InfoHub Logo

— Papa, Ulytaý Alataýdaı bıik emes qoı. Sonda nelikten Ulytaý dep atalady?

— Ulytaý... Ulytaý óńiri. Osy sóz aıtylǵanda eleń etpes qazaq bolmas, balam. Ulytaý —erte kezden-aq birliktiń, tutastyqtyń temirqazyǵy bolǵan. Qazaq dalasynda Ulytaýdan áldeqaıda úlken, áldeqaıda bıik taýlar kóp. Biraq uly degen ataýǵa ıe bolǵany bireý-aq. Sebebi Ulytaý — Saryarqanyń kindigi. Eldiktiń tutqasy. Birliktiń túp qazyǵy. Ulytaý óńirindegi "Tańbaly tasta" uldarynyń izgilik úshin, tatýlyq úshin, toptasý úshin, birigý úshin uly májiliste bekitken júrek sheshiminiń shejiresi qashalyp jazylǵan. Ondaǵy rý tańbalary ár rýdyń qol jalǵasqandyǵynyń kýási bolyp áli kúnge deıin tań nurymen boıalyp, jańbyr tamshysymen jýylyp, óshpeı, joǵalmaı jarqyrap tur.

Ulytaý — qazaq eliniń derbes taýy. Qysylǵanda soǵan kelip, jan shaqyrǵan. Tarylǵanda Ulytaýǵa kelip keńshilik tapqan. "Ulytaý" atalýy da sodan bolsa kerek. Ulylyq — birikken tilekte, ómir kóksegen úmitte, tynyshtyq ańsaǵan armanda, azattyq izdegen júrekte. Sol ulylyq halqyńnyń meımandos jomart qanyna sińgen, jaýǵa degen óshpendiligine daryǵan, dosqa degen meıirimine aralasqan. Ulylyq — úlkendi syılaǵysh ata saltynda, kishige izetshil halyq dástúrinde, toryqqan kóńilin ánmen jubatyp, kúımen emdegen halyqtyń qanaǵatshyl qarapaıymdylyǵynda, qajet kezinde hanǵa da basyn ımegen qaısar tákapparlyǵynda! Ana syılaǵan ádebinde! Qaryndas qurmettegen keńshiliginde! Ulan tárbıelegen ómirsheńdiginde!

Ulytaý — tarıh shejiresiniń qoımasy. Ár tasy saırap ketse, halqyńnyń san júzdegen ǵumyr jolyndaǵy qýanyshy men súıinishin, qaıǵysy men qasiretin, tapqany men joǵaltqanyn jaıyp salar edi. Ár tóbesi, ár qyrqasyna til bitse, erkindik úshin arpalysqan uldarynyń, azattyq pen táýelsizdik úshin alysqan azamattarynyń talaı dastanǵa júk bolar hıkaıasyn ashyp salar edi, ulym.

Ulytaý tóńiregi túgel estelik, tunǵan baılyq..

Tabysy saırap jatyr. Tóbe, qyrqasy úndemese de, dybyry talaı elge jetip jatyr.

Ol — búgingi Ulytaýdyń ulylyǵy. Búgingi Ulytaýdyń qudireti. Ony uly qylǵan da, qudirettendirgen de jańa zaman.

Ulytaý. Ulytaý tóńiregi degende asyl qazynasyn baýyryna basyp jatqan Jezqazǵan oralady. Qarsaqpaı qyrattary kók munarda dirildep qalqyp shyǵyp, Baıqońyr belesteri kóz tartady.

Ulytaý tóńiregi degende Keńgir salasy, Apaqaı — Aqshı, Jıdeli — Barshyn qumdary tizile qalady.

Ulytaý — Jezqazǵan óńiri ejelden-aq baı kenimen, qazba qorymen belgili bolǵan.

Toponımıka — jer ataýyn zertteıtin ǵylym. Jezdi, Jezqazǵan, Qorǵasyn deıtin ataýlar erteden qoıylyp, mal baqqan halqymyzdyń jer qazǵanyn da, jez qazǵanyn da tarıhqa shegelep ketken.

Ulytaý dańqy Rossıa memleketine XVIII ǵasyrda-aq Nıkolaı Rychkovtyń 1772 jyly Sankt-Peterbýrg baspahanasynda basylyp shyqqan "1771 jyly Qyrǵyz-Qaısaq dalasyna jasaǵan saıahatynyń kúndelik jazbalary" atty eńbegimen jetken.

Orynbor general-gýbernatory knáz Grıgorıı Semenovıch Volkonskıı 1814 jyly Troısk komendanty podpolkovnık Feofılatov pen keńesshi Chkalov basqarǵan áskerı ekspedısıany jasaqtap, Ulytaý boıyn zertteýge jiberedi.

Ekspedısıa Troısk qalasynan 689 shaqyrym jerdegi Ulytaý óńirinen burynǵy ken ornyn taýyp, júz put rýda alady. Kendi qorytqanda onyń alpys prosenti qorǵasyn bolyp shyǵady.

Ulytaý baılyǵy biraq ıgerilgen joq edi. "Halyqtar túrmesine" aınalǵan patshalyq samoderjavıe Jezqazǵan baılyǵyn ıgerýge onsha qushtarlyq bildire qoımady. "Halyqtar dostyǵy" deıtin qudiret kelý úshin Oktábr revolúsıasynyń jeńisin áli de bir ǵasyrdan astam ýaqyt kútý qajet bolatyn.

Biraq Ulytaý — Jezqazǵan óńiriniń tunyp jatqan qazyna baılyǵy — sary mysy, qońyr qorǵasyny Rossıanyń paıda izdegen talaı kópesi men chınovnıkteriniń kóz qurtyna aınalyp, qazaq dalasyna ashqaraqtanǵan alpaýyttarynyń legin kóbeıtti.

Ulytaý qyranynyń únin kúshigen men qarǵa-quzǵynnyń qarqyly basyp ketti. Solardyń biri — Ekaterınbýrg kópesi — Nıkon Ýshakov. Ýshakov 1840 jyldary Ulytaý óńirine jıi kelgishtep, Nildi, Spassk, Qaraǵandyǵa jalaqtaǵan prıkazchıkterin ústi-ústine jóneltip jatty. Solar arqyly topyraǵy túgel asyl tas, qyzyl qazynaǵa tunǵan Nildiden, Spasskiden, Ulytaýdan on segiz ken ornynyń baryn anyqtap, qazaq dalasyna qapshyǵyn arqalap, lap qoıdy.

Ulytaý aımaǵy ury-qarynyń talapaıyna tústi. Ulytaý aımaǵynda mys keni ornalasqan tóńirekti Nıkon Ýshakov Shıaq Toqbergenuly degen bı men Baqanshy batyrdan bar-joǵy tórt júz somǵa satyp aldy.

Ulytaý úndegen joq. Bezerdi de, bedireıip jatty. Qoınyn asha qoımady, qushaǵyna engize qoımady.

Ýshakovtyń Ulytaý óńirindegi mys kenin tıisti orynǵa tirketý jyly — 1847 jyl — Jezqazǵan keniniń týý jyly retinde eseptelip, 1972 jyly halqymyz ken orny ashylýynyń 125 jyldyǵyn atap ótti.

Bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar degen osy. Biraq Ýshakov ken kózin paıdalana almady.

Patsha úkimeti qıan shettegi kendi alýǵa qarjy bólmedi. Bólgisi de kelmedi. Buratana halyq dep eseptegen qazaq úshin janashyrlyq jasaý patshalyq samoderjavıeniń saıasatyna syımaıtyn da.

1850 jyly Ekaterınbýrgtiń tórt kásipkeri birigip kompanıa qurǵanda, Ulytaý óńiri qaltaly Rázanovtyń túgeldeı derlik ıeligine ótken edi.

Onyń ber jaǵynda Rázanov ta saf altyn, sary mysty ıgere alǵan joq. Ulytaýdyń ulylyǵyn álemge jarıa ete alǵan joq. Ulytaý uly dostyqty kútip, uldary men ulandaryn tosyp, melshıip jata bergen.

Aqyry Rızanovtar 1904 jyly bul óńirdi teginge eminip umtylatyn sheteldik jyrtqyshtar — aǵylshyn kapıtalıserine eki júz alpys myń somǵa satyp, paıdaǵa shash etekten kúmp etken.

— Baıqaısyń ba, balam. Sonda Rázanovtar qansha paıda tapqan?

Almas tez eseptedi:

— Ýshakov qazaqtardan nebári tórt júz somǵa satyp alsa, Rázanov, Ýshakovtar aǵylshyndarǵa alty júz elý ese qymbattatyp satqan eken. — Ulym kúrsinip qaldy. Kúrsingen janymdy jaılandyrdy.

— Uıymshyldyqtyń uıtqysy bolǵan, birliktiń týyn kótergen, qazaq halqynyń áldeneshe ǵasyr tutastyǵynyń temir qazyqtaı kindigine aınalǵan uly taýy — Ulytaý ondaǵan jyldar boıy Rossıa kópesteri men aǵylshyn kapıtalıseriniń saýda-sattyqqa aınaldyrǵan múlkindeı qoldan qolǵa ótken ǵoı.

Aǵylshyn konsessıonerleriniń jaldamaly agenttepi jergilikti jerden eldiń jigitterin top-top qyp aıdap kelip, tabıǵat baılyǵyn ysyrap ete qazǵyzyp alyp, eń baı, mol tusyn jyrtqyshtyqpen paıdalana bastady.

Anglıa kásipkeri jyraq dalaǵa óndiris oshaǵyn "ornataıyn degendi oılamaǵan. Biraq óndirissiz tegin kósip alýdyń joly da joq edi. Sondyqtan alys túkpirge túkpirge qural-jabdyq jetkizip, alys túkpirdiń qazyp alatyn qazynasyn tasyp áketý úshin, sol mańaıdaǵy qazaqtardyń túıelerin paıdalanady.

Túıe... Qazaq úshin tórt túliktiń qasıettileriniń biri edi ol. Dala kemesi, shól pyraǵy deıtin janýarlar ústine teńdegen árbir put júkke 2-4 tıyndaı ıesine únem keltirip, qyrdyń tósin sharlap, taýdy baýyrlap, shóldi shıyrlap «Atbasardyń azapty joly", «Josalynyń shóldi joly», «Nildiniń jeldi joly» degen jańa soqpaqtardy Arqa jotasyna taspalaı tartqan edi. Ubaq-shubaq shubaǵan túıe kerýeni Jezqazǵan keniniń eń joǵary sapaly kesekterin tórt júz shaqyrym jerdegi Josaly stansıasyna úzdiksiz temir jol arqyly Evropaǵa jóneltip jatty.

Kóz aldyndaǵy yrysy, dalasynyń berekesi ózine buıyrmaı, ózgege baılyq bop quıylǵanda qysqy qyzyl shunaq aıazda júzdegen qazaq túıekeshteri sýyqqa urynyp, úsikke shalynyp, múgedek bolyp qalǵan.

"Úsigen sol aıaǵym mujyq boldy,
Sol qolym jany ketip, o da soldy.
Qumańdaı domalanǵan men bir beıbaq,
Tabarmyn kún kórerlik qaıdan joldy" —

dep zarlaǵan olar. Qazaq kireshileriniń úsingeni de ras. Qatyp ólip qalǵany da aqıqat. Kún kórerlik jol tappaı, kúnelterlik yńǵaıly kásip tappaı, atqan tań men batqan kúnge muń shaqqan kedeı-kepshik eriksiz aǵylshyn kapıtalıserine jaldanyp, mańdaı terin kól qylyp tókken. Kóz jasyn sel qylyp aǵyzǵan. Aqqan ter men josyǵan jasty dalasynyń jeli ǵana sıpaǵan, dalasynyń topyraǵy ǵana sińirip, simirip alǵan.

Óz elinde ógeı uldaı kózin satyp, qaımaq túgil qaspaǵy buıyrmaǵan yrzyǵyn basqaǵa óz qolymen qazyp berip, túıesine teńdep tasyp, alys elderge uzatqan qazaqtyń kúrsingende kókiregi qars aırylatyn. Sherlengende keýdesine shemen úıiriletin. Ulytaýdy ultaraqtaı uıpalap, biri taýyn, biri shoqysyn, biri tóbesin, biri obasyn timiskilep, ken barlaý jumystaryn júrgizetin aǵylshyn, fransýz, ıtalán, amerıkan ınjenerleri jergilikti apaı tós, atpal azamattarǵa qural-saımanyn ǵana kótertip qoıatyn. Jerdi qaıla-shotpen qazdyratyn. Otyn tasytyp sý ákelgizip, tamaǵyn pisirtetin. Aýyr jumysty, qara jumysty jotasynyń tuzyn shyǵartyp, mańdaıyna taspalap tańyp bergen. Mamandyqqa úıretý, bolashaq óndiriske baýlý oılarynda da bolmaǵan. Qara jumysqa kúsh-kólik qandaı qajet bolsa, qazaq jigitteri de solaı paıdalanylǵan. Qımyldasa boldy. Tyndyrsa jetti. Nege qımyldap, ne tyndyrǵanyn túıe suraı ma, balam? At bile me, ulym? Endeshe qazaq sharýalaryna da uǵynýdyń, túsinýdiń, bilýdiń qajeti shamaly. Shetel ınjenerleri solaı oılady. Mamandary sony buljytpaı oryndady.

Bir-birimen básekelese jarysyp, timiskilep jortýyldaǵan ár eldiń ınjenerleri aqyry Jezqazǵannyń esepsiz qazba baılyǵynyń ústinen tústi.

Sonyń nátıjesinde jylyna bes myń tonna qyzyl mys óndiretin zavod pen táýligine eki júz elý tonna kep usatatyn baıytý fabrıkasynyń jobasy 1912 jyldyń dekabrinde Londonda bekitiledi.

Zavod pen fabrıkanyń qolaıly bolashaq orny — Ulytaýdyń ońtústik silemindegi tushshy sýy jetkilikti, qurylystyq materıaldarǵa baı Qarsaqpaı ashasy belgilenedi. Qarsaqpaıdy tańdaýdyń ekinshi bir tıimdiligi — kómir shyǵatyn Baıqońyr men ken óndiriletin Jezqazǵannyń dál ortasynda jatýy edi. İshki jaǵy da alpys shaqyrymnyń shamasynda. Qarsaqpaıda sýy móldir, dámi baldaı Qýmola ózeni bar. Qýmolany saı qyspasynda bógep, sý tospasyn jasasa aıdynyna shaǵala úıiriler, tósinde tolqyny týlar kól jasaýǵa bolady. Sóıtip óndiriske asa qajet sý máselesin sheship alsa, otyz shaqyrym jerdegi Naızatastan mys qorytýǵa qajetti — temir men ákti tasymaldaý túk emes edi.

Tabıǵat-ananyń dala men taýyn panalaǵan perzentine ádeıilep daıyndaǵandaı keni men sýy, kómiri men temiri, ági men sóli basqanyń enshisine buıyrdy. Shyǵyny az, shyǵymy mol tuzdyqty ólkeniń ortasynan oıyp alyp aǵylshyn kapıtalıseri Qarsaqpaı aımaǵyn jergilikti rý basylaryna az-maz ǵana jem tastap, otyz jylǵa jaldap aldy. El yrysy elden ketti. Enshiden bólindi. Jer betine taqaý jatqan kendi alý — kóp qarajatty qajet etpeıtindikten, 1904-1915 jyldar aralyǵynda 234 skvajına burǵylap, 17 shahta salǵan kapıtalıser Baıqońyr — Qarsaqpaı — Jezqazǵan arasyn qosatyn tar tabandy temir jol salyp, shıkizat tasýdyń arzan da jeńil tásilin jedeldetýge shuǵyl kirisip ketedi.

Bes parovoz, eki júz qyryq segiz vagon, otyz eki platforma, toǵyz teplýshka men birneshe vagonetka 1914 jyldyń jazynda Josaly stansıasyna jetkizilip, 10 noıabrde jolǵa shyǵady.

Bul — birin-birine tirkegende uzyndyǵy eki jarym kılometrge sozylatyn parovozdar men vagondar tizbegin Qarsaqpaıǵa jetkizý úshin on eki shaqyrymdyq temir jol salynyp, sol jolǵa uzyn sostav ótip otyrǵan. Endi álgi on eki shaqyrymǵa sozylǵan relster qaıta alynyp, ilgeri tóselgen jol tórt júz shaqyrym jerdegi Qarsaqpaıǵa jetýge tıis bolǵan.

Taspalap jal úıip, topyraq tókkenderdiń deni qazaq, orys jumysshylary edi. Elsizdiń shóli qınap, jeli azynap, beıneti tıtyqtatyp sharasyzdyqtyń azabyn tartqyzǵan. Qıanaty kóp, qaırymy joq tuldyr joqshylyq attyń qamytyn moınyna salǵyzyp, aıazda shytynaǵan temir relske alaqanyn qarytqan. Aýyr balǵamen arpalastyryp, jýan temir qazyqty qaqqyzǵan. Jasymen birge jigeri sorǵalap jerge sińgen. Jalyny kemip, jylýy joǵalyp, súıretilgen qur súlderi ilbı otyryp, bala-shaǵasynyń qara qazanda qaınar ystyq sýyn úzbeýdi ǵana kúıttegen.

Osyndaı asa qıyn aýyr eńbek jumsap, arqalap tasyǵan temir jol kerýenin jaldamaly jumysshylar 2 jyl 11 aı ótkende 1917 jyldyń 8-shi oktábrinde, Uly Oktábr revolúsıasyna aı qalǵanda Qarsaqpaıǵa jetkizedi.

Ulytaý biraq ultaraq bolýǵa kónbegen. Uldaryna sińirgen ulylyqty qanaýshylyqqa qarsy ójet qımyldarymen syrtqa shyǵartqan. Ójettik pen qaısarlyqqa toly talaptarymen aıtqyzǵan. Quldyq pen qorlyqqa qarsy turǵyzyp, tusaýly attaı tepirektegen uıqyly-oıaý kúıinen sergitip, qazaq sharýalaryn orys jumysshylarymen tabystyrǵan. Azattyq tańynyń qarańǵy qapastan lep berip, jańadan týyp kele jatqan shapaǵy Ulytaý — Jezqazǵan óńirine de sáýlesin túsirgen. Rossıa proletarıatynyń qanaýshylarǵa qarsy kúres jolyna qazaq eńbekshileriniń súrleýi jalǵasty. Qarsaqpaıǵa bet alǵan "azap kerýeni" dep atalǵan temir jolshylar arasynda1915 jyly eki ret ereýil jasalǵan.

— E, báse! Ereýil jasamasa, ábden asqynar edi, — dep Almas qyzyndy.

— Árıne, baǵyt-baǵdary, maqsat-tilegi aıqyndala qoımaǵan stıhıalyq ereýilder edi ol. Ókinishti kúıine, qaıǵyly haline jeńildik izdep, baqytsyzdyqqa dýshar bop múgedekke aınalǵan joldastaryna járdem berýdi suraǵan. Azyq-túliktiń jetkilikti bolýyn talap etken.

Erkindik joq jerde serpilis bolmaıdy. Ereýildi patsha strajnıkteri men qarýly aǵylshyndar tez basyp tastaǵan. Ondaǵan orys jumysshylaryn sol jerde tutqyndap, birinshi dúnıe júzilik soǵysqa eriksiz soldat qylyp attandyryp jibergen.

Biraq kún kózin alaqanmen jabý ońaı emes edi. Doldanǵan daýyldy qylyshpen jaıqap toqtatý múmkin emes edi.

Ulytaý óńirine keleshek tendik, bostandyq kúni men bolashaq revolúsıa daýylynyń alǵashqy jarshylary kele bastady. Solardyń biri — on eki jasynan on alty jasyna deıin pomeshıkte jumys istegen, sol kúıbeń tirligine alatyn kúndik aqysy on tıynnan aspaıtyn Ivan Vasılevıch Deev edi. Ol ómir qazanynda qaınap, turmys taýqymetinde shyńdalǵan jalyndy bólshevık bolatyn.

Shyńdalý joly — uzaq jol. Ol — adamdyǵyn ár kezde saqtaı bilý, syn saǵatta erlik qudiretin taba bilý, halyqtyq azattyq súıgish qasıetin qadirleý.

Deev on jeti jasynda fabrıkada istep, jumysshy tabynyń qajyrlylyqqa baýlıtyn mektebinen ótken. Orys-japon soǵysyna qatynasyp, revolúsıalyq kúres týyn kótergen.

Deev ómiri — syn saǵattar tizbegi. Talaı soqqy tóbesinen tómpeshtegen — maıyssa da qaıyspady. Talaı taýqymet jotasyn basqan, kúıinse de ıilmedi. Tik turyp qalyp, ádiletke bastar jolyn týralap tarta berdi. Ol joly — 1905 jylǵy Moskvadaǵy qarýly kóterilisti uıymdastyrǵan azamattyq shamyrqanýy. Ol joly — Qyzyl Presnádaǵy barıkada ústindegi qyzyl jalaý kótergen jumysshylardyń birneshe kúnge sozylǵan jan aıamas qarsylyǵy. Aqyry osy ádilet joly I. Deevti 1913 jyly Qazaqstanǵa, Baıqońyrǵa ákeldi.

Ivan Vasılevıch Deev.

Amankeldi Imanov.

Osy eki esimdi búginde el biledi, jurt jadynda jańǵyrady. Jalyndy orys revolúsıoneri men qaısar qazaqty ómir ıirimderi jolyǵystyrǵan. Zamana tolqyny tabystyrǵan.

Amankeldi Imanov bastaǵan qazaq sharýalarynyń kóterilisine dem bergen Deev keıinde Atbasar ýezinde jasyryn bólshevıktik úgit taratyp júrgen Sabyr Sháripov jáne Ádilbek Maıkotovtarmen astyrtyn baılanysady. Solar arqyly Lenınniń "Bizdiń uıymdyq mindetterimiz týraly joldasqa hat" maqalasyn, úndeýlerin alyp, Jezqazǵan jumysshylaryna keńinen taratady.

1915 jyly Baıqońyrda alǵashqy ereýil burq ete tústi. Ol Ulytaý uldarynyń orys jumysshylarymen birigip, ezgige qarsy, qorlaýǵa qarsy, aýyr turmysqa qarsy shıryqqan asaý júrektiń, adal kókirektiń, arman ańsaǵan sergek tilektiń bas kóterýi edi. Aspandy teńsizdik bulty torlaǵan qatygez zamanda qarýsyz jumysshylardy patsha jandarmdary oq astyna alyp, ereýildi tez basyp tastaıdy. Qyzyl shúberek — qyzyl tý oq tesip shurq-shurq boldy. Keýdesin oq tesip ótken jumysker Erjan azattyq úshin qurbandyqqa shalyndy. Azattyqtyń araılap atar alaý tańy úshin qyzyl tý tústes qyzyl qanyn týǵan topyraǵyna sińirdi. Baqytty jyraqtan emes, úıinen, elinen tabar úmit úshin kóz jumdy.

