InfoHub Logo

İ

İs ońyna basaıyn dese, qıýy qashqan tirliktiń qısynyna kelýi de op-ońaı eken ǵoı. Áıtpese myna quba jonda súlik qarany teńselte jorǵalatyp, terbelip kele jatqan Bóken keshe kim edi? Kim deriń bar ma, oqýdan joly bolmaı, bir aptadan beri úıde úıelep qalǵan Esilbek shaldyń uly da. Úıelemeı qaıtsin, kóshege shyqsa, kóptiń kózi tek ózine qadalatyn sıaqty. Qadalyp qana qoımaı, tabalap kúletin de sıaqty. Óıtkeni sol kóptiń mektepti ilinip «úshke» bitirgen kóp balasy stýdent bop shyǵa kelgende, medalmen bitirgen bunyń... ıá, medalmen bitirgen bunyń aýylǵa kúlbettenip qaıtqany uıat-aq tipti. Sonysyn kózge shuqyǵandaı, úıge kelgen kempir-sampyrǵa deıin: «Úıbáı, Bátıma-aý, osy jaman shunaǵyń medálmen bitirgen joq pa edi?..» — deıtinderin qaıtersiń? E, sonda «medálmen» bitirgenniń bárin ınstıtýt eńirep qarsy ala ma eken? Álde oqýǵa «medálmen» barǵan jalǵyz osy Bátımanyń «jaman shunaǵy» deımisiń? Osyny túsiner jurt qaıda, mektepten kileń «besti» bul satyp alǵandaı-aq, biri mysqyldaı ma, biri músirkeı me, áıteýir, qajaı túskileri keletin sekildi. Sóıtip kóresini teńgedeı temirden kórip, jigeri júndeı tútilip júrgende, tileýiń bergir, Toqan aǵaıdyń shaqyrtyp alǵany. Shaqyrtyp alyp, zootehnıktiń mańdaıyna bitken jalǵyz jorǵasyn bunyń taqymyna basqany. Endi el ne dese, o desin, «Jambyl» sovhozynyń Jambyl atyndaǵy orta mektebin myń da toǵyz júz seksen birinshi jyly medalmen bitirgen Bóken Esilbekovtiń bir-aq kúnde qoıshy bop shyǵa kelgen túri osy. Shúkir, baqpaǵan qoıy emes, áli de baǵady. Baqqanda, Toqaı aǵaı tapsyrǵandaı, týra óz atasy sıaqty baǵady. Sosyn keler jyly sovhoz bergen qaraǵaıdaı joldamany qaltasyna salady da, «shý, qaraquıryq» dep, qalaǵa tartyp otyrady. Oqýǵa sonda túse almasa, kempir-sampyrdyń óseginen ólip-aq ketsin!.. Iá, dál solaı!

— Áıt, shý, janýar!

Sary ala qamshynyń saby shoshań ete qalǵanda, súlik qara taıpalyp ala jóneldi. Moınyn eńkeıte sozyp jiberip, aıaqtaryn jerge dop-dop tastaıdy. Júrisin údetken saıyn jumsaq qara jaly sýsyldap jelp-jelp etedi. Tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı, at tuıaǵynyń dúbirinen basqa selt etken dybys joq. Aldan qońyr salqyn jel esedi. Oń jaqtaǵy sıyrbúırek jotalar tóbege kelgen kúnniń jyp-jyly shýaǵyna bógip, del-sal manaýrap jatyr. Bókenniń aldynan sylańdaı qashqan taspa jol osy jotalardy artqa sap, endi sonaý Kókseńgirdiń keń qoınaýyna qaraı quldılaı bezip barady. Mana eki saǵattan astam qaraǵaıly tik qaptaldy órlep, asýdyń ústine shyǵa kelgende, alystan quz-shoqylary qas batyrdaı qasqaıa qalǵan Kókseńgiriń sol, áne. Eteginde anaý jal-jal jasyl shyrshalar úıezdegen betkeıli-saıly mol ańǵar Bókenge kishkentaıynan tanys. Atasy aldyńǵy jyly pensıaǵa shyqqansha, Bóken bul jaılaýdyń qaı ańǵarynda qoı baǵyp, qaı tóskeıinde qozy jamyratpady? Tipti qaı saıǵa qaı ýaqytta qos tikkenderi de esinde. Bir óristi týlaqtaı tozdyryp kórgen atasy ma, kóship kelgen jerine on kún turaqtamaı jatyp: «Oıbaı, myna jurttyń mıy shyǵyp ketti. Qoı, bul óristiń de oty qashty», — dep, jaz boıy jurttan jurt aýystyryp, jyl qusyndaı jylǵa qonyp júrýshi edi. Sonyń arqasynda Bóken de bul tóńirekti túgel jattap alǵan. Maýsymyna qaraı ár óristiń árqalaı qabaq tanytatynyn da jaqsy biledi. Qazir alystan-aq Kókseńgirdiń búgingi túrin kózben kórgendeı sezip keledi. Tómengi balaqtaǵy qaıyń taldy Bulǵyndysaı áldeqashan sarǵaıǵan. Óıtkeni tamyzdyń aıaǵy. Tamyzdyń aıaǵynda saı-salanyń uzyn shóbi sarǵaıyp, japyryla jyǵylyp qalady. Endeshe, ol jer qazir qoıshyǵa qonys emes, olar tek joǵarǵy alqymdaǵy taqyrtazdy Keńóristi ǵana jaılaýy múmkin. Bókenniń bet alysy da — sol Keńóris. Toqan aǵaıdyń aıtýynsha, Jámeshtiń otary sonda kórinedi. Nesi bar, jaman jer emes. Jámesh ekeýi babyn tapsa, jaryqtyq Keńóris degen óristiń naǵyz oty ǵoı. Ózi at shaptyrym keń. On qora qoı túgel shıyrlasa da, kúzdiń qara sýyǵyna deıin qıaq shóbi bir qısaımas shirkinniń. Bar mini — azdap salqyndaý. Tańerteń-keshke taý jaqtan yzǵyryq jeldiń azynaı gýlep turatyny bar. Ásirese osy kúzge qaraı. kómekshisiz Jámeshtiń de kúıi ketip júrgen shyǵar. Tóbeden túskendeı bul salyp uryp jetip kelgende kaıter eken? Sóz joq, áıeli ul tapqandaı qýanar. Kún uzaq taý basynda jalǵyz qańsý ońaı ma? Toqan aǵaı da qyzyq, bul attanar sátte qolyn qysyp turyp: «Jámesh aǵańmen tatý bol. Tatý bolam dep, aýyz jalasyp ta ketpe», — degeni bar. Tatý bolmaıtyn ne jetti so qurly? Esin bilgeli bir úlken adamnyń betinen alyp, tilin bezegen bul Esilbekov emes. On jyl oqyǵanda mektepte de bir muǵalimnen «Áı, Esilbekov!» degen eskertý alǵan bul Esilbekov emes. Sol abyroıyn aıaqqa basqandaı endi dyrdaı jigitpen ustaspaq pa?.. Jámeshtiń de kóringenniń jaǵasyna jarmasyp, jamanatty bolǵanyn Bóken kórgen joq: Ózi oqyǵan, bilimdi jigit desedi. Baıaǵyda qaladan áldebir tehnıkým bitirip, kórshi sovhozda birer jyl mehanık bolyp istepti de, sosyn osy «Jambyl» sovhozyna kelip, bir otar qoı alypty. Ájeptáýir qyzmetin nege aq taıaqqa aıyrbastaǵanyn kim bilsin, áıteýir, sodan beri jaqsy da, jaman da aty shyqpaǵan qarapaıym shopan kórinedi. Bunyń bárin Bóken elden estigen. Bunyń bárin el sóz etpeýi de múmkin edi, ótken jyly ol qyp-qyzyl «Zaporojes» mashınasyn alyp, sońynan qyp-qyzyl ósek ertken. Ósektiń basy aldymen «Jámesh bul mashınany qaıdan aldy?» degennen shyqty da, ol suraq aýyzdan-aýyzǵa kóship, jaýap izdeı jóneldi. Biraq jaýaby tabylmady. Óıtkeni ósekshiler men esepshiler qalaı eseptese de, Jámesh aılyq aqshasymen bes jylda bes myńdyq «Zaporojes» ala almaıdy eken. Múmkin, jyl aıaǵyndaǵy on úshinshi aılyqta aqshany úıip alǵan shyǵar? Joq, ondaı baılyqqa da Jámeshtiń qoly jetpegen eken. Múmkin, baıaǵyda kórshi sovhozdan maldy bolyp kelgen shyǵar? Joq, jalǵyz kóterem kók sıyryn jetelep jetken eken. Oıbaı-aý, endeshe, ol bes myńdyq qyp-qyzyl «Zaporojesti» qalaı aldy? Bul suraqtyń sheshýin taba almaı mysy quryǵan jurt bir mezet Jámeshtiń jeke basyna biz suǵa bastaǵan. «Anaý mysqylmen qaraıtyn tyshqan kózinen qýlyq kórinip turady», — deıdi bireýi. «Kózin de, sózin de qoıyp, ózine kómekshi turaqtamaıdy desedi», — deıdi taǵy biri... Mine, Jámesh jaıyndaǵy ótken jylǵy ósek osy.

Buny Bóken estıin degen joq, klastastaryna deıin áńgimelep otyrǵanda, qulaǵyn biteı almaǵan. Sonda olarǵa yza da bolǵan. Bireýdiń mashınasynda shirkinderdiń nesi bar? Alsa, alǵan shyǵar aqshasyna. Mindetti túrde sony zerttep, tekserip, ósek etpese, óńeshterinen as ótpeı me? Álde qyzyl «Zaporojes» ishterin qyzyl shoq bop kúıdirip bara ma? Áıtpese oqyǵan, bilimdi jigit sol mashınany aramdyqpen alǵan joq shyǵar. El ne dese, o desin, dál sol Jámeshke kómekshi bop bara jatqanyna Bóken ókinbeıdi. Aıranyn urttap, qoıyn qurttaǵannan basqa dym bilmeıtin áldebireýge tap bolǵansha, kókiregi oıaý jigittiń janyńda júrgenge ne jetsin?!

— Shý, janýar, taıpala!

Súlik qara moınyn tuqyraıtyp jiberip, jorǵadan kúrt shabysqa aýysty. Tastaqty eńiste súrinip kete me dep Bóken tizgin tejep edi, aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap, shabysyn odan saıyn údete jóneldi. Sol betimen buta-qaraǵandy saı ishine juldyzdaı aǵyp tústi de, jataǵan jotanyń ústine qaıqań qaǵyp shyǵa keldi. Sonan keıin tanaýyn pyr-pyr etkizip, qaıta jumsaq jorǵasyna basty. Bóken onyń jelkildegen jalynyn sıpap, jipsigen moınyn jaılap qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Erkeletkendi sezgendeı, o da qulaǵyn jymıta beredi. Taqtaıdaı saýyry men keń omyraýynan ter jańa shyǵa bastaǵan. Mine, at dep osyny aıt! Mundaı pyraqqa mingenniń armany ne? Aýyldan shyqqaly úrdis jorǵamen keledi. Jaılaýǵa shyǵar manaǵy qara ormandy bıik qaptalda ǵana birer saǵat aıańǵa salǵan. Onda da kibirtiktep demikpeı, quba jonǵa erkin kóterilip edi. Janýardy budan bylaı kóp qınamaǵan jón. Búıtip taırańdata berse, erteń-aq qabyrǵasy yrsıyp, yńyrshaǵy aınalary anyq... Iá, búginnen keıin bunyń shyp etken terin shyǵarmaý kerek. Kúnine bir ýaq ózenge aparyp, denesin jýyp, túgin jyltyldatyp, óristiń en oıatyna qoısa, jaılaýdan qaıtqansha oqtaýdaı jarap shyǵa kelmeı me? Sonda oǵan shalqaıa minip, shaı qaqtata jorǵalatqanyn kórgen jandar: «E-e, bul balanyń oqýdan joly bolmasa da, jorǵadan joly bolypty-e» demesine kim kepil? Osyndaı atty astyna salyp bergen Toqan aǵaıǵa qalaı rıza bolmassyń? Súlik qara taqymyna túspese, Bókenniń qoıǵa barýy da ekitalaı edi, saıtandy aldyna sylańdatyp qoıǵanda, dırektordyń yǵyna qalaı jyǵyla bergenin ózi de ańǵarmaı qalǵan...

İİ

Bóken tańerteń tórdegi temir tósekte buıyǵa búrisip jatyr edi, úıge qara shapanynyń etegine shalyna kirgen atasy:

— Áı, balam, tur! Seni derektir shaqyryp jatyr, baryp qaıt, — dedi bosaǵada taıaǵyna súıenip turyp. Bókenniń júregi sý ete qaldy. «Derektir» degenge mekteptiń dırektory Qasym aǵaı eken dep oılaǵan. Onyń aldyna ne dep barady? Oqýǵa túse almaǵanyna súıinshi suramaq pa? Otyz balanyń ishinde eń úmit kútkeni de osy Bóken boldy ma, ol buǵan tym jyly qaraıtyn. Bul sabaq aıtqan kezde, dóńgelek kózderi kúlimdep: «Oı, azamat!» — deıtin kezderi de kóp edi. Sol «azamaty» maqtaǵan qyzdyń toıdaǵy «qylyǵyn» jasap, beti qyzaryp jatqan túri mynaý.

— Barmaımyn! — dep bul kúńk etken. — Qasym aǵaıǵa kóringenshe...

— Áı, mynanyń Qasymy nesi, eı?.. Qasymyń ne, eı? — dedi atasy taıaǵyn edenge toq etkizip. — Seni shaqyrǵan — Toqan. Sapqozdyń derektiri — Toqan.

— Meıli, qaısysy bolsyn, barmaımyn. Bilem, meni nege «saǵynyp» otyrǵanyn, qoıǵa jibermek qoı... Aıttym ǵoı senderge qalaǵa ketem dep. Aıtqanym — aıtqan.

— O, qalada basyń qalǵyr, qańǵybas neme. Erteń derektirge ne deımin, a? Ne deımin? Balam tilimdi almady, sózim ótpedi deımin be? Endi qartaıǵanda bireýdiń aldynda betim qyzaratyn boldy-aý! Bar, bar, ket qalańa! — dep, atasy esikti taıaǵymen nuqyp ashyp, búksheńdep shyǵa jóneldi.

Bóken atasyn qatty aıap ketti de, jyldam kıinip, aýyl shetindegi sovhoz keńsesin betke aldy. Jolda oıy san-saqqa bólindi. Kóz aldyna qala elestedi. Kóshe boıyna sán túzegen záýlim úıler... Syńsyǵan saıaly parkter... Ásem teatr... Úlken kitaphana... Al munda aýylda?.. Aýylda emes-aý, jaılaýda... Jym-jyrt ıen jer... Azynaı soqqan jel... Bytyrap jaıylǵan qoılar... At ústinde búrisip, kún qashan batar dep turǵan qoıshy... «Joq, qalaıda qalaǵa syzý kerek. Qoı baǵyp, kóringenge kóztúrtki bolǵansha, qarany batyrǵan jón», — dep túıdi Bóken. Osy oımen keńsege jetti. Jetkenmen uzyn korıdordyń naq tórindegi qara bylǵary esikke tirelgende, bógeldi de qaldy. Quddy bir qylmys jasap qoıǵandaı, qansha batyldanǵanmen aıaǵy alǵa attar emes. Úlken adamdarǵa jolyǵarda qaradaı berekesi qashatyn qashanǵy ádeti. Óstip biraz qıpaqtap turdy da, aqyry qalaǵa ketem ǵoı dep, esikti ashyp qalyp edi, ishte lyq toly adam eken. Eki jaqqa qaz-qatar tizile otyrǵan olar buǵan jalt qarasty. Sál bolmasa, bul esikti sart etkizip qaıta jaba qoıar edi.

— Kel, kel, Bóken otyr, — dedi Toqan aǵaı jup-jumsaq bıazy únmen. Bul kibirtikteı basyp eń shetki oryndyqqa jete bergende:

— Jo-joq, munda kel, — dep Toqan aǵaı týra óz janynan oryn nusqady. Bókende ne erik bar, buıdasynan jetelegen botadaı ol orynǵa da jetti. Jetti de, jerge qaraǵan kúıi jelkesin qasydy. Nege qasyǵanyn ózi de bilmeıdi, áıteýir, qyshymaǵany anyq. Kabınette sybyr-kúbir bastaldy. Bul bárin estip otyr. «Esilbek shaldyń balasy ǵoı...», «Oqýǵa túse almaǵan kórinedi...», «Bul ózi medalmen bitirmep pe edi?..» Bókenniń beti dýyldap barady. Átteń, kirerge tesik joq. Tek osy sátte Toqan aǵaı:

— Al, joldastar, osymen máseleni sheshtik-aý deımin. Bári túsinikti bolsa, jumystaryńyzǵa bara berińizder, — degende ǵana, Bóken «ýh» dep, mańdaı terin súrtken. Biraq qyrsyqqanda kabınettegiler birden shyǵyp ketpedi, bir-birimen sóılesip, dırektorǵa qaıdaǵy bir qaǵazdaryna qol qoıdyryp, ne kerek, Bókenniń ábden ıtin shyǵaryp baryp jónderine ketken.

— Iá, dáý jigit, sóıle, — dedi sosyn Toqan aǵaı úlken kókshil kózderin buǵan qadap. Sóıleıtindeı «dáý jigitte» ne jóni túzý sóz bolsyn?

— Túse almadym, — dedi kúńk etip.

— Nemenege túse almadyń? — deıdi ol túkke túsinbegendeı jymıyp.

— Oqýǵa, — dep bul daýsyn qattyraq shyǵardy. Onysy — bilmeıtindeı nege suraısyz degeni. Toqan aǵaıdyń kókshil kózderi kúlimsirep taǵy da jymıǵan.

— Táıiri, sol da sóz be eken? Bıyl túse almasań, kelesi jyly túsesiń. Tipti osy jyly túse almaǵanyńa qýan sen. Iá, qýan. Baıaǵyda men medınstıtýtqa birden qabyldanǵanyma úsh jyldan keıin qatty ókingem.

— Qalaı... medınstıtýtqa?... Siz SHI-dy bitirmedińiz be?

— Iá, SHI-dy bitirgem. Medınstıtýtty úshinshi qýrsynan tastap, agrofakqa barǵam.

— Qyzyq eken!

— Qyzyǵynan buryn onyń ókinishi kóp bolǵan, — dep ol samaı tusy aǵara bastaǵan qara buıra shashyn salaly saýsaqtarymen taraqtaı túsip únsiz otyryp qaldy. Tek ne zamattan soń:

— Óziń qaı oqýǵa baryp ediń? — dedi salmaqty pishinmen.

— KazPI-diń tarıh fakúltetine.

— Muǵalim bolǵyń kelgen ǵoı. Dury-y-ys... Al sol oqýdy bitirip shyqsań, muǵalim bola alar ma ediń?

Bul suraq Bókendi tańǵaldyrdy. Almatyda emtıhannan júni jyǵylyp shyǵyp, trotýardyń shetińdegi bir oryndyqta kóńilsiz otyrǵanynda, áldebir aq bas shaldyń týra osy suraqty qoıǵany bar. Sony Toqan aǵaıǵa aıtýǵa endi oqtalǵan sátinde... kabınetke typyń-typyń basyp zootehnık jorǵa Jumabek kire berdi.

— Tóke, attardy qoraǵa kirgizdi. Jıren qasqańyzdy erttetip qoıaıyn ba? — dedi ol bosaǵadan uzamaı.

