InfoHub Logo

Ótken kúnde Nuraly han Syrym batyrǵa quda bolam dep bir kisi jibergen. Sonda kelgen adamnyń aıtqany Syrymǵa Nuraly han sózi dep: «Dosqa sálem aıt, dostyǵymdy asyraıyn dep oıladym, maslıhat bolsa», — degen. Sonda Syrymnyń aıtqany deıdi: «Totyqpas asyl bolatqa altynnan naqysh júrmeıtin, atasynyń saltynan qaraǵa han ermeıtin, darıadan shyqqanmen jaýhar tas altynǵa basyn bermeıtin», — degen eken. Bul sózdi jibergen kisi hanǵa aıtyp kelgen soń, han taǵy da bir kisi jiberipti sóz biletin.

Ol kisi kelip myna sózdi aıtqan Syrymǵa han aıtty dep: «Asyl beren almastyń baldaǵy altyn bolatyn, eki jaqsy bas qossa, dos bolyp kóńili tolatyn, boıamaly asyl emespiz ǵoı, kúnge tıse, ońatyn», — depti Nuraly. Sonda Syrym qasyndaǵy otyrǵan bir bı adamǵa:

— Buǵan ne aıtamyz? — depti. Sonda ol adamnyń aıtqany deıdi:

— Joǵaryǵa qolyn sozbaǵan jamannyń isi, eńsege kelgen jaqsynyń qadirin bilmegen nadannyń isi, durys aıtqandy durys degen túsinetin mamannyń isi degen jáne de aıtqan sózin qaıtyp alsa, han balasyna ókpe art, salǵan júkti tartbaı tastasa, nar balasyna ókpe art degen, — deıdi. Sonda Syrym aıtqany:

— Olaı bolsa, bek qosh, han degeni bolsyn, orta kóńil tolsyn, eki jaqsy bas qosyp, bir orynǵa bir tilekpen qonsyn, — deıdi.

Al endi sonan soń qudaı desip, quda bolysyp ketipti, bul qudalyqqa úsh jyl ótipti. Bir kúnderde hannyń ózinen basqa adam kelip, qonyp jaılamaıtyn han kóli degenge Syrym myń jylqy, qyryq úımen kelip, ruhsatsyz qonyp alǵan.  Han estip bir kisi jiberipti. «Kók oraı ǵoı, bu qalaı? Bıdiń esinde bolsyn», — deıdi, jibergen kisige sonda Syrym aıtqany:

— Asyl, asyl,
Asyl bolsań, shyda,
Aıaqqa basyl.
Qudaı desken dos bolsań,
Jaqsylyǵyn asyr,
Jamandyǵyn jasyr.
Eki jaqsy bas qossa,
Aǵyndy darıadaı tasyr.
Eki jaqsy adassa,
Balyqtaı basynan sasyr.
Ózinen ózgeni kórmese,
Halqyna paıda bermese,
Handy da qaıǵy basar.
Hannan keldi bir sálem,
Aldy-arty joq qur sálem,
Buǵan ne dep aıtsaq, jarasar.
Kók oraıǵa shyqqan kók shóp,
Ol shóptiń ıesi kóp,
Sol kók oraı shópti taýysty.
Dostynyń malyn jep,
Qudaı desken qudasyna jiberipti
Han «sálem» dep.
Túsingenge bul bir ǵıbrat,
Bilmeıtinge salǵan bul bir ep.
Shyn asyl bolsa, azbasyn,
Boıamaly asyl bolmasa,
Aıta ber hanǵa solaı dep», —

degen. Han jibergen habarshy Syrym sózin hanǵa aıtyp barǵanda, han shalqasynan túsipti. «Quda bolmaıym, endi bolmaspyn» dep shamdanyp, arazdyqtyń basy sol bolǵan deıdi. Al endi bulardyń arasyna júrip, eshkim kelistire almaıdy. Birneshe aı, jyldar ótken soń, Alteke úki bıdiń dýasy bolyp, soǵan qyryq úı tigip, eń jaqsysy qadirli bir úıdi, al endi ár rýdyń basty qadirli adamdarynan ǵana úsh-tórt adamnan kirgizip, basshy adamdardyń basyn qosarmyz depti. Solaı etken. Sol úıge jaqsy adamdar, basshy adamdar kirgen, ishinde Syrym da bolǵan kórinedi.