Án ándi tabady. Án ándi tanıdy. Óıtkeni ol — júrek úni, kóńil tili. Qazaq áni "Elim-aı"-dan bastap erkindikti ańsaǵan. Orystyń "Eı, ýhnemi" kiriptarlyqqa laǵynet atqan. Ánmen tabysqan eki halyq ókilderi endi bir muńdy keýdelerine quıyp alyp, bir ándi — bir tańdy — azattyq tańyn qosyla izdeýdiń, birigip atqyzýdyń armandy jolyna, asqar maqsatyna qatarlasa, ıyq túıistire bet túzegen.

Baıqońyr ereýili sonyń aıǵaǵy edi, ulym. Qazaq dalasynyń kóginde halyq keginiń naızaǵaıy jarq-jurq oınady. Ulytaý óńirinde qaısar rýhtyń alǵashqy dúmpýi lep berdi. Túnekti túrýge bolady eken. Tumandy ydyratýǵa bolady eken. Ol úshin tize qosyp, tilek biriktirip orys-qazaq eńbekshileri ortaq qanaýshyǵa qarsy kúresý qajet eken. Arqa atyraby osyndaı ómir mektebiniń birinshi satysynan ótti.

***

— Keıin she? Oktábr kelgen soń Ulytaý birden dúrildedi me, papa?

— Kóne Ulytaý — jańarǵan, jańǵyrǵan Ulytaý atanar uly kezeńiniń tabaldyryǵynda tur edi.

Jańa zavodtyń irgesin endi kóteremiz, shash etekten kenelemiz dep júrgen shetel konsessıonerleriniń kókiregine nan pisken paıdaqor esebin Oktábr revolúsıasynyń jeńisi boldyrmaı tastady.

Ulytaýǵa azattyq tańy jetti. Ulytaýdyń qar basqan shyńynda teńdik, erkindik kúniniń shuǵylasy jarqyrady. Ulylyqtyń qaqpasy ashyldy.

Jaýyzdyq jaǵalaspaı júre almaıdy. Ol qatygezdikpen aýyzdanyp, zulymdyqpen qorektengen. Sondyqtan da kóz aldyndaǵy baılyqtan qol úzýge eriksiz májbúr bolǵan aǵylshyn kapıtalıseri bolashaq zavodqa jetkizgen qural-saımandardy qıratyp, Baıqońyr men Jezqazǵan shahtylaryn sýǵa toltyryp ketti. Mashınalar men agregattar ashyq aspan astynda qalyp, sýmen shaıylyp, tot basyp, urlanyp, tonalyp qurýǵa aınaldy.

Jaldanyp kelgen qalaýshylar, baltashylar, qurylysshylar tus-tusqa ydyrap bosyp, Qarsaqpaı óndirisiniń az ǵana mezgil tútinin boılata kókke sozǵan kirpish zavody jumysyn toqtatty. Qarsaqpaı qańyrap, qulazyp qaldy.

Biraq el múlkin, halyq qazynasyn saqtaýdy oılaǵan revolúsıalyq komıtet músheleri endigi keńestik zamannyń zavodynyń qural-jabdyqtaryn búlinýden, talan-tarajǵa túsýden aman alyp qalýdy Aleksandr Komısarov pen Sheneý Dalabaevtarǵa tapsyrdy.

1920-1924 jyldar Qarsaqpaı, Jezqazǵan, Baıqońyr turǵyndary úshin aýyr kezeń bolǵan edi. Jumys toqtap, zavod salý máselesi sheshilmeı, kúnkóris qıyndady. Turǵyndardyń haty men ótinishteri boıynsha, Ulytaý óńirimen tanysqan ortalyq ókilderi: « Qıyr shettegi temir jolsyz shóleıt dalaǵa zavod salýdyń paıdasy shamaly. Sondyqtan Qarsaqpaıdaǵy qural-jabdyqty Oralǵa jetkizip, ondaǵy eski zavodtardy qaıta jóndep, mys alýǵa bolady", — deıtin teris pikirge de bardy.

Biraq bul shet aımaqtardy jedel ıgerip, artta qalǵan halyqtardy mádenı-óndiristik ómirge tartý kerek deıtinge qarsy pikir edi. Sol sebepti Lenın Dzerjınskııden "Qarsaqpaı óńirine revolúsıa isine sheksiz berilgen, senimdi, bilikti adamdardan arnaýly komısıa jiberýin" ótinedi.

1924 jyly S. Dybes bastaǵan úkimet komısıasy Qarsaqpaıda zavod salýǵa tolyq múmkindik baryn, jáne bul kásiporyn eki-úsh jylda elimizge mys bere alatynyn dáleldeıdi.

Eńbek jáne Qorǵanys Keńesi 1925 jyldyń 10 ıýninde Atbasar tústi metaldar tresin quryp, bul treske Qarsaqpaı kombınatyn salýdy mindetteıdi.

"Qarsaqpaı kásiporny qaıtadan júrgiziletin bolypty" degen habar mańaıdaǵy elge tez tarap ketti. Endi Qarsaqpaıǵa qaraı kóshken el tus-tustan jolǵa tústi.

Bul bolashaq kóshi edi.

Bul azat eldiń arman qýǵan azamattary edi.

Bul ulylyǵyn taǵy da tanytqan kóne Ulytaýdyń ilgeri kúnderge qoınyndaǵy asyly men baılyǵyn ashýǵa jar salǵan qýanyshy edi.

Buryn nópir jurt ne asqa, ne uly máslıhatqa, ne jármeńkege osylaı jınalatyn.

Al mynaý Qýmola ózeniniń jaǵasyna taıaq tastam jer qaldyrmaı ıin tirese qonystanǵan aýyldar bolashaq ómirdiń máńgi tarqamas jármeńkesin jasaý úshin qaptap kelip, tutastyǵy men qulshynýynyń qudiretin tanytty.

Biraq úmit bar da, úmittiń júzege asýy bar. Ol úshin mamandar qajet edi, myńdaǵan jumysshylar kerek edi. Máselen, 1926 jyly Qarsaqpaıda tórt-aq ınjener, alty tehnık, bes júz jumysshy istese, zavodty tezirek iske qosý úshin odan da kóp, odan da artyq mamandar kerek boldy. Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń basshylyǵy arqasynda sol jyly-aq Qyzylorda men Qazalydan, Qazaqstannyń basqa oblystarynan, Ortalyq Rossıadan kómekke kelýshiler legi kóbeıdi.

Olar — tas qalaýshylar edi.

Olar — baltashylar men sylaqshylar edi.

Olar — qurylys mamandary men ınjener-tehnıkter edi.

Ulytaý endi dostyq aımaǵyna aınaldy. Ulylyǵynyń jemisin tatty. Uldarynyń qýanyshyna ortaqtasty.

1926 jyldyń maı-oktábr aılarynda Qarsaqpaıǵa úsh júz qyryq toǵyz orys, eki júz jıyrma jeti qazaq, eki júz qyryq tatar jumysshylary kelip, zavod qurylysyn burynǵydan da góri jandandyryp áketti.

Qarsaqpaı taǵdyry — halqymyzdyń taǵdyryna aınaldy. Ortaq múdde orasan serpilis týǵyzdy. Ulytaý óńirine alýan butaqty báıterek tamyr boılatty. Ol — halyqtar dostyǵy edi.

Ulytaý ulandarynyń qaýyrsyny qataıyp, topshysy bekidi. Qıyrǵa qanattanyp ushty. Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń tikeleı nusqaýymen Oraldaǵy tústi metalýrgıa kásiporyndarynyń janynan ashylǵan kýrstarǵa bolashaq kásiporyndarǵa mamandar daıarlaý úshin qurylys jumysynda jiger kórsetken, azdap oryssha sóıleı alatyn alpys jigit jóneltildi.

Olar — Rahymbek Baıtasov, Bilál Ábıev, Jáken Shahanov, Bodyq Sársenov, Balyqbaı Baıjanovtar.

Alty aıdan keıin Qarsaqpaı óziniń metalýrgterin, baıytýshylaryn, burǵyshylaryn tosyp aldy. Jańa, jas mamandar júzdegen jumysshylardy úıretýdiń, mamandandyrýdyń uıtqysy boldy.

1926 jyly Qarsaqpaıda elektr stansıasy iske qosyldy. Saryarqanyń quba jonyndaǵy kishkene qalada elektr shamdary jarqyrady. Qarańǵy túnek qoınyndaǵy dalaǵa shyn máninde shamshyraq tutandy. Ómir shyraǵy, ındýstrıa shyraǵy, sovettik dáýir nury sáýle shashty.

Aǵylshyndardan qalǵan tar tabandy temir joldy endi qazaqstandyq qurylysshylary qolǵa alyp, qysqa merzimde júz jıyrma kılometrlik Baıqońyr — Qarsaqpaı — Jezqazǵan temir jolyn dúnıege ákeldi.

Endi Jezqazǵandyqtar men ulytaýlyqtar arasynan mashınıst, kochegar, kondýktor, dıspecher tárizdi uly mártebeli laýazymy bar jumysshy tabynyń jańa ókilderi shyǵyp, qalyptasa bastady.

1926 jyldyń kúzinde Dossor men Rıdderde jáne Qarsaqpaıda jańa aýdandar quryldy. Osyǵan sáıkes 10-oktábrde Qarsaqbaı aýdandyq birinshi partıa konferensıasy ashyldy. Konferensıada Qarsaqpaı kombınatynyń dırektory I.V.Deevtiń qurylysty tez bitirip, kásiporyndy belgilengen merzimde iske qosý týraly baıandamasy talqylandy.

Eńbek qarqyny endi jańa serpinmen damydy. 1926-1927 jyldyń qatty qysyna, jol qatynasynyń kúrt aýyrlaǵanyna qaramastan, kombınat qurylysyndaǵy jumysshylar janqıarlyqǵyń úlgisin tanytty. Sonyń arqasynda Ulytaý óńiri uly jeńiske jetti. Ulylyqty ulan dalasyna pash etti.

1928 jylǵy 19 oktábrde túngi saǵat 11-de Oktábr revolúsıasynyń 11 jyldyǵy qurmetine Qarsaqpaı zavodynyń sharpý peshinen tuńǵysh mys — qara mys aǵyzyldy.

Bul — shyn máninde Qazaqstan ındýstrıasynyń eń alǵashqy, eń tuńǵysh perzenti edi, balam. Alǵashqy mys — Ulytaý aımaǵynyń baı qazynasynyń tusaýkeseri edi. Óıtkeni Balqash mysyn alýǵa áli de on jyl kerek bolatyn.

Murjasyn kókke keýdeleı sozyp, qoıý tútinin burq-burq ytqytqan Qarsaqpaı zavody óziniń osynaý mysymen qazaq dalasyndaǵy alaýlap janǵan úlken kásiporyn shýaǵymen qazaq proletarıatyn dúnıege ákeldi.

Dúnıege alyptardyń, Qazaqstan ındýstrıasy alyptarynyń alǵashqy kóshbastaýshysy, birinshi flagmany keldi. Mesheý ólkeni dúr silkindirgen gýdogymen, alaý atqan jalynymen, qyzara balqyǵan tuńǵysh mysymen jar sala keldi.

Dúnıedegi eń ádemi sóz — mahabbat sózi, súıispenshilik tili. Ol júrek túkpirinde týyp, júrek lúpilimen mereılengen júzden tógiledi. Óıtkeni súıispenshilik — búkil sezimińniń býyrqanǵan sáti, búkil qýanyshyńnyń toǵysqan shýaǵy, barlyq armanyńnyń oryndalǵan kezeńi. Ulytaý ulandarynyń alǵashqy mysty aǵyzyp, alǵashqy eńbek jemisine qanshalyq marqaıǵany, appaq qardan shyńdaryna sálde oraǵan, qyranyn sańqyldatqan taý men dalanyń sol bir eljiregen meıirimi alǵashqy mys balqymasynyń alynýyna baılanysty ashylǵan saltanatty mıtıńide sóılegen aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Qaıyrbek Dáýletbekovtyń sózinen de, Almatydan arnaıy kelgen Qazaq Avtonomıalyq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasy Ortalyq Atqarý Komıteti Predsedateliniń orynbasary Álibı Jangeldınniń quttyqtaýynan da kóringen. Tuńǵysh balqymany qorytqan balqytýshy Batyrbek Dáýitbaevtiń tebirengen lebizi men jumyskerlik ýádesinen tanylǵan.

Uly dostyqtyń qudiretin, jasampaz ómirdiń qasıetin baıqaısyń ba, balam. Aǵylshyn kapıtalıseri qazaq sharýalaryn tek qana qara jumysqa jegip, mamandyq alýlaryna kóńil bólmegen ǵoı. Endi she? Keńes úkimeti qazaq kedeılerine keń jol ashyp, olardy mamandandyryp, jańa balqymany aǵyzýǵa laıyqtap, senim bildirdi. Halyqtar dostyǵynyń jemisin tanytty. B.Dáýitbaevty úıretken, baýlyǵan orys joldastary edi. Qarsaqpaıdyń alǵashqy mysyn sonaý jıyrmasynshy jyldary orys jumysshylarymen tize qosa birlesip balqytqan qazaq metalýrgy Batyrbektiń maqtanyshyn seziný qajet. Óz júregińnen ótkizip baryp, uǵynýyń qajet. Sonda atalar úshin, otandastar úshin, eńbektegi erlik bastaýy úshin keýdeńdi súıispenshilik tolqyny kernemeı me. Al dúnıedegi eń ádemi sóz, eń qurmetti sóz — mahabbat sózi, súıispenshilik tili. Ol aıtylmaı-aq bárin jetkizedi.Ol — rıza bolǵan urpaqtarynyń búgingi mereıi. Búgingi alǵys — raqmeti. Mysyn aǵyzyp, Qazaqstan metalýrgıasynyń shańyraǵyn kótergen qarsaqpaılyqtar dańqyna túgel janyńmen ısinip, basyńdy ı, jas dos, der edim men sen sıaqty jastarǵa. 1928 jyldyń 19 oktábrin máńgi jadyńda tut. Bul kún — elimizdi ındýstrıalandyrý saıasatynyń Qazaqstanda alǵashqy qadamy júzege asyp, jumysshynyń jelbiregen al qyzyl týynyń Arqa tórine tigilgen kúni!

Bul kún — keshegi teńdigin armandap, arpalasyp jeńip alǵan batyraqtyń qazaqstandyq proletarıatqa — aıbyndy jumysshy tabyna aınalǵan kúni!

Ulytaý — ulylyq otaýy edi. Endi shyn ulylyq ordasyna aınaldy. Halyqty aǵartý, hat tanytý jumystaryn júzege asyrý úshin Qarsaqpaı kombınatynyń qyzyl múıisteri men keńseleri jumystan bos ýaqyttarda mektep klasyna aınalyp, saýatsyzdyq pen qarańǵylyqtyń qursaýyndaǵy jergilikti turǵyndarǵa oń-solyn tanytyp, jazý-syzýǵa úırete bastady. Eresekterdi oqytyp, saýatyn ashqan ardager ustazdar — Arys Saqabaev, Seıitjan Smaıylov, Maǵzum Dostaýrov, Qamash Káribaevalardyń esimi kúni búginge deıin el esinde qurmetpen atalady.

Ulytaý — Jezqazǵan aımaǵy kadr daıarlaýdyń úlgili ordasy da boldy. Talaı kórnekti partıa jetekshileri osy ólkeden samǵap ushqan.

Solardyń biri — Qaısar Táshtıtov.

Qaısar Táshtıtov Qarsaqpaıda aýdan qurylǵanda aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary bolyp istep, kombınat qurylysyna jan-jaqty kómek kórsetken isker basshy edi. Keıinnen ol Qazaqstan ólkelik komsomol komıtetiniń birinshi sekretary bolyp qyzmet atqarǵan.

1931 jyldyń 7 noıabrinde qazaq jáne orys tilinde shyǵatyn aýdandyq "Qyzyl kenshi" jáne "Za med" gazetteriniń tuńǵysh sandary jaryq kórdi.

"Qyzyl kenshiniń" tuńǵysh redaktory — búgingi kórnekti aqyn aǵamyz Ábdilda Tájibaev bolatyn.

"Qyzyl kenshi" — ádebıet pen ónerge talpynǵan talantty jastardyń ósý, úırený, kemeldený mektebine aınaldy.

Keıinnen búkil otanymyzǵa at-esimi belgili bolǵan aqyn Jumaǵalı Saın, kórnekti jazýshy Muqan Imanjanov, Otan soǵysynda qaza tapqan Baýbek Bulqyshev, aqyn Táshibaı Álmuhamedovtar osy "Qyzyl kenshiden" qanattanyp ushyp, týǵan dalasynyń kóginen tamasha týyndylaryn halqynyń ıgiligine júrek qazynasy etip taratty. Júrek jylýyna oraǵan súıispenshiligimen uly ózgeristerdi shabyttana jyrlady.

***

Otyzynshy jyldary elimizde tústi metaldardy shapshań óndirýdiń qajettiligine basa nazar aýdarylyp, soǵan baılanysty Qarsaqpaı kombınatynyń óndiristik qýatyn eselep arttyrý jaıly arnaıy qaýly qabyldandy. Endigi mindet — Qarsaqpaı mysyn óndirýdi burynǵysynan eki ese kóbeıtý.

Qarsaqpaılyqtar bul mindetti qyzý qoldap, eńbek ónimdiligin eseleýge qulshyna kirisip te ketti. Kúrdeli qarjy men jańa tehnıkadan kombınat eshqandaı tapshylyq kórgen emes.

Derekterdi keltire keteıin, balam.

1933 jyly 12 mıllıon kúrdeli qarjy bólinse, 1934 jyly — 23,4 mıllıon, 1935 jyly —31,3 mıllıon somǵa deıin ósken.

Kombınat ta, Jezqazǵan rýdnıgi men Baıqońyr shahtalary da jańa tehnıkamen jabdyqtalyp, eńbek qarqynyn eseleýge kóp múmkindikter týǵyzyldy.

Taǵy da salystyraıyq.

1930 jyly Jezqazǵan shahtalarynda burǵyshylar qaılamen 700-800 kılogramm ken qoparsa, endi perforatormen bir smenada 8-10 tonna rýda óndiretin boldy. Eńbek qarqynyń eselep tasýy osy emes pe!

Qarsaqpaı kásipornyn búkil el saldy. Halyqtar dostyǵynyń arnasy osy arada túıisti.

Olar Oral metalýrgteri men kenshileri edi.

Olar lenıngradtyq ınjenerler men Tatarıadan kelgen tas qalaýshylar, baltashylar edi. Olar Atbasar sharýalary men Qyzylorda dıqandary edi. Olar — Spasskiniń temir sheberleri men Arqanyń malshylary men batyraqtary bolatyn.

Ulytaý óńiriniń ulylyǵyn tanytqan Qarsaqpaı yrys bulaǵyn osylaı aǵyzǵan. Qazaqstan ındýstrıasynyń alqyzyl týyn aspandata kótergen. Qazaq jumysshy tabynyń qalyptasýyna uıtqy bolyp, erlik pen eńbektiń altyn shejiresine óz atyn máńgi óshpesteı, joǵalmastaı qashap jazǵan.

"Mys tolǵatyp, jez týǵan Qarsaqpaıdyń" dańqyna bas ıip, perzenttik júregimniń alǵysyn sendermen birge bóliskim keledi, jas dostar, der edim seniń zamandastaryńa, balam!

***

Jezqazǵan... Jez qońyraýdaı syńǵyrlaǵan qandaı áýezdi sóz! Aýyz toltyryp aıtqan saıyn kóz aldyńa búgingi alyp kombınaty bar, úlken qala, mádenıet pen óner oshaǵy, oblys ortalyǵy — jańarǵan, gúldengen, kórkeıgen Jezqazǵan tura qalyp, alyp shahtalarymen, jasandy kólimen, záýlim úılerimen, qýatty zavod, TES-terimen, mádenıet saraılarymen, stadıondarymen keýdeńdi lúpildetken qýanyshqa bóleıdi.

Jezqazǵan... Babalarymyzdyń mal ǵana baqpaı jez qazyp, ken óndirip, metal balqytqan kásipkerliginiń ádemi aıǵaǵy. Tarıh betterine alys kúnderdiń áreketin halyq atynan shegelep, bekitip ketken kenshiliginiń kýási.

Jezqazǵan... Turmystyq qajetin ótep, elin qorǵaýda sadaǵynyń jebesin, naızasynyń ushyn berik qylǵan aıbyny, qudireti.

Jezqazǵan aty atalǵan jerde Qanysh Sátbaevtyń esimi qabat aıtylady keıde. Qatar turýy lázim. Óıtkeni 40 jylǵa jýyq ómirin Ulytaý — Jezqazǵan óńiriniń baılyǵyn zerttep, asa mol qazyna kenin ashyp, sol esepsiz baılyqty el ıgiligine aınaldyrýdyń utymdy tásilderin kórsetip bergen akademık Qanysh Sátbaevtyń eńbegi — urpaqqa úlgi.

1926 jyly Tomsk polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirisimen Atbasar tústi metaldar tresine qaraıtyn Jezqazǵan óńirine kelgen jas ınjener ken barlaý isine bel sybana kirisip ketedi.

1928 jyly Qarsaqpaı kombınaty janynan qurylǵan geologıalyq ken barlaý bólimin endi Qanysh Sátbaev basqarady. Zerdeli jas ǵalym sodan bir jyl buryn Jezqazǵannyń zor bolashaǵyn baǵdarlap, asa baı keni baryn ǵylymı turǵyda tujyrymdap berip edi. Sonda-aq ol "Qarsaqpaı —Úlken Jezqazǵanǵa baratyn dańǵyl joldyń alǵashqy satysy ǵana.

Uzamaı-aq bul ólkede úlken ındýstrıalyq ortalyq ornaıdy", — dep kesip aıtqan-dy.

Úlken Jezqazǵan... Eki sózden ǵana quralǵan ǵajaıyp tirkes. Ol — Qanysh Imantaıuly Sátbaevtyń kóregendiginen týǵan, ǵylymı boljamynan jaratylǵan, ken barlaý jumysyndaǵy janqıarlyq eńbegimen dáleldengen.

Úlken Jezqazǵan úshin kúresken geologtar bólimi osy óńirdiń taýyn sharlap, qyryn kezip, saıyn jaǵalap, eńisine yldılap tynym tapqan joq. Shaǵyn qana top jetkiliksiz qural-jabdyqqa qaramastan mańaıdaǵy aýyldardan jergilikti jigitterdi ken barlaý jumystaryna tartyp, eliktirip, ertip ákete de bildi.

Biraq qıyndyqtar men kedergiler kóp boldy. Ken barlaý salasyndaǵy mamandanǵan kadrlar jetispedi. Oǵan moıyǵan Sátbaev joq — aýyl arasynan iriktep alǵan ondaǵan qazaq jigitin Lenıngrad pen Moskvaǵa, ortalyq oblystardaǵy qysqa merzimdi kýrstarǵa jóneltip jatty.

Óndiristik qural-saımandar tabylmaıtyn — odan-budan qurastyryp, burǵylaý stanoktaryn bir toqtatqan joq.

Ol ol ma, janar maı da, jaǵar maı da tym tapshy edi. Olardy tasıtyn transport ta joq bolatyn — oǵan da qajyǵan joq, jergilikti jerdegi aýyl azamattarymen kelisip, úgittep, úmittendirip, senimimen sendire bilip, solardyń kúsh-kóligi — at, túıemen tasytyp alǵyzdy.

Injener men tehnıkterdi aıtpaǵanda, burǵylaý stanogyn basqaratyn masterler, alynǵan ken rýdasynyń quramyn tekseretin kolektorlar, laboranttar joqqa tán edi, — onyń da amalyn tapty. Óz shákirtterine aýyl jastaryna qamqorlyq jasaýdy tapsyryp, olardy álgi mamandyqtarǵa tez arada baýlyp, úıretip shyǵarýlaryn tapsyrdy. Úlken Jezqazǵan úshin osyndaı úlken de mańyzdy áreketterge barý qajet bolǵan edi.

Ulyna at qoıa bilgen ákeden baqytty jan bolmaıdy. Al bolashaqtyń alyp kombınatynyń qudiretin boljap bilip, zerektikpen "Úlken Jezqazǵan" ataǵan Sátbaevtyń perzenttik baqytyn júrekpen ǵana seziný qajet shyǵar. Qanysh Imantaıulynyń patrıottyǵyn quptaǵan, asa aýyr barlaý jumysynyń qıyndyǵyn qosa kóterisip, qol ushyn sozǵan joldas, dos, áriptesteri ınjener-geologtar — Taısıa Alekseevna Koshkına, Iosıf Nıkolaevıch Bogdanchıkov, Saıd Seıfýllınder — sol baqytty birge bólisken jandar.

Tórt-bes jyldyń ishinde osynaý shaǵyn barlaýshylar toby 80-ge jýyq ınjener-tehnık qyzmetkeri men 400-ge tarta jumysshysy bar úlken kollektıvke aınalǵan edi.

"Kól — bulaqtan bastalady" deıtin naqyldyń durystyǵy osy emes pe. Jumyla kirisip, uıymdasa qımyldap, tas túıin bop biraýyzdylyq tanytqan ken barlaýshylar ekspedısıasy tórt jyl ishinde 554 skvajına burǵylap, Jezqazǵandaǵy sheksiz mys qorynyń kólemin naqty sıfrmen dáleldep berdi.

Eńbek qýanyshynan óter qýanysh bolar ma!? "Eńbegiń jansyn!" deıtin atalar batasy osyndaı qýanyshtan túıindelgen ǵoı.

Úlken Jezqazǵannyń taǵdyry men bolashaǵyna úlken senimmen qarap, basa nazar aýdarǵan respýblıkalyq josparlaý organdarynyń serpilisi ekspedısıa adamdaryn taǵy da bir kóterip tastady.

Jumys qarqyny tolastaǵan joq. Endi burǵylaý stanoktary burynǵydaı qysta toqtap qalmaı, jyl boıy jumys isteıtin boldy.

Onyń da amalyn Q.Sátbaev tapqan-dy. Burǵylaý stanoktaryn qazaqtyń kıiz úıimen qysqy yzǵyryq jelden qorǵap, ishine temir pesh qoıyp jumysty qysta da jalǵap áketti. Sol kıiz úılerdi mańaıdaǵy aýyl aqsaqaldary ózderi jınap bergen edi.

El úmitin eri aqtaıdy. Ol úshin eliniń senimine kire biletin ilgeri tartar qajyr-qaıratyń, táýekeliń jáne dáleliń mol bolsyn.

Biraq jumysshylar qýanyshy kópke barmady. Moskvadan ken barlaý ekspedısıasyna jaısyz telegramma keledi. Myrzabek Tuńǵyshbaev, burynǵy burǵyshy-master bylaı deıdi:

"Bas mys basqarmasy (Glavsvetmet) 1933 jyldyń smetasynda Jezqazǵan — Ulytaý aýdanynda ken barlaý jumysyna bólinetin kúrdeli qarjynyń mólsherin burynǵysynan elý esedeı kemitip bekitipti" degen telegrammanyń habary búkil kenshiler arasyna lezde tarap ketti. Kúndiz-túni isteıtin 27 stanokty júrgizetinder bar, basqalary bar, jeti júzge jýyq jumysshylar men ınjenerdiń bul qarjy bir aılyq jalaqysyn tóleýge de jetpeıtin edi. Bárinen de buryn Jezqazǵandaǵy barlaý jumysyn uzaq merzimge toqtatyp qoıý qaýipi tóndi. Jańadan ǵana uıymdasqan isker kollektıvti taratyp jiberýge májbúr etetin sheshim edi bul.

Sol jyldyń qysy sondaı qatań boldy. Ysqyryp jeli, azynap borany, jalanyp úskirigi kúnnen kúnge ulasyp, aıdan aıǵa sozylyp berdi deısiń. Mundaı qystyń aıaǵy buryndary jutqa aınalatyn. Malymyz da, kún kóris berip, yrzyǵymyzdy aıyratyn barymyz da burǵylaý stanogy bolǵan bizderge bul qys juttan kem tımedi. Sebebi kúni-túni basy-qasynan shyqpaı tetigin burap, bólshegin maılap, burǵysyn saqyldatyp qoıǵan stanogymyz úı-ishimizdi asyrap, saqtaıtyn jalǵyz ǵana jebeýshimiz edi. Bizdi stanoktan ajyratsa, jut emeı nemene.

Áli esimde. Bárimizdi bir kúni Qarsaqpaıǵa shaqyrdy. Jaıdan jaı shaqyrtpaıtyny belgili. Á degende úrpıisip qaldyq. Degenmen tegin shaqyrys emestigin uǵamyz ba, árqaısymyzda ishti bılegen aýyr kúdik bar. Jumystyń toqtamaýyn qatty qadaǵalaıtyn Qanekeń (Qanysh Sátbaev) qaýyrt kezeńde stanoktardy toqtatqyzbaıtyn.

Amal ne, keldik. Kórdik. Anaý Baıqońyrdan da, sonaý Qıaqtydan da túgel jınalypty.

Qanekeń esh nárseni búkpesten barlyq syrdy jaıyp saldy.

"Ózderińiz de bilip keldińizder, barlyq barlaý jumystary toqtaıtyn boldy. Nege toqtatqany maǵan málimsiz. Biraq úlken Jezqazǵannyń baı qazynasyn eshbir buıryqpen jasyrýǵa bolmas".

Qanekeńniń qınalǵanyn da, bizderge sengenin de, úmitin úzgisi kelmegenin de aıtyp jetkizý qıyn. Qoldan kelgenshe kómek-járdemimizdi berýge tyrystyq. Senimin aqtaýǵa umtyldyq. Úmitiniń údesinen tabylýyn tiledik".

Birlesip bastap, uıymdasa jalǵastyryp Úlken Jezqazǵannyń baı bolashaǵyna kózderi jetken serikteri Qanysh Sátbaevqa sol kezde úlken medeý bolǵany búginde kollektıvtik uıymshyldyqtyń, yntaly jigerdiń, óz isterine degen senimniń aqıqat úlgisindeı kórinedi. Aqysyz-pulsyz barlaý jumysyn jalǵastyra berýge kelisken jetpis shaqty burǵyshylar men geologtar Sátbaevty Moskvaǵa shyǵaryp salady.

Jan-jaqtan kelip, jumysshy bop ornalasqandar aılyǵy toqtaǵan soń kete bastaıdy. Al jergilikti jigitter bolashaq úlken óndiris orny bolar kendi Jezqazǵan úshin qolynan kelgenin aıamaýǵa ýádesin berdi jáne sol ýádelerinde tura da bildi. Tórt-bes aı boıy esh jalaqysyz barlaý jumysyn júrgizip, burǵylaý stanoktaryn toqtatqan joq. Lezde saýatyn ashyp, jaı jumyskerden bastap burǵyshy-master mamandyǵyn ıgerip alǵan jigitter janqıarlyq otanshyldyq tanytty.

"Qanysh Moskvaǵa júrer aldynda, — deıdi burǵylaý stanogy tuńǵysh masterleriniń biri, Ahmedıa Tólekbaev qarıa, — Jezqazǵan, Baıqońyr tóńiregindegi burǵylaý stanogyn aralap kelip, men ken masteri bolyp isteıtin stanok janyna biraz aıaldady. Ol óziniń ejelgi kishipeıil, ınabatty ádeti boıynsha úlkenmen de, kishimen de atyn atap, qol alysyp amandasqannan keıin:

— Al jigitter, eńbekaqysyz úsh-tórt aı stanokta istep, skvajına burǵylaýǵa shydamdaryń jete me, joq, ushqan uıalaryńdy tastap, bógde kásip izdeısińder me? Ondaı oılaryń bolsa, erterek ashyp aıtyńdar, — dedi ázil-shyny aralas.

— İsteımiz, ózimizdi ósirgen stanoktan ómir boıy ketpeımiz, — jumysshylardyń toqtamy osy boldy".

Qanysh Sátbaev Moskvadan biraz qarjy bólgizip oraldy. Sóıtip Jezqazǵan — Ulytaý óńirinde mys qoryn zertteý jumystary odan ári júrgizile berdi.

Osy 1934 jyldyń kúzinde KSRO Ǵylym akademıasynyń janyndaǵy qazaqstandyq bazasynyń ǵylymı keńesi ótip, ataqty ǵalymdar, ınjenerler men geologtar kendi Jezqazǵannyń búgingisi men erteńgisin sarapqa salady.

Sol keńeste ǵalymdar tómendegideı qorytyndyǵa keldi:

Birinshiden, Jezqazǵan ken qoımasy — baılyǵymen, ǵajaıyp mol qorymen tabıǵatta asa sırek kezdesetin qubylys.

Ekinshiden, Jezqazǵan kenin óndirý onsha qıynǵa túspedi. Sebebi kendi alý úshin qymbat tireý qoıyp, bekitýdiń qajeti shamaly.

Úshinshiden, ken jylǵalarynyń keı tustarda jer betine óte jaqyn jatýy ashyq ádispen —karermen alýǵa óte qolaıly.

Tórtinshiden, jer asty sýy bolmaǵandyqtan, shahtadan sý shyǵaratyn qurylys salýdy qajet etpeıdi.

Besinshiden, myspen birge júretin qorǵasyn men kúmisti, molıbden men kúkirtti, taǵy basqa sırek metaldardy qosymsha shyǵynsyz óndirýge jáne tıimdi.

Osyndaı paıdaly jaqtarymen qosa Jezqazǵan kenin óndirýdiń eń bir qıyndyǵy — jol qatynasynan alysta, qıan túkpirde jatýy edi. Osy qıyndyqty jeńýdiń negizgi sharty —Jaryq-Jezqazǵan temir jolyn salýdy tez arada qolǵa alý.

Ǵylymı keńes Úlken Jezqazǵan qurylysyn keshiktirmeı bastaý kerek dep biraýyzdan sheshim qabyldap, bolashaqtaǵy alyp kombınattyń tusaýyn kesken edi.

Osy jyldyń 31 dekabrinde Qanysh Sátbaev KSRO Aýyr ónerkásip halyq komısary Sergo Ordjonıkıdzeniń qabyldaýynda bolyp Jezqazǵan ken ornynyń mol qoryn dáleldep, osy óńirdiń mysyn óndirýdiń ekonomıkalyq tıimdiligine kózin jetkizdi.

Sergo Ordjonıkıdzeniń 1935 jyldyń basyndaǵy VKP (b) Ortalyq Komıtetine jazǵan hatyna sáıkes KSRO Halyq Komısarlar Soveti Jezqazǵan-Nildi temir jolyn salý týraly arnaıy qaýly qabyldady.

Tyń dalany eńbek dabyly dúbirletip oıatty. Ushqan qustyń qanaty talatyn, júgirgen ańnyń tuıaǵy tozatyn alystyqty jaqyndatatyn temir jol — ómir joly bastalyp ta ketti. Eńbek jarysyn kúndelikti tirliktiń merekesine aınaldyrǵan temirjolshylar alǵashqy kúnnen bastap-aq jumys qarqynyn eselep údetti.

Sonyń arqasynda qysqa merzimniń ishinde tórt júz qyryq kılometrlik Jaryq — Jezqazǵan temir joly salynyp bitti. 1937 jyldyń 11 noıabrinde Jezqazǵanǵa alǵashqy parovoz arqyraǵan gýdogymen enip, bolat magıstraldiń esigin ashty. Ortalyq Qazaqstannyń úsh ónerkásip alyby — Qaraǵandy, Balqash jáne Jezqazǵan temir jol arqyly jalǵasyp, temir jol arqyly bir-birimen qushaq aıqastyrdy.

1936 jyldyń 25 marty — Jezqazǵan úshin, jalpy Arqa óńiri úshin asa mańyzdy kún. Óıtkeni bul kúni Sergo Ordjonıkıdze joldas Úlken Jezqazǵan kombınatynyń qurylysyn bastaýǵa ruqsat etilgen qaǵazǵa qol qoıǵan. Kóne Ulytaýdyń qazynasyn qoınyna kómgen baýraıyna búginde álemdegi eń iri mys alyptarynyń birinen sanalatyn Qanysh Imantaıuly Sátbaev atyndaǵy Jezqazǵan mys kombınaty solaı ornap, sosıalısik damýdyń óskeleńdigi men óristiliginiń aqıqat shyndyǵyna aınaldy. Komýnıstik partıanyń Ortalyq Komıteti men Sovet úkimetiniń kóregendik saıasatynyń arqasynda keshegi ıen dalada kórikti qala ornap, jer qoınynda jatqan asyl qazyna el ıgiligine asyp, otanymyzdyń túkpir-túkpirinen kelgen baýyrlas halyqtardyń ókilderi ortaq múdde úshin týystyq pen yntymaqtastyqtyń týyn kóterip, erlik eńbektiń adamzatty baqytqa, tendikke, birlikke, qýanyshqa, jeńiske bastaı beretin qudiretin aıǵaqtady.

Kendi qazynaly Jezqazǵannyń alyp kombınaty úshin mol sý qory qajet edi. 1934 jyly 13 noıabrde ótken KSRO Ǵylym akademıasynyń ǵylymı keńesinde sý máselesi de jan-jaqty qaraldy. Keńesti Dneprogestiń bas qurylysshysy, akademık Vedenev basqardy.

Osy ǵylymı keńeste: "Jobalanyp otyrǵan Úlken Jezqazǵan mys kombınatyn tehnıkalyq jáne ishetin sýmen qamtamasyz etý úshin Keńgir ózenine toǵan salý qajet" —degen usynys qabyldandy. Sodan keıin "Vodokanalproekt" qyzmetkerleri zertteý jumysyna qyzý kirisip ketip, aqyry jańadan jasalar sý qoımasyn Dosmyrza saıynda jasaýdy laıyq dep tabady. Óıtkeni bul ara — oıpańdy, tereń tús.

Tabıǵattyń ózi ádeıi ıkemdegendeı eki tóbeniń arasyna suǵyna kirip, astaýlanyp jatyr. Uzyndyǵy 622 metr, bıiktigi 26 metr bolatyn plotınany turǵyzǵanda bul óńirge 245 mıllıon tekshe metr sý syıatyn bógen paıda bolady eken. Sonda aıdynnyń aýmaǵy 37,5 sharshy kılometr aımaqty qamtyp, jaǵasynda salynatyn qala men kombınatty aýyz sý men tehnıkalyq sýdan taryqtyra qoımaıdy.

1936 jyldyń jazynda Naýshabaıdaǵy Bekbolat aýly na mashınasynyń shańyn kósh jerden shubatyp bir top qonaq saý ete qaldy.

Qonaq kelmese qońyltaqsyp otyratyn qazaq mashınaly meımandardy syrtqa shyǵyp qarsy alyp, dabyrlasyp amandasyp jatyr. Ásirese aýyl ıesi Ábdirahman Qanysh Sátbaevty burynnan tanıtynyna nasattanyp, úıine qaraı bastaı jóneldi.

Qonaqtar as ústinde ózderiniń ne jumyspen júrgenderin — osy Naýshabaıdaǵy jazyqqa tez arada qala salynatynyn, ol qalanyń Qarsaqpaıdan on ese úlken, ári sáýletti, ári bıik, kósheleri oqtaýdaı túzý sosıalısik jańa qala bolatynyn aıtqanda Bekbolat aýlynyń bar-joǵy jeti úıiniń jeti azamatynyń — Ábdirahmannyń Sámettiń, Álimniń, Balǵymbaıdyń, Baısymaqtyń, Jandildanyń, Áýbákirdiń kózderi keń ashylyp ketti. Alǵash nanar-nanbas kúıde únsiz qalǵanmen, Qanyshtyń ózderimen oınamaıtynyn da, aldamaıtynyn da uǵynyp, bastaryn shulǵysty.

Ien dalaǵa, keń jazyqqa Qarsaqpaıdan da on ese úlken qala ornaıdy degenge ılanar-ılanbas kúıde biri nasybaı atyp, biri tis shuqyp oılańqyrap qalǵanmen, kóńil tórinde bolashaqqa degen qumartý da, qyzyǵý da, asyǵý da bar. Óıtkeni kóz aldynda qybyrsyz jatqan saharaǵa jan bitirip, Baıqońyrdy qaıta ashyp, Qarsaqpaıdaǵy zavodtan mys aǵyzyp, Jezqazǵan rýdnıginde barlaý-burǵylaý jumystaryn júrgizip, mashına stanok únderimen eski óńirdiń ómir kúıin jańǵyrtyp jibergen sosıalısik qurylys Ulytaý —Jezqazǵan aımaǵyna keýdelep enip kele jatyr. Bir juttyq baıdyń, bir oqtyq batyrdyń talaıyn kórgen týǵan jer, búginde qaıta túlep, ıisinip, emirenip sala berse — ol qudiret pen sıqyrdyń, ǵajaıyp tylsymnyń áseri emes, qudiretti jumysshy tabynyń, sharýa adamynyń qamqoryn jegen úkimettiń arqasy. Endeshe, tańdanatyn nesi bar. Ǵalamat qala ornar. Shalqyǵan kól jasalynar. Qaraaıǵyry tútinin býdaqtatyp, býyn atqylap temir jolmen júıtkir. Kósegendi kógertem degen ókimetime onda myń da bir alǵys. Ákemnen de artyq tileýlesim bolǵan partıaǵa raqmetten basqa aıtarymyz joq degen oı men qıalǵa berilgen jergilikti jigitter eki bilekti sybanyp ár túrli jumys ornyna túsip, san alýan mamandyqty ıgerip ketti.

Jezqazǵan problemasy ádil sheshimin taýyp, osy máseleniń basy-qasynda júrgen alǵashqy qazaq ken ınjenerleriniń biri Qanysh Sátbaevtyń kókeıkesti armany, úzdiktirgen úmiti júzege asa bastady.

Bolashaq prezıdent, asqan ǵalym, tájirıbeli ustaz bul kezde ózine qanat-quıryq bolatyn jastardy talmaı izdep, úıretip, ósirip, tárbıelep qanattandyrýdan jalyqqan joq. Solardyń biri — ınjener-geolog Saıd Seıfýllın. Endi Q. Sátbaev pen Saıd Seıfýllınder kómirli Qıaqtyny, temirli Naızatasty, marganesti Jezdi óńirin burynǵydan da góri túbegeıli zerttep, sonyń nátıjesinde osy ken oryndarynan ár túrli mıneral alýǵa bolatynyn dáleldep berdi.

— Sonda osy aramen mynaý saı, anaý belde Qanysh aǵaı talaı júrgen-aý... — Almas jan-jaǵyna oılana kóz qydyrtty... — Búginde Qanysh aǵanyń atyn estimegen el joq shyǵar.

— Iá! Eńbek er dańqyn shyǵarady. Er dańqy elimen birge ósedi. Eli kórkeıgenniń eri marqaıady. Eli úshin aıanbaǵan azamat el aýzyna ilinip, kóptiń qurmetine bólinedi. Týǵan jerdiń topyraǵynan torta aıyryp, ár túıirshigin qymbat metalǵa aınaldyryp, halyqtyń áleýmettik, ekonomıkalyq ál-qýatyn arttyrýǵa úles qosqan uldaryn Otany árqashanda ardaq tutqan. Árqashanda maqtanysh etken. Eńbegin baǵalap, baǵyn jandyrǵan. El — Ana. Anasyna qyzmet etken ulanǵa emirenbes ana bolmaıdy. Ana shyn emirenedi. Shyn tebirenedi. Aıaly alaqany ondaıda mańdaı sıpaǵysh. Azamatym dep meıirlenip arqadan qaqqysh. Jyly alaqan jiger eseleıdi. Ystyq meıirim qanat bitiredi.

Alǵa umtyltyp, ilgeri ozdyrady. Oıǵa nár, boıǵa qýat qosady. El-Ana — eń uly esim. Eń ardaqty esim. El-Ananyń bar qasıetin janymen uǵyp, El-Ananyń qamqor qushaǵynyń ystyq taby úshin ózin Otan aldynda máńgi qaryzdar, boryshtarmyn dep sezingen Azamat, úlken árippen jazylatyn Azamat ámanda sol bıikten kórinýge tyrysady. Kórine de beredi.

Qanysh Imantaıuly Sátbaev sondaı aıaýly Azamat edi. Úlken Jezqazǵannyń mol qazynasyn, baı ken qoryn izdep, talaılardyń senbeýshilik bildirip, ken qory az, óndiristik paıdalanýǵa jaramaıdy deıtin kertartpa pikirlerin is júzinde júzdegen tereń skvajınalar júrgizip joqqa shyǵarǵan onyń tabandylyǵy kópke úlgi. Jezqazǵannyń Otan kartasyndaǵy alatyn eleýli ornyn nyq kórsetip, otyzynshy jyldardaǵy alǵashqy besjyldyqtardyń alyp qurylysyna aınaldyryp, Otan kóginde jarqyraǵan juldyzyn jaǵyp berdi. Elimiz sondaı zárý bop otyrǵan tústi metaldyń jańa bir otaýyn kóterip, qyrýar baılyqty tezirek ıgerýge qaırat-qajyryn aıamady. Osyndaı eleýli eńbegi úshin Qanysh Sátbaev dısertasıa qorǵamaı-aq geologıa-mınerologıa ǵylymdarynyń doktory degen ǵylymı ataqqa ıe boldy. Jezqazǵan — Ulytaý paıdaly qazbalary týraly jazylǵan monografıasy úshin ol KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandy.

Tórt ret Lenın ordenimen, ekinshi dárejeli Otan soǵysy ordenimen, birneshe medaldarmen nagradtalǵan Qanysh Sátbaev uzaq jyldar boıy Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń prezıdenti bop qyzmet istep, talaı márte KSRO Joǵarǵy Keńesine jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine depýtat bolyp saılandy.

Jezqazǵan ken metalýrgıa kombınaty búginde Sátbaev atynda. Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń Geologıa ınstıtýtyna Sátbaev esimi berilgen. Almatynyń bir ásem kóshesinde Sátbaev degen famılıa jarqyraıdy.

***

Soǵys dúrbeleńiniń qalaı kelgenin bilmeımin, balam. Kórgen joqpyn. Biraq 1941 jyldyń dál 22 ıýn kúni uly Otanymyzdaǵy búkil sovet halqynyń patrıottyq seziminiń kúrt óskenin óte jaqsy sezinem. Ol jaıynda áldeneshe kitaptardan oqyǵam. Áldeneshe ult ókilderiniń áńgimesinen estigem. Jerlesterimniń sábı kezimde esimde qalǵan janqıarlyq eńbek erlikterinen uqqam. Sol kúni ózim týǵam.

Ulytaý óńiriniń ulandary da soǵystyń alǵashqy kúninde-aq tas túıin bekigen, yza-kegin keýdesinde qaınatyp, maıdanǵa óz erkimen barýǵa ótinish bildirip, áskerı komısarıatqa tus-tustan aǵylǵan.

"Barlyǵy da maıdan úshin", "Barlyǵy da jeńis úshin" degen partıanyń tarıhı nusqaýyna súıengen Qarsaqpaı — Jezqazǵan jumysshylary mys balqytýdy soǵysqa deıingi kóleminen 11 prosent, ken óndirýdi eki ese arttyrýǵa mindetteme qabyldady.

Barlyǵy da jeńis úshin!..

Jeńis úshin qıynshylyqtardy jeńdi. Ekpindi eńbektiń tamasha úlgisin tanytty. Jeńis úshin zavodty kúrdeli qarjysyz qaıta jabdyqtap, jaraqtap shyqty. Jeńis úshin maıdanǵa attanǵan erleriniń ornyna áıelder turyp, shofer, traktorshy, mys balqytýshy mamandyqtaryn tez arada ıgerip áketti.

Taǵy da salystyra keteıin.

Soǵysqa deıin Qarsaqpaı zavodynda isteıtinderdiń 7 prosentin qamtıtyn áıel joldastar endi jumysshylardyń 40 prosentin quraıtyn boldy. Al baıytý fabrıkasyndaǵy qyz-kelinshekterdiń úles salmaǵy 70 prosentke jetken edi.

Jeńis úshin qarsaqpaılyqtar aı saıyn bir kúndik jalaqysyn Otan qorǵaý qoryna aýdaryp turdy. Jeńis úshin Qarsaqpaı zavodynyń ekinshi sharpý peshi 1943 jyldyń sentábrinde iske qosyldy. Jeńis úshin Jezqazǵan ken basqarmasynyń kollektıvi 1941-42 jyldardyń ónim óndirýdegi memlekettik josparyn asyra oryndady. 1943 jyly ónimdi jospardan da artyq tapsyrdy. Balqash pen Oral zavodtary Jezqazǵan shıkizattaryn burynǵydan 4 ese kóp kólemde alyp otyrdy.

Jeńis úshin erlikpen eńbek etken jezqazǵandyqtarǵa 1943 jyldyń oktábrinde KSRO Memlekettik Qorǵanys Komıtetiniń aýyspaly Qyzyl Týy alǵash ret berilse, keıinnen bul týdy olar 16 ret alǵan edi. Osy tý qazirde kenshilerdiń qaharmandyq eńbeginiń sımvoly retinde Jezqazǵan qalasynda máńgi saqtaýly tur.

Jeńis úshin...

Jeńis úshin qan tógildi. Jeńis úshin jezqazǵandyqtar men qarsaqpaılyqtar sosıalısik jarystyń qarqynyn údetti. Qaısar rýhtyń qajyryn tanytty.

***

— Almas, aldyńa qarashy balam. Ne kórip kelesiń?

— Bıik adyrlar... İrkes-tirkes sozylǵan qyrattar, — dep ulym kók munarda dirildegen kókjıekke kózin uzatty. Sálden soń "suraǵyńyzdyń mánisin paıymdaı almadym" degendeı betime buryldy.

Osyndaı ólke qaqaǵan qystyń aq qar, kók muzynyń astynda jatsyn. Anaý temir jol, mynaý asfált jol bolmasyn. Shetsiz-sheksiz dala deıik. Al osy qyratty qoparyp rýdnık ashyp, qalashyq ornatý qajet bolsyn. Soǵan qansha ýaqyt keter edi?

Almas qınalyp qaldy.

— Transport joq... Qys kezi deısiz, á? Eki-úsh jylsyz bite qoıar ma eken...

Men úndegem joq. Kabına ishinde uzaq tynyshtyq ornady. Júıtkigen "Jıgýlı" sálden soń kishigirim qalany dóńgeletip jaqyndata tústi.

Bul — Jezdi rýdnıgi edi.

Mashınany rýdnık keńsesiniń aldyna toqtatyp, syrtqa shyqtyq. Ulymdy sońymnan ilestirip kelip, kire beristegi mármár tastyń qasyna jaqyndadym.

— Oqyshy, balam.

«Uly Otan soǵysynyń qaharly kúnderinde jezdilikter erlikpen eńbek etip, rekordty qysqa merzim, nebári 38 kún ishinde, 1942 jylǵy 12 ıýnde, marganes rýdnıgin salyp bitirdi», — degen tasqa oıyp jazylǵan sózderdi oqyǵan balamnyń júzi bal-bul jandy. Bal-bul janǵan júzde maqtanysh sezimi de, tańdanys kúıi de tuna qaldy. Áldeneni ishteı kúbirleıdi.

Keńse aldynan ekeýmiz de kóńildi attandyq.

Jumys ýaqyty bitip, jurt tarap ketkenine ókinsek te, renjigen joqpyz.

Jeriniń tarıhyn uly bilýge tıis. Eliniń eńbek shejiresin bilgen urpaq ákeler men atalar dańqyna emirenýi tıis.

Ulymnyń tolqyǵan kóńil kúıine qarap men sondaı túısikti ishteı paıymdadym.

1942 jyl. Nemis fashıseriniń alǵashqy qarqynmen uly Otanymyzdyń biraz jerin basyp alyp, elge, Otan qorǵaýǵa qajetti óndiris jáne ken oryndarynan úzip tastaǵan aýyr kezeń edi ol.

Ásirese Nıkopol pen Chıatýra marganes rýdnıkteriniń jaý qolynda qalýy bron jasaý isinde qıyndyqtardy kóbeıtken.

— Papa, marganestiń bronǵa qajeti qansha?

— Sebebi marganes — temirge qosylatyn asa qundy metal. Temir men margenes qospasyn metalýrgıada ferro-marganes dep ataıdy. Ferro-margenes — tanktiń broni, samolettiń jaý oǵyna moıymas berik qalqany, bron buzar snarádqa tabylmas materıal.

Otan qorǵaý úshin bron qajet. Bron — ójettik. Senimdilik. Beriktik.

Dál osy kezde Jezdi ken orny týraly Memlekettik Qorǵanys komıtetinde shuǵyl sóz qozǵaldy.

Jezdi kenin soǵysqa deıin Qanysh Sátbaev bastaǵan geologtar ekspedısıasy ashqan bolatyn. Jezdi keniniń soǵysqa attanar, soldat bop aıqasar kúni týdy. Uıyqtap jatqan alyptyń uıqysynan oıanyp, dúr silkinip, qanat-quıryǵyn qomdar sáti soqty.

Jezdi marganes bop balqyp, bron bop tutasyp, snarád bop jarylyp, tank bop júıtkip, samolet bop samǵaýǵa daıyndalý úshin jan-jaqtan ulandaryn shaqyrdy.

Sol 1942 jyldyń qyzyl shunaq qysynda Jezdi ózeniniń jaǵasyna aq shatyrlar men qarasha kıiz úıler japsarlasa tigile qaldy. Olarda Jezdi rýdnıgin tezdetip iske qosýǵa asyqqan jumysshylar turdy.

Qoıynǵa quıylǵan qar, qas-kirpikke qatqan muz eńbek qarqynyn bógeı alǵan joq. Úskirik aıaz ishki jalyndy, júrek jalynyn jeńe alǵan joq.

Taý bop úıilgen qardy tazalaý — ońaı dúnıe emes edi. Biraq Otan múddesi, el qorǵaý deıtin el tilegi qar emes ondaǵan metr tereńdikke ketken taý jynysyn da buıym qylǵan joq. Qar da ashyldy. Tońy qatqan topyraq ta qoparyldy. Qabat-qabat arshylǵan jer astynan — sol kezde qazirgi altynnan da áldeneshe ret qymbat — marganes rýdasy da kórindi. Ashyq karer daıyn boldy.

Alǵashqy marganes rýdasy Jezqazǵandaǵy temir jolǵa mashınalarmen tasylyp jetkizilip, poezdarǵa tıeldi.

Aýyr sostavtar yńyrana qozǵalyp, ile jedeldete syrǵyp, sálden soń aryndaı júıtkip, marganes kenin zavodtarǵa tarta jóneldi.

Jezdi marganesi maıdanǵa solaı soldat bop attandy. Jeńis soldaty bop attandy.

Marganes qat edi. Mashınamen tasyp úlgire almaıtyn bolǵandyqtan endi temir jol qurylysyn bastaýǵa týra keldi.

Janqıarlyq eńbek úlgisin kórsetken qurylysshylar Jezqazǵan men Jezdi arasyn keshiktirmeı temir magıstralmen jalǵastyryp, marganes — soldatty birden vagonǵa tıep, jóneltip jatty.

Magnıtogorsk metalýrgıa kombınaty Jezdi kenine qaryq bop qaldy.

Arada bir-aq jyl ótkende 1943 jyly Magnıtogorsk kombınaty Jezdiden ózine qajetti marganestiń 60 prosentin aldy. Al kelesi jyly Jezdide marganes ónimi 4 ese ósti.

Jezdi keni ardagerleriniń esimin eli umytpaıdy, jadynda máńgi saqtaıdy. Jezdini qaz turǵyzǵan ár halyq ókilin aıalaıtyn urpaǵy sendersińder, jas dos, der edim men seniń zamandastaryńa, ulym.

Týǵan jerdiń tasy men topyraǵy oq pen qalqan bolyp, biri jaý keýdesine qadalǵanda, biri qaharman sovet jaýyngeriniń keýdesin oqtan qalqalap qalǵan.

Sol týǵan jerdiń tasy men topyraǵyn Otan qorǵaý saparyna saqadaı saı ǵyp attandyrýǵa búkil eldiń uldary jınalǵan. Olardy Otanǵa degen súıispenshilik, el basyna túsken aýyr qasiret bastap kelgen. Sondyqtan sýyqqa tózip, aıazda betin úsitip, belin shoıyryltyp júrse de, beriktigi men dostyǵyn, yntymaǵy men birligin shyńdaǵan qazaq, orys, ýkraın, grýzın, armán t.b. halyqtardyń ókilderine alǵys-rızashylyǵylyz árdaıym sheksiz. Qıyn kezeńde eńbek erligin tanytqan sol azamattarǵa soǵylǵan máńgi eskertkishteı — Jezdi qalashyǵynyń ottary jarqyrap tur.

Olar — rýdnıktiń tuńǵysh dırektory Nıkolaı Fedorovıch Mıhaılov, ınjener Ábdirahman Toqtybaevtar.

Olar — prohodkashylar: Baımaǵanbetov, Qystaýbaev, burǵyshylar: Grıpas, Seıtkenov, Sýharev, Lenın ordendi Arystanbek Álimbaevtar, shoferlar: Dilmanov, Rojnev, Kovalenkolar. Olar — Aqedilov, Kovalenko, Saranov syndy ınjenerler. Áshim Saranov osy rýdnıkte búginde dırektor bop isteıdi.

Jeńis úshin Jezdide karer ashyldy, shahtalar qazyldy. Munaralar boı kóterdi.

Jeńis úshin aq shatyrdan bastalǵan rýdnık kóp keshikpeı appaq qalashyqqa aınalyp edi, endi qazir Jezdi aýdanynyń berekeli ortalyǵy bolyp otyr.

***

— "Bári de maıdan úshin!" degen uranǵa Ulytaý óńiri taǵy qandaı úles qosqan, papa?

— Ulytaý aımaǵynyń ulylyǵyn tanytqan bir kórinis osy uranǵa ilese ún qosýy edi.

Ár jumysshy Sovet Armıasyna kómek berý úshin óz esepterin ashqan. Sol ashqan esepterine Otan qorǵaý múddesine arnalǵan jospardan tys ónimderin mańdaı ter, ystyq júrekterimen jazǵan.

Jezqazǵandyq burǵyshy Gınatýllın tórt myń alty júz tonna qosymsha rýda óndirgen. Bul — seksen vagon degen sóz. Seksen vagon qosymsha ónim. Bir jumysshynyń Otan qorǵaý qoryna arnalǵan jeke esebi osyndaı bolǵan.

Patrıotızmniń budan asar esebi, bási, mólsheri bar ma eken? Kapıtalısik eldiń qaı adamy osyndaı otanshyldyǵymen daralana alady?

Tórt myń tonna! Bul — Shatalúktyń esebi.

Úsh myń bes júz tonna! Bul — Aqshalovtyń úlesi.

Kollektıvtik úles pen qarjy qanshama ret jınalyp, qanshama ret Otan qorǵaý qoryna quıyldy deseńshi.

Jezqazǵan men Qarsaqpaıdyń metalýrgteri men kenshileri "Qazaqstan metalýrgi" atty tank kolonnasy úshin segiz mıllıonnan astam qarjy jınap, jospardan tys myńdaǵan tonna ken, bir myń tonna kómir, ondaǵan tonna mys bergen.

"Qazaqstan metalýrgi" Kýrsk doǵasynda ataqty tank shaıqasyna qatynasyp, jeńis kúnin jedeldetken.

"Qazaqstan metalýrgi" tank kolonnasy Praga, Vena, Sofıa qalalaryn azat etýge qatynasyp, azattyq soldattary mingen temir tulpar sol qala turǵyndarynyń ystyq yqylasymen usynǵan qushaq-qushaq gúlderge bólengen.

Jezqazǵandyqtar búkil sovet halqymen tize qosyp, maıdan men tylda dúnıeniń tynyshtyǵy úshin kúresken. Álemniń beıbit tirligi úshin shaıqasqan. Sábı júzderindegi kúlkiniń joǵalmaýyn tilegen. Uly Otannyń ashyq aspany úshin aıanbaı eńbek etken.

Taǵy da derek keltireıin. Má, myna jazýdy oqyp jibershi.

— "Qazaqtar maıdanda jaýǵa qarsy jaqsy soǵysady. Tylda olardyń ákeleri, analary men jubaılary maıdan úshin jumysty aıanbaı jaqsy isteıdi. Qazaqstan óz jeriniń barlyq baılyqtarymen, taýlarynyń barlyq asyl kenderimen maıdanǵa qýatty tirek bolyp otyr", — dep "Pravda" gazeti 1943 jylǵy 8 fevraldaǵy bas maqalasyna jazǵan eken.

— "Tirek bolyp otyr"...

Otanyńa eńbegińmen de, jaýyngerlik erligińmen de tirek bola bilýden artyq baqyt bolar ma, ulym!

Otan aldyndaǵy azamattyq boryshyńdy aqtaýda el alǵysyna bólenýden qadirli syılyq bolar ma, ulym!

Kóp tilegi — kól. Jeńis kóp tilegimen kelgen. Kóptiń arqasynda kelgen. Kóptiń eńbegimen kelgen. Ádil isimiz, beıbit tirlikke degen súıispenshiligimiz ákelgen.

275 mıllıon halqymyzdyń júregine jazylǵan jeńis jyry máńgi jyrlana beredi.

***

— Almasjan, ákeń biletin shyǵar. Sen jaqsylap tyńda. Eńbektegi erlik — eldiń, halyqtyń úlesi, — dep Jezqazǵan qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Oshaqbaı Asylbekov syr shertti. Oıly, pikirli, ádebıet pen ónerdi tereń túsinetin, ózi de janymen jazýshy, jigit aǵasy eken.

— Uly Otan soǵysy aıaqtalysymen Úlken Jezqazǵan ken-metallýrgıa kombınatynyń qurylysy qyzý qolǵa alyndy. №3 shahta men "Petrosentr" shahtasy — soǵystan keıingi alǵashqy besjyldyqtyń nátıjesi. Bul jyldary №51 shahta men baıytý fabrıkasy salynyp jatty.

1954 jyly 20 dekabrde Úlken Jezqazǵan poselkesine Jezqazǵan qalasy degen ataq berildi. Ulytaý óńiriniń shyn mánindegi óndiris, mádenı ortalyǵy Otan kartasynan óz ornyn osylaı aldy. Ásem kóshe, ádemi úılermen, kórikti kelbet, mádenıet saraılarymen, kók jelekti kórkem turǵysymen aldy.

Qarsaqpaı zavody qaıtadan jabdyqtaldy. Sonyń arqasyńda 1975 jyly jumysyn toqtatqansha bul zavod qara mys óndirýde tamasha jeńisterge jetip, jyldyq josparyn únemi oryndaýmen keldi.

Jer betinde isteıtin ár túrli qýatty tehnıkany kórip júrsiń ǵoı, al jer astynda osy qýatty tehnıkany jumysqa qosýǵa bola ma? Oǵan erteginiń Ertóstigi qajet deısiń ǵoı, Almasjan. Biraq bizdiń dáýir bolmasty boldyryp, qıaldaǵany shyndyqqa aınaldyrǵanda ertegi de, sıqyr da ilese almaı qalatynyn bilip qoı!

№ 44 shahtanyń bastyǵy Temesh Sadýaqasov pen bas maman Dalabaı Eshpanov bastaǵan top ózdiginen júretin alǵashqy ken burǵylaý karetkasyn jer astyna túsirip, synaqtan ótkizdi. Baıqap qarasaq, qýatty tehnıka jer astynda da jer betindegideı isteı alady eken. Keıin №51 shahtaǵa ekskavator túsirildi. Alyp samosvaldar jiberildi. Eńbek qarqyny ústemelep ósti.

Jer asty mashınalary men jabdyqtaryn Jezqazǵandaǵy ǵylymı-jobalaý eksperımenttik laboratorıasy jasaǵan bolatyn.

Qazirgi Jezqazǵannyń alyp shahtalary metrodan bir de kem emes. Jyljyp, qozǵalyp, ken rýdasyn kesek-kesek qoparyp jatqan karetkalar, rýdany samosvaldarǵa tıep jatqan alyp ekskavatorlar, ersili-qarsyly zymyrap, rýdany skıdke tógip, joǵary jóneltip jatqan samosvaldar búgingi ǵylym men tehnıkanyń iske asqan, eńbek ónimdiligin eselep arttyrýǵa jegilgen qudireti.

Úkimetimizdiń sońǵy jyldardaǵy qaýly-qararlaryna baılanysty oblys boıynsha atqarylyp jatqan ister óte kóp, — dep Oshaqbaı Asylbekov qolǵa alynyp, tyndyrylyp jatqan jumystarǵa nazar aýdara áńgimesin jalǵastyrdy.

— Eńbekshilerdiń eńbek jáne turmystyq jaǵdaılaryn jaqsartý, mádenıet, densaýlyq saqtaý men bilim berý júıesin órkendetý jóninde belgilengen sharalarǵa sáıkes qyrýar jumys jan-jaqty ıgerilip jatyr. Sondaı-aq sosıalısik jarysty odan ári damytyp, ónim sapasyn jaqsartý jolynda da oblys jurtshylyǵy sapaly eńbek etýde.

Oblys eńbekkerleri óz mindetterin mejelep aldy. Azyq-túlik programmasyn oryndaý búkil halyqtyq is ekenin jas ta bolsań sen jaqsy bilesiń, Almasjan. "Jumyla kótergen júk jeńil" deımiz ǵoı. Endeshe, Otan qoımasyna quıylar astyqta da, jumysshylar men kolhozshylardyń dastarqanyna túser et pen sútte de jezqazǵandyqtardyń ózindik eseli úlesi bolaryna senimdimiz. Óıtkeni metalýrgterimiz de, kenshilerimiz de, malshy, dıqandarymyz da belgilengen ekonomıkalyq jáne áleýmettik programmalardy júzege asyrýda eleýli úles qosýda. "Qashannan saltymyz sol" degendeı, biz erteńgi kúndi de mol eńbek tartýlarymen qarsy alatynymyzǵa senimdimiz, Almasjan.

Bul saparlarynda Jezqazǵan shahtalaryn túsip kórýiń kerek. Jer asty saraılaryn aralap, kenshilerdiń qajyrly eńbegin óz kózińmen tamashalaýyń kerek, Almasjan! Saparyń sátti bolsyn!..

Ken óndirýdiń álginde Oshekeń aıtqan tıimdi tásilin usynyp, tehnıkalyq progresti órkendetkeni úshin ken-metallýrgıa kombınatynyń dırektory V.V.Gýrbaǵa, dırektordyń orynbasary T.M.Ýrýmovqa laboratorıa meńgerýshisi Iý.B.Bashılovqa, Shyǵys Jezqazǵan rýdnıginiń dırektory D.O.Eshpanovqa, rýdnık basqarmasynyń burynǵy bastyǵy M.K.Bópejanovqa, Jezqazǵan shahta prohodkalaý tresiniń bastyǵy G.O Omarovqa 1970 jyly KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty degen qurmetti ataq berilgen, — dep áńgimeni jol boıy men jalǵastyrdym. — Eńbek jandy degen osy emes pe?!

Eńbek janý úshin bilimiń men qajyryńdy aıanbaý qajet. Men sol uǵymdy búgingi Balqash ken-metallýrgıa kombınatynyń bas dırektory Dalabaı Eshpanovtyń boıynan únemi kóremin. Azamat aǵanyń iskerligi men qabileti — ustaı bilgen, úırene bilgen janǵa úlken mektep, úlgili ónege.

1971 jyldyń birinshi marty — jezqazǵandyqtar úshin umytylmas kún. Bul kúni mys zavodynyń birinshi kezegi iske qosyldy. Al 1974 jyly zavod sapaly sary mys alatyn tolyq sıklmen isteı bastady.

99,99 prosent taza mys — Jezqazǵan mysy Londondaǵy metaldar bırjasynda saqtaýly tur.

Sebebi ol — taza mystyń dúnıejúzilik etalony degen sóz.

Baıqaısyń ba, balam, Qazaqstan mysy Uly Otan atynan sóılep, búkil álem aldynda asa sapaly belgisimen dúnıejúzilik arenaǵa shyqty.

Jezqazǵan dańqy alty qurylyqty aralap ketti. Álem túkpirlerinde búgin Balqash pen Jezqazǵan mysy beıbitshilik mısıasyn atqaryp, uzaq ta baqytty saparǵa attandy.

Budan artyq mereı bolmas! Budan óter eńbek qýanyshy bolmas!

Sondyqtan da men jezqazǵandyqpyn dep keýde kere maqtanysh bildirem.

---