— Kimge ertteteıin dep ediń? — dep Toqan aǵaı oǵan tik qarady.

— Jylqyshyǵa da, Tóke.

— Jylqyshy dırektordyń atyn erttep berýge mindetti me? Osyndaıdyń ne qajeti bar?.. Bara ber, biz de shyǵamyz qazir.

Jorǵa Jumabek esikti japqan soń, Toqan aǵaıdyń kirjıe qalǵan qabaǵy qaıta jazyldy.

— Iá, jańa ne aıtyp otyr edik?.. E, oqý jóninde eken ǵoı. Já, ol jaıynda keıin áńgimelesermiz. Budan bylaı ne istemek oıyń bar?

— Qalaǵa ketem... Jumys isteımin.

— Dury-y-ys, osyny aıtatynyńdy bilip edim, — dep ol qara buıra shashyn taǵy da taraqtaı bastady. «Qazir «aýylda qal, qoı baq» deıtin shyǵar, báribir kónbespin» dep Bóken otyr. Toqan aǵaı bir kezde ornynan turdy da, kabınet ishinde ersili-qarsyly júrip ketti.

— İnishek, seni shaqyrǵan sebebim mynaý, — dedi sosyn. — «Sózdi uqqanǵa aıt» degen sóz bar. Sóz uǵatyn jigit dep oılaımyn. Sondyqtan óziń sıaqty barlyq jasqa aıtarymdy aldymen saǵan aıtýdy jón kórdim. Ondaǵy oıym — jolyńa kese-kóldeneń turý emes. Qalańa baram deseń, bar. Seni munda zorlap qaldyrýǵa eshkimniń qaqysy joq. Biraq men bir nárseni bilsem deımin. Sender, búgingi jastar, nege tym jeńildikke áýessińder. Besikten belderiń shyqpaı jatyp rahatqa kúmp bergileriń keletini qalaı? Ondaı rahatqa batyp ta júrsińder. Máselen, myna sen ákeńniń arqasynda tabanyńa tas batyp, tama ǵyńa qara tiken qadaldy ma? Bolmasa arqańa aýyr júk túsip, buǵanań bekimeı beliń búgildi me? Joq, bunyń barlyǵyn zamanynda seniń ákeń, seniń ákeń sıaqty anaý qaýsaǵan qara shaldar kóterip alǵan. Sony túsinýdiń ornyna bolǵannyń ústine bolsa eken, bergenniń ústine berse eken deısińder. Jarqynym-aý, sýdyń da suraýy bar ǵoı... Bizdiń eń qınalatynymyz, oqýǵa túsip, birden maman bolǵylaryń keledi. Artyq aıtsam aıyp etpe, ondaı mamannyń puty besh tıyn, aınalaıyn!..

Toqan aǵaıdyń úni birtindep qataıyp barady. Ol qataıǵan saıyn Bókenniń basy tómen salbyraı túsedi. Manaǵy qysylǵany túk emes eken, qara teri qazir shyǵa bastaǵan. Jýyq arada Toqan aǵaıdyń da toqtar túri joq, ne de bolsa sózimdi jetkizip, jer qylyp shyǵaraıyn deıtin sıaqty.

— Ózińdeı jastar, — dedi ol bir sát týra bunyń aldyna kelip, — ózińdeı jastar bir kezde qar jastanyp, muz tósenip qala saldy, kereginde keýdesin oqqa tosty, aq boranmen alysyp tyń ıgerdi. Ondaı qıyndyq búginde joq pa? Bar. Ol — aýyl sharýashylyǵynda. Olaı deıtinim, aýyldaǵy kóp jumys áli qolmen atqarylady. Múmkindik bolǵan kúnniń ózinde onyń tolyq tehnıka qolyna kóshýi ekitalaı. Nege deseń, qoıdy qoıshysyz baǵamyz degenge men óz basym senbeımin. Jarqynym-aý, qarapaıym tehnıkany bylaı qoıǵanda avtomatıka, kıbernetıka degenderiń myń jerden keremet bolsa da, adamnan aqyldy emes qoı. Ol óziń sıaqty qaı jerdiń órisi otty, qaı jerdiń sýy nárli ekenin bilip, qoıdy qabaǵyna qarap baǵa ma? Mine, aýyl sharýashylyǵynyń qıyndyǵy da osynda. Jáne, eń ókinishtisi, ár maldyń zatyn, ár shóptiń atyn biletin senderdiń qalaǵa qashatyndaryń. Bilem, aýyl balasy qalanyń kez kelgen jumysyn isteı alar, al qalanyń kógenkózi aýylǵa kelip, áı, jaryta qoımas. Saǵan aıtarym osy... Má, sosyn... Ákeńe aıta bar, búginnen qalmaı jaılaýdaǵy Jámeshtiń otaryna júrip ketsin. Mana balam barmasa ózim baram dep edi.

Sózim bitti degendeı, Toqan aǵaı surǵylt qalpaǵyn kıdi de, esikke bettedi. Sońynan súıretile turyp, Bóken de ilesti. Syrtqa shyqqan soń da burylyp júre bermeı, onyń artynan erdi. Nege ergenin ózi de túsiner emes. Jańaǵy sózden soń, búginge deıin kókireginde týlap turatyn «ózimdiki durys, ózim bilem» degen ala quıyn jeligi múlde basylyp qalǵan. Oılap qarasa, osy ýaqytqa deıin álgindeı qatty sózdi buǵan batyryp kim aıtypty? Mektep bitirer kúngi keshte tór basynda turyp, tolqı sóılegen Qasym aǵaı: «Al, aınalaıyndar, «aınalaıyn» degen sóz osymen bitti», — dep edi. Erteńgi kúni bulardy eshkim erkeletip, mańdaıynan sıpamasyn ol kisi sonda-aq sezgen eken ǵoı. Rasynda, endi atasy men apasynan basqa Bókendi kim «aınalaıyn» der? Atasy deıdi-aý, qasarysyp qalaǵa zytyp otyrǵan ulynyń ornyna qoı baǵyp, qaltyrap júrgen kezinde, ol da buny «aınalaıyn» dep eske ala ma?.. Buny oıla ǵanda Bókenniń ishi ýdaı ashsh, kókiregi qulazyp sala berdi. Kóz aldynda tańǵy aq shýaqqa kómilip, kógildir tartqan dúnıeniń barlyǵy birtúrli suryqsyz kórindi. Sol kóńilsiz kúıi Toqan aǵaıdyń sońynan ilbı basyp at qoranyń janyna keldi. İshinde túgi jylt-jylt etken on shaqty jaraý at pysqyrynyp, jylqyshyǵa ustatpaı odyrań qaǵyp júr eken. Kópten minilmese kerek, asaýsyp, shetinen týlap tur. Qoranyń ortasynda Toqan aǵaıdyń jıren tóbelin ustaı almaı jorǵa Jumabek typyń-typyń etedi. Attar onyń syldyrlaǵan júgeninen emes, ebedeısiz júrisinen úrketin sıaqty. Quddy múltfılmnen kelgen adamdaı qalt-qalt etip, qoranyń o sheti men bu shetine quldyrań qaǵady. Mundaı adamǵa at ustatqandy qoıyp, mańaıyna jýytar ma?.. Qaradaı yzasy kelgen Bóken janyndaǵy asha qazyqta ilýli turǵan qaıys arqandy julyp alyp, dýaldan sekirip tústi. Tústi de, arqannyń bir ushynan tuzaq jasap, qalǵanyn ýysyna shýmaqtaı jınastyryp aldy da, qorany yqtaı qashqan attarǵa qarsy umtyldy. Aldarynan oqys shyqqan adamdy kórgende, attar dúrkireı jalt burylǵan. Yńǵaıly sátti qalt jibermegen Bóken shalmasyn ıirip-ıirip, jıren tóbeldiń kegjıgen basyna laqtyryp ta úlgerdi. Shalma dóp tústi. Moınyna jylandaı oratylǵan báleden qutylmaq bop, jıren tóbel kisineı, tik qarǵydy. Bóken arqandy beline oraı qoıyp, tabandap tura qalǵanda, asaýsyǵan nemeniń moıny jerge tuqyraıa berdi.

— Óı, azamat! — dep, jorǵa Jumabek typyńdap jetip keldi.

— Jigit! — dep qoıady dýaldyń syrtyńdaǵy Toqan aǵaı da. Bóken dırektordyń atyn jeteletip jibergen soń, zootehnıktiń atynyń da jeligin basýdy jón kórip, seniń minetiniń osy-aý dep, súlikteı qara jorǵaǵa shalmasyn ıire laqtyrdy. Tuzaq onyń da moınyn qursaýdaı qysqan. Osy mezette jorǵa Jumabek:

— Áı, áı, bosat! Onymen ótken aptada ǵana jaılaýǵa baryp qaıtqan. Ana toryny usta, toryny, — dep shyjbalań qaqty. Bóken ne isterin bilmeı ańyrap qalyp edi:

— Bosatpa! Tart arqanyńdy qatty! — dedi Toqan aǵaı daýystap.

Budan soń Bóken arqannyń bir ushyn beline taǵy da orap jiberip, qarǵyp-týlap alasurǵan súlik qaranyń da moınyn jerge ıe qoıdy. Qalaı asaýsysa da minis kórgen at qoı, birtindep jýası berdi. Bóken «qur-qurlap» janyna baryp, dirildegen denesin sıpalap, ıisim sińdi-aý degen kezde arqandy basyna noqtalady da, arqasyna qarǵyp mindi.

— Áı, baıqa, móńkip, jyǵyp ketip júrmesin, — dep jorǵa Jumabektiń jany shyǵyp barady.

— Jyqpaıdy. Ary-beri júrip kórshi, — deıdi Toqan aǵaı.

Bul tebinip qalyp edi, súlik qara ata jóneldi. Átteń, keń dala bolsa kósilgeli-aq tur. Aıaǵyn qalaı bıleı basady deseńshi! Arqasy bolsa taqtaıdaı. Moıyn degen — ıilgen doǵa. Ne kerek, naǵyz jelmaıanyń ózi. Muńdaı aty bolǵan adamnyń ne armany bar eken?.. Bóken qoranyń ishin bir-eki aınalyp ótken soń Toqan aǵaı:

— Qalaı, Bóken, qoıǵa minýge jaraı ma? — dedi jymıyp.

— Jaraıdy, — dep bul da jymıdy.

— Jarasa, minbeısiń be?

— Minem, — dedi bul birden. — Minem! Jorǵa Jumabek:

— Oıbaı-aý, Tóke... — deı bergeni sol:

— Já, saǵan jorǵa ne kerek, óziń de jorǵa emessiń be? — dep, Toqan aǵaı keńk-keńk kúlip aldy da. — Jasyń qyryqtan asqanda jorǵany qaıtesiń, Jumash? Minsin de myna jastar... Al sen, Bóken, qazir jınal da, tart jaılaýǵa. Keńóriste úı tigip otyrǵan Jámesh aǵańa kómekshi bol. Oqý jaıyn keıin oılas tyrarmyz.

Bókenniń kózi shyradaı jandy. Dırektormen az-muz jeke áńgimelesken soń, súlik qarany bireý tartyp alatyndaı taıpalta jónelgen.

İİİ

Bóken oń qaptalyndaǵy silem-silem taý saýyryn artqa sap, Keńóristiń jelkesindegi bıik jotaǵa shyǵa kelgende, aldynan salqyn samal lekip qoıa berdi. At basyn tejep, ıek astyna kóz saldy. Jaryqtyq, kósilip jatqan baıaǵy Keńóris, etek-jeńi dalıǵan baıaǵy mol ańǵar. Qıǵashtaı shapsań, sonaý qara jaldy uzyn jotaǵa jetkenshe atyń aq kóbikke malshynar edi. Yldılaı tartsań, Bulǵyndysaıdyń boıyndaǵy boz taldarǵa tirelgenshe taqymyń tozar. Joǵarǵy jaǵy aıqaı salsań daýsyńdy ala qashar soıdaq-soıdaq muzart shyń. Tósi túgel sylańdaı aqqan sansyz bulaq. Osyndaı qutty qonysty qalaı qıyp ketersiń, qalaı saǵynbassyń?! Áne, shyńdardyń sholaq quıryq kóleńkesinde bir otar qoı jaıylyp júr. Jámeshtiń otary. Bergi jaq shetinde kók attyń ústinde otyrǵan Jámeshtiń ózi. «Baıǵus, kúndi batyra almaı sarǵaıyp turǵan shyǵar».

Bóken etekke shaýyp túsip otarǵa burylǵanda, Jámesh te buǵan qarsy júrdi: «Rasynda jalyǵyp tur eken-aý». Kómekshisi qandaı at minip kelgenin kórsin degendeı, oǵan jaqyndaı bergende súlik qarany tipten qutyrta tústi. Biraq kók atqa elý qadamdaı qalǵanda tizgindi kilt tejedi. Jámesh dep kele jatqany basqa adam sıaqty... Iá, basqa adam. Dóńgelek qońyr tymaǵyn shekesine túsire kıgen bir myjyraıǵan shal. Ústinde kónetoz sur shapan. Bóken onyń Ospan aqsaqal ekenin janyna kelgende ǵana tanydy.

— Assalaýmaleıkúm, ata! — dep, bul at ústinde sozylyp baryp, onyń qolyn aldy.

— Ýaǵaleıkúmassalam... E-e, Esilbektiń balasy ekensiń ǵoı. Iá, ákeń kúıli-qýatty ma? — dedi ol, nasybaı shaqshasyn erdiń qasyna tyq etkizip.

— Aman-saý. Demalyp jatyr.

— E, demalsyn baıǵus. Jalǵannyń qyzyǵyn endi kórmese, buryn ne rahatqa batypty? Ol ekeýmizdiń ǵumyrymyz «sháısháımen-aq» ótti ǵoı.

— Ózińiz nege demalmaısyz, ata?

— Demalmaıyn dep júrmin be, balam? Anaý Toqan degen bala, derektirdi aıtam da, tegi, «Qoı baǵatyn adam joq. Balshyqtan qoıshy jasaı almaı otyrmyz» dep qaıta-qaıta qyt-qyttap qoımaǵan soń, kóktemde amalsyz kónip edim. Sodan beri myna Myrzabekti ıtshilep júrgen de baıaǵy. Aýylǵa keteıin desem, bátshaǵarlar ornyma adam tappaı otyrǵan kórinedi.

— Itshilegeni nesi, ata?

— Ony surap qaıtesiń? — dep ol ernindegi nasybaıdy bylsh etkizip túkirip tastady. — Óziń qaıda tarttyń, balam?

— Toqan aǵaı meni de kómekshi etip jiberdi Jámeshke. Onyń qosy qaıda edi?

— E-e, Jámeshke jiberdi de. Jón, jó-ón... Ol anaý Bulǵyndysaıda. Jylda ákeń qara kúzde qos tigetin dóńgelek sazdy bilesiń be? Jámeshiń týra sonda.

— Qyzyq eken?.. Álden saı-salany saǵalaǵany qalaı? Malǵa obal da...

— Táıir-aı, solar mal jaıyn oılap júr deısiń be? — dep Ospan aqsaqal qolyn selsoq silteı saldy.

Bóken shalmen qysqa qoshtasty da, yldılap júrip ketti. Manaǵydaı órekpip súlik qaraǵa qamshy da úıirmedi. Óz erki ózine tıgen soń, onyń da jeligi basylyp, jumsaq aıańyna basty. Nege ekeni belgisiz. Bókenniń kóńili sýyp, kókiregi bos qalǵan sıaqty. Esinen jańaǵy shaldyń sózderi keter emes. «Bireýdiń esigindegi adam da bir, ıt te bir emes pe» deıdi. Sonda qalaı, Myrzabek burynǵynyń baılaryndaı óz kómekshisin ıt esebinde ustaǵany ma? Jáne Myrzabek — osy Ospan aqsaqaldyń týǵan inisiniń balasy. Sol jaqyn týysyn shal áldebir adamdaı «bireý» deıdi. Munda bir gáp bar-aý...

Bóken Bulǵyndysaıǵa kún bata jetti. Jámesh qosyn týra bunyń atasynyń jurtyna — doǵaldaý dóńniń etegine tigipti. Qoıdyń aldy qotanǵa jańa qulaı bastaǵan. At dúbirin estigen eki qara ıt sonadaıdan arsyldap, tura umtyldy. Artynsha qońyr kıiz úıden eki jigit ytyp shyqty da, myqyndaryn taıanyp, taltaıyp tura qaldy. Bóken taıpalta jorǵalatyp kelip, at basyn úsh ashaly mama aǵashqa baılaǵan soń, jigitterge bettedi. Jámeshtiń janyndaǵy uzyn qara Myrzabek eken.

— Sálemetsizder me? — dep Bóken olarǵa qol berdi.

— Sálemińdi aldyq, — dedi Jámesh, qysyńqy shegir kózderin buǵan týra qadap.

— Jorǵa Jumabek pe desek, sen ekensiń ǵoı. Oqýǵa ketkeniń qaıda, eı, seniń? Bitirip qaıtqannan saýmysyń? — dep Myrzabek sap-sary tisterin yrsıtyp, jyrq-jyrq kúldi.

— Júrisiń sýyt qoı, — dedi Jámesh, áli de budan kóz almaı.

— Toqan aǵaı sizge kómekshige jiberdi, — dep bul jelkesin qasydy. Myrzabek Jámeshtiń ıyǵynan qaǵyp qaldy.

— Tileýindi berdi, Jáke. Shalqańnan tús te, endi jat.

— Aýylda shal-shaqpyttar qyrylyp qalǵan ba? — dedi Jámesh Myrzabektiń sózin elemeı.

— Joǵa, bári aman. Atam sizge sálem aıtty.

— Atańnyń sálemine zar edik. Aldyq duǵaı sálemin. Oń kózimen qaraı júrsin degen shyǵar.

— Joǵa, ánsheıin jaı «sálem de» dedi.

— İm-m, ánsheıin jaı «sálem de» degen eken ǵoı. — Jámesh myrs etip mıyǵynan kúldi de, qosqa burylyp ketti. Bóken ne isterin bilmeı, kerzi etiginiń tumsyǵymen jerdi túrtpekteı berip edi, Myrzabek ıyǵyna qol salyp:

— Iá, inishek, seniń kelgenińe Jákeń qatty qýanyp qaldy, — dep keńk-keńk kúlip qoıdy. — Mende bir kómekshi bar. Ospan shaldy bilesiń ǵoı, sol. Ol kelgende, men de qatty qýanǵam... Jákeń ekeýmiz degen nemene, ábden qajyǵan adambyz. Kóktemde qoı tóldegen kezde mıymyz ashyp ketken. Endi-endi esimiz kirip keledi... Seniń kelgeniń durys bolǵan.

Bul ýaqytta Jámesh qostyń irgesinde jatqan aǵash erge jaılanyp otyryp, basyna shúberek oralǵan jarty qulash súmbemen myltyǵynyń uńǵysyn tazalaı bastady. Myltyǵy ańshylar ǵana ustaıtyn naǵyz besatar sıaqty. Zatvory bir qarys. Shúrippesi men qaraýyly da jaı myltyqtan ózgeshe. Múmkin, bul besatar da emes shyǵar...

— Aǵa, mynaýyńyz qandaı myltyq? — dedi Bóken aqyryn.

— Atatyn myltyq, — dep Jámesh myrs etti.

— Joq, markasyn aıtam da.

— Markasy eski.

Bir yńǵaısyz nárseni suraǵandaı Bóken qaradaı qysyldy. Sonan keıin jóni túzý bir sóz estigisi kelip:

— Túzý tıe me? — dedi kúńk etip.

