InfoHub Logo

Ekonoımkany órkendetý ár memlekettiń basty maqsaty ol maqstqa jetý úshin óz ónimderin álemdik naryqqa shyǵarý kerek.

Damýshy elder ekonomıkany órkendetýdiń birden-birden bir joly shıkizattyq ónimdi naryqqa shyǵaryp el damýyn odan ári ilgerletip keledi. qazaqstan bundaı dárejege jete qoıǵan joq biraq ortalyq azıaǵa óz taýarlaryn eksporttap otyr olar myna elder: Reseı, Qyrǵyzstan Ózbekstan, Tájistan bul elder Qazaqstannyń negizgi saýda seriktesteri. Eldiń mıneraldy-shıkizat bazasy 5 myńnan astam ken ornynan turady, olardyń jobalyq quny ondaǵan trıllıon dollarmen baǵalanady.

Respýblıka myrysh, volfram men barıttiń barlanǵan qory boınsha álemde birinshi kúmis, qorǵasyn men hromıt boınsha ekinshi myspen. Sonymen qatar, Qazaqstannyń batys oblystarynda shoǵyrlanǵan munaı-gazdyń edáýir resýrstary bar (dáleldengen munaı qory boıynsha álemde - 9-shy orynda). Buǵan qosa, respýblıka kómir qory boıynsha 8-shi orynda, ýran qory boıynsha - 2-shi orynda.

Qazaqstan astyq eksporttaýshy álemdik on jetekshiniń biri jáne un eksporty boıynsha kóshbasshylardyń biri bolyp tabylady. Soltústiktegi egistik jerdiń 70%-yn astyq jáne tehnıkalyq daqyldar – bıdaı, arpa, tary alyp jatyr. Respýblıkanyń ońtústiginde kúrish, maqta jáne temeki ósiriledi. Qazaqstan sonymen qatar baqshalarymen, júzim alqaptarymen jáne baqsha daqyldarymen tanymal. Aýyl sharýashylyǵynyń jetekshi baǵyttarynyń biri – mal sharýashylyǵy. Negizgi eksporttyq taýarlar – taý-ken, otyn-energetıka, metalýrgıa jáne hımıa ónerkásibi, sondaı-aq astyq ındýstrıasynyń ónimderi. Respýblıkanyń negizgi saýda seriktesteri – Reseı, Qytaı, Eýropa men TMD memleketteri. Naryqtyq ekonomıka degen ne? Ol memleket kóp aralaspaıtyn, jekemeńshik ıeligi bar bolatyn, jeke menshik kompanıalar men halyq arasynda ekonomıalyq qatynastar ornaǵan júıe. Qysqasy naryqtyq dep bar taýarlar men qyzmetterdi jeke menshik, komersıalyq kompanıalar óndiretin júıe. Mysaly Amerıkadaǵydaı. O jerde bar qymetter men taýarlardy komersıalyq kompanıalar jasap halyqqa usynady. Bir-birimen básekelesip. Básekelestik arqasynda ónim baǵasy arzandap sapasy artady.

Amerıkada ıpoteka men kredıtterdi jekemenshik bankter halyqqa usynady. Bir-birimen básekelesip. Osynyń saldarynan o jerdegi ıpoteka paıyzy bar joǵy jylyna 2-3%. Bizde bolsa nesıe paıyzy 20-50%. Sońdyqtan Amerıkadaǵy ortasha otbasynyń úıi mynandaı:

Sonymen naryqtyq ekonomıka belgileri mynandaı:

1. Memlekettiń ekonomıkaǵa az aralasýy;
2. Jekemenshik ıeliginiń bar bolýy;
3. Kásipkerliktiń bar bolýy;
4. Ádil básekelestiktiń bar bolýy. Jáne ony shekteıtin erejelerdiń bolmaýy shart;
5. Baǵanyń ekonomıkalyq tásilmen ornatylýy. Komersıalyq kompanıalardyń básekelestigi arqasynda baǵa ornatylýy;

Damyǵan elderdiń barlyǵy naryqtyq negizde qurylǵan ekonomıkalarǵa ıe. Damyǵan bolýynyń syry da osy. Mysaly Ekinshi Dúnıe Júzilik soǵysta jeńiliske tap bolǵan Germanıa men Japonıanyń ekonomıkasyn qarastyraıyq. Barlyq úıler, joldar, mektepter, aýyldar, qalalar soǵysta qırap ketse de naryqtyq, ádil zańdardyń bolýynyń arqasynda osy elder tez damyp ketti. Nebári on, on bes jyl ishinde damyǵan elderge qaıta qosyldy. Tipti kóbisinen artyp ketti.

Keı elderde naryqtyq baılanystar zańdarmen, olıgarhtarmen, monopolıalarmen shektelingen. Sońdyqtan olar damymaı jatyr. Bar ıgilik monopolıalarǵa tıesili.

Mysaly Latyn Amerıka elderinde saıası toptar óz kandıdattaryń parlamentke, ákimatqa, prezıdenttikke usynyp otyrady. Saılaý naýqanyna kóp qarjy jumsaıtyndyqtan baılarǵa táýeldi úmitkerler saıası dodada jeńip otyrady. Jeńiske jetkennen keıin monopolıalardyń aıtqanyń eki etpeı oryndap otyrady.

Álem halyqtarynyń basym bóligi kedeı. Sebebi kene sıaqty olardyń qanyń soratyn zulym ókimetter. Bylshyldap sóıleı ǵana alatyn, elge ıgilik bere almaıtyn, ekonomıkany bilmeıtin prezıdentter bar. Biraq jalpy trend, baǵyt aıqyn. Ol álem halyqtarynyń demokratıaǵa bet burý, naryqtyq ekonomıkany qurý. Baıaǵydaǵy quldyq sıaqty ǵoı. Kóne zamanda bútkil álemde quldyq bar edi, odan keıin neshe túrli elder budan bas tartyp jatty. Nátıjesinde qazir quldyq tolyǵymen joıyldy.

Qazaqstandy qalaısha damyta alamyz?

Atam qazaq «irgeli el bolǵyn kelse, besigińdi túze» dep beker aıtpaǵan. Qazaqstan damyǵan elderdiń qataryna qosylýy úshin naryqtyq qatynastar, ádil saılaý júıesin ornatý kerek. Kóp partıalarǵa jol berilý kerek. Monopolıalardy joıyp adal eńbek etetinderge jol berý kerek.

Sonymen aǵaıyn naryqtyq ekonomıka denen osy.

Seıdýllaev Álı

---