólin joǵary baǵalady, basqa organızmder úshin adam evolúsıasynyń qozǵaýshy kúshin durys túsindire almady.

N. G. Chernyshevskıı (1828-1889) antropogenez tabıǵattyń tarıhı damýynyń bir kórinisi dep eseptedi. A. Ýollestiń (1823-1913) joramaly boıynsha, adamnyń evolúsıasynda eń basty mańyzdysy eki aıaqpen qozǵalý jáne tik júrýdiń nátıjeleri mıdyń úlkeıe bastaýyna áser etken dedi. Ol adamnyń paıda bolýy tarıhı ýaqyt ólshemi boıynsha, óte uzaqqa sozylǵan dep shamalady. Osy jáne osyǵan uqsas kózqarastar adamnyń paıda bolýy týraly ilimdi ári qaraı damytty, biraq olardyń barlyǵy adamnyń paıda bolýy týraly tolyq tujyrym jasaı almady. Ch. Darvınniń evolúsıa týraly iliminiń negizinde adamnyń paıda bolýy týraly naqty ǵylymı tujyrym qalyptasty.

Adamnyń paıda bolýy týraly túrli kózqarastar buryn da bolǵan jáne qazirgi kezde de bar ekendigin atap ótken jón. Materıalısik fılosofıaǵa qarsy pikirler adamnyń shyǵý tegin tabıǵattan tys kúshtermen baılanystyrady. Deneden sanany bólip qarap jáne sanany birinshi dep eseptep, ol dene jáne jan bir-birine táýelsiz jeke-jeke damıdy dep ári jan dene ólgen soń odan bólinedi dep esepteıdi. Adamnyń tabıǵattan tys kúshterden paıda bolǵany týraly kózqarastar baıaǵydan-aq bıblıanyń tujyrymdarymen jymdasyp ketken, ol boıynsha 10 000 jyl buryn adamdy Jaratýshynyń jetinshi kúni jaratqan dep túsindiredi. Qazirgi kezde bul tujyrymdy «ǵylymı» kreasıonıster qoldaıdy.

«Ǵylymı» kreasıonızmniń damýyna qarsy XX ǵasyrdyń sońǵy tórttiginde Rım Papasy Ioann Pavel İİ-niń 1986 jyly kóptegen ǵylymı málimetterdiń áserinen adamnyń denesiniń paıda bolýy evolúsıa tujyrymyna sáıkestigin moıyndaýy, osy aǵymnyń keńinen óris alýyna tosqaýyl boldy, biraq ol adamnyń jany týraly kózqarasynan taıǵan joq. 1996 jyldyń qazan aıynda adam evolúsıasy týraly burynǵy aıtqandaryn qaıtalady. Bedeli joǵary Rım-katolıktik shirkeýiniń basshysynyń adam tabıǵaty jónindegi evolúsıa týraly kózqarasy zvolúsıaǵa qarsy kózqarastyń toqtaǵany týraly qorytyndy jasaýǵa bolady.

---