Al endi osy jınalysta «Han men Syrymdy basyn qosyp kelistirem, egerde bul ekeýin kelistire almasam, adam bolyp atqa mingenim qurysyn», — dep, Kerderi Qunas degen otyz bir jasynda tor jorǵa atyna minip, kóp jınalǵan dýaǵa kelip, manaǵy jaqsylarǵa tikken úıdiń syrtyna kelip turǵanda, at ustaýshy jastarǵa aıtqan: «Osy úıdegi jaqsylardan, bastylardan tileıtin tilegim bar, sol tilegimdi berse túsemin, egerde tilegim berilmese, qaıtyp baryp úıime túsermin. Igi jaqsylardan arnaıy kelip, osyndaı jınalysta suraǵan tilekti almasam ólgen kisi bolǵanym», — degen. Sol sózdi jigitter úıdegi basty adamdarǵa aıtqan. Qunas solaı dep aıtady dep. Sonda úıdegi jaqsylar hosh bolady. «Kelsin, tilegin beremiz», — depti. Qunas túsipti, al endi aqsaqaldarǵa sálem berip kirip bolǵan soń, Qunastyń aıtqany:

«Sardar bek, sary azamat tolyp otyr,
Óte úlken qurma keńes bolyp otyr.
Mynaý Syrekem hanmen birge bolmaǵan soń,
Qunasyń soǵan ruhsat surap kelip otyr.
Júremin eki dostyń arasyna,
Sózimniń aıyp shalasyna.
Arada kek bolǵandaı eshnárse joq,
Qatelik aıtylǵan sóz arasyna.
Han uly qashannan da alda júrgen,
Qaramaı qara halyqtyń balasyna.
Jaqsylar ruhsat berseń, tilegim sol,
Qaısylar keldi-aý hannyń shamasyna?!» —

degende, jaqsylar: «Ruhsat, shyraǵym, Táńirim júrgen jolyńdy ashsyn, shaıtannyń ýásýasy bassyn!» — degen. Halyq qolyn kóterip duǵa qylǵanda, qarasa, Syrym qol kótermeıdi. Sonda Qunas Syrymǵa qarap: «Mynaý Syrym asyl týǵan zerek edi, oılansa, aqyl-pikiri tereń edi, Syrymnyń shyqqan taýy bıik bolsyn, ıiltip handy munda ákelýi kerek edi», — degende, Syrym: «Olaı bolsa, ákelseń — ákel», — deıdi. «Handy maǵan ákelý maqsat bolsa», — degen. «Jaraıdy!» dep halyq qol kótergen taǵy. Sonda Qunas hanǵa baryp aıtqany:

— Assalaýmaǵalaıkým!
Aldıar, taqsyr, hanymyz,
Aı men kúnge parymyz,
Ortadaǵy janǵan shamymyz,
Baqytty uzyn ǵumyr berip,
Qaıyrly bolsyn altyn taǵyńyz!
Jaqsy men jamandy teń kórdiń,
Baı men jarlyny teńgerdiń.
Eki dúnıe degende ashyq bolǵan baǵyńyz,
Qalyń topty qaq jarǵan jylqydaǵy sarymyz,
Kerýendi bastaǵan túıedegi narymyz.
Bul ýaqytqa kelgenshe,
Bir-eki aýyz sózdiń maǵynasyn taba almaı,
Ketýli betten arymyz.
Ruqsat berseń, han ıem,
Sol sózimniń maǵynasyn suraımyn,
Buǵan qulaq salyńyz, —

degen eken. Jáne de aıtqan:

— Báıgide jaby oza ma,
Taǵy oza ma?
Aqqýdyń tepkinine kól toza ma,
Aspandaǵy ushqan qýǵa
Kóterilip kól qona ma?
Bolmasa kólge kelip aqqý qona ma?
Qara halyq baıtaq jatqan kól edi,
Halqyn aıaǵyna basqan han ońa ma?
Taqsyr-aý, qurmasy úki bıdiń bolyp jatyr,
Jan-jaqtan nendeı jaqsy tolyp jatyr.
Ortada aı men kúndeı siz kórinbeı,
Dushpan kúlip, dostyń kóńili solyp jatyr.
Ortasyna qara halqynyń sizdi aparýǵa
Qunasyń sol jaıynda kelip jatyr.
Kelgenge osy jaıdan jaýap kútem,
Aýyzdan shyǵar dep sóz baldaı tatyr, —

degen eken. Sonda han aıtqany:

— Aý, hanym, bul jıynǵa barmaı bolmas,
Tilegin Qunas myrzanyń bermeı bolmas.
Erdiń quny bir aýyz sózden bitedi,
Shyn sózge túsinbegen adam ońbas.
Baralyq, qara halyqtyń júzin kórelik,
Opasyz jalǵan dúnıe bolmas joldas, —

dep, hanymdy ertip jınalysqa kelipti. Han kirgen soń esikti ashyp «aldıar, taqsyr» dep halyq turyp qol alysqanda, Syrym turmaı, qol almaı otyra bergen. Han Syrymǵa qarap ısharalap kóriskisi kelgen, biraq Syrym turmaǵan.

Sonan soń han: «Qara halyq meni bul jıynǵa, bul májiliske qorlaýǵa shaqyrǵan ba?» degen oıǵa qalyp, tym-tyrys úndespeı otyryp qalǵan. Sonda qaraman Malaısary degen sóz bastapty. Sonda aıtqany:

— Áı, jigitter, jarandar,
Men áńgime aıtaıyn
Kelisine qarańdar.
Azǵyrǵan nápsige ermeńder,
Shaıtanǵa kóńil bermeńder.
Nápsi men shaıtan el emes,
Óńkeı jaqsy jınalyp
Aq júzderin kórgen soń,
Úndespeı qalý jol emes.
Eki jaqsy adassa,
Jamandar qylar kelemej.
Shaýyp qalǵan boz edim,
Orny kelse, shappaı qalatyn men emes.
Aı men kúndeı jarqyraǵan
Ortadaǵy sham edi-aý,
Handiki bolsyn bul keńes, —

degen eken. Sonda han sóılepti:

— Halqym-aý, kóneden dáýren ozdy,
Kóndeı qalyń qamqa tozdy,
Bozdan shubar ozdy,
Hannan qara ozdy,
Anadan qyz ozdy,
Bul qalaı? —

degende, Syrym aıtqan kórinedi:

— Kóneden dáýren ozsa,
Káriliktiń jetkeni,
Qolynan qaıratynyń ketkeni.
Bozdan shubar ozsa,
Asyl júırik shubar edi,
Sol bozben bir jarysýǵa qumar edi.
Kúnderdiń kúni bolǵanda,
Shubaryń shaýyp ozyp,
Aıaǵyń árýaǵy qozyp ketkeni.
Hannan qara ozsa,
Uıatsyz shirkin bolǵany, —

depti Syrym. Sonan soń Qaraman bı degenniń sóz bastap aıtqany:

— It jamany túz qorıdy,
Jigit jamany qyz qorıdy,
Áıel jamany erin qorıdy,
Er jamany jerin qorıdy, —

degen. — Ne kerek ótken sóz ótsin, ketken sóz ketsin, hany men qara. Halqy jarqyryp kúlip, jaılap sóıleı muratyna jetsin, — dep, turyp kelip hannyń qolyn alyp, sol retpen halyq qaıtadan qoldasyp, sonda Syrym da hanmen qoldasyp kórisken deıdi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Syrym batyrdyń sheshendik sózderi

Syrymǵa anasynyń aıtqany (I nusqa)

Baıbaqty Syrym batyrdyń ákesiniń atyn Dat dep qoıýdyń syry?

---