— Joq, aınalyp-aınalyp baryp tıedi, — dep Jámesh shyrt túkirip tastady. Bóken kúrsindi. Myrzabektiń eki ıyǵy selkildep, taǵy da keńkildep kúlsin.

— Balamysyń degen osy. Áli kúnge oqtyń uńǵydan aınalyp ushatynyn bilmeıdi. Aınalyp ushatyn oq aınalyp-aınalyp baryp tıedi, bala, uǵyp al.

Bóken úndegen joq, kózi jypylyqtap jer shuqylaı berdi. Sosyn bir sát basyn kóterip mańaıyna qarady. Kıiz úıdiń beldik arqanynda alty-jeti sýyrdyń terisi jaıýly tur. Búgin ǵana atyp ákelgen bolý kerek, pushpaqtary áli keýip úlgermepti. Odan ári kóz júgirte bergende, júregi zý ete tústi. Qostyń bir buryshynda múıizi arbıǵan bir taýtekeniń basy qan-qan bop jatyr. Jerge tirelgen uzyn saqalynyń ushy qaırylyp qalypty.

— Ne, taýtekege qarap otyrsyń ba, bala? Saqaly Ospandikinen aýmaıdy, á? — Myrzabek Bókenge qýlana kóz qysty.

— Bul saqaldy saıtan Ospannan da kári shyǵar. Qara shandyrdan basqa eti joq, — dedi Jámesh myltyǵynyń uńǵysyn syǵalap turyp.

— Etin qaıtesiń, terisin kádege jaratsań da jeter.

— Sasyq tekeniń terisine otyz somnan artyq kim berer deısiń...

— Jáke, ótken joly aýylda qalanyń bir qańǵybasyn keziktirdim, — dedi Myrzabek endi salmaqty sóılep. — Sol qańǵybastyń qolynan eliktiń eki múıizdi shekesin kórip: «Buny ne qylasyń?» desem: «Úıge sánge qoıam. Bireýden qyryq somǵa satyp aldym» deıdi. Endeshe, eliktiń jarty basy qyryq som bolsa, seniń mynaýyń — kem degende júz som. Adamyn taýyp, ótkizip jiber.

— Ony kezinde kóremiz, — dep Jámesh ornynan tura berdi. Osy mezette qostyń artynan at tuıaǵynyń tyqyry estildi.

Bóken ornynan turyp qarap edi, bir balasyn aldyna otyrǵyzyp, ekinshisin artyna mingestirip, óristen oralǵan Jámeshtiń áıeli Maǵıra eken.

— Bar, kómektes, — dedi Jámesh Bókenge ıek qaǵyp. Bóken olardy jerge túsirip, minip kelgen býryl attaryn mama aǵashqa baılap bolǵanda ǵana Maǵıra:

— Aman-saýsyń ba, aınalaıyn? Qashan keldiń? — dep jónshilik surady. Ózi táltirektep, aıaǵynan ázer tur. Kúni boıy attan túspedi me, etegine jarmasqan eki-úsh jasar qyzy men altylar shamasyndaǵy ulynyń da býyndary dirildep, buǵan jaý tańdaı qaraıdy.

— Jańa keldim, apaı. Sizderge kómekshi etip jiberdi.

— Jaqsy bolǵan eken. Kómekshisiz bizdiń kórgen kúnimiz, mine, osy.

— Áı, qatyn, tez tamaq daıyndap jiber. Myrzabek qaıtqaly otyr, — dedi qostyń aýzynda myqynyn taıanyp turǵan Jámesh.

— Oıbaı, qoı tamaǵyńdy, Jáke. Qarańǵy túspeı úıge jetip qulaıyn, — dep Myrzabek atyna bettedi.

— Erteń álgi jaqqa baramyz. Erterek kel, — dedi onyń sońynan Jámesh. Sosyn buǵan burylyp, — attardyń erin alyp otqa jiber, — dedi qysqa ǵana.

...Bóken syrttyń sharýasyn tyndyryp kelgenshe, as ta ázir bolypty. Bilteli sham shaǵyn kıiz úı ishine bolmashy ǵana jaryq shashyp tur. Oń jaq buryshta bir qushaq kitap pen ártúrli gazet-jýrnaldar shashylyp jatyr. Buǵan da shúkir, oqıtyn, áıteýir, birdeme bar eken.

— Shaı ish, aınalaıyn, — dedi Maǵıra buǵan kese usynyp. Bul keseni qolyna ala berip, oǵan urlana qarap qoıdy. Sopaıǵan beti shyt-shyt bop jarylyp ketipti. Erni de jarylǵan. Onysyn jıi-jıi jalap qoıady. Adamǵa birtúrli jasqana qaraıtyn uıaly qońyr kózderiniń aýmaǵynan usaq ájimder baıqalady... Maǵırany Bóken burynnan biletin. Bul tórtinshi klasta júrgende, ol toǵyzynshyda oqıtyn. Ózi ınternatta turýshy edi. Estýinshe, Maǵıra on jasynda anasynan jetim qalypty da, Qasym aǵaı ınternatqa aldyrypty. Al ákesiniń kim bolǵany, ne jumys istegeni Bókenge belgisiz. Bar biletini — mektepte ol únemi únsiz jalǵyz júretin. Sabaǵyn da jaqsy oqysa kerek. Bóken onyń sýretin birde «Úzdikter taqtasynan» kórgeni bar. Sóıtken Maǵıra onynshy klastyń basynda turmysqa shyǵyp ketkende, búkil aýyl shýlaǵan-dy. Bireýler: «Jámesh zorlyqpen alyp qashypty», — desti. Óz erkimen shyǵýy da múmkin, óıtkeni Qasym aǵaı ári shaýyp, beri shaýyp, eshteme bitire almaǵan sıaqty. Sonda apasy: «E, jetimniń kúni osy da...» — degeni bunyń áli esińde...

— Sonymen sen maǵan kómekshi bolyp keldiń, á? — dedi Jámesh bunyń oıyn bólip.

— Iá, kómekshi bop keldim. Toqan aǵaı jiberdi.

— Toqan-Soqandy bilmeımin. Maǵan kómekshi bop kelgeniń ras qoı.

— Ras, kómekshi bop keldim.

— Atyń kim edi osy seniń?

— Bóken.

— Bóken... Bóken... Sen mynadaı ándi bilesiń be, Bóken? «Jelbir jeken, jaılaýda jelip júrgen men bir Bóken...» degen.

— Bilem.

— Bilseń, myna jaılaýda qoıdy sen de jelip júrip baǵýyń kerek, Bóken.

— Qoısańshy, Jámesh, neń bar balada? — dedi Maǵıra aqyryn.

— Tynysh otyr ári. Saǵan kim sóz berdi? — dep Jámesh ony tyıyp tastady.

Bóken ernin tistedi. Kókiregine bir túıir tuz turyp qalǵandaı, aýzyna kermek dám keldi. Rasynda, bunda nesi bar onyń? Ákesin óltirgendeı-aq kórgennen syzdanyp, buralqy sózderimen qajady kep, qajady kep. Nesimen jaqpaı qalǵanyn bul da túsiner emes. Bar jazyǵy — jalǵyzsyrap júrgeninde jyrtyǵyna jamaý bolaıyn dep, «aǵalap» ańqyldap jetkeni me? Múmkin, ol kómekshisiz de kúnimdi kórem deıtin shyǵar. Ondaı oıy bolsa, biteý jaradaı syzdanbaı, «keregiń joq, kete ber» demeı me? Olaı dese, «kúrekke tezek qashanda tabylady», Bóken mana keshte-aq óz jónin tabar edi... Joq, ondaı bosbelbeý jan Bóken emes, Jámeshtiń shamasy kelse endi buny taıaqtap qýyp kórsin! Oǵan kómekshi kerek bolmasa, myna Maǵıraǵa kerek. Iá, bet-aýzy jarylyp, borsha-borshasy shyqqan osynyń qolyn bosatqan jón...

...Qos ishi qap-qarańǵy. Esik jaq buryshta ton jamylyp, buıyǵyp jatqan Bókenniń uıqysy keler emes. İrgeden salqyn jel esedi. Jelmen birge úı janynda byrt-byrt kúısep jatqan qoılardyń kóńirsigen shýash ıisi de keledi... Baıaǵy tanys ıis. Tómengi saı ishinde kúrkireı aqqan ózenniń saryny estiledi... Baıaǵy tanys saryn. Bóken kishkentaı kezinde osy ózenniń sarynyna qulaq tosyp, uzaq ýaqyt uıqysyz jatatyn. Sol kezde bunyń basyna oralmaıtyn oı da, arman da joq-ty. Ol oı-armandary tym tátti de edi. Bárinen buryn tezirek erjetsem eken deıtin. Erjetse, eshkim betinen qaǵyp, eshkim jolyna kese kóldeneń turmaıtyndaı kórinetin...

— Jámesh.. Oıaýmysyń?.. Bóken eleń ete qaldy. «Bular da uıyqtamaǵan ba?»

— Jámesh... — Maǵıra aqyryn sybyr-sybyr etedi.

— O ne? Ne suraıyn dep ediń taǵy?

— Jaısha, ásheıin... Osy bala mektepti medalmen bitirdi dep edi ǵoı.

— Bitirse qaıteıin?..

— Oqýǵa neǵyp túse almady degenim ǵoı.

— Surasańshy ózinen. Qulaǵan shyǵar domalap. — Maǵıranyń kúrsingeni bilindi. Bóken de tereń dem aldy.

«Qulaǵan shyǵar domalap...» Uıat-aı! Jurttyń kóbi osylaı oılaı ma eken? Shyndyǵynda, bul emtıhannan qulaǵan joq edi ǵoı. Tek tarıhtan birer suraqty bilmeı qalyp, «úsh» alǵany ras. Tarıhtan alǵan ol «úshtiń» de óz tarıhy bar. Ony oılaǵanda Bókenniń uıqysy tipten ashylyp ketti. Kóz aldyna baıaǵy keń aýdıtorıadaǵy oqıǵa elesteı berdi.

IV

Bóken oqýǵa KazPI-diń tarıh fakúltetine barǵan. Birinshi emtıhan SSSR tarıhynan boldy da, kileń medalıs birge tapsyrdy. Eń qıyny ózińdeı «myqtylarmen» synǵa túsý eken, Bóken ústelde jatqan suraq bıletteriniń birin qoly dirildep ázer sýyrdy. Biraq ondaǵy suraqtardy kórgende, ón boıy yp-ystyq bolyp ketti. Bári de tanys. Bárin de jaqsy biledi... «SSSR terıtorıasyndaǵy alǵashqy qaýymdyq qurylys, «Dekabrıster kóterilisi», «Moskva túbindegi shaıqas». Bir qyzyǵy, bul suraqtar Bókenge mektep bitirerindegi emtıhanda da kelgen. Endeshe, ne bógelis bar?

— Aǵaı, men daıynmyn, — dep kózildirikti aq bas muǵalimniń aldyna jetip bardy.

— Bala, jelpildeme. Jelpildeımin dep eńbegiń jelge ushpasyn, ázirlen, — dedi ol qalamyn tyq-tyq etkizip.

Bóken ornyna qaıta otyrdy. Otyrǵanmen suraqtardy pysyqtaýǵa zaýqy soqpady. Bárin bilip tursa bas qatyryp qaıtedi, qazir kezegi kelgende sarnap qoıa bermeı me? Biraq kezegine deıin áli alty adam bar. Bóken olardy kútýge shydamy jeter emes, tezirek baryp muǵalimniń aıyzyn qandyrǵysy keledi... Sonan keıin bes mınýt ótpeı jatyp:

— Aǵaı, men daıynmyn, — dep taǵy ushyp turdy.

— Áı, sen nege sekeńdeısiń, eı?! Emtıhandy oıynshyq kórip otyrsyń ba? Qaıtedi qurttaǵan jaman shibishteı?.. — demesi bar ma álgi aq bastyń.

Tóbesine shoqpar tıgendeı, bul sileıdi de qaldy. Mektepte on jyl bir muǵalimnen «eı» degendi estimegende, myna aq bastan alǵan «syıyn» qara! «Shibish» deıdi!.. «Qurttaǵan jaman shibish» deıdi. Beti ot bop kúıgen Bóken mańaıyna urlana kóz saldy. Seltıip-seltıip otyrǵan ózińdeı balalar endi buǵan bir-bir shibish sıaqty bop kórindi. Óstip máńgirip qansha otyrǵany belgisiz, álgi aq bas:

— Áı, bala, daıynbysyń? — degende ǵana esin jıyp aldy. «Áı, shibish» demegenine de shúkir dep, Bóken onyń aldyna keldi. Kelgenmen qaradaı qaltyrap otyr, myna aq bas taǵy da birdeme aıtyp tastaıtyn sıaqty. Biraq ol bunyń synaq qaǵazyna qaraǵanda, nege ekeni belgisiz, kúreńitken óńi kúrt ózgerip sala berdi.

— Jón, jón, Esimbekov, jó-ón, — dedi jyp-jyly jymıyp. Artynsha taǵy, — jón, jó-n, saıra, Esimbekov, — dep ol shalqaıa yńyranyp qoıdy.

Bóken óziniń Esimbekov emes, Esilbekov ekenin túsindirip jatýdy artyq kórdi de, «saıraı» jóneldi. Saıraǵanda mektepte Qasym aǵaı aıtatyndaı «meılinshe toqeterin, ár oqıǵanyń tek tarıhı mańyzyna ǵana toqtalýǵa» tyrysty. Ne aıtsa da, áıteýir, aq bas muǵalim basyn shulǵyp: «Óı, azamat!» — dep qoıady. Bóken óstip úsh suraqqa da múdirmeı jaýap berip shyqqanda:

— Molodes, Esimbekov, biletin bala osylaı saıraıdy, — dep aq bas muǵalim Bókenniń synaq qaǵazyn izdeı bastady. Qas qylǵandaı kóp qaǵazdyń arasynan buniki tabylsashy. Múmkin, famılıamnan shatasyp otyr ma degen oımen:

— Aǵaı, men Esimbekov emes, Esilbekovpin, — dedi Bóken.

— Qalaı? — dep aq bas muǵalim kózildirigin julyp aldy. — İm-m, Esimbekov, to est Esilbekov, — dep ol kózildirigin qaıta kıip aldy. — Jalpy sen jaqsy aıttyń, bala. Biraq... biraq osy senderdiń suraqtyń berekesin qashyryp, bas-kózge qaramaı tópeleı beretinderiń qalaı? Keıde tipti uqpaı da qalamyz. Dekabrısterdi qaıta atap kórshi.

— Pestel, Mýravev, Bestýjev... — dep bul saýsaqtap sanaı berip edi:

— Toqta, bala! Pestel, Mýravevterdiń aty-jóni bar ma, joq pa? — dedi ol.

— Bar aǵaı... Pavel Pestel...

— Toqta, bala. Ol jaı Pavel emes, «Pálenovıch» sıaqty birdemesi bolý kerek qoı. Máselen, Petrovıch, Sıdorovıch degendeı. Dál osy «Pálenovıchi» Bókenniń esinde joq edi.

— Bilmeımin, — dep ashyǵyn aıtty.

— Mine, bilmeısiń, bala. Bilmegen soń ustatqyń kelmeı bezekteısiń kep. Jańa 28 panfılovshynyń da óstip berekesin aldyń. Bilseń, barlyǵynyń aty-jónin tolyq atashy, káne.

Bóken buǵan da jaýap bere almady.

— Tak, ta-ak! Saǵan ne qoısam eken? — dep aq bas muǵalim oılanyp otyrdy da, synaq qaǵazǵa birdemeni súıkete saldy. Qarasa, «úsh» eken.

Bóken syrtqa meń-zeń bop shyqty da, trotýar shetindegi bir oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Sonan keıin qoıyn qaltasynan medalin alyp, aýdaryp-tóńkerip uzaq qarady. Keremetteı eshteńesi joq, ánsheıin bir jyltyraǵan mys sıaqty. Bóken ony bas barmaǵymen yrshytyp jiberip, qaıta qaǵyp almaqshy bolǵanda, syldyr etip jerge domalap tústi. Osy sátte tý syrtynan:

— Balam, andaǵyń ne zat? — degen daýysqa jalt burylsa, oryndyqtyń ekinshi basynda aq kóılegine sholtıǵan qara galstýk taqqan bir shal otyr.

— Medal, — dedi bul jerge qol soza berip.

— Medal bolsa, onymen oınaýǵa bola ma? Qandaı medal ózi? — dep ol Bókenge qaraı artymen syrǵı tústi.

Bunyń kúrt ashýy keldi. Jańaǵy aq bastan estigeni azdaı, endi myna aq bas ne aıtpaqshy deseńshi!

— Kádimgi medal... Mekteptiń altyn medali, — dedi bul kúńk etip.

— Á-á, altyn medal de. «Beske» bitirgen bala boldyń ǵoı. Jigit, jigit! — Shal buǵan syǵyraıa qarady. Shúńirek kózderinde bir jumbaq kúlki oınap turǵan sıaqty.

— Iá, «beske» bitirdim. «Úshke» medal bere me? — dedi bul.

— Durys-aq... Sen sonda qaı sabaqty «beske» bilesiń? — dep shal taǵy mysqylmen jymıdy.

Qyzyq suraq! Eger bárin «beske» bitirse, bárin de «beske» bilgeni emes pe?

— Barlyq sabaqty, — dedi bul medalin salmaqtap qoıyp. Shal qyryndaı burylyp, Bókenniń ıyǵyna qol saldy.

Álgindeı emes júzi salmaqtana qalǵan, shúńirek kózderińdegi jańaǵy jumbaq kúlki de joq.

— Qatelesesiń, balam, barlyq sabaqty «beske» bilýiń múmkin emes, — dedi ol. — Eger pálen pándi «beske» oqydym deseń, sener edim... Aıtpaqshy sen qaı oqýǵa keldiń?

— KazPI-diń tarıh fakýltetine.

— Demek, muǵalim bolǵyń kelgen ǵoı?

— Bitirsem, bolatyn shyǵarmyn.

— Bar bol, balam, saǵan endi ne deıin?! — dep shal ornynan turyp júre berdi. Sosyn biraz jerge uzap baryp, artyna qaıta qarady da, saýsaǵyn shoshaıtty. — Medalmen oınama, balam... Sózimdi keıin túsinersiń, — dep kete bardy.

...Shaldyń bul sózderi Bókendi úlken oıǵa qaldyrǵan. Biraq qalaı oılasa da eshteńe túsinse buıyrmasyn. Aqyry keıin túsiner bolsam, qazir mıdy ashytyp qaıtem degen de qoıǵan. Alaıda sol jumbaq shaldyń jumbaq suraǵyn búgin Toqan aǵaı da qoıǵanda, bul taǵy tań boldy. Sonda qalaı, bıyl eger KazPI-ge túsip ketse, ony Bóken bitire almas pa edi? Bitirse, muǵalim bola almas pa edi? Kim bilsin, ázirge bári de jumbaq.

V

— Tur, balam, sabaqtan qalasyń, tura ǵoı...

Sabaqtan qalmaq turmaq, tamaqtan qalsa da Bókenniń turǵysy joq, tula boıy tómen tartyp, bul rahat dúnıeniń qoınyna shym-shymdap shógip bara jatqan sekildi. Qumǵa qyzdyrynǵandaı, arqa-basy shymyr-shymyr etedi. Shirkin, óstip jata berse, jata berse... Biraq myna atasy kórpesin túrtkilep qoıar emes. «Sál jata turaıynshy, ata, sál ǵana». Bul sózdi Bóken qattyraq aıtqysy kelgenimen, úni shyqpaıdy. Úni shyqsa, búkil rahattan aıyrylyp qalatyndaı bolady. «Sál jata turaıynshy, ata, sál ǵana».

— Tur, áı! Albasty basyp jatyr ma seni, tur tez! — Búrkengen tony basynan sypyrylyp túskende, Bóken selk etip oıana ketti. Qaıda jatqanyn bilmeı, uıqyly kózin uıpalap jiberip, jan-jaǵyna qarap edi, aıaq jaǵyna ish kıimsheń eńbektep kelip, tonnyń etegin tartqylap jatqan Jámeshti kórdi.

— Bala, sen kýrortqa keldiń be?

— Joq, qoı baǵýǵa keldim.

— Qoı baǵýǵa kelseń, tur degende nege turmaısyń?

— Tur degenińizdi estimeı qalyppyn.

— Estimeıtin bolsań, tondy basyńa búrkemeı jat. Bar, attardy taýyp alyp kel.

— Attar qaıda?

— Meniń kórpemniń astynda.

Jámeshtiń kórpesiniń bir búıirinen Maǵıranyń bóksesi búlk ete qaldy. Áldenege yńǵaısyzdanyp qalǵan Bóken jyldam kıinip, syrtqa shyǵyp ketti.

Taý basyna qyzyl shapaq jańa uıalaı bastaǵan. Bóken júgenin syldyrlatyp, ózen boıyndaǵy boz taldardy jıektep júrip keledi. Aıaq asty byrsh-byrsh ezilgen saz. Ár jerde bir seldiregen aqshyl qýraı bolmasa, tóńirekte tikireıgen shóp te az, tegi, qoı jaz boıy osy saıdyń ishin shıyrlasa kerek, bári taptalyp, qara týlaq bop qalǵan. Mundaı jerde jaıylǵan qoıǵa aqsaqtyń jaýdaı tıetinin Bóken baıaǵydan biledi. Iapyraý, kópten mal baǵyp júrgen úp-úlken jigit osyny qalaı túsinbegen? Álde Ospan aqsaqal aıtqandaı, maldyń jaıyn oılap júrgen ol joq pa?.. Maldy qoıyp, ózi adamǵa da búıregi búlk etpeı me, qalaı?.. Keshe keshkisin óńderi bop-boz bolyp, óristen súrine-jyǵylyp jetken áıeli men balalarynyń túri anaý. Olarǵa bir aýyz jyly sóz aıtqandy qoıyp, shirenip turyp: «Áı, shaı qoı!» — deıdi taǵy da. Sonda ózi kúni boıy ne bitirdi? Rasynda, «atylatyn myltyǵyn» arqalap, ne bitirip júr bul?.. Buny da biler kún qashpas endi...

Bóken bir saıdyń ishindegi qalyń tomarda maltyǵyp turǵan súlik qara men býryl atty ustap qaıtqanda, appaq sáýle jerge túsip te úlgergen, qosqa jaqyndaı bergende, aldynan qoılar erip shyǵa keldi. Úırenshikti saıyna qaraı qaptaı jaıylyp keledi. Eń aldynda — saqaldy aq serke. «Tapqan ekensińder jaıylymdy!» Bul ysqyryp qalyp edi, úrikken qoılar dúrkirep keri buryldy. Burylsyn! Búginnen keıin myna sasyq sazǵa bulardyń aıaqtaryn attap bastyrsa, Bóken Bóken bolmaı ketsin!

Qoılar qotan jaqqa qaıtadan shubyryp barady. Qoılardyń sońynan súlik qaraǵa jaıdaq mingen Bóken ernin jymqyra tistep júrip keledi. Kózi qara sazdy byrsh-byrsh ezgen qaptaǵan qara tuıaqtarda. Qara tuıaqtardyń soıaýdaı basy qaıqaıyp, baqaılarymen qosa dobaldaı-dobaldaı bop isip-keýip ketken. Sol shirigen tuıaqtaryn qattyraq basýǵa qorǵanyp, beıshara qoılar shetinen qıralań qaǵady, bastary qaqshańdap, eki attap, bir toqtaıdy. Netken aıaýsyzdyq deseńshi! Bir otar maldy osynshama kúıge túsirý ne degen qatygezdik?! Shetinen aqsaq, shetinen aryq. Biriniń arqasy, biriniń quıryǵy qurttaǵan. Osyndaı ıt ólekse etetindeı, jaryqtyq, bulardyń ne jazyǵy bar edi? Joq, buny qolǵa almaı bolmas!..

Bóken qoılardyń aldyn Keńóris jaqqa buryp jiberip qosqa kelse, esik aldyna shirenip keshegi Myrzabek tur. Búgin bunyń da ıyǵynda myltyq. Bunyń da belinde qońyr bylǵary oq-shantaı.

— Ie, inishek, uıqyń qandy ma? — dep ol sap-sary tisterin kór setip, ózinshe jymıǵan boldy. Bóken tuqyraıyp janynan óte berip edi:

— Oqasy joq. Áli-aq adam bop ketesiń, — dep bunyń arqasynan bir qaǵyp ta qaldy.

Bóken jalt burylyp, «siz sıaqty adam bolmaı-aq qoıaıyn» degen sózdi endi aıtaıyn degende, qostan Jámesh shyǵa keldi de, dúrse qoıa bersin:

— Qaıda júrsiń, eı, qańǵyryp? Attar qaıda? Qoılardy nege órisinen burdyń?

— Ol óris emes, sasyq saz ǵoı, aǵa... Malǵa obal da, aǵa...

— Obalyń ne, eı, seniń? Obalshylyn bunyń!..

— Obal emeı nemene, aǵa, qaq jartysy aqsaq.

— Men aqsatqan ekem ǵoı olardy?!

— Siz dep turǵam joq, biraq... Biraq maldy ala jazdaı osyndaı sazǵa salýǵa bola ma eken, aǵa?.. Sazda qoıdyń aıaǵyna qurt túsiretin vırýstar bolady. Sonan soń...

— Oıbaı-aı, mynanyń «vırýsy» mıyma kirip ketti me, ashytyp jiberdi ǵoı. Netken bilgish, eı, mynaýyń, á?

— Vırýstyń mıǵa kiretini de, ras, aǵa. Qoılardyń «vertáshka» degen aýrýǵa ushyrap, bir ornynda aınala beretini de vırýstardyń mıǵa...

— Qoı, qoı, basty qatyrma. Bilgish bolsań, osynyń birin vettehnıkke aıt... Anaý zootehnık jorǵa Jumabekke aıt.

— Aıtamyz, sovhoz dırektoryna da aıtamyz. Ne deseńiz de, aǵa, qoıdy bulaı baǵýǵa bolmaıdy.

— Bilip edim bunyń osyndaı bilgish ekenin. Mektepti medalmen bitirgen bala ǵoı. Bizdiki sıaqty basy shaqshadaı emes, qazandaı ǵoı, — dep, Jámesh buǵan shegir kezderin mysqylmen qadady.

Myna sóz Bókenniń júregin bizdeı túıredi.

— Medalda sharýańyz bolmasyn. Basymda da...

— Qoısańdarshy, jigitter, ne boldy senderge? — dedi bulardyń janyna kelgen Maǵıra. — Áıelderdeı salǵylasqandaryń uıat-ty, tegi.

Bóken únsiz buryldy da, kıiz úıdiń irgesine sylq etip otyra ketti. Bu nemeniń minezi bar eken ǵoı degendeı, Myrzabek buǵan tańdana qarap qalypty. Maǵıranyń etegine jarmasyp turǵan kishkentaı qyz ben altylardaǵy uldyń da kózi Bókende. Aıaǵandary, álde qoryqqandary belgisiz, janarlaryna jas tolyp, jaýtań-jaýtań etedi. Myqynyn taıanǵan Jámeshtiń bir ýys beti kúreńitip ketken. Syzdanyp birdeme aıtqysy keletin sıaqty. Árıne, ne aıtsa da, sózin Bókenge oqtaıtyny anyq.

— Júrińder, úıge kirip shaı ishińder, — dep Maǵıra qosqa bettedi.

Jámesh pen Myrzabek te endi kıiz úıge arqalaryn tirep qatar otyrysty.

— Jáke, álgi jaqqa attanýǵa keshikkemiz joq pa? — deıdi Myrzabek.

— Ol jaqqa endi barmaımyz, — deıdi Jámesh.

— Nege?

— Negesi sol — qoı jaıýym kerek.

— Kómekshiń bar emes pe?

— Urdym muńdaı kómekshini!

Bul sózin Jámesh Bóken estisin degendeı, ádeıi qattyraq aıtty. Bókenniń ózegin órt jalap ótkendeı boldy. Sonan soń ishteı: «Kózderine búıtip beıshara bop kóringenshe óriske keteıin», — dedi de, ornynan turyp, súlik qarany shapshań erttep mindi de, júrip ketti.

— Áý, inishek, aýylǵa múlde kettiń be? — dedi sońynan Myrzabek.

— Joq, qoı jaıýǵa kettim.

— Shaı iship ketseń etti, aınalaıyn, — dep Maǵıra qostan júgirip shyqty.

— Keıinirek ishermin...

Bóken sońynan qarq-qarq kúlgen Jámesh pen Myrzabektiń daýsyn estidi.

VI

Bóken otardyń sońyndaǵy qıralańdaǵan aqsaq-toqsaqtardy túrtpektep aıdap, ár jerde bir demaldyryp, Keńóristiń etegindegi jalpaq jazyqqa tús áletinde ázer jetkizgen. Qazir kún tóbeden aýyp barady. Qoılar qıaq, qarabas shópterdiń basyn kirt-kirt tistep, keń alqapta shashyraı jaıylyp jatyr. Aýyzdary qalyń otqa tıgenge jylandary tez qaıtyp qalǵan sıaqty, manaǵydaı emes, júristeri saıabyr. Joǵarǵy bastaǵy soıdaq shyńdardyń baýyrynda taǵy bir otar kórinedi. Janyndaǵy kók atty adam keshegi Ospan aqsaqal bolý kerek, ústine kıgeni aq shekpen sekildi.

Qaryny ishine jabysyp, ishegi shur-shur etedi. Jámeshtiń shegir kózderi óńmeninen ótkendeı bop, keshe keshki asta da bir shyny shaı men bir túıir nandy óńeshinen ázer ótkizip edi. Mine, tańerteń taǵy nár syzbaı attandy. Qaryn qamyn qoıshy, bárinen kóńil kúıdi aıtsańshy. Qaryndy qara sýmen de toltyrýǵa bolady, al kóńildi nemen toltyrarsyń? Jym-jyrt ıen dala. Byrt-byrt ottaǵan qoılardan basqa tildeserge tiri pende joq. Kóńiliń áldeneni ańsaıdy. Biraq neni ańsaıdy? Ańsaǵanmen paıda ne? Myna qulazyǵan quba dalada kóńildi kóterip, jandy jadyratar ne ermek, ne qyzyq bar?.. Joq, munda da qyzyq kóp edi. Bóken bul jerde qoı jaıyp, talaı kúndi batyrǵan. Sonda dál osyndaı birde-bir ret kóńili qulazyp kórgen emes. Jasyl quraqqa jambasyn tósep, uzaq-uzaq kitap oqıtyn. Odan jalyqsa, arshanyń túbirin kesip alyp, oıynshyqtyń nebir úlgisin jasaıtyn. Aqsha bulttarǵa qarap jatyp armandaýdyń ózi qandaı tamasha edi?! Tipti keshkilik úıge asyǵý da úlken qýanysh-ty. Óıtkeni aldynan apasy men atasy aınalaıyn dep qarsy alyp, aýzyna jyly-jumsaq tosar edi. Al qazir úıge asyǵyp kór...

Bóken yzalana myrs etti de, shalqasynan aýysyp jatty. Aspanda aqsha bulttar qalqyp barady. Baıaǵy aqsha bulttar. Baıaǵy óziniń tátti qıaldaryn alystarǵa alyp ushatyn aqsha bulttar. Qazir de báz baıaǵydaı shyǵysqa qaraı baıaý qalqyp barady. Bóken rasynda osy bir úlbiregen aq bulttardy bala kezinde qatty súıýshi edi. Býdaq-býdaq bolyp, Kókseńgirdiń shyndarynan kóterilip kele jatqanda kóz almaı uzaq qarap otyratyn. Olar birde jaly jelkildegen túlparǵa uqsaıtyn, endi birde qorbaıǵan aıý bola qalatyn. Sosyn kóktemde Lepsiniń ústinen kóshken kesek-kesek seńdeı bop, áldeqaıda jóńkile jóneletin. Áli esinde, Bóken bir kúni atasyna: «Ata, aq bulttar qaraıa ma?» — degeni bar. Sonda ol: «Nege qaraımasyn, balam, kishkentaıyńda sen de appaq bolatynsyń, — dep kúlgen de, — túrińdi qoıshy, tek janyń aq bolsyn», — degen-di. Ol kezde Bóken «jannyń» ne, «aqtyń» ne ekenin túptep túsiner jasta ma, tek keıin ǵana «aq» — kirshiksiz tazalyq pen páktiktiń, jaqsylyqtyń belgisi ekeni, onymen birge «qara» degen páleniń qatar júretini sanasyna shym-shymdap sińe bastady. Sonan keıin bul jaqsylyq pen jamandyqtyń, izgilik pen zulymdyqtyń bir-birinen qalmaı, bir-biriniń etek-jeńinen tartyp, qashan da qosa-qabat júretinin de bildi. Eń ókinishtisi osy bilgeni eken. Bilgen saıyn adamdardan, ásirese úlken adamdardan kóńiliń qalady eken. Bunyń bárin Bóken ishteı sezgenmen, dál búgingideı jany aýyryp, júregi syzdaǵan joq-ty. Óıtkeni mektep bitirgenshe kim buǵan jamanshylyq jasap, kim janyn jaralady? Sol kúnderi adamdarǵa degen sezimi men senimi qandaı taza edi?! Qyzyq-aý, sonda bul ınstıtýt muǵalimderi de óziń sıaqty jumyr basty pende degenge sengisi kelmeýshi edi. Olar buǵan shetinen aq bas, shetinen kózildirik kıgen, «a» dese aýyzdarynan asyl sóz tógilgen keremetteı bir jandar bop elesteıtin. Sol keremetterdi kórýge qandaı asyqty. Al kórdi. Ne estidi? «Qurttaǵan jaman shibish» atandy da qaıtty. Jáne bir nársege túsinbeı de qaıtty. Sol aq bas muǵalim buǵan nege «úsh» qoıdy osy? Bes dekabrıstiń «Pálenovıchin» bilmegenine kináli-aq bolsyn, al 28 panfılovshynyń túgeldeı aty-jónin sonyń ózi bile me eken?..

Jaqyn mańnan at tuıaǵynyń dúbiri estildi. Bóken basyn kóterip edi, kók atyna bir jambastaı minip, ózine taqap qalǵan Ospan aqsaqal eken. Bul birtúrli qýanyp qaldy, quddy óz atasyn kórgendeı, ornynan ushyp turyp qalbalaqtaı qarsy júrdi.

— Assalaýmaleıkúm, ata!

— Aǵaleıkýmassalam... Á, sen ekensiń ǵoı. Bilip edim, — dedi ol tizgin tejep. Bóken:

— Attan túsińiz, ata, — dep, shal qashyp ketetindeı-aq báıek bolyp jatyr.

— Túsem ǵoı, balam, túsem.

Shal atynyń aıaǵyn tizginimen eki shalyp baılady da, bunyń aldyna kep maldas qura otyrdy. Onyń up-uzyn jıren saqalyna kózi túskende, Bókenniń júregi shym ete qaldy. Shyndyǵynda, qos irgesinde qan-qan bop jatqan keshegi taýtekeniń saqalynan aýmaıdy eken.

— Balam, temekiń bar ma? — dep ol kesekteý shubar murnyn sıpap qoıdy.

— Tartpaýshy edim, ata.

— E, soǵan áýes bop qaıtesiń, men de tartpaımyn, tek ıiskeıin dep edim. Tańerteń nasybaıym taýsylyp qalyp, kún uzaq murnymnyń qańsyǵany.

— Iapyr-aı, qıyn bolǵan eken, — dedi Bóken, qaltasynda temekisi bolmaǵanyna ókinip.

— Nesin aıtasyń, balam, meniń negizgi tamaǵym sol ǵoı. Nasybaısyz bir zatymdy umytqandaı bolyp turam.

Tamaq degende Bókenniń ishegi shur ete tústi de, jutynyp-jutynyp qoıdy. «Osy shal da búgin ne nár tatty deısiń?..»

— Ata, búgin túski asqa bardyńyz ba? — dedi sosyn jorta.

— Meniń túski asym mynaý, balam. — Shal shekpeniniń shalǵaıyn aıqara ashyp, belińdegi qýyqtaı qara torsyǵyn shertip qoıdy. — Osyǵan jyly aıran toltyryp alam, keshke deıin jetedi.

Torsyqty kórgende, Bókenniń aýzyna sý tolyp ketti. «Shirkin, qazir bir kese jyly aıran bolsa. Bir-aq kese».

— Túbińde azdap bar, — dep, shal shaıqap kórsetti. — İshesiń be?

— Jo-jo, ata, qarnym ashqan joq, — dedi Bóken ernin jalaı túsip. Artynsha «ishem» demegenine ókinip te qaldy. Bul uıalshaqtyq degendi qoısańshy.

— E, jaqsy, endeshe, — dep, shal torsyǵynyń bultıǵan búıirin taǵy da shertkiledi. — Bul maǵan ne tamaq deısiń, balam? Túste bir ýaq ystyq shaı ishkenge ne jetsin terlep-tepshe-e-ep degendeı...

— Endi nege ishpeısiz?

— Áı, balam-aı, ishpeıin dep júrmin be? Álgi Myrzabek degen ıt tańerteń erte ketedi, kesh keledi. Kelin balanyń bolsa, aıaǵy aýyr. Sonda myna maldan meniń qolymdy kim bosatpaq? Myrzabekke bir-eki ret qyńqyldap kórip edim: «Neshaýa, ata, ólmeısiń» dep jyrq-jyrq kúledi. Áı, ıttiń balasy-aı, kári adamda jan joq dep oılaı ma eken? Bilmeımin, qaraǵym, budan ári shydaıtyn túrim joq, ketem be dep júrmin. Sońǵy kezde júregim de túırep, batyp aýyryp júr.

Bóken onyń «júrek» dep otyrǵany asqazan ekenin túsindi. Mynadaı tamaqpen asqazany aýyrmaı qaıtsin? «Bul Myrzabek qandaı aıaýsyz adam edi, á?! Mynasy baryp turǵan ońbaǵandyq qoı. Ákesiniń týǵan aǵasyn aıamaǵan jan basqa kimge qaıyr jasamaq?»

— Qoıynyń kúıi qalaı eken? — dedi shal.

— Jaman. Qaq jartysy aqsaq. Osy jerge deıin jetelegendeı ázer jetkizdim.

— Aqsaq bolatyn jóni bar. Jaz boıy bir jurt aýystyrmady ǵoı, nálet.

— Al, nege aýystyrmady?

— Aýystyrmaıtyny — Bulǵyndysaıdyń jan-jaǵy tuıyq, tar qýys. Tańerteń joǵary aıdap jiberse, qoılary keshke saýlap ózderi keledi. Ne tal-taldyń túbinen kelin bala bir-birlep terip qaıtady. Al myna Keńóriste qoıdy baǵýsyz jiberip kórsin, saıda sanyn, qumda izin tabar ma eken?.. Alǵash kóship kelgende ol osy Keńóristiń etegine úı tikken. Onda kómekshisi bar edi. Álgi usta Omarbaıdyń uzyn qara ulyn bilýshi me ediń? Marat pa, Murat pa edi aty? Sol bala biraz kún júrdi de, ózi ketti me, qýyp jiberdi me, izim-ǵaıym joǵaldy. Sonyń erteńinde-aq Jámeshtiń de kıiz úıi jyǵylǵan.

Bóken shaldyń sózinen, kósheden bergi kıkiljińnen Jámeshtiń jastardy mańaıyna jýytqysy kelmeıtinin sezdi. Onyń sebebin shaldan suraýǵa bir oqtaldy da, sosyn sýyrtpaqtap syr tartýdy orynsyz kórip:

— Ata, ana topyrlap jatqan aqsaqty ne isteımin? — dedi áńgimeni basqa arnaǵa buryp:

— Soǵan jalǵyz shamań keler me eken? — dep shal shekpeniniń etegimen tizesin qymtaı berdi. — Eń durys amaly — qoıyńdy kúnde osy jaqqa jaı. Jolynda úsh bulaq bar. Kelerde qoılaryń solardan ótkende tuıaqtary tazaryp, jumsarady. Bul — bir jaǵynan em de. Sonan keıin bu jaqqa jetkende eń júre almaı jatqandarynyń tuıaǵyn tazalap, qurtyn alyp, totıaıyn seýip otyr. Óstip kúnine tórt-beseýin emdeseń de malǵa saýap. Men ózim sóıtemin. Ol úshin maǵan aqsha tólep jatqan joq. Tek mal balasyn obalsynam da, balam.

— Meniń de oıym sol, ata.

— E, balam, qazir maldy obalsynatyndar az ǵoı. Bir ıtter maldy mal dep qana biledi emes pe? Qaraǵym-aý, esi joq bolǵanmen olardyń da jany bar ǵoı. Jany kúızelgende aıtarǵa tili joq qoı. Meniń bir baıqaǵanym, balam, maldy aıamaǵan jan adamdy da aıamaıdy eken. Sen álgi ótken jyly áıelin soqqyǵa jyǵyp, aýrýhanaǵa túsirgen Qaıypberdini bilesiń be? Sol nálet bala kezinde, astapyralla, shóp tasýǵa mingen atyn biz suǵyp aıdaýshy edi. Aqyry ne istedi, áne?! — Bóken Qaıypberdini jaqsy biletin. Aýyldyń eń shetinde turatyn orta jastaǵy qara sur adam edi. — Al osy bizdiń aýyldyń basyndaǵy Kókensaı degen tereń saıdy bilesiń be? — dep Osekeń taǵy bir áńgimeniń ushyn shyǵardy. — Sol saıda baıaǵyda, bizdiń bala kúnimizde Kóken degen kári shal turýshy edi. Nesin aıtasyń, marqum adamnyń adamy edi ǵoı. Ondaı adamdy keıingi ǵumyrymda kórgen de emespin. Sol shaldyń qara shapanynyń oń jaq jeńiniń uzyndyǵy sondaı, jer súıretetin. Tandanba, balam, týra sondaı edi. Nege deseń, marqum qoılaryn shybyq, qamshymen aıdaýǵa aıap, álgi uzyn jeńimen jasqap, jelpildetip qana úrkitedi eken ǵoı. Aqyry Kókeńniń ajaly da sol jeńnen boldy. Qalaı deısiń ǵoı? Birde erjetip qalǵan uly úıirden bir jıren qasqa dónendi jańa úıretip minip kelgen eken. Kókeń sonymen mal qaıtaryp kelmekshi bop ústine minip, jańaǵy uzyn jeńin kóterip qalǵanda, úrikken at týlap kep sekirip, shaldy jerge gúrs etkizedi. Sol jerde buǵanasy synyp, esinen de aıyrylyp qalady. Birer kúnnen keıin tilge kelgende, aýzyna alǵash ilikken sóz — «Jıren qasqa ne boldy?» eken. Uly: «Men jaryp tastadym» degende, shal kemseńdep: «Maldy aıamasań, meni nesine aıap tursyń? Ket!» dep teris burylǵan eken deıdi marqum. Mine, balam, baıaǵyda osyndaı da adamdar bolǵan edi... Qoı, oıbaı, qaıtaıyq, kún de eńkeıip qalypty-aý.

Ekeýi de oryndarynan turyp, attaryna bettedi.

VII

Bóken qoılaryn qotanǵa qulatqanda, tóńirekke qara tún de qonaqtaı bastaǵan. Qarny ashyp, ábden qaljyraǵandiki me, súlik qarany otqa jiberip qaıtqanda kózi qaraýytyp, aıaqtary táltirektep, kıiz úıdiń esigin ázer tapty. Tór aldynda eki bala eki jerde domalap uıyqtap jatyr. Maǵıra jerge dastarqan jaıyp, ot basynda shoqaıyp jalǵyz otyr. Jámesh joq.

— Qarnyń ashty-aý, aınalaıyn. Baǵana túste seni jaqyn jer de bolsa shaıǵa shaqyraıyn dep, balalardy jetektep jotaǵa shyqsam... túý, jerdiń túbinde júr ekensiń, — dep Maǵıra bunyń aldyna baýyrsaqtardy ysyra tústi.

Bir shyny shaıyn taýyspaı jatyp, Bókenniń mańdaıynan ter burq etti. Baýyrsaqtar sińirdeı qatyp qalypty, biraq táp-tátti.

— Jámesh aǵa qaıda? — dedi Bóken ishine el qona bastaǵan kezde.

— Bilmeımin. Tańerteń ketkennen áli joq qoı. Kelip qalar. — Maǵıra jeńil kúrsindi. Kúrsingenmen ony oılap, ýaıymdap otyrǵany bilinbeıdi, bári úırenshikti jaǵdaı sıaqty.

— Apaı, sizderden Murat nege ketip qaldy? — dedi Bóken bir mezet.

— E, álgi bizge kómekshi bolǵan Muratty aıtasyń ǵoı?.. Ol ketkennen bizdiń qoıymyz baǵýsyz, otymyz jaǵýsyz qalǵan joq. Qaıta odan ońaı qutylǵanymyzǵa shúkir, — dedi Maǵıra aq samaýyrdan ózine de shaı quıa otyryp. — Ol bizde ne bary alty-aq kún boldy. Alty kúnde júıkemizdi juqartyp-aq ketti sol bala. Oı, qudaı, jıyrmadaǵy soqtaldaı jigitti «bala» dep men de sandalam-aý, bala bolsa, úlkenge etken bolmashy izet, syılastyǵy bolmaı ma? Jo-oq, ol shirenip alyp, Jámesh «á» dese, «má» dep, til men jaǵyn bezeıdi de turady. Alǵash kelgen kún-aq biz odan túńilip edik, qurǵyr... Jaılaýǵa kóship kelgenimizge eki-aq kún bolǵan. Keshkilik qoıdy qotanǵa ıirip, endi shaı ishýge otyrǵanymyzda... kenet syrttan qatty shapqan at dúbiri estildi de, artynsha jańa jýsaı bastaǵan qoılardyń dúrkireı úrikkeni bilindi. Júgirip syrtqa shyqsaq, qara at mingen bireý úıdi taptap óterdeı bop, irgege tónip qalypty. Mundaı júristen, qoıdy qoıyp, adam úrkerdeı edi. Qara terge kómilgen qara at yrs-yrs etip, týra úıdiń aldyna kelip toqtaı qaldy. Ústindegi adamǵa kóz toqtatsaq, basyna qazandaı qara qalpaq, ústine etine et bop jabysqan kókshil kostúm kıgen Omarbaı ustanyń balasy Murat eken.

— Prıvet! — dedi ol bizge, at ústinen oń qolyn joǵary kóterip.

— Basqadaı orysshań bar ma? — dedi Jámesh oǵan.

— Jetedi, — dep, ol at basyn mama aǵashqa bura berdi. «Mynaýyńnyń deni durys pa?» degendeı, Jámesh maǵan qarap, ıyǵyn qıqań etkizdi.

Al Murat bizben isi joq adamdaı atyn baılap, erin sypyryp, sol jerde ony shiderlep, aqyr sońynda at basyn Bulǵyndysaıǵa týralap turyp, júgenmen quıryqtan bir saldy da, sonan keıin ǵana bizge buryldy. Osy jumystyń bárin ol asyqpaı istedi. Biz de ony asyqpaı kútip, qarap turdyq. Janymyzǵa kelgen soń, ol:

— Búginnen bastap kómekshileriń menmin, — dedi búıirin taıanyp.

— Kósegemiz kógeretin boldy, — dedi Jámesh.

— Álbette! — dep qoıdy Murat. Shaı ústinde Jámesh oǵan:

— Sen nege bıik oryndyǵyńdy ala kelmediń? — dedi.

— Ne úshin? — dep Murat tańdanys bildirgen.

— Ne úshin bolýshy edi? Jerge júrelep otyra berseń, butyńdaǵy tyrtysqan kók shalbaryńnyń tigisi sógilip ketýi múmkin, — dep Jámesh kekesin myrs etti.

— Qam jemeńiz, bul jaı shalbar emes, djınsı. Baǵasy — eki júz som. Ár zat óz baǵasyn aqtaıdy dep oılaımyn, — dedi ol eki júz somdyq djınsıiniń tizesin sıpap qoıyp...

Erteńinde tańerteń Murat:

— Búgin qoıdy qaısymyz jaıýshy edik? — dep Jámeshke syǵyraıa qaraǵan.

— Árıne, siz jaıýshy edińiz, — dedi Jámesh ony ádeıi «siz» dep.

— Horosho! — dedi de, ol qara qalpaǵy qaýǵadaı bop, qoıdy órgizip kete bardy. Sonan soń myna qyzyqty qara! Kún tóbeden jańa aýa bastaǵanda ol úıge quıyndata shaýyp kelip, atynan qarǵyp tústi.

— Ne boldy? Qoıǵa qasqyr tıdi me? — dedi Jámesh abyrjyp.

— Joq, qoıǵa qasqyr tıgen joq. Biraq meniń ishime bir qasqyr kirip ketken sıaqty. Ulyp tur... Jalpy, mezgilinde as ishpeý — adam asqazanyna asa zıan, Jáke. «Zdorove» jýrnaly solaı jazady, — deıdi ol yrjıyp.

Jámesh ashýdan qap-qara bop tútigip ketti. Alǵashynda aýzyna sóz túspeı, býlyǵyp qaldy da, sosyn:

— Áıda, ket! Qazirden bastap ket! Sendeı ishi ulyp turatyn ıttiń maǵan keregi joq. Qarashy, eı, maldy ıen qaldyryp shaýyp kelgenin, á! Bu ne degen adam, eı, á?! Áıda, ket!.. Biraq qazir maldy ıt-qus birdeme qyryp ketse, kózińe kók shybyn sonda úımeleıdi. Osyny uq ta, áıda, ket! — dedi jer teýip.

Qapelimde ol Jámeshten mundaı minez kútpese kerek, sál kibirtiktep turdy da, óriske qaıta shaba jóneldi... Qysqasy, sodan keıin azdap aıylyn jınaı bastady. Degenmen, qanǵa sińgen qasıet qala ma, Jámesh ekeýi usaq-túıekke bola qaıta-qaıta ilinise berdi. Sońǵy kúni egestiń basy at ertteýden shyqqan. Jámesh tańerteń oǵan:

— Atymdy ertteı salshy, — degen edi. Ol:

— Erttemeımin. Kerek bolsa óziń erttep al, — deıdi. Jámesh:

— Nege erttemeısiń? — deıdi. Ol:

— Men seniń malaıyń emespin, — deıdi. Jámesh:

— Malaıym bolmasań, áıda, ket! — deıdi. Ol:

— Ketsem, ketem. Saǵan baılanyp qalǵam joq, — dedi de, dereý jınalyp, ketip tyndy... Qyzyq-aý, sonda ol at erttegenge malaı bolyp qala ma eken? Jámeshtiń atyn ákelip, únemi erttep berip júretin burynǵy kómekshiler de malaı bop ketken joq edi.

— Buryn sizderge kimder kómekshi boldy? — dedi Maǵıranyń áńgimesin únsiz tyńdap otyrǵan Bóken.

— Ylǵı bir shaldar edi. Jámeshtiń aıtqanyn eki etpeı isteı berýshi edi, baıǵustar. Olarmen Jámesh te shatasyp kórgen joq.

Jámesh nege ózin alakózdenip qarsy alǵanyn Bóken endi ǵana túsindi. Buryn shaldardyń moınyna minip ábden úırengen ǵoı. Ondaı erkeligine boıynda namysy bar qandaı jas kónsin?

— Murattyń basqa qylyǵynyń bári qate degenmen, Jámesh aǵanyń atyn erttemegeni durys bolǵan, apaı.

— Nege, aınalaıyn?

— Óıtkeni bizdiń zamanymyzda búrokrattyq baıaǵyda joıylǵan.

— Eger at ertteý búrokrattyq bolsa, odan da zorǵy búrokrattyq bar kórinedi ǵoı, — dedi Maǵıra.

Odan da zorǵy qandaı búrokrattyq bolýy múmkin? Bókenniń túsiniginshe, búrokrattyq — bireýge bireýdiń ústemdigin júrgizýi, tórelik etýi. Bunyń arǵy túbi — ádiletsizdik, teńsizdik. Al qazir ol bar ma? Joq. Endeshe, bul kisi ne dep otyr?

— Apaı, sózińizdi túsinbeı qaldym. Maǵıra keselerin jýyp, biraz únsiz otyrdy da:

— Meniń oıymdaǵy dúnıe sen aıtqandaı búrokrattyq pa, basqa ma, bilmeımin, — dedi shyt-shyt erinderin jalap qoıyp. — Alǵash malǵa shyqqan jyldary Jámesh aǵańnyń osyndaı shyrt etpe, qyńyr minezi joq edi. Qoıǵa da tym jaqsy qaraıtyn, bir qozysynyń aıaǵy syltyp, quıryǵy qurttaǵanyn kórse, jany shyǵyp kete jazdaıtyn. Biraq ne kerek, bizdiń jolymyz birinshi jyly-aq bolmady. Kóktemde sovhozdan sanap alǵan malymyz qystan ázer shyqqan kileń kóterem tusaq boldy. Baıǵustardy ustaı alsań júni qolyńda qalýshy edi. Sol aryq-turaqty jaz boıy baladaı baǵyp-qaǵyp, aýzyna oty men sýyn tósep, ájeptáýir qońdandyryp aldyq. Endi kúzde etekke túseıik desek, jorǵa Jumabek kelip: «Sender kóshpeısińder. Shubarbutada qystaısyńdar», — degeni. Shubarbutasy — osy jaılaýǵa shyǵa kelgende oń jaǵyndaǵy taýdyń tereń qoltyǵy. Ózi aýyldan jıyrma bes shaqyrym. Qysta jol qatynasy múlde bolmaıdy, etekke tek salt atpen ǵana túsip qaıtasyń. Qoıshy, sonymen qara kúzde qoıymyzdy aıdap Shubarbutaǵa da jettik. Japyraıǵan jaman úı, qaýsaǵan eski qora eken. Áıteýir, ildebaılap tura bastadyq. Ol kezde aıaqqa oralar bala joq, men kómekshimin. Bastapqyda kelip-kelip jatqan kisiler bar, kóp zerikpedik te. Al sosyn qar túskende kórdik kóresini. Júrginshiler sap tyıyldy. Tóńirek tas kereń boldy. Syrtqa shyqsań appaq, sup-sýyq, jym-jyrt dala qulazıdy da turady. İrgedegi qaraǵaı basynyń sýyly men qoıdyń arqasyna qonǵan saýysqannyń shyqylyǵynan basqa eshteme estimeısiń. Qudaıym-aý, ánsheıinde qulaq etińdi jeıtin jaman traktordyń daýsyn da saǵyndyq qoı sonda. Áli esimde, bir kúni túski shaıdy aldymyzǵa ala bergende, áldeqaıdan «gúr» ete túsken daýys estildi. Ekeýimiz de syrtqa atyp shyqtyq. Qarasaq, tóbemizden vertolet ushyp barady. «Vertolet!» deıdi Jámesh kúlip. «Vertolet!» deımin men de kúlip. Ekeýimiz de qýanyp turmyz. Nemizge jetisip qýanyp turǵanymyzdy ózimiz de bilmeımiz. Sosyn vertolet kózden tasa bolǵanda bir-birimizge muńaıa qarap qalyppyz. Oı, aınalaıyn, bul da eshteńe emes, bizdi bar azap alda kútip turypty. Qańtardyń basynda kesek-kesek qar al kep jaýsyn. Bir kún jaýdy. Eki kún jaýdy. Sóıtip qatarymen alty kún toqtaýsyz boraǵan qar búkil alqapty basty da saldy. Qalyńdyǵy kisiniń belinen asady. Adamnyń aqyly qysylǵanda ǵana kiredi emes pe, biz soǵan deıin otaýlardyń kúzde jaqyn mańǵa ıirilmeı qalǵanyn bilmeppiz. Biz emes-aý, sovhoz basshylary bilmepti. Ár otaý ár jerde. Jáne qoradan eki-úsh shaqyrym alysta. Ne isteý kerek? Shópti shanamen ákelýge qalyń qardy at buzyp bara almaıdy. Al qoraǵa kirsek, qoılar etegimizdi julyp jeıdi. Amal joq, shópti jaıaý tasýǵa týra keldi. Bir jaqsysy, otaýlar qoranyń jelke tusyndaǵy bıik betkeıde edi. Eń jaqyn degenine Jámesh ekeýmiz at shanany ólip-talyp súırep jetkizemiz de, sol shananyń tabanyna ańshylardyń pushpaqty jalpaq shańǵysyn baılap, ústine shóp tıep alyp, eńiske syrǵyp ketemiz. Óstip kúnine eki-úsh ret baryp qaıtamyz. Keshkisin sóıleýge dármenimiz bolmaı, qulaı ketemiz de, erteńinde taǵy da shanany súıreı jenelemiz. Óstip qoılarymyzdy qystan din-aman alyp shyqtyq, áıteýir. Eń qorlyǵy sol — bar beınetin arqalap, qystan qońdy shyǵarǵan osy qoıymyzdyń qyzyǵyn basqa bireý kórdi.

— Qalaı? — dedi Bóken julyp alǵandaı.

— Qalaı bolýshy edi, alyp qoıdy, — dedi Maǵıra. — Kóktem shyǵa taǵy jorǵa Jumabek kelip: «Bonıtırovka jasap jatyrmyz» dedi de, eń eti táýir úsh júz basymyzdy iriktep alyp, aıdady da ketti. Keıin bildik, ony óziniń bajasy Myrzabektiń otaryna qosypty. Al bizdiń otarymyzdyń ornyn árkimnen jınaǵan aqsaq, tyshqaqpen toltyrdy. Kóp ótpeı-aq sol ákelgen qoılardyń segizi aram qatyp, vettehnık bizdiń moıynǵa saldy.

— Bul ádiletsizdik qoı, apaı, qalaı ǵana shydadyńyzdar buǵan?!

— Bári ashyqaýyzdyq ta baıaǵy. Ol kezde basshylardyń qıturqysyn bildik pe, ne aıtsa, bas shulǵı beretinbiz... Iá, sosyn álgi aqsaq, tyshqaqtardy topyrlatyp, taǵy da jaılaýǵa shyǵyp kettik. Shúkir, kúzge deıin olar táp-táýir et alyp qaldy. Qoıymyzdyń qońyna qarap, biz de qýanyp júrdik. Artynsha taý basyn qar shalyp, el-jurtqa jaqyndaıtyn da mezgil taıady. Shirkin, qadiriń asyp, han kóterip turmasa da el ishinde júrgenge ne jetsin, biz endi etekke qarap, tipti eleńdeı bastadyq. Biraq bir kúni basshylar tóbeden túskendeı saý ete qaldy da: «Sender bıyl da Shubarbutany qystaısyńdar» demesi bar ma. Jámesh al kep ashýlansyn! Al kep burqyrasyn! Kókiregindegisin tógip-tógip kelip, aqyry: «Sanap alyńdar myna topalańdaryńdy, baqpaımyn!» dep bir-aq tyndy. Balshyqtan qoıshy jasaı almaı otyrǵanda qaıdan sanap alsyn, tymyraıyp-tymyraıyp júrip ketti. Kóp uzamaı biz de otardy oıǵa burdyq... Ol jyly bizge bólgen qystaý aýyldan onsha alys bolmaı shyqty. Aqbulaqtyń jaǵasyndaǵy anaý uzyn aǵash qorany bilesiń ǵoı, bizge buıyrǵany sol edi. Áıteýir, elge jaqyndaǵanymyzǵa máz bop qaldyq. Biraq bul joly da aldanǵanymyzdy kesh sezdik. Qoranyń irgesinde ıirilip aǵatyn bir kishkentaı bulaq bar eken. Sol bulaq qysta qatqanda sýy kóterilip, qoraǵa kirip, taǵy ıt álegimizdi shyǵarǵan. Jámesh aq ter, qara ter bop, kók muzdy kúnde oıady da jatady. Sý kúnde qoraǵa qaıta kiredi. Óstip qys boıy rezına etikpen sý keship shyqqan Jámesh kóktem shyǵa aıaǵynan turalady da qaldy. Revmatızmdi emdeıtin bizdiń myna «Qapal-Arasan» degen kýrort bar ǵoı. Soǵan sovhozda bir pýtevka bar degendi estip, surap barsaq: «Dırektordyń áıeli zabıt etip qoıǵan» dep, mestkomdaǵylar bermeı-aq qoıǵany. Amalsyz Jámeshti aýrýhanaǵa jatqyzdyq. Sol kúni dırektordyń buǵaltyr áıeli kýrortqa júrip ketti.

— Qaı dırektordyń áıeli?

— Bizde neshe dırektor bar edi. Toqannyń da.

Bókenniń qabaǵy túıile tústi. «Bul netken zańsyzdyq?! Qoǵamdyq mal úshin ot pen sýǵa túsip júrgen adamǵa degen janashyrlyq qaıda bul? Ózgeniki — ózge, Toqan aǵaıdiki qaı qylyq?»

— Sonan keıin, apaı?

— Sonan keıin ne bolýshy edi? Jámesh aýrýhanadan shyqqan soń malǵa salǵyrt qaraıtyndy shyǵardy. Buryn kómekshilerge senińkiremeı, qoıdy kóbinde ózi jaıyp, aýrý-syrqaýyn da ózi emdep júrýshi edi, ony da qoıdy. «Ólmese, óme qapsyn. Tek sany túgel bolsa, boldy» deıdi de, jata beredi. Qazir de sol minezi. Ne buǵan «Seniń bunyń qalaı?» deıtin basshylar joq. I-ı, qudaı, kelmeıtin, kórmeıtin olardan ne suraısyń? Mine, osy jaılaýǵa kóship kelgenimizge eki aıǵa taqady, áli bir at izin salǵan emes. Ótken joly jorǵa Jumabek myna Myrzabektikine kelip, keshke Jámeshti shaqyrtyp alǵan. Erteńinde bildim — úsheýi tań atqansha karta soǵypty. Maldyń jaıyn oılaǵan adam sóıte me?.. Sen Jámeshke renjime, aınalaıyn, keıin túsinisip ketersińder.

— Renjimeımin ǵoı. Biraq basshylarǵa qyrysyp, qoıdy osynshama júdetýge bola ma?

— Endi ony ekeýmiz jónge sala almaımyz. Bir tyqyr taıanǵanda ózi de oılanar.

— Joq, apaı, bulaı etýge bolmaıdy. Oǵan tyqyr taıanǵansha, qoıǵa da bir topalań taıanady. Qazirden oılanǵany jón, qazirden.

Maǵıra eshteme degen joq, ornynan únsiz turdy da, tósek salýǵa kiristi.

...Bóken búgin de ton jamylyp, esik jaqtaǵy buryshqa jatqan. Búgin de etekte kúrkireı aqqan ózen sarynyna qulaq tosyp, ár oıdyń basyn bir mújip, uzaq ýaqyt kirpik ilmegen.

Tek ne zamatta, bir buryshy sál ashyq qalǵan syqyrlaýyq esikten aı sáýlesi syǵalaı bastaǵanda kózi jumylyp ketipti... Kenet... Shabalana úrgen ıt daýsynan oıandy. Oıandy da, qoıǵa qasqyr tıdi me dep, jalma-jan kıimin izdeı bastap edi:

— Jámesh qoı kelgen. Jata ber, — dedi Maǵıra aqyryn. Arsyldap saıǵa túsip ketken ıtterdiń úni kilt óshti. Artynsha sol jaqtan at tuıaǵynyń dúrsili men ıtterdiń erkeleı qyńsylaǵany estildi.

Qostyń týra irgesine kelip toqtaǵan attyń ústinen bireý aýyrsyna dem alyp, jerge tústi. Túskende etigi qorp-qorp ete qaldy. Tegi aıaǵy shylqyǵan sý bolsa kerek.

— Jáke, kelistik qoı... Atyńdy úsh kúnnen keshiktirmeı ákelip tastaımyn. Túsinesiń ǵoı... qalaı jaıaý jetemin?..

Bóken sózge qulaq túre qoıdy... Myrzabek! «Bul neǵyp óz atynan aıyrylyp qaldy eken?»

— Úıge ki-kirip... jy-jylynyp al... — Jámeshtiń úni dirildep, tisi saqyldap tur.

— Qoı, Jáke, jatar orynǵa jetip jyǵylaıyn, sý kıim tula boıymdy qaltyratyp barady... Saý bol!.. Myrzabek qotannyń shetinde jatqan qoılardy úrkite turǵyzyp, dúrsildetip shaba jóneldi.

Etigin qorpyldatyp qosqa kirgen Jámesh yńqyldap, yńyrsyp, kıimderin sheshe bastady. Tonnyń ishine basyn tyǵa túsken Bóken onyń ár qımylyn kózben kórgendeı sezip jatyr... Áne, ol etigin shulǵaýymen qosa peshtiń túbine atyp urdy... Endi penjagy men shalbaryn sheshýge kiristi.

— Tamaq ishesiń be? — Maǵıra basyn kótergen sıaqty.

— K-keregi joq... Ústime qalyńdaý kórpe japshy... (Tynyshtyq... «Kórpe astyna kirgen bolar»).

— Túý, muzdaı bop qatyp qalypsyń ǵoı. Ne boldy senderge? Sýǵa qalaı túsip júrsińder?

— Kú-ún ystyq bolǵan soń, tú-tústik te...

— Óle almaı jatyp qyrystanýyn jazǵannyń... Aıtsańshy, ne jetti senderge? Myrzabektiń aty qaıda?

— O-ony qa-aıteıin dep ediń? Aty ólse, at bolaıyn dep pe ediń oǵan?.. Maǵıranyń teris burylyp jatqany bilindi.

VIII

Myrzabek ekeýi sýǵa súńgilesip, dirildep-qalshyldap qaıtqan kúnniń erteńinde Jámesh tósek tartyp jatyp qalǵan. Alǵashynda eski aýrýy — revmatızmi qozdy ma, aıaqtaryn baýyryna tartyp, dóńbekshı berdi de, keıin ystyǵy kóterilip, qara súmek bop terlep, alasuryp shyǵatyn boldy. Keıde kirpigi iline berip: «Men atpaımyn, sen at! Sen at!» — dep shoshyna aıqaılap, oıanyp ketedi. Taǵy birde: «Toqal sıyrdy óltirgen sensiń! Sensiń!» — dep, áldebir túsiniksiz birdemelerdi aıtyp, sandyraqtaı bastaıdy. Jámeshtiń aýrýy kúnnen-kúnge asqyndaı túskenin sezgen Maǵıra da endi ne isterin bilmeı qatty abyrjyǵan. Myna ıen jaılaýda ólip bara jatsań tańdaıyńa bir tabletka tastar dárigerdiń tabylmasy o bastan belgili. Atqa mingizip, aýylǵa qoıa bereıin dese, Jámeshtiń oǵan da jeter shamasy shamaly. Aqyry tórt kúnnen keıin amaly ábden quryǵan Maǵıra: «Aýylǵa baryp, dáriger alyp kelshi», — dep Bókendi Myrzabekke shaptyrǵan. Bóken súlik qaramen salyp uryp Myrzabektikine kelse, ol kıiz úıdiń janynda túgi jyltyraǵan bir tory tóbel attyń jalyn tarashtap tur eken. Ol bunymen amandasyp jatyp: «İnishek, bizdiń at qalaı, á? Naǵyz tulpar emes pe?» — dep tory tóbeldiń doǵadaı ıilgen moınyn alaqanymen qaǵyp qoıdy. Oǵan mán bergen Bóken joq, at ústinde turyp ne úshin kelgenin aıtyp ótti. «Túý, túsińnen shoshyp oıanǵandaı, soǵan bola túsiń qashyp ketken be? Men biletin Jámesh bolsa, erteń-aq qur attaı shabady ol. Bizdiń Jámesh degen naǵyz ıtjandy adam ǵoı, naǵyz ıtjandy», — dep Myrzabek jyrq-jyrq kúlip aldy. Kúlip aldy da, kúrt salmaqty kúıge aýysyp: «İnishek, men aýyldan búgin ǵana keldim. Myna atty ákeldim. Endi bir kún ótpeı jatyp, o jaqqa taǵy shaýyp barý elden uıat. Ekinshiden, Osekeńdi bir mezet demaldyrýym kerek», — degen. Bóken únsiz burylyp júre bergende, ol taǵy: «Erteńder munda jorǵa Jumabek kelmekshi. Jákeńniń beti beri qaramasa, aýyldaǵy vrachtardy sol arqyly shaqyrtyp alarsyńdar. Aıtpaqshy, myna atty ala ket», — dep, ótken joly túnde «úsh kúnnen keıin ózim ákelip tastaımyn» degen Jámeshtiń býryl atyn buǵan jetektetip jibergen.

Aıtqandaı-aq, erteńinde keshkilik Bóken qotanǵa qoılardy ıirip jatqanda, ıtterdi abalatyp, áldeqaıdan jorǵa Jumabek te jetti. Atyn mama aǵashqa baılap jatyp ol Bókenniń astyndaǵy súlik qarany kózimen bir súzip ótti. Sosyn «tak-taak» degendeı, qamshysynyń sholtıǵan sabymen etiginiń qonyshynan uryp-uryp qoıdy da, typyńdaı basyp qosqa bettegen. Artynsha syrttyń sharýasyn jaılap bolyp, Bóken de qosqa kirgen. Jámesh jıýly júkke arqasyn tirep, keýdesin sál kóterip otyr eken de, jorǵa Jumabek onyń janyna shyntaqtaı qısaıypty.

— Seniń aýyryp qalǵanyńdy Myrzabekten estip, shuǵyl osynda shaptym, — dep, jorǵa Jumabek jastyqty qoltyǵyna tarta tústi.

— Raqmet! Seni kórgennen-aq birtúrli sergı bastaǵan sıaqtymyn, — dedi Jámesh, álde shyny, álde mysqyldaǵany belgisiz. Jorǵa Jumabek kóıleginiń joǵarǵy túımesin aǵytyp, yńyranyp qoıdy da:

— Myrzabektiń ólgen atyn ne isteımiz? — dedi.

— Ne isteseń de ózińniń qolyńda ǵoı. Ótken joly kartadan utylǵan... Já, sony sóz etip qaıtemiz… — dep Jámesh «úı syrtynda kisi bar» degendeı, temir peshtiń otyn kósep jatqan Bóken jaqqa ıek qaqty.

— Iá, sony sóz etpeı-aq qoıaıyq... Ózim ketkenshe ol attyń ornyn birdeme etip tabarmyn.

— Siz qaıda ketpekshisiz? — dedi qýyrdaqtyq et týrap otyrǵan Maǵıra.

— «Qyzyl tý» sovhozyna... dırektor bop... Osy aptanyń aıaǵynda senderge jańa zootehnık kelmek. Oǵan deıin mal basyn túgendeı berińder. Sanaq bolady.

— Menińshe, mal basyn men emes, sen túgendeı beretin shyǵarsyń? Meniń otarymnan alǵan qoılardy qaıtpeksiń? — Jámesh jorǵa Jumabekke túıile qarady.

— Onyń ornyn birdeme etip jabarmyz.

— Jaba almasań, óz artyńnan jel gýleıtinin sezemisiń?

— Já, Jámesh, ol jaǵyn keıin sóılesermiz.

Áńgime sonymen tynǵan. Jorǵa Jumabek qonǵan sol kúni túnde de Jámesh qaıdaǵy bir «toqal sıyrdy» aýzyna alyp: «Men atpaımyn, sen at! Sen at!» — dep sandyraqtap shyqty. Erteńińde ol tipti bas kóterýden de qalyp edi. Osynyń bárin óz kózimen kórgen jorǵa Jumabek keterinde: «Búginnen qaldyrmaı aýyldan dáriger jiberem», — dep attanyp ketken-di. Attanbas buryn Bókendi jeke shyǵaryp alyp, súlik qarany ózine qaıtaryp berýin suraǵany bar. Bóken bul atty Toqan aǵaıdyń ruqsatynsyz eshkimge bermeıtinin aıtyp edi, ol: «Toqan aǵań da jýyqta óz jónin tabady, bala. Baıqa teginde»... — dep tymyraıyp júre bergen.

Jorǵa Jumabek sol ketkennen mol ketti. «Búginnen qaldyrmaı jiberem» degen dárigeri de kelmedi. Bes kún boıy ony kúte-kúte Bóken men Maǵıra da ábden jalyǵyp, kesheden beri kúderlerin múlde úzgen. Ánsheıinde, ańǵa bararda tań atpaı qostyń aldynda taltaıyp turatyn Myrzabek te Jámesh aýyrǵaly bul jaqqa at izin salǵan joq. Óstip bular alystan da, jaqynnan da kóńilderi sýyp, jandary kúızelip júrgende, áıteýir, kesheden beri Jámesh te eptep bas kótere bastady. Biraq alysqa uzap shyǵa almaıdy, jańa aıaqtanǵan botadaı, esik aldynda biraz táltirektep júredi de, qaıtyp kelip, taǵy da jatady. Sońǵy kúnderi ózi bir qyzyq minez de kórsetip júr. Keıde keshkisin syrtqa shyǵyp, Bulǵyndysaıǵa kóz qadap, uzaq oılanyp otyryp alady. Endi birde aqsaq qoılardyń tuıaǵyn jonyp, qurtyn tazalap jatqan Bókenniń janyna kelip, únsiz qaraıdy da turady. Tis jaryp, eshteme demeıdi de. Tek búgin tańerteń Bóken qoıdy óriske órgizgeli jatqanda, úı irgesinde otyrǵan ol buny shaqyryp alǵan da:

— Sen osy ańnyń kıesi bolady degendi estýiń bar ma? — dep bir kútpegen suraq qoıǵan.

— Estýim bar. Atam ańnyń ǵana emes, maldyń da kıesi bolady dep otyratyn, — dep bul sózin tereńnen tolǵaı bastap edi:

— Jetti, jetti!.. Pálsapa soqqandy qoı da, myna basty men kórmeıtin bir jerge aparyp, kómip tasta, — dedi ol, kópten beri qostyń irgesinde múıizi arbıyp, kózine kók shybyn úımelep jatqan taýtekeniń basyn nusqap. Bóken ol basty saıǵa súırete jónelgende, oǵan qaraǵysy kelmegendeı, Jámesh teris buryla bergen.

...Kók aspanǵa kózin tigip, oıǵa batyp jatqan Bóken Maǵıranyń týra aldyna kelgenin de ańǵarmaı qalypty. Sońǵy kúnderi ol tús áletinde qoıdy ózi jaıyp, Bókendi ystyq as iship qaıtýǵa qosqa jiberip júretin, qazir de sol úshin asyǵa jetse kerek.

— Búgin seni ashtan qatyrdym-aý, aınalaıyn... Bir adamdy kútip otyryp, tús aýyp ketkenin de baıqamappyn, — dedi Maǵıra býryl atynan túsip jatyp. Sonan soń eriniń qanjyǵasynan qarny qampıǵan qara sýmkany sheship aldy da, Bókenniń janyna júreleı otyryp, basyna tartqan qyzyl ala shytyn jerge dastarqan etip jaıa bastady.

Bóken endi ǵana baıqady, rasynda, tús áldeqashan aýyp ketipti. Taý jaqtan salqyn jel esedi. Kúnniń saǵy synsa-aq, qoı balasynyń qurty qozdaıtyny belgili, qazir olardyń da órisi uzaryp, keń alqapqa tarydaı shashyla túsken.

— Túnde ǵana uıytyp qoıyp edim, iship kórshi, táp-tátti, — dep, Maǵıra aq bıdondy shaıqap-shaıqap, Bókenge bir kese aıran quıyp berdi.

Bóken qoıý aırandy súısine urttap qoıyp, qyzyl ala shyttyń ústindegi qos ýys baýyrsaqqa da qol júgirte bastady. Shirkin, dalada ishken tamaqqa ne jetsin, aırannyń da, baýyrsaqtyń da dámi tildi úıiredi. Alańdamaı toıyp alsyn degendeı, Maǵıra da buny sózge aınaldyrmaı, tizesin qushaqtaǵan kúıi, kúpáıkesiniń ishine moınyn tyǵa túsip, aqyryn yńyldap án aıtyp otyr. Adamǵa qashanda meıirimmen qaraıtyn jýas qoı kózderi Kókseńgirdiń sonaý soıdaq shyńdaryna qadalyp qalǵan. Sol jýas kózderinen áldeqandaı muń da baıqalatyn sıaqty. Bir qyzyǵy, «Áýpildekten» basqa án bilmeı me, Maǵıra muńaıǵan sátterinde tek osy ándi aıtatyn qashanǵy ádeti. Jáne bul ánniń bastapqy eki jolynan basqa sózin tolyq aıtpaıdy da. Mine, taǵy da:

Qamysy Áýpildektiń múshe-múshe, Sarǵaıdym osynaý kóldiń sýyn ishe, — dep, jińishke daýsyn syzylta sozyp otyr. Sosyn bir mezet ánin kilt úzip, qobyrap betine túse bergen shashyn qulaq túbine qystyryp qoıdy da:

— Quryp ketkir, qar da jaýmaı qoıdy ǵoı... — dep kúrsine til qatty.

Maǵıranyń qardy nege kóksegenin Bóken túsindi. Qar jaýsa, bular bir-aq kúnde qoparyla kóship, etekke túser edi. Etekke tússe, el-jurtqa jaqyndap, kóńilderi de kóterilip qalar edi. Ala jazdaı osy Maǵıra Myrzabektiń kıiz úıinen basqa kimniń úıine bas suǵyp, kimmen shúıirkelesti deısiń? Jámesh aýyrǵannan beri ol jaqtan da at izin salǵan eshkim joq.

Jákeńniń áli esinde, baıaǵyda bul jaılaýǵa avtoklýb, avtodúkender kelip, malshylardyń kóńilin jıi kóterip qaıtýshy edi. Maǵıranyń aıtýynsha, keıingi kezde olar da tóbe kórsetýdi qoıypty. Óıtkeni budan eki jyl buryn jaılaýǵa shyǵar kúre joldyń elý qadamdaı jerin taýdan qulaǵan tas kóshkini búldirip ketipti de, mashınalardyń júrýi qıyn soqqan kórinedi. Ótken joly osy jaqqa kele jatqanda tas, aǵash úıilip qalǵan sol joldan Bókenniń ózi de ázer ótken. Elý qadam jerdi eki jyldan beri ońdaı almaǵan bul sovhozǵa ne dersiń?..

— Apaı, jańa «bir adamdy kútip otyryp» dedińiz ǵoı. Ol kim? — dedi Bóken tamaqtanǵan soń.

— Onyń kim ekenin ózimiz de bilmeımiz. Tańerteń sen qoıdy órgizip ketisimen, jıren atty bireý qostyń joǵarǵy jaǵyndaǵy jotany bókterlep saıǵa túsken de, Bulǵyndysaıdy órlep kete bergen. Nege ekenin bilmeımin, sol beısaýat adamdy kórgennen-aq Jámesh keregede jaıýly turǵan sýyrdyń terilerin qostyń burym-buryshyna tyqqyshtap, qaptaǵy qaqpandaryn saıǵa súırep, qatty mazalanǵany. Kún túske taqaǵanda, saǵan as ákelýge ázirlene bastap edim: «Tushtańdamaı kúte tur, álgi adam kelip qalar» dep meni de qostan qadam bastyrmaı qoıdy. Aýyrǵannan beri ózin jyn qaqqandaı bop júr emes pe?

— Jámesh aǵany men de túsinbeı-aq qoıdym. Sandyraqtap jatyp qaıdaǵy bir toqal sıyrdy aýzyna alady. Sol toqal sıyry ne ózi?

Maǵıra bir tal shóptiń basyn tistelep, biraz oılanyp otyrdy da:

— Bul aǵań da bala kúninen baǵy ashylmaǵan baıǵus qoı, — dep áńgimesin tym áriden sabaqtady. — Onyń keıbir kezdegi qyńyr-qısyqtyǵy da sodan shyǵar. Jalpy jetimdik pen qıyndyqty kóp kórip óskenderdiń birazy kekshil, ókpeshil bola ma dep oılaımyn. Jámesh aǵańnyń osyndaı da minezderi bar. Onyń ústine kez kelgen adamdy jaqtyra berýi de qıyn. Ásirese jyltyr sóılep, jyltyrap kıinetinderdi «Jal men jaıa jep ósken ǵoı» dep, minep-mysqyldap otyrady. Áıteýir, kókireginde solarǵa degen bir kek bar sıaqty... Jámesh óz ákesinen jeti jasynda aıyrylypty. Ákesi, marqum atamyzdy aıtam da, kózi tirisinde bizdiń sovhozǵa kórshiles «Qyzyl tý» sovhozynda traktor aıdaǵan eken. Ózi óte eńbekqor, momyn ári kóńilshekteý adam bolsa kerek. Birde ol keshki shaıyn aldyna ala bergende, ferma meńgerýshisi bolyp isteıtin kórshisi kelip, taýdaǵy bir shómele shóbin úıge jetkizip berýin ótinedi. Atamyz kórshisiniń kóńilin qaldyrǵysy kelmeı, túndeletip taýǵa attanady. Sol túnde qıa bette traktory aýdarylyp, mert bolǵan atamyzdyń súıegin erteńinde oń jaqqa jatqyzǵan kórinedi. Sóıtip Jámesh ózinen sál-aq úlken úsh apaıy men jalǵyz sheshege jaýtańdaı qarap qala beripti. Ol ýaqytta shesheleri sovhoz keńsesinde úı sypyrýshy bolyp isteıdi eken. El eńsesin endi-endi kótere bastaǵan elýinshi jyldary halyqtyń jaǵdaıy qazirgideı bolmaǵan ǵoı. Sońdaı ýaqytta erkeksiz qalǵan qarasha úıge qamsaý, jadaý tirliktiń jyrtyq-tesigine jamaý bolyp, shıetteı tórt balanyń bar aýyrtpalyǵyn kóterý jalǵyz jesir áıelge ońaı tıdi deımisiń, «shyqpa, janym, shyqpamen» kún keshken de, táıiri... E, áńgime álgi toqal sıyrdan shyqqan eken ǵoı. Sol kúnderi Jámeshterdiń asa sútti bir sary toqal sıyrlary bolǵan eken. «Jaryqtyqtyń emshegi jerge tıýshi edi. Anamyzdan keıin bizge ekinshi ana bolǵan sol sıyr» dep Jámesh ony qazir de jıi eske alyp otyrady. Tórt balany tórt emshegine qaratqan ol sıyrdyń aqyry mynandaı oqıǵamen aıaqtalypty. Jámesh besinshi klasta oqyp júrgende, qys ortasynda shópteri taýsylyp qalady da, toqal sıyr kórshi úıdiń shóbine túsip, tynyshtyq bermeıdi. Kórshiniń qytymyr, qyzǵanshaq áıeli: «Sıyryńdy tyı» dep bulardyń úıine bir keledi. «Ádeıi aıdap salyp júrsińder» dep eki keledi. Baılasa, jibin úzip, qamasa, qorasyn buzyp, toqal sıyr da suǵanaqtyǵyn qoımaıdy. Aqyry bir kúni kórshiniń áıeli qarny qampıǵan sıyrdy jabyq qorasynan jaılap shyǵaryp kele jatqanyn Jámesh kórip qalady da, sheshesine kelip: «Sátish tátem búgin sıyrymyzdy soqqan joq, jabyq qorasynan sylap-sıpap shyǵaryp saldy» deıdi máz bolyp. Sonda sheshesi «Iapyr-ym, bir qastandyq jasamasa ıgi edi» dep áldeneden sekem alady. Rasynda, erteńinde tańerteń bular óz qoralarynda qarny jardaı bop, aram ólip jatqan toqal sıyrdyń ústinen túsipti. Ol neden óldi deseń, kórshiniń áıeli oǵan toıǵanynsha taza arpa jegizgen eken de, ol arpa sıyrdyń ishinde bórtip, ishek-qarnyn jaryp jiberipti. «Ákemiz ólgende biz qalaı jylasaq, toqal sıyr ólgende de solaı jylap edik» deıdi Jámesh.

— Jámesh aǵa sandyraqtap jatqanda, toqal sıyrdy aıtpas buryn: «Men atpaımyn, sen at, sen at!» degeni esińizde me? Men oılaımyn, ótken joly ańǵa barǵan kúni Myrzabek ekeýi bir nárseni búldirip qaıtqan sıaqty. Sol kúni Myrzabek atynan da aırylyp keldi emes pe?

— I-ı, osy Myrzabek bizge bir bále bolyp jabysty ǵoı. Sol silimtikke ergeli Jámeshtiń de esi ketip bitti ábden. Buryn ań-qus degendi bilmeýshi edi, Myrzabektiń qaıdan alǵany, kimnen alǵany belgisiz, ótken jyly Jámeshke bir myltyq ákep berdi de, ekeýi tań atsa, taýǵa qarap ulýdy shyǵardy. Ań-qustyń sońynda qansha qańǵyp ketse de, Myrzabek eshtemesin joǵaltyp júrgen joq, qoıshy bolsa da onyń qoldaýshysy bar. Jorǵa Jumabekteı bajasy turǵanda, oǵan kómekshi qashanda tabylady. Ólgen-jitken, joǵalǵan malynyń orny oısyrap qalmasy da belgili. Al Jámeshtiń kimge senip júrgenin bir ózi bilsin. Qazirdiń ózińde otarymyzdyń esebinen on bir qoı jetispeıdi. Osy on birin de bir kezde jorǵa Jumabektiń ózi alǵan. «Mashına alǵaly jatyrmyn» dep, byltyrǵy jyly bes qoıdy bir aıdap áketti, «anaǵan soǵymǵa, mynaǵan soǵymǵa» dep, bıyl qysta bir-birlep óńgerip altaýyn taǵy áketti. Solardyń ornyn jappastan endi ózi kórshi sovhozǵa sytylyp ketkeli otyr. Sonda ol Jámeshten op-ońaı qutylam dep oılaı ma eken?.. I-ı, quryǵyr, men de birdi aıtyp, birge kettim-aý! Myrzabekten bastalǵan áńgimeni jorǵa Jumabekke tirep, seniń jańaǵy suraǵyńnan syrt aınala bergenimdi aıtam da... Iá, Jámesh pen Myrzabek ańǵa barǵan sol kúni olardyń bir bálege urynyp qaıtqanyn ózim de sezgenmin. Biraq adamǵa birden syr aıtyp, aqtaryla salatyn bizdiń Jámesh pe, birneshe kún tis jarmaı tymyraıyp jatyp alǵan onyń tek keshe ǵana shym-shymdap sóz qozǵaǵany bar... Tańerteńgi shaıdan soń ol kúndegideı syrtqa shyǵyp, qosqa arqasyn tiregen kúıi taý jaqqa kózi botalaı qarap otyrǵan. Sosyn bir mezet qostan shelek kóterip shyqqan maǵan: «Kel, otyrshy» dedi janynan oryn nusqap... Daýsy birtúrli jalynyshty shyqqandaı boldy. Talaıdan beri odan mundaı jyly sóz estimegen men ne aıtar eken dep, oń jaǵyna kelip, tize búktim. Ol sol taýǵa qaraǵan qalpy: «Qorqyp júrmin, Maǵıra, meni ańnyń kıesi urǵan sıaqty, — dedi úni dirildep. — Sońǵy kúnderi túsimde túni boıy baıaǵy toqal sıyrdy kórip júremin. Ol birde meni eńkildep qýyp keledi eken deımin. Endi birde Myrzabek ekeýimiz ony atqaly turamyz. Taǵy bir sátte ol meni súzgilep, bıik quzdan qulatyp bara jatady. Sol ýaqytta shoshyp oıana kelemin. Oıansam boldy, uıyqtaı almaımyn. Júregimdi shymyrlatyp, boıymdy bir úreı bıleıdi. Kózimdi jumsam, taǵy da toqal sıyrdy kóremin... Sony beker attyq-aý biz, beker-aq attyq. Myrzabek bolmasa, men oǵan myltyq kezep nem bar?..» Jámeshtiń bul sózinen eshteńe túsinsem buıyrmasyn. Ańnyń kıesi urǵany nesi? Toqal sıyrdyń ańǵa qatysy qaısy? Buǵan jıyrma jyl buryn kórshi áıel arpaǵa toıdyryp óltirgen sol sıyrdy beker attyq degeni ne?.. Quddy jyndanǵan adamnyń sózi. Shyndyǵyn aıtsam, men ony jyndanǵan shyǵar dep te oıladym. Osy oıdyń basyma kelýi muń eken, tula boıym muzdaı bop sýyp, júregim qaltyrap júre berdi. «Jámesh-aý, ne boldy saǵan? Ne dep sandyraqtap otyrsyń ózi? Bárin basynan bastap aıtshy maǵan? Túsindirshi» deımin oǵan seskene qarap. Ol úndemeıdi, jyn qaqqandaı, tas bop qatyp qalǵan. Budan ári ózimdi-ózim ustaı almaı, kózimnen jas parlap aqty-aý deısiń. Kishkentaı qyzym men ulym da etegime jabysyp, olar da «mamalap» jylasyn kep. Sol sátte bizdi aıady ma, kim bilsin, Jámesh: «Já, bozdamańdar, túge! Meni, nemene, óledi deısińder me? Ólmeımin. Esim de durys» dep janymyzǵa jaqyn kelip jaıǵasty. Sonan soń maǵan burylyp: «Qoryqpaı-aq qoı, Myrzabek ekeýimiz adam óltirgemiz joq. Biraq jolymyzdyń bolmaǵany ras. Nege bolmaǵanyn bilgiń kelse, ony da aıtaıyn» dedi de, eki balasyn eki tizesine otyrǵyzyp alyp, talaıdan beri bizden búkken syryn syzdyqtatyp syrtqa shyǵara bastady. Onyń sózine qaraǵanda, istiń jaıy bylaı bolǵan eken... Sol kúni Myrzabek ekeýi Bulǵyndysaıdy órlegennen órlep, tús áletinde sona-aý kógildir taýdyń arǵy betine jetedi de, eki kún buryn qurǵan qaqpandaryna túsken sýyrlardy jınastyrýǵa kirisedi. Qaqpandarynan alǵan on shaqty sýyrdy bir jerge úıip, birer saǵat olardyń terisin sypyryp, endi bir mezgil demalýǵa otyrǵandarynda, Myrzabek kenet: «Oı, anaý ne, qarashy!» deıdi teriskeı bettiń etegindegi tereń saı jaqqa suq saýsaǵyn shoshaıtyp, Jámesh qarasa, birer shaqyrym jerdegi qara ormannyń balaǵyn oraı aǵatyn, kishkentaı bulaq basynda dónejin sıyrdaı bir janýar tur eken. Sıyr deıin dese, egerlerden basqa adam attap baspaıtyn ıen ańǵarda ol qaıdan júrsin? «Endeshe, bul ne bolǵany? Júr, jaqynyraq baryp, kóreıik» deıdi Myrzabek. Buǵan Jámesh te qarsy bolmaıdy, ekeýi dereý attaryna minip, saıdyń ishimen etekke túse bastaıdy. Etekke túsken soń, attaryn qalyń aǵashtyń arasyna qaldyryp, ózderi eńbektep taǵy alǵa jyljıdy da, álgi janýarǵa elý qadamdaı jaqyndap baryp kóz salady... Mine, qyzyq!.. Maral!.. Iá, álgi múıizi arbaıyp qasqaıyp turatyn kádimgi kerbez buǵynyń urǵashysy — toqal maral eken. Bir tastyń tasasynda jasyrynyp jatqan Jámesh pen Myrzabek oǵan qyzyǵa uzaq qaraıdy. Sýǵa shóli ábden qanǵan maral da eshteńeden seziktenbeı, bulaq basynda kerilip uzaq turady. «Qudaı-aý, ań degen aty bolmasa, dál baıaǵy bizdiń toqal sıyr sıaqty. Bul da surǵylt, bul da toqal. Tek basy kishileý de, moıny uzynyraq. Men oǵan qaraǵan saıyn esime balalyq shaǵym túse berdi. Toqal sıyrdyń tórt emshegin sozǵylap otyratyn marqum anam kóz aldyma oraldy. Osy mezette Myrzabek «ataıyq» dep sybyr etti...» deıdi Jámesh. Iá, Myrzabek qaıta-qaıta «ataıyq» dep qoımapty. Biraq Jámesh tastaı melshıip, qybyrsyz jata berse kerek. Endi bir ýaqytta gúrs ete túsken myltyq úninen shoshyna atyp turǵanda, jańa ǵana jaıbaraqat kerilip turǵan maral artqy bir aıaǵyn súırete qashyp bara jatqanyn kóredi. Sol áredikte Myrzabektiń myltyǵy taǵy da gúrs ete qalady. Alaıda bul jolǵy oǵy tımese kerek, maral qıralań qaǵyp, áp-sátte ormanǵa kirip, joq bolady. «Óı, sen nege atpadyń?!» deıdi Myrzabek yza bolyp. Jámesh úndemeıdi. Sonan soń ekeýi keri júgirip kelip, attaryna minedi de, jaraly ańnyń izine túsip kete barady. Ormannyń ishi uıysa bitken jup-jumsaq jasyl múk eken. Sol múkke tamǵan qan tamshylaryn qýalap Jámeshter kóp júredi. Kıimderin butaqqa ilgizip, betterin buta-qaraǵanǵa jyrǵyzyp, ne zamatta, áıteýir, ormannyń shetine shyqqanda, jańaǵy maraldyń tómende arqyrap-kúrkirep jatqan úlken aǵyndy ózenge taqap qalǵanyn baıqaıdy. Attaryna qamshyny salyp-salyp jibergen bular taǵy da eńiske qaraı jele-jorta jóneledi. Jolaı Myrzabek: «Qazir sen de at! — deıdi Jámeshke. — Sen atsań, múlt jibermeısiń. At!..» Kókiregi astan-kesten bop kele jatsa da «men atpaımyn» dep Jámesh aıta almaıdy. Óziniń de soryna kóringen ǵoı, áıtpese atqysy kelmegen ańnyń sońynan súmeńdeı berip nesi bar?.. Qoıshy, sonymen bular ózenge oq boıy taqap qalǵanda, eńiske qaraı janyn qoıarǵa jer tappaı andyzdaı qashqan maral kenet aq kóbigin aspanǵa atyp jatqan aǵyndy sýǵa qoıyp ketedi. Qapelimde bulaı bolar dep oılamaǵan Myrzabek kilt toqtaı qalady da, at ústinen eki oqty birinen soń birin zymyratady. Biraq bul eki oǵy da bosqa ketse kerek, maral tastan-tasqa sekirgen dúleı tolqyndardyń arasynda basy kegjıip, janushyra alǵa umtyla túsedi. «Jámesh-aý, atsańshy! Arǵy betke ótip ketetin boldy ǵoı, atsańshy!» deıdi Myrzabek kúıine aıqaılap. Sonda oıyna ne túskenin kim bilsin, álde erkektiń namysy qamshylady ma eken, Jámesh taqym astynan myltyǵyn sýyryp alyp, maraldy kózdep turyp, shúrippeni tartyp qalady. Myltyq gúrs etkende... sý ortasynan jańa aýa bergen maral omaqasa qulaıdy. Omaqasa qulaǵan maraldy doly aǵys domalata jóneledi. Sol-aq eken, Myrzabek aldy-artyna qaramaı ózenge shaýyp jetedi de, ol da atyn sýǵa bir-aq sekirtedi. Dúnıe degende dúnıeqońyz adamnyń kózine qan quıylatyn ádeti emes pe? Kózine qan quıylmasa, jyǵylǵan ańnyń sońynan jyn urǵandaı ajaldy sýǵa atyn sekirte me adam?.. Tepeńdep artta kele jatqan Jámesh bárin de kórip otyrypty. Ózenniń ortasyna deıin omyraýlap barǵan Myrzabektiń aty bir shombal tasqa tirelip qalǵan maralǵa endi jete bergeńde tumsyǵynan shanshyla jyǵylady. Qaıta turyp úlgergenshe, aq kóbik tolqyndar ony aǵysqa qaraı ala qashady. Atymen qosa sýǵa bir batyp, bir shyǵyp, Myrzabek te súıretilip kete barady. Sosyn aty edáýir tómendegi burq-burq etip qaınap jatqan qalyń qoıtastarǵa tireledi de, jandármen sekirip turady. Sekirip turady da, eki-úsh attap taǵy shanshyla qulaıdy. Sol qulaǵannan ol tura da almaıdy, aǵyp ta ketpeıdi. Bul ýaqytta óz atyn joǵaryda qaldyrǵan Jámesh te ózendi jaǵalaı júgirip Myrzabektiń tusyna jetken eken. «Oıbaı-aý, neǵyp tursyń?! Myltyǵymdy sý aǵyzyp ketti meniń! İzdeseńshi tómennen!» deıdi bir tasqa jabysyp, qalshyldap turǵan Myrzabek. Onyń áldeqashan qurdymǵa ketken jarty qulash temirin Jámesh qaınap jatqan aǵystyń qaı jerinen izdesin, aldymen ózderin qutqaryp almaq bolyp, ol da oılanbastan sýǵa qoıyp ketedi. Shildeniń shilińgir ystyǵynda súıekti syrqyratatyn taý sýynyń yzǵaryn óziń bilesiń, sol muzdaı sýdy keýdesine deıin keship, Jámesh te alasuryp alǵa umtylady. Biraq on shaqty qadamnan keıin doly aǵys ony da jula qashady da, biraz jerge súıretip aparyp, qaıta jaǵaǵa shyǵaryp tastaıdy. Jaǵaǵa shyǵysymen ol ózendi órleı júgirip, Myrzabekterdiń tusynan da birshama ozyp baryp, qaıtadan sýǵa túsedi. Bul joly, áıteýir, sýǵa neshe batyp, neshe shyǵyp, tastan-tasqa jarmasyp, Myrzabekke ázer jetedi. Jetken boıda Myrzabek ekeýi eki jaqtan tartyp, jyǵylǵan atty turǵyzýǵa kirisedi. Biraq qalaı tartsa da, qalaı kóterse de, at tura almaıdy. Qoıtastardyń arasynda sý asa tereń de emes eken. Buǵan endi ne jetti dep, bular bir mezet atty búıirine aýdara tartyp, aıaqtaryn qarasa, aldyńǵy oń aıaǵynyń uzyn jilinshigi short synǵan eken. Jámesh pen Myrzabek tasqa sylq etip otyra ketedi. Jaryqtyq, attyń jany aıaǵynda ǵoı, tizesine deıin short kesip tastasań da sholtańdap shaba beretin ol ıt sıaqty ıtjandy emes, qaı kúni aıaǵynan aıyrylsa, sol kúni janynan da aıyrylmaı ma? Jámeshter ne isterlerin bilmeı amaldary ábden qurıdy. Myna alasurǵan ózennen ólekse bop qalǵan atty súırep ótkizgendi qoıyp, ózderin aman alyp shyǵý da ońaı emes. Sý ishinde etin múshelep soıyp alý da qıyn. Bular ári oılap, beri oılap, janýar tirideı ıt pen qusqa jem bolmasyn dep ony baýyzdaıdy da, bireýlerdiń kózine túspes úshin denesin bólshektep-bólshektep sýǵa aǵyzyp jiberedi... Mine, bar oqıǵa osy.

— Myrzabek ol atty tóleıtin shyǵar? — dedi Bóken Maǵıraǵa suraýly pishinmen.

— Joǵá... Myrzabektiń qylshyǵy da qısaımaıdy. Jorǵa Jumabek Jámeshten alǵan on bir qoıynan buryn aldymen sol attyń ornyn jabady áli, kór de tur. Ótken joly Jámesh úsheýi karta oınaǵanda ol Myrzabekten bes jús somǵa utylypty ǵoı. Sony aqshalaı beredi deısiń be?.. Túý, áńgimemen otyryp, kún eńkeıip qalǵanyn da baıqamappyz-aý. Qoı, men qaıtaıyn, — dep Maǵıra aırannan bosaǵan kese men qyzyl ala shytyn sýmkasyna sala bastady.

İH

Maǵıra qosqa qaıtqan soń, Bóken keshki salqynmen bytyraı jaıylǵan qoılarynyń shashaý shyqqan etek-jeńin qaıyryp, óristi bir aınalyp ótken kezde, Bulǵyndysaı jaqqa sozyla bitken uzyn jotany qaptaldap kele jatqan taǵy bir salt attyny kórdi. Júrisi sýyt sıaqty. Mingeni — esik pen tórdeı jıren at. Bul qaptaldy kesip ótetin sýyrtpaqtaı da súrleý joq. Jolsyz jerden jol taýyp, tóteleı jortqan bul kim boldy eken? Osy tóńirekte jıren at minetin adamdy da Bóken bilmeıdi. Aıtpaqshy, Maǵıra mana qostyń janynan jıren atty bir bógde adamnyń ótip ketkenin aıtyp edi ǵoı. Jámeshtiń de mazasyzdanyp kútkeni osy kisi bolmasyn?..

At ústinde denesin tip-tik ustap, nyǵyzdana otyrǵan Bóken bógde adam jaqyndaǵanda baıqady, ol tabaqtaı qyzyl shyraıly betin tutas jıren túk basqan egdeleý adam eken.

— Sálem, jigit! — dedi ol buǵan, at ústinde ózi qol usynyp.

— Sálemetsiz be? — dedi Bóken jaı ǵana.

— Kimniń balasysyń? — dep ol endi kúlimsireı til qatty.

— Esilbektiń.

— Á-á... Ákeńdi jaqsy bilemin. Baıaǵyda talaı ret dám-tuzdas bolǵanbyz. Óte chestnyı adam.

Bóken «Qashan, qaı jerde dám-tuzdas bolyp edińiz?» dep suraýǵa uıaldy. Biraq «Ákeń chestnyı adam» degenge júregi jylyp ta qaldy.

— Seni de bilem, jigit. Atyń Bóken ǵoı, á? — dedi jıren saqal taǵy da jyly sóılep.

— Iá, Bóken. — «Meni qaıdan bilesiz?» deýge de Bóken bata almady.

— Jaraısyń, Bóken!.. Mektep bitirip pe ediń?

— Bitirgem... bıyl.

— Onjyldyqty ǵoı?

— Iá, onjyldyqty.

— Molode-es!.. Instıtýtqa barmadyń ba?

— Barǵam... túse almadym.

— Oqasy joq. Kelesi jyly túsip ketesiń. Tek qashanda adal bolsań bopty da, — dep, jıren saqal qoıyn qaltasynan «Belomoryn» alyp, bir talyn jún basqan juqa ernine qystyrdy da, shyrt etkizip sirińke tutatty. — Myna jerde kóńilsiz shyǵar saǵan, Bóken, á? — dedi ol sosyn aýzynan qoıý tútindi burq etkizip. — Kóńil aýlaıtyn birdeme bar ma ózi munda? Bylaı... ań atyp, qus aýlap degen sıaqty.

— Ondaıǵa men qyzyqpaımyn. Qyzyqqanmen... — Bóken sózin aıaqtamaı jeńil kúrsinip qoıdy. Ań-qusqa qyzyqqanmen ony atar bunyń myltyǵy qaıda? Jámesh ólse de buǵan besataryn berer me?

— Ondaıǵa qyzyqpaǵanyń jaman eken. Eger myltyǵyń, qaqpanyń bolyp, myna jotalardan sýyr atyp, shil atyp júrseń, ýaqytyńnyń qalaı ótkenin de ańǵarmaı qalar ediń. Áıtpese búıtip qoı sońyńda salpaqtaı berýden tez jalyǵasyń ǵoı.

Qoıshylardyń jaǵdaıyn men bilem. Olar jalǵyzdyqtan jandaryn qoıarǵa jer tappaıdy. Sol ýaqytta myltyq degen úlken ermek qoı, shirkin... Aıtpaqshy, seniń aǵa shopanyń Jámesh emes pe?

— Iá, Jámesh.

— Nemene, onyń da myltyǵy joq pa?

— Nege bolmasyn, bar.

— Sonda qandaı myltyq?

— Onyń myltyǵy keremet! — dedi Bóken Jámeshtiń myltyǵy esine túskende qyzbalanyp. Tańerteń qos aýzynda otyryp, qarsy bettegi qarǵany qalpaqtaı ushyrady.

— Mine, keremet! Tegi besatar bolǵany ǵoı.

— Múmkin, besatar shyǵar.

— Onymen ańǵa bara ma?

— Barǵanda qandaı, — dedi Bóken qyza túsip. — Men kelgen kezde qostyń janynda bir taýtekeniń basy jatty. Sol tekeni Jámesh jarty shaqyrym jerden bir-aq oqpen qulatypty.

— Oı, keremet! Naǵyz mergen boldy ǵoı. Sonda ol ańdy tek taýdan ǵana aýlaı ma?

— Joq, anaý Bulǵyndysaı sıaqty tereń ańǵarlardan da aýlaıdy.

— Dury-ys. Árıne, ańshynyń bir tóńirekti shıyrlaı bergeni jón emes. Keıde qulashty jan-jaqqa jaıyp ta jibergeni oryndy... E, umytyp barady ekenmin-aý, jańa men Bulǵyndysaıdy yldılap kele jatyp, myna bir oqshantaıdy taýyp aldym. Jámeshtiki emes pe? — dep jıren saqal qara qorjynynan qońyr bylǵary oqshantaıdy sýyryp aldy. Bóken jazbaı tanydy. Soniki. Sonyń oqshantaıy. Qalaı joǵaltyp júr eken?.. Á, ótken joly Myrzabek ekeýi bir atqa mingesip kelerde túsirip alǵan-aý, shamasy.

— Iá, Jámeshtiki, — dedi Bóken qýanyp. — Ákelińiz, men aparyp bereıin.

— Ózim-aq tabys eteıin, Bóken. Ol jigitpen bir tanyssam dep júr edim. Sonyń reti kelgen shyǵar, — dep jıren saqal kúlimsireı sóıledi. — Kún salqyndap barady. Óziń de jaýramaı, qoıyńdy erterek qotanǵa qulatsańshy... Men de keshkilik qosta bolam. Sonda keńirek áńgimelesemiz ǵoı.

Jıren atty jıren saqaldyń sońynan uzaq qarap turǵan Bóken: «Qandaı qarapaıym adam?» — dedi ishteı oǵan rıza bolyp.

Ózi sóılese ketkennen-aq adamnyń ishi-baýyryna kirip ketedi eken. Kúlimsireı beretin kógildir kózderi de kókiregińdegini dál kórip, kóńilińdi tez kóteredi. Úlken adam bolsa da, buny balasynyp mardymsynǵan joq. Bárinen qyzyǵy, bunyń atyn qaıdan bilip alǵan deseńshi! Al óziniń aty-jóni kim? Kim bolyp isteıdi? Myna ıen jaılaýda neǵyp júr? Bóken oǵan bul suraqtardy qoıýdy umytyp ta ketipti. Umytpaǵan kúnniń ózinde de, úlken adamnan syr tartqandaı taq-taq etýdi orynsyz kórer edi. Jáne suramaǵany durys ta bolǵan, keshkisin, áıteýir, bárin de biletin boldy ǵoı.

H

Qoılardy qotanǵa kúndegideı erte ákelgen Bóken qosqa taıanǵanda, esik aldynda baılaýly turǵan jıren atty kórip, ishi jylyp sala berdi. Jıren saqal aıtqanynda turǵan eken, búgin osynda qonatyn bolǵany ǵoı.

Syrttyń sharýasyn muntazdaı etip jaılap, qosqa keshtetip kirgen Bókenge tór basynda shyntaqtaı jatqan Jámesh oqty kózimen ata qarady. Tórdiń bir jaǵynda jıren saqal qazaqsha maldas quryp otyr. Bilte shamnyń jaryǵyna jyltyraı qalǵan kógildir kózderi manaǵydaı kúlimsiremeıtin sıaqty, bosaǵa tusyna júreleı jaıǵasqan buǵan ol nazar da aýdarǵan joq. Maǵıra peshtiń aldyna júreleı otyryp, byqsı janǵan otty pys-pys úrlep álek. Qostyń ishi sap-salqyn. Osy salqyn qosty Jámeshtiń túnerińki túri tipten sýyta túskendeı. Bularǵa ne bolǵan ózi? Jıren saqaldyń manaǵy jyly sózi, jyly júzi qaıda? Maǵıra nege úndemeıdi? Kúnde osy ýaqytta baýyrsaq úıilgen dastarqan shetinde býy burqyrap turatyn aq samaýyr nege qazir bir buryshta melshıip tur? «Sumyraı kelse sý qurıdy» degendeı, qarasha úıdiń qutyn qashyrǵan álde myna jıren saqal ma? Kim ózi bul? Kim?

— Áı, Bóken, eger shyn adal bolsań aıtshy, myna Jámeshtiń myltyǵy bar ma, joq pa? — dedi álden ýaqytta jıren saqal Bókenge týra qarap. — Bar bolsa, ol qandaı myltyq?

Bóken ne derin bilmedi. Jıren saqaldan mundaı suraq kútpegeni ras. Mańdaıynan sup-sýyq ter burq ete tústi. «Qap, tanymaıtyn adamǵa syr aıtyp nem bar edi?.. Qap!..»

— Áı, bala, beri qara! — dedi Jámesh óktem únmen. — Aıt, káni, mende myltyq bar ma, joq pa?

Bóken tuqyraıyp eshteńe deı almady. Ne deıdi, «bar» dese — Jámeshti satqany, «joq» dese — ótirik aıtqany. «It eken ǵoı, — dedi Bóken ishinen jıren saqaldy. — It eken».

— Nege úńdemeısiń, Bóken, mana óriste «Jámeshtiń myltyǵy naǵyz vıntovka» dep ediń ǵoı? — dedi jıren saqal.

Bókenniń beti ot bop kúıip barady. Óne boıy da dý-dý etedi. Ashshy ter quıylǵan kózi bir sát qaraýytyp ketkendeı. Átteń, kirerge tesik, shyǵarǵa jany joq. Ólim ǵoı, ólgenmen birdeı ǵoı. Ómirinde bul ótirik aıtyp kórdi me? Ómirinde bul bireýdi satty ma? Endi, mine, sol ekeýin de istep otyr. «Qap, qap!..»

— Eger sen jigit bolsań, bultarma. Myna oqshantaıdy da Jámeshtiki dep ediń ǵoı. Ras pa? — Budan ári Bóken bir sózdi estip, bir sózdi estimedi. Bir aýyz til qatýǵa dármeni de joq. Olar bolsa, ústi-ústine buǵan suraqty tógip otyr. Suraq emes-aý, oq tógip otyrǵandaı.

— Nege úndemeısiń? Jámeshtiki dediń emes pe?

— ?..

— Aıt, káni, meniki me?

— ?..

— Jigit emes ekensiń ǵoı.

— Óı, tiliń baılanyp qaldy ma? Aıtsańshy, mende myltyq bar ma?.. Oqshantaı meniki me?

— Qoı, buny qınama. Úndemeıdi eken — aıtqanyn moıyndaǵany. Káne, birdeńe deshi, Bóken.

— ?..

— Áne, kórdiń be, úndemeıdi. Demek, aıtqanyn moıyndaǵany bul... Já, Jámesh, bultalaqtaǵandy qoı da, myltyǵyńdy kórset.

— Áı, Shámil, sen meni, ne, bala dep otyrmysyń? Op-ońaı ýysqa túsiretin adamdy tapqan ekensiń. Myltyǵym bar bolsa da men ony saǵan kórsetedi ekenmin-aý!.. Al bir oqshantaımen sen maǵan ne istemekshisiń?

— İsteıtinim kóp. Kóp nárseni bilip kelip otyrǵanymdy óziń de sezgen shyǵarsyń. Birinshiden, ana taýdyń arǵy etegindegi ózenniń ortasynda jatqan maraldy atqan sensiń. Oǵan dálel — sol maraldyń denesinen alǵan mendegi eki oq. Ekeýi de vıntovkaniki. Al seniń oqshantaıyń vıntovkanyń patronyna laıyqtalyp jasalǵan. Ekinshiden, seniń vıntovka ustaıtynyńdy Bóken de, Ospan shal da biledi.

Jer shuqylap otyrǵan Bóken selk ete tústi. «Ospan shal da biledi deıdi. Bul aldymen Ospan shaldy qaqpanǵa túsirgen eken ǵoı. Báse, qaıdaǵy bir jıren saqal meniń ákem men ózimdi qaıdan biledi desem».

— Al, vıntovkam bar, maraldy da atqan menmin. Qolyńnan kelgenin istep kór.

— İsteımin. Aldymen maral atqanyń úshin shtraf tóletemin. Sosyn zańsyz boevoı myltyq ustaıdy dep mılısıaǵa habarlaımyn. Qalǵan sharýańdy solar-aq retteıdi.

— Qorqytpaı sóıle, Shámil. Qorqa-qorqa bolǵanbyz. Nege ejiktep sóılep, ne dámetip otyrǵanyńdy men de sezemin.

— Sezseń ishiń bilsin.

— İshim bilgenmen, seniń apandaı ishińe tastar bir túıir jemim joq.

— Solaı de. Baıqa, ókinip qalyp júrmeńder.

— Sonda kimdi aıtasyń taǵy?

— Bilmeı turǵanyń... Senimen maral atýǵa barǵan men be, Myrzabek pe?

— Onyń menimen birge bolǵanyn qudaı qulaǵyńa sybyrlaı qoıdy ma?

— Eki attyń izi qudaıdyń sybyrynan kem be?

— Shyn iz keser bolsań, maral atqan jerdegi izdi emes, qaıtar joldaǵy izdi qaraýyń kerek edi. Kórseń aıtshy, qaıtar jolda neshe attyń izi bar eken?

— Qaıtar jolda meniń jumysym joq. Maǵan keregi oqıǵa bolǵan jerdegi iz.

— Eı, Shámil, aıdatsań, meni aıdat. Bireýdi arandatqandy qoı. Myrzabektiń qoly aq.

— Aq pa, qara ma, ony zań orny tekseredi.

— Endeshe, sol zań ornyna qazir ket. Bar, bar, — dep Jámesh, senimen sózim bitti degendeı, ornynan tura berdi. Jıren saqal da súıretile turyp, syrtqa bettedi.

Hİ

Túnde Jámeshtiń betine qaraýdan uıalǵan Bóken jıren saqal syrtqa shyǵyp ketisimen, tamaq ta ishpeı, búrkenip jatyp qalǵan. Tańerteń de qostaǵylar turǵansha jyldam kıinip, bir kese jyly aırandy jyldam juta salǵan da, qoıdy óriske órgize jónelgen.

Qazir tús aýa bastaǵan shaq. Aspan ap-ashyq bolsa da kún salqyndaý. Teristikten esken salqyn jelmen sarǵaıa bastaǵan shóp basy ızeń-ızeń etedi. Sol shóp basyn qoılar kirt-kirt julyp, óristi tynymsyz shıyrlaı beredi. Biraq júristeri burynǵydaı emes, báseńdeý, kúzge qarsy toǵaıyp, ishteri maılana bastaǵan sıyqtary bar. Kúnde osy ýaqytta qara sýmkasyn qampıtyp Maǵıra da kelip qalýshy edi. Tegi, ol da buǵan renjigen ǵoı. Renjimese qyzyl ala shyty jelpildep endigi bir qarasy kórinbes pe edi. Álde Jámesh: «Oǵan as aparǵansha ý apar» dedi me eken? Ne dese de meıli, bunyń kináli ekeni ras. Kináli ǵana emes, aıypty da. Aıypty emeı nemene, eger Jámesh zańsyz myltyq ustaǵany úshin shynymen sottalyp ketse... «Qurysyn, ondaı báleniń beti aýlaq!» Degenmen, Jámesh er jigit eken. Aýyzbastyryqqa birdeńe dámetken jıren saqal aqyryn maıpazdap: «İshiń bilsin», — degende: «İshim bilgenmen, seniń apandaı ishińe tastar bir túıir jemim joq», — dedi ǵoı. Qatyrdy atańa náletti! Bul sózi — aıdalyp ketsem de, seniń kómeıińe qoı tyǵyndap, arymdy aıaqasty etpeımin, namysymdy bermeımin degeni-aý. Bárinen de Myrzabekti satpaǵanyn aıtsańshy! Shyndyