InfoHub Logo

Aınaldyrǵan eki bólmeni astan-kesten etip mazany ala bastaǵan kezde: «Kelińder, ertegi aıtyp bereıin», — dep jalynyp-jalbarynyp júrip, úı ishinen bezip ketken tynyshtyqty áreń qaıyryp alýshy edim. Qurǵaq aqyldy qulaqtaryna qystyrmaı, oınaq salatyn qos tentek «ertegi» degen kezde eriksiz jýasyp, aıtqanǵa ońaı kónedi. Osylaı aldap-sýlaımyn dep júrip, bul ekeýin ertegi tyńdaýǵa dándetip alǵan — meniń ózim. Endi, mine, qyms etse bolǵany: «Papa, bizge ertegi aıtyp bershi. Biz buryn estimegen qyzyq ertegi..» — dep aı-shaıǵa qaramastan, taqymdap kelip otyrǵany. Tipti, keıde mezgilsiz ýaqytta qumarta qalatyndary bar.

Meniń olarǵa aıtatynym, kóbinese: «Er Tóstik», «Quıyrshyq», «Túlki men tazy» sıaqty kıiz týyrlyqty kóshpeli eldiń balasynyń qulaǵyna sińisti halyq ertegileri. Perzenthanada ómirge kelip, balabaqshada ósip-ónip jatqan búgingi zamannyń sábıi úshin qyzyq ta, tosyn dúnıeler,

— Papa, taǵy da. Balabaqshada bizge mundaı ertegiler aıtpaıdy, — deıdi Aıa.

— Bizdiń táteı bul ertegilerdi bilmeıtin shyǵar, — deıdi kishisi Raıhan taban astynda ózinshe joramal jasap.

— Táteleriń senderge qandaı ertegi aıtady sonda?

— «Aıbolıt», «Qyzyl telpek»... sonan keıin álgi ne bar ǵoı? Kir-qojalaq bala týraly bar ǵoı.

— «Kirqoımas» degen ertegi me?

— Iá. Papa, sen munyń bárin qaıdan bilesiń?

Úni jasyna laıyq názik bolǵanymen, Aıanyń sóıleý mánerinde ornyqtylyq baıqalady. «Raıhan senen eki jas kishi. Ony jylatpaı, qaıta óziń kómektese júr», — dep sheshesi ekeýmiz qulaǵyna quıa bergendikten de bolar, Aıa sińlisiniń qasynda keıde ózin úlken kisideı ustaýǵa tyrysatyn.

— Joq, Aıataı... Men sender sekildi balalar baqshasynda ósken joqpyn, meni tárbıelep, baǵyp-qaqqan aýyldaǵy kári ájem bolatyn. Janaǵy qyzyq ertegilerdi de men sol kisiden estigenmin.

— Áje degen kim?

Bul — oıyna kelgendi tótesinen qoıyp qalyp, qarap otyratyn Raıhannyń suraǵy. Ústirtteý uqqan kisige soraqylaý kóringenimen, kishkentaıdyń bulaısha saýal berýiniń óz mánisi bar.

Bul ekeýi — tek ájeniń ǵana emes, jalpy qart adamnyń meıirim-shapaǵatyn sezinbeı, balabaqshanyń baǵymynda, papasy men mamasynyń qasynda ósip kele jatqan balalar. Ákem soǵysta, sheshem bertinirek qaıtys boldy. Jalǵyz ájem de ýaqyttyń basqa salǵanynan asa alǵan joq. Áıelim Balqyzdyń alysta jatqan áke-sheshesi aýrý-syrqaýly adamdar. Uǵymyna jat nárse bolǵandyqtan, «áje» degenniń kim ekenin tórt jasar sábı shynynda da qaıdan bilsin.

... Sol túni óz ájem túsime kiripti. Osydan otyz jyl burynǵy qalpy, basynda appaq kımeshegi bar eken deımin. Eski maqammen yńyldap án aıtyp, urshyq ıirip otyr. Men bolsam ájemniń búıirine basymdy tyǵyp, esh alańsyz irimshik jep jatyr ekenmin.

Osy kúnnen bastap kishkentaılar: «Bizge endi «áje» degen kisini kórset», — dep qyńqyldaýdy shyǵardy. Qyl buraýdy moıynǵa salyp, aldy-artqa qaratpaı, aldyna salyp dedektetip aıdap áketetin kúıki tirlikten sál azattyq ala qalsam, aldymen kóldeneńdeı beretin sábılerdiń osy bir jazyqsyz tilegi boldy. Jan-jaǵymyzdy baıqap kórsek, biz aralasyp júrgen tanystardyń arasynda kempiri bar eshkim joq eken. Bir joldasymyzdyń sheshesi pensıa jasyna jetpepti, bylaısha aıtqanda «áje» atalýyna áli erterek. Taǵy bir tanystyń úıindegi qarıa aýrý-syrqaýly bolǵan soń, «áje» osy dep dabyraıtyp aıtýǵa olqysyndym. Maqsatym — qyzdaryma óz ájem sıaqty naǵyz qazaqı keıiptegi keıýanany kersetý edi. Ondaǵy oıym — áje degen jaryqtyqtyń anaý-mynaý qarapaıym adam emes, bylaıǵy jurttan ózgeshe, ardaqty da qasıetti jan ekenin sábıler shyn kóńilmen sezinsin, olardy ne úshin qurmetteý keregin túsine bilsin degen nıet.

Bir-eki ret basyna jaýlyq salǵan, másili qarıalar kóshede de ushyrasty. «Áje degen, mine, osyndaı bolady», — dep, jol-jónekeı asyǵys kórsetkenime, eki qyzdyń kóńili kónshı qoıǵan joq. Olardyń uǵymyndaǵy áje beınesi, meniń sıpattaýym boıynsha, áldeqaıda bıigirek bolatyn. «Áje — sender sıaqty balalardyń papalary men mamalaryn ósirgen kisi, — deıtinmin ózimniń olaqtaý tilimmen. — Ózi meıirimdi de, aqyldy adam. Eshkimge eshqashan uryspaıdy, ursa qalsa, ornymen, teris qylyǵyńa óziń uıalatyndaı etip ursady. Úni de, qoly da, kózqarasy da jumsaq, jurttyń bárimen: «Qaraǵym, aınalaıyn», — dep jyly sóılesetin ıman júzdi qarıa. Ózi ylǵı sharýa istep, kúıbeńdeıdi de júredi. Tipti, eshteme istemegen kúnniń ózinde urshyq ıirip otyrady...

«Urshyq degen nemene?», — deıdi Aıa sózimdi bólip.

Meniń áńgimemde sábıler túsine bermeıtin jaılar kóp. Men sonda da sózimdi ári qaraı jalǵastyra túsip, ájeıdiń ústine qamzol, basyna kımeshek, shylaýysh kıetinin aıttym. Balanyń oıyn daǵdartqan kezekti suraq taǵy týady. Qysqasy, ne kerek, meniń sýretteýimdegi «áje» degen — jer-kókte joq bir keremet adam. Aýzyn ashyp tyńdaǵan eki kishkentaı, áje týraly bar bilgenimdi suraqpen sýyrtpaqtaı otyryp, sarqa tyńdaıdy. «Shirkin, bizde de bir áje bolsa ǵoı», — degen qurǵaq qıalǵa tizgin bere bastaıtyn bolǵan. Eń quryǵanda, sondaı áıbat kisimen betpe-bet kezdesip, qyzyqtaýdyń ózi bular úshin táp-táýir arman.

Bir kúni zaıybym: «Azat, álgi Joldastyń Ajarasy oqýǵa túsipti. Konkýrstan aldyńǵylardyń biri bolyp ótken kórinedi. Sonyń qýanyshyna osy senbige bárimizdi shaqyryp otyr», — dedi jelpildeı sóılep. Bundaı jıyndarǵa baryp, tóbe kórsetýge únemi qulqymnyń bola bermeıtini ras. Tirshiliktiń bárin jıystyryp qoıyp, ǵylymı eńbegimdi bitirý úshin jantalasyp júrgenim mynaý. Shynyn aıtqanda, sońǵy kezde ertegi aıtýdy qoıyp, bala tárbıesi de jaıyna qalyp barady. Jıyn ataýlynyń dál qazir ózim úshin múlde tıimsiz ekeni, odan paıda emes, ýaqytymdy shyǵyndap, tek zıan tabatynym beseneden belgili. Áıtse de jaqyn adamnyń tuńǵyshy oqýǵa túsip jatsa, ondaı qýanyshqa ortaqtaspaý adamgershilikke jata ma? Joldastyń ózi de — daýkesteý jigit. Erteń alǵash kezdeskennen-aq ókpesin aıtyp, ókireńdep shyǵa kelýi múmkin. Áıeliniń ne deıtini onsyz da málim.

Osynyń bárin bilip tursam da:

— Men barmaı-aq qoısam qaıtedi? Balalarǵa ıe bolyp, qaǵazymdy jazyp úıde otyrmaımyn ba onan da, — dedim kelinshegime aqyl salǵan kisi qusap.

Úı sharýasyna tıanaqty, artyq sózi joq, erine syılamdy bir áıelder bolady. Qazir ondaılardyń kemip bara jatqany esime túskende, Balqyzdyń momaqandyq uıalaǵan dóńgelek júzine qarap, ishteı shúkirshilik etetinim bar. Pikirimiz qabyspaı qalǵan kúnniń ózinde bet jyrtysyp salǵylasqan emespiz. Ekeýara solǵyndaý órbıtin kóńilsiz áńgimemen ǵana qalamyz.

— Keıin qutty bolsyn aıtyp kirip shyqsaq ta eshteńe ete qoımas edi, — dedi ol jańaǵy men oılaǵan qaýipterdi qaperine almaǵan kisiniń keıpimen. — Biraq osy joly barmasaq, bolmaıyn dep tur.

— E, nege?

— Elden Joldastyń sheshesi kelipti.

— Kelse qaıtedi eken? Balasynyń tanymaıtyn joldasy kelip, sálem bermedi dep renjimeıtin shyǵar ol kisi.

— Azeke, jumys-jumys dep júrip, kishkentaılaryńdy da umyta bastaǵanyń ba? «Naǵyz ájeni» kórsetem, — degeniń qaıda?

Sonda ǵana baryp, esime sart ete túskeni.

Bul joly shaqyrylǵan jerge jelp etip jetip bara salmaı, kádimgideı mán berip daıyndaldyq. Tipti, óz úıimizdegi qýanyshty qarsy alatyndaı-aq, qaradaı qarbalas jasap, ábigerge túsip kettik. Jaıshylyqta ózime salaqtaý qaraıtyn basym endi murtymdy basyp, shashymdy tarap degendeı, sıpanyp-aq jatyrmyn. Ásirese qyzdarymyz ala bóten qýanyshty. «Ájege baramyz, ájeni kóremiz», — dep ózderinshe máz-meıram.

Júzderi balbul jaınaǵan kishkentaılardyń qýanyshy meniń de kóńilimdegi túıtkildi jazyp, jadyratyp jibergen. Baryn kıip, baqanyn ilip degendeı, erekshe bir ajarmen tizbektelip kóshege shyqtyq.

Taranyp-jýynyp, baptanamyz dep júrip ýaqyt ótkizip aldyq pa, mezgilinde jettik desek te, qonaqtardyn bas-aıaǵy bútindelip qalypty. Qushaq jaıyp, quldyq ura qarsy alǵan úı ıelerine tıisti tilegimizdi bosaǵada turyp-aq túgese aıttyq ta, dastarqannyń bir jaq shetine biz de jaıǵastyq.

Qazir qaı úıdiń tórin bassań da, aldyńnan shyǵatyn kól-kósir etip jasaqtalǵan mol dastarqan. Kózińdi bir júgirtip ótkennen keıin-aq, ishpeı-jemeı kóńiline toqshylyq uıalatasyń. Sonan keıin berekeli zamannyń bergenine shúkirshilik etip, bas shulǵyısyń baıaǵy. Sondaıǵa daǵdylanǵandyqtan shyǵar, ózim tamaqsaýlaý bolsam da, aldymen dastarqan tóńiregin jaǵalatyp kóz qydyrttym.

Qýanyshqa jınalǵandardyń bir-ekeýinen basqasy ózimiz kúnde kórip júrgen jora-joldas, tanys-bilister bolyp shyqty.

Joldastyń úı-ishimen aralasa bastaǵanymyzǵa kóp ýaqyt óte qoıǵan joq. Ana bir jyldary respýblıkalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń fılıalynda qatar qyzmet istegeli tanyspyz. Byltyrdan beri oryndyǵyn kresloǵa aýystyryp, bedeldi qyzmettiń tizginin ustaǵan Joldaspen qarym-qatynasymyz qazir de báz qalpy. Sózge de, iske de alǵyr, ójet jigittiń boıynda kez kelgen adamda tabyla bermeıtin eptegen irilik te bar. Sonda da mansabyn kóldeneń tartyp, kergimeı, biz sıaqty qarapaıym kisimen jyly qarym-qatynasta bolýy onyń adamshylyǵyn, azamattyǵyn bildiretin edi.

Tabanynyń astyndaǵy parketti syqyrlata qozǵalatyn jigittiń minez-qulqy — dene bitimine onsha úılese bermeıdi. Boıy baısal tartyp, qabaq shytatyn kezi ileýde bireý. Gújilge jýyq jýan daýsymen anekdot, qaljyńdy ońdy-soldy sapyryp otyrǵan Joldastyń dál qazir jaǵasy jaılaý, tósi qystaý. Daraqylaý erkin qylyǵynda anaý-mynaýdy elemeıtin kóńildi jannyń keıpi bar. Búkil otyrystyń bıligin óz qolyna alǵan ol, qonaqtaryn ishimdikke ǵana emes, kúlkige de jyǵyp, meılinshe qurmet kórsetýde.

Dúıim jurttyń ýaqytyn alyp otyrǵan búgingi saltanatty bas qosýdyń negizgi sebepkeri úıde joq bolyp shyqty. Álginde ǵana dostary kelip, bir jaqqa alyp ketken kórinedi. Sondyqtan, óziniń adresine aıtylyp jatqan nebir ádemi sózderdi, yqylasyńdy salyp qulaq qoısań, janaryńa jas úıiretindeı áserli tilekterdi toı ıesiniń tyńdaı almaýy kóńilge bir túrli ókinish ákelgendeı.

— Oqýǵa túsken osy Ajarka bolǵanymen, qýanysh osy otyrǵan bárimizdiki. Áıdá, tarta berińder, — dep qoıady Joldas ta.

Esikten kirisimen, kidirmeı izdegenim — elden kelgen shesheı. «Jańylyspaı, dál tanıtyn shyǵarmyn», — dep oılasam da, kózimdi tıanaqtata almaı, sál-pál irkilip qalǵanym. Dastarqan basyna kelip jaıǵasqannan keıin ǵana baıqadym ol kisini. Óziniń syrt nusqasy men biletin aýyl kempirlerine onsha kelip turǵan joq. Iyǵyna kógildir jempir ilip, basyna jazdyq gúldi oramal salǵan egde kisini ala shubar toptyń ishinen birden ajyrata almaýym onsha ábestik bola qoımasa kerek. Aýyldan kelgen shesheı zıaly qaýymnyń ortasyna sińisip erkin otyrsyn dep, kelin-balasy ádeıi osylaı kıindirgen bolar. İzdep kelgen adamymyz tabylǵanymen, qalyń kisiniń arasynda til tabysýǵa áýelgi kezde qaıdan murshamyz kelsin.

Onsyz da kóńildi otyrǵan jurttyń peıilin azdan soń ishimdik jaryqtyq óz yrqyna alyp, ıite bastady ǵoı deımin. «Sen je, men jeniń» kerin keltirip, «alyp qoı», «qaldyrma» «ishseńshi endi» dep, naz aıtqan, ámir etken daýystar jıileýge aınalǵan. Arzymaıtyn sózge bola daý órbitip, dabyr-dúbirdi molaıtyp jatqan únder oǵashtandy. Bir-birimen ańdysyp, taqasyp otyrǵandardyń da bar ekeni baıqalady. Ásirese tórgi jaqtan:

— Alsańyzshy. Balańyzdyń qýanyshyna, nemene, tipti.

— Káne, qoımańyz endi, — dep, qolqalaǵan daýystar eriksiz nazar aýdardy. Sharaptyń qyzýy dendep, keýkeýlesken toptyń ortasynda — Joldastyń sheshesi. Qalyń jurttyń ishinen taq osy kisi ishpeı qoısa, dúnıe qarań qalatyndaı-aq, bári ólerdegi sózderin aıtyp, keý-keýlep áketken.

— Áı, jigitter, qyzyqsyńdar, sender. Bizdiń babýshka ishkisi kelse, senderden suramaıdy. Úlken kisige sonsha jabylǵandaryń ne? — dep qalyń shýdy jebedeı qaryp ótken qatqyl da jińishke ún Joldastyń jubaıynyki eken. Qurby-qurdastaryna sózin ótkize biletin alǵyr kelinshekti dál qazir jurt tyńdaýdan ketip bara jatqandaı.

— Apa, qaıtesiz kelinniń sózin. Bir urttap kórińizshi ózińiz. Ánsheıin júzimniń sýy ǵoı, — deıdi qasyndaǵy qonaq.

Jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap, qınalyńqyrap otyrǵan shesheı bir kezde:

— Apyr-aı, balalar, qoımadyńdar-aý, — dep qabaǵyn kirjıte tústi de, jiti qımylmen kolyndaǵy rúmkanyń túbin jalǵyz-aq jalt etkizdi. Álginde ǵana: «Alyńyz, alyńyz», — dep qylqyldap otyrǵan jigit mundaı batyl áreketti kútpegen bolýy kerek, basytqy áperý úshin jan-jaǵyn qarmanyp, áýrege tústi de qaldy.

— Molodes, apa. Mine, endi jaradyńyz.

— Báse, bizdiń babýshka osal bolýshy ma edi.

— Bizdiń apa naǵyz sovremennyı kempir ǵoı, — degen kesek-kesek sózder erekshe qoshemet sezdiredi.

Osydan keıin-aq babyna jańa kelgendeı bolǵan shesheıdiń ájimi az dóńgelek júzi qońyrlanyp, ózi de sergektik baıqata bastaǵan. Nury tunyq kishirekteý qoı kózderi jan-jaǵyna eptep qýaqylana qaraıdy. Kelgen sharýamyzdyń bir ushy osy kiside jatqandyqtan ba, tanys álpetterden tıanaq tappaǵan kózderim shesheı jaqty eriksiz baǵa beredi. Onyń qımyl-qozǵalysy, ózin-ózi ustaýy túgeldeı nazarymda. Bylaısha aıtqanda, qalt jibermeı, qadala baǵyp otyrǵan jaıym bar.

Óz ulynyń tóri bolǵandyqtan ba, shesheı qala adamdarynyń ortasynda, saltanatty dastarqannyń basynda esh qysylyp-qymtyrylatyn emes. Eki jaǵyna kezek sóz tastap, balasy qatarly zıalylarmen ońaı til tabysýda. Pysyq kelini ábden oqytyp, úıretip qoıǵan ba, qaıdam, aýyl dastarqanynyń saltynda bola bermeıtin pyshaq, shanyshqy tárizdi quraldardy jatyqqan qımylmen ońdy-soldy teben ınedeı jumsaıdy. Jalpy, ózin ustaı bilýinen-aq shesheıdiń kórgendi, mádenıetti jan ekeni ańǵarylyp tur. «Mine, qyzyq... — deımin odan kóz almaǵan boıy ishteı tańyrqaı túsip. — Jaryqtyq, bizdiń ájelerimiz bul kisiniń qasynda dúnıeden túk qyzyq kórmeı, bos ótken eken ǵoı ánsheıin».

Otyrystyń yńǵaıyna qaraı qalalyq kisilermen tez aralasyp, irkilmeı juǵysyp ketken shesheı ázirshe qyr adamyna tán qazaqı minez tanyta qoıǵan joq. Meniń ishteı ańsap kelgendegi sharýam da aýyl ısi burqyrap turǵan ózimniń ájemdeı kisini jolyqtyrý emes pe edi.

Balalyq, jastyq shaǵymdy aýylda ótkizgen maǵan qart kisilerdiń jıyn-toılarda qandaı áńgime-dúken quratyny, neni tilge tıek etetini jaqsy tanys. Jerge jaıylǵan dastarqandy jaǵalaı jaıǵasqan aýyl úlkenderi ómir, tirshilik jaıly salıqaly-salaýatty máslıhat qurar edi. Ondaıda árkimniń tasasynda qulaǵy qalqıyp tyńdap otyrǵan bala-shaǵaǵa ónege bolarlyq nebir tartymdy áńgimeniń tıegi aǵytylatyn. Ol kezdiń dastarqanyn qazirgimen salystyrýǵa kelmeıtini óz aldyna, araq-sharaptyń dám-tuzben nyq teńestirgenin qoıyp, sırek aralasatyny da esimde. Árıne, ol osydan otyz jyl burynǵy aýyldy jerdiń tirligi emes pe edi?

Aldy qyzyp qalǵan qonaqtardyń kóbisi, endi baıqasam, aıtyp aýyz aýyrtýǵa jaramaıtyn bos áńgimege kóshipti. Ózimdi myna otyrǵan qart kisiniń ornyna qoıyp tyńdaǵan kezde ańǵardym: bizdiń otyrystarymyz kóbinekeı pátýasyz sóz, nársiz áńgimemen ótedi eken-aý. Eger aýyldyń sharýa basty otaǵasylary myna aıtylyp jatqandardy estise, ne der edi?

«Dámi, tatýy joq áńgimemizdi tyńdap otyrǵan ortamyzdaǵy jalǵyz qarıa zekip, ursyp tastaıtyn shyǵar», — dep oılaǵanmyn. Bir tań qalǵanym, ol kisi ábes eshteńe estimegendeı ondaıǵa nazar aýdarar emes. Qaıta, búgingi kúnniń jastaryna tán oınaqy, jeńil áńgimege erkin aralasyp, oıyna kelgen pikirdi irikpesten qosyp jiberýge beıim. Tipti qazirgi qala tirshiligine qatysty sózderge de ımenbeı aralasyp ketip otyr.

Tańyrqaǵanymdy sezdirgim kelmeı, jańaǵy bir áredikte qulaǵyma shalynǵan sózdi qaıtalap:

— Molodes, apa. Sovremennyı kempir, mine, osyndaı bolý kerek, — dep, dý-dý áńgimege baıqaýsyzda ózim de qıqý qosyp jiberippin. Meniń sózimdi qulaǵy shalyp kalǵan Joldastyń jubaıy:

— Áı, murtty jigit, kisiniń kózin baqyraıtyp qoıyp «kempiriń» qalaı. Etıka qaıda? — dep, ile ilip tústi. Tap bir meni muqatyp, ese qaıyryp jatqan adamdaı enesine estirte sóıledi.

Osylaısha otyrystyń sáni ábden kirip, jurt kemeline kelip bolǵan kezde, qasynda bir-eki qurbysy bar toı ıesiniń ózi de ústimizge endi. Kórgeni, kórmegeni bar, meımandar dastarqan basynan japyrlaı túregelisip, stýdent atanǵan baqytty jasty qaýmalaı qorshap, quttyqtaı bastady. Er-áıeli, úlken-kishisi aralas quttyqtaýshy topqa saǵaqty moınyn sozyp, betin usynyp, qymsynýdy bilmeıtin keıippen erkin turǵan boıjetkendi ájesi:

— Al, Ajarjanym, baqytty bol. Pozdravláú, — dep kelip, mańdaıynan súıdi. Úlken kisiniń tabıǵatyna úılespeıtin osy bir ersileý qylyǵyna shydaı almaı, myrs etip kúlip jibere jazdaǵanym. Aınaladaǵy jurttyń oǵan mán bermeı, jaıbaraqat turǵany ǵana ar jaǵynan tyǵylyp kelip qalǵan kúlkini lajsyz tejedi. Ortadaǵy jalǵyz qarıanyń ózin ózi jastarsha ustaýy basqalar úshin úırenshikti bolyp ketken daǵdyly qubylystaı.

Bir turyp ketkennen keıin kópshilik dastarqanǵa qaıta aınalyp otyrǵan joq. İshken-jegenderin basyp, aýa jutý úshin árkim retine qaraı bólme-bólmeni jaǵalap, yńǵaılaryn taýyp jatyr.

Jurtty buzyp-jaryp, ańdyǵan adamymdy kózdeı men de umtyldym. Qonaqtardyń bári ózim sekildi shesheımen suqbattasýǵa asyǵyp júrgen sıaqty kórindi de, pysyqtyq jasap, onyń qasyna burynyraq jetýge tyrystym. Erekshe izetpen kelip qolyn alǵan kezde, shesheı maǵan tym jaqyn adamdaı sezilip ketti. Onyń boıyndaǵy keıbir erekshelikterdiń kóńilime qonbaı turýy syrttaı qabyldaýdyń áseri ǵana sıaqty. Janasa otyryp, til qatysqan kezde baryp, óz ómirimde erekshe oryn alatyn áje syndy aıaýly jandy shynymen-aq saǵynyp qalǵanymdy, ájege jarasymdy minez-qulyqtyń barlyǵyn jaıshylyqta ańǵara bermeıtin balalyq ýyz tilekpen úzdige ańsaıtynymdy sezindim.

— Al, apa, at-kóligińiz aman, esen-saý jettińiz be? Jańa topty kisiniń ishinde amandyq ta surasa almaı jatyrmyz. Kúıli-qýatty barsyz ba? — dep, aýyldy jerdiń sóıleý mánerimen bastyrmalata jóneldim. Ondaǵy oıym: múdirip turmastan, ashyq-jarqyn ańqyldaq adamsha birden-aq juǵysyp, áńgimelesip ketý. Denesimen buryla qaraǵan shesheıdiń júzinde: «Bul kim ózi?» — degendeı tańdaný nyshanyn tanydym.

— E, shúkirshilik, jettik qoı. Samoletke jer alystyq etýshi me edi. Samoletke álgi kishi ulym ózi ákelip, otyrǵyzyp jibergen. Bul jerde tik turyp Joldasjan qarsy aldy. Bári osy jaman qaranyń arqasy emes pe, shaıqaqtap júrgenimiz. Aýyldyń qaı kempiri Almatyǵa kelip, mashınalatyp qydyryp júr, — dep, shesheı osy qalpyna razy keıippen sózýarlyq sezdirdi. Jastaıymnan qarttarmen aralasyp óskendikten: «Myna kisimen de ońaı til tabysyp ketermin», — degen jaman oıym teris bolmaǵan sekildi. Ekeýara áńgimemiz jarasyp, ejelden tanys adamdardaı tez-aq shúıirkelesip kettik. Kópten beri aýyl qarıalaryn kórmegendikten be, shesheımen aqtaryla otyryp, sher tarqata áńgimelesýge yqylasym aýdy. Biraq mundaı qarbalasta oǵan jaǵdaı qaıda? Kezek-kezek kelip, shesheımen sóz almasyp jatqan qonaqtardyń mursha berer túri joq.

— Apa, densaýlyǵyńyz qalaı ózi? Tyńsyz ba ázir? — dep jigitterdiń biri jaǵdaı suraǵan.

— Raqmet, qaraǵym. Ázirshe bala-shaǵaǵa masyl bolmaı, shapqylap júrgenim ǵoı. Óz shesheń qalaı, kúıli-qýatty ma?

— Tyń sıaqty edi, byltyr qaıtyp ketti ǵoı.

— Qaıda qaıtyp ketti?

Shesheı dúdámal halde jigittiń júzine ańtaryla qarady.

— Sol, aıaq astynan boldy ózi. Bas-aıaǵy úsh-aq kún aýyrdy. Áneýgúni jylyn bergenbiz.

— Á-á, ólip qaldy de. Menen jastaý sıaqty edi ǵoı ol kisi. Qalaısha ólip qaldy eken?

Men endi shesheı úlken kisilerdiń ádetimen jińishkelep kóńil aıtar dep kútkemin. Mundaıda bizdiń ájelerimiz marqum bolǵan zamandasy jaıly uzaq tebirenip, áńgimeleı kelip, kózderin de syǵymdap alýshy edi. Erniniń ushyn únsiz qybyrlatqany bolmasa, shesheı qadap kóńil aıtqan joq. Kóz kórgen zamandasynyń qazasyn kúndelikti habardyń biri retinde jaıbaraqat qana tyńdady.

— Sizderdiń súıekterińiz asyl ǵoı, apa, — dedim shesheıdiń bul qalpyn rýhy myqty jandardyń minezine joryǵym kelip. — Sizderdiń zaman basqasha edi ǵoı. Qansha qıyndyq kórseńizder de, eshqaısysyna moıyǵan joqsyzdar. Jastaı eńbekpen shynyǵyp ósken adamnyń, árıne, qartaıǵanda da densaýlyǵy myqty bolady ǵoı. Bizdiń ájemiz sol kezde kórgen qıynshylyqtaryn ylǵı aıtyp otyratyn.

— Árkimniń taǵdyry árqalaı ǵoı, qaraǵym. Men endi qıyndyqpen kózimdi ashtym dep aıta almaımyn, — dep bastaǵan shesheı endi suraq jetegin kerek qylmaı-aq ózi jaıly birqydyrý málimet aıtyp tastady. Sonaý jıyrmasynshy jyldary alǵashqylardyń biri bolyp hat tanyǵan ol, muǵalimdikten bastap ár túrli keńes qyzmetinde istepti. Aýyldyq Sovette, aýdandyq halyq aǵartý bóliminde otyryp, el de basqarǵan kórinedi. Kezinde bedeldi bolǵan, kópke syıly adam. Qazir aýyldaǵy kenje ulynyń qolynda turady eken. «Shúkir, jaǵdaıym jaman emes. Balalarymnyń qaı-qaısysy da aýqatty, kúıli semányń ıeleri. Ekeýi de óz qatarynyń aldy», — dep qoıdy. Sheshelerine shóp basyn syndyrtpaı, qolyn jyly sýǵa malǵyzyp qoıǵany mynaý. Endeshe, ony tezek terip, qurt qaınatyp, qarabaıyr tirlik keshken baıaǵy bizdiń ájelerimizben salystyrý jańsaqtyq.

Kenet ar jaǵymnan jylt etip qyzǵanysh seziminiń tutanǵanyn baıqadym. Bos sózdi ońdy-soldy sapyryp, qarqyldaı kúlip júrgen Joldasqa da, onyń pysyq kelinshegi men sholjańdaý balalaryna da myna mádenıetti qarıany qıǵym kelmeı qaldy. Tórt qubylasy túgel baqytty urpaqtary osyndaı ardaqty kisiniń qadir-qasıetin der kezinde túsinip, baǵalaı bile me deseńshi. Jańaǵy qyzǵanyshpen qosa: «Shirkin, meniń ájem nege osyndaı bolmady eken?» degen ańǵaldaý balań ókinishtiń de tóbe kórsetip úlgergenin ańǵardym.

— Qazir endi aýylda nemerelerińizdi baǵyp qana otyrǵan shyǵarsyz? — dedim aryndy oıdyń jetegimen áńgimelese bergim kelip.

— Á, nemere me? Reti kelse, baǵýyn baǵamyz ǵoı, árıne. Balanyń jylaǵanynan qashyp, tik júretin kisi men emespin. Ózim eki ul — dep bir tynys jasady — bir qyz týyp ósirgen — ájeı qolynyń basyp jelpýishshe bulǵap eki qatynyna kezek siltedi. Jasymyzdan el ústinde júrgen belsendi bolyp aldyq. Búginginiń jastary bizden de ármen emes pe? Álgi kishi kelinim ázirshe jalǵyz-aq balamen toqtap tur. Oǵan qaraǵanda, myna Ásıajanym durys.

— E, jalǵyz bolsa da jubanysh qoı, áıteýir. Balalar jumysqa ketkende sol kishkentaıdy ermek etesiz de baıaǵy, — dedim shesheıdiń syrlas zamandasy sekildi bir yrǵalyp qoıdym.

— Meniń «Baǵyp kóreıin», — degenime kónbeı, álgi kelin tili shyǵysymen-aq detsadqa bergen. Qazir sonda júr. «Ókimet ózi baǵady, kerek ónerin úıretedi. Tamaǵy toq. Sizdi áýre qylyp qaıtemiz», — dep balam da kónbedi. Onysy bir jaǵy durys ta sıaqty. Baladan shyqqanymyz qashan. Qolymyz da qatyp ketti ǵoı. Bir kúni aýyrtyp alsam, jalasyna qalmaımyn ba? Bireýdiń balasy...

Álgi bir ýaqyttan beri ishteı jaqyn tartyp, ózimshe pir tutyp otyrǵan shesheı osyny aıtýy-aq muń eken, bir túrli jatyrqap sala bergendeı boldy. Áldeneden boıym titirkengen adamdaı ishime salqyndyq úıirildi. Ne úshin kelgenderin umytyp, oıynǵa aınalyp ketken Aıa men Raıhannyń qoldary bosap, qasymyzǵa jetkeni osy kez.

— Mine, áje degen osyndaı bolady, — dep, olarǵa shesheıdi dereý tanystyryp ta úlgerdim. Onsyz da ishteri pysyp otyrǵan qyzdar maǵan jymyńdaı qarasty. Raıhan tipti jatyrqaýdy bilmeıtin sábı erkelikpen úlken kisiniń tizesine jaıǵasyp ta alǵan. Dastarqandy jańartyp jatqan Joldastyń jubaıy:

— Áı, Azattyń qyzdary. Ózderiń Alıktiń babýshkasyn múlde ıemdenip alypsyńdar ǵoı. Túsińder aldynan. Alık bularyńdy kórse, sendermen tóbelesedi, — dedi óktemsigen daýyspen.

Aljapqysh tartqan suńǵaq boıly kelinshek bir kórgenge kórikti adam. Túrine qarap: «Tuńǵyshy ınstıtýtqa emes, mektepke baratyn shyǵar», — dep oılaǵandaısyń.

Kez kelgen jerge ózimsinip, erkin kiretin osy ójet áıeldiń enesiniń aldynda ózin-ózi ustaýy ózgesheleý. Kimge, qaıda qarap sóılese de, kóziniń qıyǵymen enesi jaqty eleýsiz ǵana súıkeı ótetinin baıqadym. Bir qyzyǵy — shesheı de, reti kelsin-kelmesin, sóz arasynda kelinin aýyzǵa alyp: «Bizdiń Ásıa alaı, bizdiń Ásıa bylaı», — dep kópshik qoıa sóıleıdi eken. Biraq osy tym sypaıy qatynas bir-birine jaqsy kórinip qalmaq nıetten týyndap jatqan jalǵan kólgirsý bolmasa neǵylsyn. Syrttaı qaraǵanda, minez-qulqy úılesip, jarasyp ketken ene men kelinniń ishteı birin-biri synap-minep, tipti jaratpaı otyrmasyna kim kepil.

Shesheımen bir-eki aýyz sóz almasyp, boıy úırene bastaǵan Raıhannyń:

— Áje, osy siz shyn ájesiz be? — degeni qarap otyrmaı.

— Ózi ne degen súıkimdi bala, bárin bilip taqyldap otyr. («Tifa, jerge túkirińiz», — deı jazdap, ernimdi qymqyra qoıdym) «Áje» deıdi meni. Jas kelip, balalar ósip jatqan soń, qaıtip áje bolmassyń. Ýaqyt ózi soǵan ákeledi eken ǵoı.

— Áje, áje bolsańyz, onda bizge ertegi aıtyp bershi, — dedi sózdiń retin baǵyp úndemeı otyrǵan Aıa sabyrly qalpyn saqtaǵan kúıi. Joldastyń jubaıynyń sańqyldaǵan óktem úni taǵy estildi:

— Áı, myna Azattyń qyzdary múldem basynaıyn dedi ǵoı, eı! Bizdiń babýshka senderge nemene, oıynshyq pa edi sonsha. Joq, burynǵynyń ertegishi kempiri ǵoı dep pe edińder, ótirik-shyndy qıystyryp soǵa beretin. Kisiniń mazasyn almaı, oınańdar ana balalarmen.

Keń úıdiń qýys-qýysyn qýalap, oqshaý-oqshaý máslıhat quryp ketken meımandaryn kúrkiregen daýsymen dastarqanǵa qaıyrǵan Joldastyń ózi. Ystyq tamaqtyń aldyndaǵy alǵashqy tost kóterý qurmeti shesheıge tıdi. Ol kisiniń shaǵyn tilegi:

— Al, balalar, osyny taýysyp iship qoıaıyq. Qarap otyrmańdar endi. Birinshi bolyp ózim alyp qoıaıyn, — degen ótinishpen túıindelip edi. Meımandarǵa úlgi kórsetýge shamasy keletinin de jasyrǵan joq. — Ásıajan, maǵan endi svejıı býlon ákele qoıshy.

Sheshesiniń myna shıraq qımyly onsyz da dastarqan basyna syımaı kúpsinip otyrǵan Joldasty onan ári jelpindirip jibergendeı boldy. Qolyndaǵy rúmkasyn jurttyń tóbesine olımpıada alaýyndaı asqaqtata ustaǵan kúıi:

— Bizdiń babýshka qurly joqsyńdar ma? Áıda, tartyp jiberińder, — dep, burynǵynyń jaýǵa shabatyn qas batyryndaı kúrkirep ámir etti. Óz balasynyń toıyna ózi basshylyq jasap, eshkimge des beretin emes. Biraz sózder sóılenip, araq-sharap ishilgennen keıin, ystyq astyń da mánisi kete bastap edi. Tamaq ishilip bolyp, ydys-aıaq jınalýǵa aınalǵan kezde:

— Ásıa, sál kidire tur, apamyz as qaıyrsyn aldymen, — dedim úlken kisi otyrǵan jerdegi dastarqan salty esime túsip. Aıaq astynan shyqqan tosyn usynys árkimge árqalaı áser etti. Quptaýshy bir-ekeý tabylǵanymen, negizgi kópshilik: «Mynaý ne dep otyr ózi», — degendeı maǵan údireıe qarap qalypty.

— Azat, seni de estıar jigit dep júrsem, búırekten sıraq shyǵaryp ne aıtyp kettiń taǵy? Araq turǵan jerde as qaıyratyn ba edi? — dedi Joldas ta.

— Qazaqtyń úlken asy — et. Araq bar dep, asty aıaq asty etpeıik. Apa, qaramańyz jurttyń sózine. Joldas balańyz bolsa, biz de jat emespiz, — dedim mundaıda qıtyǵa qalatyn minezime baǵyp. Búkil otyrystyń boıynda sýyrylyp jurtty aýzyma qaratqanym osy shyǵar. «Durys, keregi joq», — dep órshı bergen pikir qaqtyǵysyna tórelik aıtqan taǵy da Joldas:

— Jaǵdaı mynadaı, joldastar. Bizdiń babýshka bata qaıyrý degendi bilmeıdi. Namaz oqyp, dáret almaıtyn sovremennyı kempirden bata suraǵan sender de qyzyqsyńdar.

Dastarqan basynda ushqyn tıgen qý sheńgeldeı dý ete qalǵan qalyń kúlki shalqyp ketti. İshterin basqan kúıi biriniń aldyna biri domalap, qulap, sereıip jyǵylǵan jurt.

— Obshym, apa qonaqtardyń kóńilin qaıtarmańyz. Quran sózin bilmeseńiz de, batańyzdy aıtyp, nıetińizdi qudaıǵa napravıt ete salsańyz boldy, — dep Joldas alaqanyn jaıyp, ornynan tura berdi.

Qaıtar jolda kólikti uzaq tostyq. Ánsheıinde sartyldap júrip turatyn tramvaı senbiniń keshine qaraı sıreksip qalypty. Raıhan men sheshesi tym kóńildi, qonaqtan alǵan áserlerin jarysa bólisip, sózden des berer emes. Qyzyl shyraıly óńi qoıýlana túsip, qysyqtaý kózderine jylt etken jandy ushqyn júgirgen Balqyz sózýarlanyp, ashylyp ketipti. İshýge kelgende, rúmkaǵa jasqana qaraıtyn tartynshaq ádeti bar edi. Bul joly qoıarda-qoımaı taqymdap otyrǵan úı ıeleriniń máselin qaıtara almaı, kóńilshektik jasap qoıǵan.

— Jaqsy kisiler. Tipti, aıtary joq, ońdy adamdar. Asty-ústimizge túsip, jandary qalmaı júgirip júr. Qonaqqa da óńkeı tamasha adamdar jınalǵan eken, — deıdi nıetke toıǵan lepirińki kóńilin jasyra almaı.

Bireýden urys estigen adamdaı bolyp, tymyraıyp únsiz turǵan — Aıa ekeýmiz. Bir-eki ret ózara jasqana qaraǵanymyz bolmasa, bir-birimizben jarytyp sóıleskenimiz de joq. Ekeýmizdi mazalaǵan oıdyń ortaqtyǵyn sodan-aq sezdim. Janymdy qınaǵan jaısyz sezimdi ashyp aıta almaı, qýystanatyn sekildimin. «Sábıdiń aldynda ótirikshi boldym-aý», — degen ókinish te bir sát ózegimdi jalap ótedi. Qyzymnyń tunjyraý sebebin sezip tursam da, oı túkpirin anyq tanı almaı, daǵdardym. Tómen salǵan uzyn kirpikteri janaryn jasyryp, kólegeıleı beredi. Sál shytynaǵan qabaǵy men salbyrańqy urty ǵana qazirgi kóńil kúıiniń habarshysy.

— Papa, Alıktiń áıbat kitaby kóp eken. Biraq bizge kórsetken joq. «Jyrtyp tastaısyńdar, sosyn muǵalim ursady», — dep bermeı qoıdy.

Mamasy sózin júre tyńdap, ózinshe sóılep ketken soń, Raıhan endi maǵan burylǵan. Sol-aq eken, Balqyz da balasynyń sózin óz oıymen ushtastyryp ala qoıdy.

— Oqýshy balanyń kitabyn qaıtesiń? Onan da izdep kelgen ájeńdi kórgenińdi aıtsańshy. Jaqsy áje emes pe, á? Áne, jaqsy kisini bala da biledi. Neǵyp úndemeı tursyń, Azat? Moda men estrada týraly aıtqanyn estidiń be ózi. Sonyń keıbirin qalada turǵan men bilmeımin. Ózi senderge qandaı ertegi aıtty, á, Aıataı?

Ápkesi úshin jaýap bergen taǵy da Raıhan:

— Joq, aıtpady. Ol kisi ertegi bilmeıdi eken.

— «Bilmeıdi» deıdi? Qoı, bilmegeni qalaı? — dedi Balqyz suraýly kózin maǵan qadaı bergen edi, qarap turmaı Raıhan taǵy kıip ketti:

— Papa, aıtshy. Ol ózi áje emes qoı deımin, á?

— «Áje emesiń» ne qyzym-aý. Endi kim eken, á? Qoı, olaı dep aıtpa, uıat bolady.

— Joq, papa. Ol — áje emes. Ol — jaı ǵana babýshka. Óıtkeni bári «babýshka» dedi ǵoı. Men bilem, áje degen ondaı bolmaıdy. Óziń aıtqansyń.

Tramvaıdan túsip, úıge kele jatqanda kenetten Aıanyń:

— Papa, shynynda da ol áje emes shyǵar? — degeni, áldeneden kóńili qalǵan adamdaı, basyńqy jýas daýyspen. — Aıtshy, papa. Ol shyn áje emes qoı, á?

Men «áje» degen jannyń jasy kelgen úlken kisi ekenin aıtyp, birdemeni álsizdeý túsindirgen bolyp edim, onsha nanymdy shyqqan joq. Jaýabyma Aıanyń qanaǵattanbaı qalǵany anyq edi.

— Papa, sen bizge báribir naǵyz ájeni kórsetesiń ǵoı. Aıtshy, kórsetesiń be? — dedi sosyn ol jańaǵydan góri jadyrańqyrap. Aıaly janarlarynda tutanǵan úmit ushqynyn jasyrmaı, sábılik senimmen betime týra qaraıdy.

Men ýáde ettim. Biraq ony qalaı oryndaıtynym týraly sol sátte oılanǵan joq edim.

1981

---