InfoHub Logo

Kári tarıh betterinde, qalyń qazaq halqynyń júreginde rýhanı kósem bolyp qalyptasqan Ahmet Baıtursynov: «Abaıdy qazaq balasy tegis tanyp bilýi qajet. Abaı sózderi dúnıada qalǵany – qazaqqa zor baq»,- deı otyryp, danalyq ólshemine aınalǵan oıshyl Abaıdy qazaqtyń mańdaıyna bitken baǵy, óz zamanynyń ǵana emes, urpaq jalǵastyǵynyń da sham-shyraǵy degeni emes pe?

Ádebıetimizde «Altyn ǵasyr» atanǵan XIX ǵasyrda dúnıege kelgen dara da dana Abaıdy Abaı etip qataıtyp, qalyptastyrǵan – tarıh taǵylymynda qalǵan, qazaq halqynyń janyna batqan jumyr, qıyn qystaý kezeńder edi. «Ár qazaǵym-jalǵyzym» dep, eldiń erteńine alańdatqan oı júregin birese ysytty, birese sýytty, birese órtedi, birese muz etti. Osy kúıi men lebin ómirim dep biletin óleńmen órilgen poezıasynda, sózben sýret salyp prozasynda damytty. Kóbine kóńil-kúıi men sezim dúnıesin teńdeı toǵystyryp, áleýmettik-tolǵanystaryn sheberlikpen jetkizgen Abaı – aýyz ádebıetinen kele jatqan lırıkanyń bas qaharmanyna aınaldy.

10 jasynan óleń jazyp, aqyndyqty qasıetti dosy etip, janyna serik qylyp, zulymdyq, nadandyqpen kektene arpalysyp, mirdiń oǵyndaı týra, ashyq ári aıqyn jazyp, naǵyz aqyndyqqa shynymen boı berip qozǵamaǵan taqyryby kemde-kem. Oıly óleńderimen óskeleń urpaqqa qanat bitirip, tárbıe men adamı qasıetterdi árdaıym boıǵa sińirtken suńǵyla aqyn tabıǵat lırıkasy, mahabbat lırıkasy, fılosofıalyq lırıka, saıası lırıka jáne kóńil-kúı lırıkasynda da qalam terbegen. Jalpy, Abaı lırıkasynda názik sezimge toly tolǵanysy men gýmanısik rýhymen, asqan sheber sýretkerligi óziniń realısigimen toǵysyp, ádebı muramyzdyń altyn qoryna teńdesiz týyndylar týdyrdy.

Elbasy Nursultan Ábishuly : «Abaı – qazaq halqynyń rýhanı qazynasyna ólsheýsiz úles qosqan ǵulama ǵana emes, sonymen qatar ol qazaq halqynyń el bolýy jolynda ulan-ǵaıyr eńbek etken danager. Abaı – álemdik deńgeıdegi oıshyldardyń qataryndaǵy ǵajaıyp tulǵa», - dep vıtyp ketkendeı eldiń erteńine alańdap, ólsheýsiz rýhanı qazynany óleńi arqyly qosqan. Lırık aqynnyń sondaı shyǵarmalarynyń biri – «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym»:

«Qalyń elim, qaza ǵym, qaıran jurtym,

Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń.

Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń,

Biri qan, biri maı bop endi eki urtyń»

 , - degen óleń joldarynda qalyń eli qazaǵynyń nadandyǵy men zulymdyǵyna nalyp, kózi ashyq, kókiregi oıaý el bolýǵa shaqyrady.

«Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym,

Minekı buzǵan joq pa eldiń sıqyn?

Ózderińdi túzeler deı almaımyn,

Óz qolyńnan ketken soń endi óz yrqyń»

, - degen joldarynda Abaı satıra sardaryna aınalyp, óz eliniń bı-bolystaryn basy birikpeıtin qıqymǵa teńep, eldi bastaıtyn emes, taptaıtyn jandar osylar dep, ashyq synaıdy. Suńǵyla aqyn Abaı osylaı halyq janashyry bolyp, saıası lırıkanyń keremet úlgisin kórsetedi.

«Esińde bar ma jas kúniń,
Kókiregiń tolyq, basyń bos,
Qaıǵysyz, oısyz, mas kúniń —
Kimdi kórseń, bári dos»

,-degen aralas uıqasqa qurylǵan aqyn óleńinde esik pen tórdeı ǵumyrdyń qas qaǵymda óte shyǵatyn meıirimsiz aqıqatyn fılosofıalyq oılar arqyly mahabbat taqyrybyn jyrlaıdy. Abaıdyń danyshpandyǵy da mine osynda! Fılosofıalyq lırıka men mahabbat lırıkasynyń terezesin teń ustap, sapyrylmas baılyǵymyz dep biletin ádebıetimizge taǵy bir sharyqtaǵan lırıkalyq óleń úlgisin kórsetti.

Qorytyndylaı kele, qazaqtyń alystan tumandatyp oraǵytpaı, qozǵaıyn degen pernesin dál basatyn mirdiń oǵyndaı týra sóıleıtin realıs ári lırık aqyny Abaı ǵıbratty sózderimen óz murasyn halyq qamy úshin qalyptastyrǵan desek esh qatelespeımiz. Sebebi Muhtar Áýezov aıtyp ketkendeı: «Qazaqtyń turmysyn, ónerin, minezin aıqyn sýrettep, kemshiligin kórsetken de Abaı».

Dildabek Nurshat Almasbekqyzy

Profesor, dosent Janataev Danat Janataıuly.

---