InfoHub Logo

Kaspıı teńiziniń, qaı jaǵynan alsańyz da, múlde iske aspaıdy derlik jaǵalaýy joq.

Saıahatshy Karelın

Sizdiń ótinishińizge qurmetpen qarap, teńizde júzý saparynan, men. Qarabuǵaz shyǵanaǵynan sırek kezdesetin eki qustyń kózin qurtyp, ózińizge ákele jatqanymdy kúnilgeri habarlaǵym keledi. Kemedegi bizdiń dáridármekshimiz álgi qustardy uqsatyp, tulyp jasady, endi so janýarlar meniń kaıýtamda tur. Osynaý qustar egıpet elinen, aty koqı (qyzyl qaz dep te atandy) qyzǵylt nurmen boıalǵan úlpildek qaýyrsynynyń ǵajaıyp sulýlyǵyn kórseńiz etti. Olardyń Kaspıı teńiziniń shyǵys jaǵalaýynda júrýin men tylsym bir jumbaq dep esepteımin, óıtkeni dáp osy ýaqytqa deıin osynaý qustar tek bir ǵana Afrıkany mekendep kelgen edi. Bul qustardy aýlaýǵa baılanysty jaǵdaılar da tym qyzyq jáne ony keńirek sypattaýǵa turarlyq nárse.

Ózińizge málim, bıylǵy, 1847 jyldyń kókteminde, men Kaspıı teńiziniń kúlli jaǵalaýyn óte muqıatty túrde sıpattap jazyp, ólshep shyǵý týraly buıryq alǵan edim, sol úshin meniń qaraýyma býmen júretin "Volga" degen korvetti — áskerı kemeni bergen.

Biz Bakýden Astrahanǵa qaraı shyǵyp, odan ári júzip, Gýrevke jettik, sol aradan tunjyrap jatqan beımálim jaǵalaýdy boılap, ońtústikke qaraı bettedik. Sizderge artyq-aýys nárseni oqytyp, áýre qylmaý úshin, bulardy sıpattap jatpaımyn. Tek, Mańǵystaý túbegi jaǵalaýlarynyń kisi tańǵalarlyq sýretterin ǵana atap ótemin, Azıa sol aradan, oral shólderiniń syrtynan, tip-tik bıik qara tabaldyryq sıaqtanyp, túnere qarap turady eken. Sol tabaldyryq teńizden qashyqtap, tep-tegis jal-qabyrǵa bolyp, shyǵysqa qaraı shyǵandap ketedi, o jaqtan buldyr saǵym búrkep turǵany sebepti, quba jón men kúnnen ózge eshteńe de kórinbeıdi. Tabaldyryqqa shyǵý qaıda, kóshpelilerdiń áńgime-sózine qaraǵanda, oǵan tek bir ǵana jerden shyǵýǵa bolady — arnasy keýip qalǵan ózek arqyly ǵana. Tabaldyryq bir jeriniń túsi qara, endi bir jeriniń túsi qońyrqaı tartyp ketken, qashalǵan qabyrǵa tárizdenip, teńizge qaraı quldyrap túsedi. Dúnıeni kezýmen ótken uzaq jyldarda, men, teńizde júrgenderge qaýip tóndiretin tap osyndaı tunjyr jaǵalaýdy kórgen emespin.

Kendirli qoınaýyna deıin biz tóskeıden ańqı soǵyp, ózimen birge shań-tozań men kúkirt ıisin ala keletin — teńizdik — jeline qarsy júzip otyrdyq, óıtkeni jurttyń aıtýyna qaraǵanda, shól-baıabanda kúkirtti taýlar jatqan kórinedi. Osynaý jel birden kisi tynysyn býyp tastaıdy eken, ásilinde, tiri jan bitkenniń bárine de túgeldeı zıandy bolýǵa tıis.

Men onyń kisiniń júregin kóteretin tátti dámin tatyp kórdim, matrostardyń jaǵalaı qaqyrynyp, túkirgenderi sondaı, bosmandar shynymen-aq qatty qınaldy: palýba ústi túkirikten jylpyldap ketti de ony kúnine úsh ret shalpyldata sý tógip, shaıyp tastaýǵa týra keldi. Túsindire keteıin, bul teńizge túkirýge tyıym salatyn baıyrǵy teńizshiler ádetinen týǵan jaıt edi, teńiz muny ózin qorlady dep túsinip, álgi kemeni qatty silkilep tastaıtyn kórinedi.

Kendirli qoınaýyna kelip kirgennen soń, eki aılyq júzý saparynan keıin, bizdiń kózimiz márli kók shópti alǵash ret kórdi, osy bir sortań jerde bul ǵajaıyp keremetteı bolyp kórinedi eken, biz Qarabuǵaz shyǵanaǵyna ańyrap soqqan teriskeı jeli ótinde júzip kettik. Osynaý sońǵy jeldiń de tótenshe qasıeti bar. Ol kisiniń kúlli denesin, qany men súıekterinen aıyrǵandaı-aq jeńildetip, ony qaıdaǵy joq qulazyǵan qýysqa, sýyq pen ashyq aıqyn birdeńege ákelgendeı áser etedi. Onyń bul jeńildigi múlde jaǵymsyz, qaıta kisi janyn qınaıdy jáne qulaǵyńdy shýlatyp, basyńdy aınaldyrady.

Kendirli qoltyǵyndaǵy eski qudyqtardan biz tushshy sý aldyq, biraq túnge deıin-aq ol ashshy tuzdy sýǵa aınalyp ketipti. Men bul qubylys jaıyp uzaq ýaqyt oıladym jáne ózimniń kómekshimmen birge birneshe synaq jasap kórdik. Sóıtsek, sý ydysta shala jabýly kúıinde ne tipti jabylmaı qalsa, ashyp ketedi eken. Budan shyǵarǵan qorytyndym, bul aranyń aýasy óte ýly ulpadaı shań-tozańǵa toly, mine sol tuz salaq jabyla salǵan kespektegi ne aýzy ashyq qalǵan shelekterdegi sýdy tuldandyryp jiberedi. Aspannyń da sál aǵaryńqy ásem túr-túsin men osynaý qubylysqa telımin. Atmosferanyń qalyń-qalyń qatparlaryna da tuz sińip ketken, sol sebepti de jerdi qansha qaqtap turǵanymen, kún sáýlesi de sál-pál kúmis tústes bolyp, kúńgirt tartyp ketedi eken.

Kendirli shyǵanaǵynan biz Birinshi Petr tusynda general Bekovıchtiń Indıaǵa jasaǵan esýas joryǵynyń bastapqy kezinde, sonyń ózi salǵan bekinisiniń qaldyǵyn kórdik. Ol so mańaıda óziniń opalanǵan armıasymen birge qystan shyqqan kórinedi jáne sol aradan olar Horezmge qaraı attanady, o jaqta hıýalyqtar generaldyń basyn kesip tastaıdy da terisimen áskerı barabandaryn qaptaıdy.

Qalyń jýsan qaptaı ósken bekinisten biz tut aǵashynyń úsh túbirin taptyq, olardyń ejelden kele jatqany sondaı, ózekteri kógi ustalǵan kúmisten aınymaı ketipti.

Sizderge taǵy da aıtaıyn degenim, orta ǵasyrdyń bir saıahatshysy, eger ol ótirikti góıitpese, Kendirli shyǵanaǵyman ba, álde Qarabuǵaz shyǵanaǵynan ba, áıteýir aınalasy dýalmen qorshalǵan sansyz kóp meshitteri men kerýen saraılaryn, jasyl baýlaryn, burqyraǵan bulaq sýlary jýyp jatatyn asa úlken darqan shahardy kórgenin aıtady. Men, ol durys aıtqan ǵoı dep oılaımyn, óıtkeni biz Kendirli shyǵanaǵynyń kemerinen uzaq jyldar men ystyq-sýyqtan shatynaı jarylyp, úgitilip túsip jatqan som tastan salynǵan úılerdiń irgesin kórdik.

Biz Kendirliden Qarabuǵazǵa janymyz jaı tappaı, narazy kúıde bet aldyq. Bunyń sebepteri kóp edi. Biz, ózimizge deıin áli eshkim de enip kórmegen shyǵanaqqa kirýimiz kerek edi. Ol týraly biz tipti Bakýde bolǵan kezimizde kóptegen qorqynyshty jaıttardy estigenbiz. "Zodıak" korvetiniń kapıtany maǵan, sonaý 1825 jyldyń ózinde onyń korveti akademık Eıhvaldtiń qaramaǵyna berilgenin aıtqan edi. Akademık kapıtannan Qarabuǵaz shyǵanaǵyn zertteý úshin, soǵan kiretin jerge baryp, zákir tastap turýyn talap etedi. Biraq kapıtan kemesi opat bolmas úshin, úzildi-kesildi bas tartady. Onyń qaýiptenetin sebebi, Kaspıı teńiziniń sýy shyǵanaqqa el qulaǵy esitpegen kúshpen jáne jyldamdyqpen, túpsiz tuńǵıyqqa qulap túskendeı bolyp, jóńkip aǵady eken. Shyǵanaqtyń aty da sodan shyqqan: Qarabuǵaz túrikmenshe "qara aran" dep atalady eken. Shyǵanaq sol aran-aýyz sıaqty teńiz sýyn tynymsyz jutady da jatady. Osynaý sońǵy jaıt, shyǵanaqtyń shyǵys jıeginde sý qudiretti jerasty ózeni bolyp, ne Aral teńizine, ne Muzdy muhıtqa aǵyp ketedi eken degen boljamdy týdyrýǵa sebep bolady.

Bizdiń belgili jáne erjúrekti saıahatshymyz Karelın maǵan Qarabuǵaz týraly jazba túrinde tym jaǵymsyz sıpattama berip, shyǵanaqqa tereńdep kirýden kúnilgeri saqtandyryp qoıǵan bolatyn. Onyń sózine qaraǵanda, shyǵanaqtan aǵysqa qarsy júrip shyǵý múmkin emes tárizdi. Bul-bul ma, shyǵanaq sýynyń qysqa ýaqyt ishinde tipti bolattan jasalǵan zattardyń ózin iritip-shiritip jiberetin ajal-tajaldy kúshi bar báleket sıaqty.

Osy bir málimetter bizge, basshylarǵa ǵana emes, shyn máninde kádimgideı tolqyn, shyǵanaqty balaǵattaı bastaǵan matrostarǵa da belgili edi.

Maǵan qaıtken kúnde de aralary aıyrylǵan eki qısyq syzyq túrinde beınelengen shyǵanaq jaǵalaýlarynyń basyn qosyp, ony teńiz kartasynyń betine túsirip, tuıyqtap tastaý isi buıryqpen tapsyrylǵan bolatyn. Men jaǵalaýlardy qosyp, asa qıyn tótenshe jaǵdaıda shyǵanaqtyń teńizdik sıpattamasyn jasadym.

Qarabuǵazǵa jaqyndaı bergende biz shól ústinde typ-tynysh qana órtenip jatqan ottyń tútini tárizdi, qyzyl-kúreń túnek kúmbezin kórdik. Túrikmen-losman ony "Qarabuǵaz tútindetip jatyr" dep túsindirdi. Buryn eshkim baıqap, atap ótpegen jańalyqty ashqanymyz, bizdi múlde túsiniksiz mazasyz kúıge túsirdi. Biz qashan teńiz jaǵynan áreń kórinetin shyǵanaqqa kirer jerge jetkenshe, mınýt saıyn tereńdikti ólshep, qyraǵylyqty qatal saqtap júrip otyrdyq.

Bundaǵy aǵystyń qattylyǵy sondaı, búkil buǵaz Edildiń kóktemgi tasyǵan kezine uqsaıdy eken.

Oılanyp jatýǵa mursha joq, onyń ústine Azıanyń osy bir úreıli arandaı aýzyna enýdi paryzymyz mindet-etip qoıǵandy. Aǵystyń ekpinimen biz jaıymen jyljyp, buǵazǵa kire berdik te teńizdiń kókpeńbek sýy shyǵanaqtyń surǵylt áli sýymen almasqannan keıin baryp, zákirdi túsirdik.

Tóńirekte únsizdik patshalyǵy ornaǵan. Dybys ataýlynyń bári batyp bara jatqan kúnniń kúreń túsimen boıalǵan qoıý sý men shóldiń aýyr aýasyna sińip, joǵalatyńdaı bolyp kórinedi.

Túndi býdy burqyratýmen ótkizdik. Tushshy sý taýsylyp qalǵandyqtan, qazandardy shyǵanaq sýymen "jemdedik". Erteńgisin qarasaq, qazandardy árbir saǵat saıyn úrlep tazartyp otyrsaq ta olardyń qabyrǵalarynda qalyńdyǵy bir elideı túz qatpary paıda bolypty. Osy jaıttan siz shyǵanaqtyń tuzdylyǵy Palestınadaǵy Óli teńizben birdeı ekenin baıqar edińiz. Bizdiń qosyreıleý kókemiz — aspazymyz shomylýǵa ruqsat alyp, sýǵa túsip edi, biraq shyǵanaq ony qabyldamady. Sý onyń aıaǵyn serpip tastaıdy, qansha ábiger bolsa da ol sýǵa múlde batpaı qoıdy. Bul komandany emen-jarqyn kúıge túsirdi, onyń buzylǵan kóńilin biraz kóterip tastady. Keshke salym aspazdyń denesin jara basyp ketti, ol shyǵanaqtyń sýy, sý qosylǵan patsha araǵy, ıaǵnı — kúkirt qyshqyly eken dep bóse bastady.

Erteńgilik shyǵanaqtyń sur aınasy surqaılyǵymen kóz aldymyzda jaıylyp jatty. Sýy onsha móldir emes. Onyń betinde teńiz aǵysy ala kelgen áli balyqtar qalqyp júr. Jaǵalaýdan biz sondaı áli tuzdy balyqtyń tutas bir "qorymyn" taptyq. So balyqtardyń dámin tatyp kórgen matrostardan biz solardy jeýge ábden bolatynyn bildik.

Tirshilik ataýlydan jurdaı bolǵan osynaý sýda qustardyń jyrtylyp-aıyrylatynyna qaıran qaldym, solardyń kóptiginen kózim bir túrli buldyrap ketti.

Shyǵanaqtyń soltústik jaǵalaýyn qýalaı júzin kele jatqan kezdiń ekinshi táýliginde biz Qara Súkit túbekshesine jettik te sol aradaǵy sý betinen keń aýmaqty qyzǵylt kóbik jolaǵyn kórdik. Túnde daýyl turyp, teńiz taıdaı týlaǵan, al ana kóbikter jolaǵy tolqyndar qımylymen úılese bılep turǵandaı.

Kóbiktiń kózge oǵash kórinetin túr-túsine tańǵalǵan men, qaıyqty sýǵa túsirýge buıryq berdim de eń jaqyn jatqan kóbik jolaǵyna qaraı bettedim. Kóbikti qalqyp alyp qaraǵanda, onyń ishinen men shaıannyń bytyradaı qyzyl ýyldyryǵyn kórdim jáne birden osyndaı ýly sýda da ýyldyryq ómir súre alatynyna tańǵaldym.

Sodan keıin men, áýelgisinen góri kórikteý de qyzylyraq ekinshi bir kóbik jolaǵyna qaraı bettedim. Sol arada meni shynymen-aq qara basty. Kóbik jolaǵy kenet qanattaryn qomdaı qańqyldasyp, bizdiń qaıyǵymyz ben ańqıyp turyp qalǵan eskekshiler ústinen qalbań qaǵyp, kólbeı ushyp bara jatty. Olar kóbik ústine jaılasyp alyp, shaıan ýyldyryǵymen qorektenip otyrǵan qyzyl qazdar eken.

Qara Súkitte biz jabaıy qazdar men so mańaıdaǵylar "qatyndar" dep atap ketken, yzaqor birqazandardyń esepteýge san jetpeıtin qara ormandaı kalyń úıirlerin syrttaı baqyladyq. Men ishteı sizdiń-bizdiń korvette bolmaǵanyńyzǵa qatty ókindim. Kelesi hatymda men sizge Qarabuǵazdyń tabıǵaty jóninen kóńil bólýge turarlyq málimetterdi habarlarmyn.

Sizge sheksiz berilgen leıtenant Jerebsov.

Ekinshi hat adresattyń salaqtyǵynan joǵalyp ketken, shyǵanaqtyń tabıǵaty jóninen biz tek leıtenant Jerebsovtyń jaǵrafıalyq qoǵamǵa joldaǵan qysqa habarlamasyn ǵana bilemiz. So habarlama aıqyn da úzdik-sozdyq stılde quralǵan eken, bul tolyq mólsherde sol habarlamany quraýshymyn árneni bilmekke qumar jáne so er júrek adamnyń ózine laıyq nárse edi.

San túrli dáýirler jazýshylarynyń tabıǵatty sıpattaǵany sıaqty, teńiz losıalaryn da uzaq ýaqyt oqyp úırený isi, meni, kisiniń ár túrli dáýirlerdegi tabıǵat qubylystaryn sezinip-túısinýi múlde birdeı bolmaıtynyna kózimdi jetkizdi. Sıpattamalardy jazýǵa, avtordyń kásibı mamandyǵy sekildi, onyń qoǵamnyń belgili bir jigine jatatyny da áser etedi.

Orta ǵasyrlar avtorlarynyń áńgime-sózderine sene otyryp, men, o zamandardaǵy tabıǵat sýretteri, qatty aǵashtan qashalyp jasalǵan zattar tárizdi, qazirgiden góri dókirleý de aıqynyraq bolǵan dep oılaımyn.

Osynaý sheginisti jasaý óte qajet qoı dep eseptegen sebebim, qazirgi zaman adamynyń, máselenkı, meniń alǵan áserim boıynsha, Qarabuǵaz, leıtenant Jerebsovtyń kózimen kórgeninen góri, edáýir dárejede qupıa syr-jyry az, qarapaıym nárse bolyp kórinedi.

Leıtenant Jerebsovtyń Gıdrografıkalyq basqarmaǵa jazǵan habarlamasynda myna tómendegiler aıtylady eken:

"Túrikmender "Ashshy teńiz" (Arjı Darıa) pe "Teńizdiń quly" (Kýlı-Darıa) dep ataıtyn Qarabuǵaz shyǵanaǵy kólemi Ladogadan asyp túsetin, teńizden eki qunarsyz túbekshemen bólinip jatyr deýge bolatyn, asa keń sý alańy. Shyǵanaq, Neapoldiń endiginde jatqanymen, aýa raıy ystyq ta shóleıtti bolyp keledi.

Men shyǵanaqtyń búkil jaǵalaýyn adaqtap shyǵyp, olardy kartaǵa túsirdim. Onyń soltústik jaǵalaýy tip-tik jarqabaq, jáne ol tuzdy saz balshyq pen appaq ákten quralǵan. Onda shóp te, aǵash ta óspeıdi. Shyǵys jaǵalaýdy qýalap, kisi kóńilin jabyqtyrar muńly taýlar boı túzep jatyr, al shyǵanaqtyń ońtústik jaǵalaýy tómendeý jáne onyń beti kóptegen kólderden kórinbeıdi.

Jaǵalaýdyń bári de qulazyp jatyr jáne onda tushshy sý atymen joq. Men osynaý shyn mánindegi óli teńizge kelip quıatyn birde-bir ózensheni taba almadym.

Munda kemeler toqtaıtyn qolaıly qoınaýlar joq, biraq bul jaıt kemeniń júrýine múlde kedergi jasamaıdy, óıtkeni shyǵanaq onsha tereń emes jáne ol aınalanyń bárinde birdeı bolyp keledi. Qajet bola qalǵan jaǵdaıda kemeler shyǵanaqtyń kez kelgen jerine zákirin tastap, tura qalýyna bolady.

Ondaǵy qoınaýlar sýynyń taıyzdyǵy sondaı, qaıyqtar jaǵadan kabeltovtaı (182,5 m.) jerde toqtaıdy da adamdar tobyǵynan keletin sýdy keship, jıekke jarty saǵattaı ne odan da kóbirek ýaqyt júredi. Korvettiń jolynda sý astyndaǵy tastar da, tizilip turatyn rıfter de, araldar da kezdespedi.

Osynaý mazmundamany negizge ala otyryp, men shyǵanaqpen júzý qaýipsiz dep esepteımin. Shyǵys jaqtan udaıy qasarysa soǵyp, shyǵanaqta týlama tolqyndar týdyryp turatyn qatygez jel ǵana jurtqa maza bermeıdi dese de bolady.

Shyǵanaq sýynyń shamadan tys tuzdylyǵy men qoıýlyǵy sondaı, onyń tolqyndarynyń soqqysy teńizdegiden áldeqaıda kúshtirek te qıratqysh. Biraq teńizden bir ózgesheligi, qara daýyl shyǵanaq sýyndaǵy tolqyndardy bar kúshin jumsap, ázer degende týdyratyn tárizdi. Bul kóbinese qyzyq bir kórinisterge aparyp soǵady: sol baıaǵy bir jel teńiz sýyn sapyryp, surapyl jar tolqyndardy qýalap úlgirse, alaqandaı qum túbek syrtyńdaǵy shyǵanaqtyń mamyrajaı tynyshtyǵy áste buzylmaıdy. Al daýyldan keıin shyǵanaq sýy kópke deıin baıyz tappaı, dóńbekshigen áli tolqyn san saǵattar boıy jaǵalaýdy soqqylap jatady.

Shyǵanaqta aspan shyraqtarynyń bıiktigin baqylaý jáne endik pen boılyqty anyqtaý senimdi nárse emes, óıtkeni onyń jaǵasyndaǵy qyrattar tasasynan kórinbeıtin shalqar kólder kóz qaratpaı jarqyrap jatady da refraksıa dep atalatyn jaryq sáýleleriniń qısyq synýyn týdyrady. Ońtústik túbeksheniń mańynan men ájeptáýir refraksıany baıqap, baqyladym. Qol jaǵalaýy qaǵaz tárizdi tep-tegis bolsa da, ol maǵan synyp búlingen súıir taýlar sıaqtanyp kórindi.

Túrikmenderdiń aıtýynsha, shyǵanaqta jańbyr jaýmaıdy. Mı qaınatar ystyqtan jaýyn-shashyn jerge jetpeı keýip ketedi.

Shyǵanaqqa kirer jerde sonyń ózi qyzǵylt túnekten turatyn kúmbez beınesinde kórinedi. Menińshe, bul qubylysty Qarabuǵaz sýynyń tym tez býǵa aınalýynan dep túsindirýge bolady.

Shyǵanaqty kún qaqtaǵan shóldiń qorshap jatqanyn, jáne onyń, eger bul teńeýdi oryndy dep tapsańyz, Kaspıı sýy qaınap-qaınap, býǵa aınalatyn úlken qazan ekenin este saqtaý kerek.

Shyǵanaq túbindegi jer qatpary nazar aýdararlyqtaı; áýeli tuz, onyń astyńda ákti saz.

Tuzy aıryqsha, kádýilgi asqa salynatyn, kókónisti tuzdaýǵa qoldanylatyn tuzben quramdas emes.

Men úshin teńiz sýynyń shyǵanaqqa quıǵyta aǵatyny túsiniksiz, bul árıne shyǵanaq pen teńiz sýlary deńgeıiniń ár túrli ekenine eshbir kúmán-kúdik keltirmeıdi.

Osy aıtylǵan derekter negizinde, men Qarabuǵaz shyǵanaǵynyń ózi sıaqty, onyń jaǵalaýlary da, memlekettiń qandaı bir múddesine bolsa da, sonyń qyzmetine jaramaıdy dep qorytyndy jasaýǵa bel baıladym.

Shyǵanaq sýynda, tipti az ǵana ýaqyt bolýdyń ózi, kisi kóńilin bir túrli qulazytyp, onyń keýdesinde jalǵyzdyq sezimin týdyryp, gúl jaılaǵan jerler men eldi mekenderdi ańsatyp, saǵyndyryp qoıady eken. Shyǵanaq jaǵalaýyn boılaı júzdegen shaqyrym júrgen kezde, men kermek ıisti jýsan men qýraǵan butadan basqa, birde-bir adamdy kórmedim, úzerge bir tal shópti de taba almadym.

Osynaý meımanbezdi jaǵalaýlar men sýlarǵa tek tuzdy sortań yspa qum men tirshilik ataýlynyń kózin qurtatyn ystyq qum ǵana ústemdik etedi".

Qazaqtar qysqy qonys-óristerinen jazǵy jaılaýǵa myńǵyrǵan malym Oral arqyly aıdap ótip jatty. Jol Gýrevti kókteı ótetin Oraldyń tómengi jaǵyndaǵy birden-bir júzbeli kópir osynda bolatyn.

Kópirden mal aıdap ótkeni úshin aqy tólemedi. Áskerı basqarmanyń saqal-shashtary men shań basqan mýndırlerindegi formalyq japsyrmalary kúnge kúıip, jıren tartyp ketken, usqyny kelispegen shala mas sheneýnikteri kópirdiń qos qaptalymda tizilip, maldy sanap tur. Kópir syqyrlap, ıile túsedi. Sheneýnikter qoldaryndaǵy uzyn syryqtarymen qoılardy bastarynan bergiler, topyrlaǵan mal júrisin sol kidirtedi, sosyn qoılar jıren tasqyn sekildi jamyrasyp, qaıtadan qalaǵa qaraı umtylady. Sheneýnikter qoılardy tap osylaı mınýt saıyn toqtatyp, mal sanyn shamamen eseptegen bolady.

Sheneýnikterdi esebinen jańyltý úshin, qazaqtar úrkek attaryn saýyrlata, olardy kópirdiń tozǵan qorshaýyna qaraı ysyra túsedi. Órt shyqqandaı-aq qoıdyń mańyrap alǵa umtylǵan dúrsili qam-kirpishten salǵan úılerdi dirildetip, qulatyp jibererdeı bolady. Gýrevtiń turǵyndary mal aıdap ótýdi, tasyǵan sý men órt sıaqty, joıýǵa bolmaıtyn baqytsyzdyq dep esepteldi. Júzdegen túıeler kópirge jaqyndaı bergennen-aq, odan úrkip naǵyz kire beriste bastaýshy býranyń mańyna úıirilip, keptelip qalady. Paıdakúnem kempirler túıelerdiń ara-aralarynda enbektep júrip, qaltyraǵan qolymen túıe tezegin teredi. Bular tezekpen saýda jasaýshylar bolatyn.

Bastaryn shytpen tanyp alǵan injildegi adamdar keıpindegi shaldar, túıeleri ústinde qoqyraıyp, qyzaryp ketken kózderi jypylyqtap, túrli-tústi úıilgen shúberekter arasynda otyr, — myńdaǵan shaqyrym jerge kóship-qoný olardyń janaryn jasytyp, bet-aýzyn kún qaqtaǵan teri qapqa aınaldyryp jibergen tárizdi.

Shól dala buqara jaǵynan eýropa jaǵalaýyna kúlli qalany basyp ótip, sazdaqtyń shań-tozańyn, kúıgen jún men shóldegen kóshtiń jıren túr-túsin ózimen birge ákele jatyr. Mal otary jýsannan sarǵaıyp ketken erinderimen Oraldyń laı sýyp kópke deıin bas kótermeı jutyp jatty.

— Qadym zamannyń kórinisi! — dep myrs etti leıtenant Jerebsov qaıyqtan túsip jatyp.

Ol Kaspıı jaǵalaýlarynyń sıpattamasyn bitirip, qaıtar jolynda Gýrevti mekendep qalǵan qadirmendi de qatal minezdi saıahatshy Karelındi kórý úshin osy qalaǵa soqty. Karelınde onyń mańyzdy bir jumysy bar edi. Korvet Oral ózeniniń quıarlyǵyna kelip, zákir tastap toqtady, sol arada onyń jolyna bir qumdaýyt qaıyr bóget boldy.

Qaıyqty júzderi túnergen túzemdikter qorshap aldy. Jerebsov appaq kóılegin shań-tozańnan saqtaý úshin, teńizdik tújirkesiniń jaǵasyn kóterip aldy da, ózine jaqyn turǵan túzemdikten:

— Karelındi bilesiń be? — dep surady.

— Joq. bilmeımin, — dedi túzemdik.

— Grıgorıı Sılych Karelındi, saıahatshyny?

— Bilgende qandaı! — dep qýanyp qaldy túzemdik. — Qazaqtar jaǵyn kókteı ótken kisini me? Ony bilmegende kimdi bilemin!

— Soǵan ertip aparshy meni.

Jerebsov jan-jaǵyna qaraǵyshtap keledi.

Surǵylt kirpish pen sazbalshyqtap salynǵan úıler, ólmeli kempirler sıaqty, jambastap jatyr. Tuzdalǵan balyq pen taýyq sańǵyryǵynyń ıisi keledi, jel kisi kózine kúl-qoqys shashady, solardyń ishinde taýyqtyń túbit júni de biraz bar. Kempirler tabaldyryq aldyna jaıǵasyp alyp, erinshek kelinshekterdiń shashyn tarap otyr:

"Pále, shaldyń tańdap alǵan mekeniniń sıqyn!" Jerebsov ıyǵyn bir qushıtyp qoıdy: osy aranyń ıt baılasa turǵysyz qýmedıen túzine Karelınniń qumartýy bir túrli aqylǵa syımaıdy. Jerebsov Qarabuǵazdy esine aldy: "Bul jer iske alǵysyz, al asa saltanatty, kisi tabany tımegen naǵyz shól-baıaban ıek astyńda jatyr!"

Túz turǵyny ony ertip, qalanyń shetine, Jaıyq jaǵasyna apardy. Aǵashtarynyń túbine shóp óspeıtin, tek taptaýryn bolyp qalǵan saz topyraqty sýarmaly baýda maıysqan shelekterin saldyrlatyp, sary qoıyrtpaqty aryqtarǵa laqyldata quıyp, shyǵyr aınalyp tur. Kózderi tańylǵan uıqyly-oıaý ógizder ony migirsiz aınaldyryp júr.

Túzemdik qara terektermen qorshalǵap surǵylt taqtaı úıdiń qasyna aıaldady da, áýeli qorqoryna temeki salýdy ótingesin baryp:

— Osynda! — dedi.

Jerebsov esikti qaqty. Ol Karelınge, onyń asaý minezdi, ápendileý kisi ekenin bile tura, sonymen birge Azıanyń jurt basyn ólimge baılap baratyn oblystaryn taısalmaı kesip ótken zertteýshini ishteı qurmettep, biraz qysylyp ta kele jatqan jaıy bar.

Qyzmetshi qazaq ony kabınetke kirgizdi, onda temeki jáne terimen tystalǵan qalyń kitaptardyń ıisi sińip ketipti. Jerebsov otyrǵasyn dala ańdarynyń tulyptaryna qaraı bastady, kenet ol óziniń Karelınge kelgen jumysynyń tym jeńil tap birdeńe ekenin sezdi.

Karelın ishten óziniń etjeńdi semiz tulǵasyna tán emes asyǵystyqpen atyp shyǵyp, tompıǵan kári qolyn Jerebsovqa soza berdi. Onyń surqaı kózi kúńgirt kózildiriginiń astynan tezdete bir qarady. Bozǵylt saqaly jelp etip, tyrsyldap turǵan surǵylt kúrtkesin bir sıpap ótti.

— Asa aýyr joldan aman-esen oralǵanyńyzǵa qýanyshtymyn. — dedi ol báseń únmen.

Jerebsov ıilip taǵzym etti.

— Siz korvetińizben Qarabuǵazdyń kúlli jaǵalaýyn aralap shyǵypty degendi esittim. Egjeı-tegjeıin bilýge yntyqpyn.

Jerebsov áńgimesin temeki tútininen bólme ishi bulyńǵyr tartyp, so munardan tereze syrtyńda Jaıyq jıegin qýalaı, shyjańdaı sansyz kóp ottar lapyldap jana bastaǵan ymyrt áleginde aıaqtady. Olar qalany shańdy turaqtarymen qorshap alyp, tynyǵyp jatqan kóshpendiler edi.

— Qarabuǵaz shyǵanaǵy jóninde men úkimetke bir ójet jobany usynbaq oıym bar, — dedi aqyrynda Jerebsov júregin toqtatyp.

Karelın eshteńeni suramady, tek kreslosyn syqyrlatyp, kózildirigin bir jóndep qoıdy.

— Qarabuǵaz zıandy, bolǵandyqtan da onyń oqshaý shyǵanaq retindegi tirshiligin toqtatyp, qýyqtaı buǵazdy bógetpen bólip tastap, ony kólge aınaldyrý kerek. Bul qurylys qazynaǵa onsha qymbatqa túspeıdi, bir jaqsy jeri qyrǵyzǵa aqyny tıynmen ǵana tóleıdi, — dedi Jerebsov sózin sabaqtap.

— Qarabuǵaz shyǵanaǵyn tap osylaı zıandy dep jorýǵa sizdiń, súıikti leıtenantym meniń, qandaı negizderińiz bar? — dep surady Karelın daýsyn sozyp. — Qandaı? — deımin.

Sońǵy sózin ol aıqaılap aıtty da sodan keıin kreslosynda otyryp, ashýlana bir qozǵalyp qoıdy.

Jerebsov sasyp qaldy. Qarabuǵaz, máselenkı, qunarsyz bolsa, tap sondaı qunarsyz jer degendi jazǵan tap osy Karelınniń ózi emes pe edi? Endeshe osynaý yzaly suraq pen temir jıekti kózildirigi astyndaǵy kóziniń shatynap ketkeni kimge kerek?

— Qazir aıtamyn, — dedi Jerebsov bir saýsaǵyn basa qoıdy. — Shyǵanaq — teńizdiń qısapsyz mol sýyn iz-túzsiz obyp jatqan oqpan. Bul jaǵdaı ózińizge kópten málim. Sol sıaqty teńiz dengeıiniń baıaý tómendep bara jatqany da belgili, tipti birqatar jerde kemelerdiń júze almaı qalatyn da qaýpi bar. Bul kúızelistiń sebebi de Qarabuǵazda jatqany qupıa emes.

— Bir deńiz. — Jerebsovtan keıin Karelın de óziniń jýan bas barmaǵyn búge saldy.

— Eki. — dep Jerebsov ekinshi saýsaǵyn búkti. — Bizdiń teńizimizdiń balyq baılyǵy da jyldan-jylǵa azaıyp barady. Qarabuǵazdan men sansyz kóp áli balyqtardy kórdim. Shyǵanaqty "tyǵyndap", balyq pen shabaqtardyń tabıǵı jolmen qyrylýyn toqtatsaq, memleketke edáýir paıda keltiredi ǵoı dep oılaımyn.

— Bári osy ma? Siz áli balyqty kóp kórdińiz be? — dedi Karelın tózimi taýsylyp.

Jerebsovtyń beti dýyldap ketti: ol ózine ózgeniń senbeı qalatynyna áli daǵdylanbaǵan edi.

— Keıbir jerlerde meniń adamdaryn jaǵalaýdyń árbir on sajynynda júz elýdeı áli balyq jatqanyn sanap shyqty. Óli balyqtyń atkópir bolyp jatqany sondaı, shaǵalalar olardyń etinen jerkenip, tek kózderin ǵana shuqyp jeıdi, sonymen birge aıtaıyn degenim, men tap solardaı erinshek, "ishpeı mas, jemeı toq" bolyp júrgen shaǵalalardy odan ózge eshbir jerde kórgen emespin. Sózimdi aıaqtaýǵa ruqsat etińiz: shyǵanaqty bólip tastaý kólemi orasan úlken jańa tuzdy kól jasaıdy. Nebári osy-aq.

— Osynaý bir túrli túsiniksiz oı-pikirińizge, siz, tegi, menen maquldaý men qoldaý tapqyńyz keletin sıaqty kórinedi? — dedi Karelın ysyldaı sybyrlap, sosyn tosynnan-tosyn kegel oıynnyń aýyr sharyn domalata salǵandaı-aq:

— Bos byl-shyl! — dep aıqaılap jiberdi.

Ol ornynan turdy. Onyń jon arqasynyń ar jaǵynda, terezelerde qyzyl-kúreń ottar tútindep jatty. Osy bir myǵym da qıyn shaldyń syqyrlaǵan kreslosynyń aınalasyna Temirlannyń jer qaıysqan qalyń qoly kelip aıaldaǵan sıaqty edi. Ol kóshpelilerdiń sur-bujyr tastap qashan jasaǵan balbaly sekildenip, ústel ústinen dúńkıip tur.

Jerebsov asyp-sasyp qalsa da, Karelınniń ashý-yzasyn jumsartqysy kelip:

— Bógettiń ornyna symnan jasalǵan tordy qura salsa da jetip jatyr. Ol Kaspıı balyǵynyń shyǵanaqqa enýine kedergi jasar edi. — dedi kúbirlep.

Biraq Karelın sabasyna túsken edi. Ol kózildirigin qolyna alyp, birdeńeni oısha bezbendegendeı, Jerebsovqa mysqyldaı shuqshıa qarady; sosyn báseń únmen:

— Jassyz ǵoı, sol sebepti de aǵat kettińiz, — dedi sózin anyqtaı túsip.

— Menińshe, siz de taǵyńyzdan túsip otyrǵan joqsyz ǵoı dep oılaımyn.

— Qýań shól! — dep Karelın taǵy da qyshqyryp qaldy. — Jastyq shaǵymnyń túbine jetken de so shól! Shashyna aqtyń túsýi de, tánimniń bolbyr tartýy da, qarttyqtyń odan basqa habarshylary da sodan. Qaıdaǵy bir gazetshi, bir aptadaı Qaraqum shólinde bolǵannan keıin, shóldiń adamnyń terisine, ásirese súıekterine shıpaly em sıaqty áser etetinin jazǵan. Sonda beıne bir kisiniń óńi jasaryp, al tisteri bekip, appaq bolyp, jyltyrap ketegin kórinedi. — Karelın myrs etip kúlip, betiniń bolbyr terisin tómen qaraı tartyp: — Dálel degenińiz osy! — dedi. Shóldiń kúni — basqa túsken aýyrtpalyq, zaýal Búkil adamzat onyń nur-shuǵylasyn dárý sanap, oǵan alǵys-batasyn berse, bu jaqta oǵan shyn peıilden qarǵys aıtady. Ol adamnan ómir-tirshiligine qajetti eń sońǵy múmkindikterin tartyp alady. Biraq meniń bul sózderimniń biz ekeýmizdiń egesimizge eshbir qatysy joq. Sizdiń Gıdrografıkalyq basqarmaǵa baıandaý-jazbany joldaǵanyńyzdan habarlarmyn, sol jazbańyzda siz Qarabuǵaz shyǵanaǵynyń túbi tamasha saz topyraq degendi atap ótesiz. Eger men jańylyp qalmasam, — shal syǵyraıyp terezege qarady, — siz: "Shyǵanaq túbindegi jer qatpary nazar aýdararlyqtaı: áýeli tuz, onyń astynda ákti saz. Tuzy aıryqsha ǵoı dep oılaımyn, — osy arada sál aıaldap, abyrjyp qalǵan leıtenantqa enjar keıippen bir qarap, onyń quramy kádýilgi tuzdykindeı emes", — dep jazdyńyz. Osynyńyz durys pa?

— Óte dálme — dál aıttyńyz.

— Sol tuzdyń nendeı qasıetimen tamasha ekenin bilgim kelip, qyzyǵyp turǵanym?

Jerebsov jymıyp kúlip jiberdi:

— Onyń kemedegi tańǵajaıyp degen anyqtamasyna bir qyzyq jaıttan keıin kózimiz jetti. Saz topyraqty synaý kezinde tabylǵan tuzdy keptirý úshin biz ony keme ústine jaıyp tastadyq, al, kemeniń aspazy, aqyl-esi azdaý kisi edi, komandaǵa arnalǵan borshqa sol tuzdy salady. Arada eki saǵat ótkennen keıin búkil ekıpajdyń ishi óte bastady. Tuzdyń áreket etý kúshi kastor maıymen tepe-teń bolyp shyqty.

Karelın ún-túnsiz selkildep kúle bastady. Onymen birge onyń kreslosy da, kabınettiń aýasy da kúle bastaǵandaı boldy, óıtkeni asa kúshti temekiniń ashshy tútini de kóz aldynda sapyrylysyp, bılep jónelgendeı bolyp kórindi.

— Jigitim-aý, — dedi Karelın kúlip bolǵannan keıin, — siz sıaqty men de qateleskenmin. Men de tabıǵat Qarabuǵazdy adamdardyń soryna qasaqana jasalǵandaı-aq qunarsyz jer dep eseptedim. Biraq ózimniń kúndelikterimdi oqyp, zertteı otyryp jáne shyǵanaqtyń ajal sebetin sýy týraly oılana kele, men, osy jýyrdaǵy ýaqyttan beri soǵan kúmándana bastadym, óıtkeni bizdi qorshaǵan tabıǵatta adamnyń ıgiligine aınaldyryp, qajetine jaratýǵa kelmeıtin bále joq deýge bolady. Qarabuǵazdyń tıgen jerin oıyp túsetin tuzy aıryqsha tuz jáne men ony glaýberdiń tuzy, basqasha aıtqanda, siltili tuz emes pe eken dep te oılaımyn? Onyń sizdiń komandaǵa kórsetken taýqymeti nazar aýdararlyq. Eger shyǵanaqtyń túbine shógip jatqan glaýber tuzy bolsa, onda shyǵanaqty qurtý — qylmys. So bir tuzdyń asa sırek kóptegen qasıeti bar. Solardyń bireýin, eń bastysy Derligin, meniń sizge aıtqym keledi. — Karelın ústeliniń tartpasyn sýyrdy da sarǵaıyp ketken qoljazbany aldy. Ol ony alaqanymen sıpap, qalyń paraqtardyń shetin tegistedi. — Reseıde Laksman atty uly hımıktiń ǵumyr keshkenin siz bilesiz be? — dep surady.

— Uıat ta bolsa da aıtaıyn, Grıgorıı Sılych, ondaı esimdi men tipti estigen de emespin.

— Sizdiń uıatyńyzǵa ǵana emes, meıirimdi aldıar, daryndy adamdar Gýrevtiń býdkashysymen birdeı baǵalanatyn bizdiń búkil elimizdiń uıatyna oraı aıtamyn! — dep burynǵy ashýly keıpimen aıqaılady Karelın. — So bir ǵajaıyp adamnyń ǵumyry udaıy azap shegýdiń úlgisindeı bolǵan. Ony qyzmet isteýge Sibirdiń shalǵaı túkpirine, Barnaýlǵa jiberedi. Laksman qyzmettik mindetterin atqarýdy aýyrsynyp kóndige almaıdy da Sibir keńistigin kezip ketýdi artyq sanaıdy, so kezderi ol ólkeniń ósimdikteri men jer asty baılyqtaryna qatysy bar kóptegen jańalyqtar ashady. So mezgilde buǵan qosa ol hımıamen de aınalysady. Ǵylymǵa qosqan eńbegi úshin ony akademık etip saılaıdy, biraq ol Peterbýrgte osharylyp otyra berýdi qalamaı, kep isteriniń keńesshisi ornyn basyp, Sibirde qalýdy unatady. Bolmashy bir qateligi úshin, ony qyzmetinen julyp alyp, Nerchınskige ýezik polısıanyń bastyǵy etip taǵaıyndaıdy. Minekı, súıkimdi leıtenantym meniń. Reseı úkimetiniń talantty ǵalymǵa, Ǵylym Akademıasynyń múshesine qandaı qyzmet ázirlegenin kórdińiz be... Sonymen joǵarydaǵy Kırıl Laksman glaýber tuzynan keremetteı áınek ázirleý múmkindigin ashady. Osynaý qoljazba — onyń so jańalyqty ashý jónindegi baıandamasy. Glaýber tuzyn Laksman ashshy dep ataıdy. Onyń ne jazǵanyn qarańyz. — Karelın: — "Mońǵol halyqtary "gýdjar" dep ataıtyn úshbý ashshy tuzdyń kóptegen sony qasıetteriniń ishinen ony áınekke aınaldyratyn aıryqsha kúshi kóńil aýdarýǵa turarlyq", — dep jaıymen oqyp shyqty. Ózi júrgizgen tájirıbeleriniń nátıjesinde Laksman aq áınek pen qytaı laǵy sıaqty, qara áınek jasap shyǵarady...Mine...— Karelın qoljazbany ysyryp qoıdy. — Budan ári túsindirýdiń qajeti bola qoımas. Shyǵanaqty tyǵyndap tastaý sýdyń ózindik qasıetin ózgertedi de glaýber tuzynyń paıda bolýyn toqtatady. Sizdiń ólip jatqan balyq týraly ókinishińiz sıaqty, shyǵanaq Kaspıı teńiziniń taıyzdanýyna jol ashady degen paıymdaýyńyz da asyryp aıtqandyq. Eshbir qınalmastan-aq men seni barlyq pýnktteriń boıynsha dóp osy arada tas-talqan ete alamyn. Qoıyńyz, odan da qazir baryp shaı ishkenimiz abzal, bir jaqsy jeri maǵan Oralskiden múkjıdek sólin berip jiberipti.

Jerebsovty ashanaǵa ótkize bere, Karelın kózin alartyp, oǵan bylaı dep sybyrlady:

— Al, siz tipti jobany da ázirlep qoıypsyz! Peterbýrgte jaǵalaı aqymaqtar otyr. Olar oılanyp-tolǵanýdy sýqany súımeıdi, birden shyǵanaqty máńgige jabý kerek dep sart etkizedi de Eýropany qaıran qaldyrady. Eger siz "ashý kerek" degen sózdi esterine salsańyz bar ǵoı, memlekettiń er kindiktileri, bálkim, oılanar ma edi, biraq jabý kerek degen eken — endeshe jabylsyn. Jaýyp tastaý — olar úshin eń qasıetti is...

Qaıyqqa Jerebsov kesh taýsyla qaıtyp oraldy, al qaıyq korvetke túndeletip keldi. Jaıyq jıeginde syldyrap turǵan qamys arasynan shoshyp oıanǵan jabaıy úırekterdiń qortyldaǵan úni estiledi. Teńizdiń daǵystan jaǵalaýy tusyndaǵy aıdyny ústinde kógildir tústi jaı ottary jarqyldap-jarylyp jatyr. Palýba ústinen qumdaýyt qaıyrlardaǵy teńiz sýynyń gýili estiledi.

Óz qateligine qatty tebirengen Jerebsov ıýt ústinde uzaq júrdi. Ózi nebir názik syrlaryna deıin ábden zerttegen Kaspıı teńizi oǵan beıtanys ta qaterli kórindi. Shól-baıabannyń Embi jatqan jaǵynda ot kúmbezi paıda boldy. Jerebsov dir etip, shoshyp ketti: ózin qatty úrkitken osynaý kózge túrtkisiz qarańǵyda Qarabuǵaz shyǵanaǵy taǵy da tútindetip jatqan joq pa eken? Biraq ol Ústirt jazyǵynyń aspan-kógine kóterilip kele jatqan aı bolyp shyqty.

Jerebsov trýbkasyn toltyryp, ókinishti túrde bir kúrsinip qoıdy: osy teńizben eki jyldan beri júzip kele jatqan ol odan birinshi ret sharshap-shaldyqqanyn sezdi. Kemeniń borty syrtyndaǵy sýda pysyldap uıyqtap jatqan túlender dybysyn esitti.

Vahtadaǵy ofıser Jerebsovqa:

— Siz baryp uıyqtasańyz qaıtedi, Ignatıı Aleksandrovıch. Bu kezderi tipti teńizdegi balyq ta uıyqtap jatady, — dep qaǵytyp ótti.

Jerebsov kaıýtaǵa túsip, ılúmınatordy ashty. Jasynnyń kúrkiregen dybysy talyp estiledi. Qapyryq aýadan azap shekken Jerebsov ústelden muqıat kóshirgen jobasyn aldy da ony jyrtyp-jyrtyp, ılúmınatordan teńizge laqtyryp jiberdi.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---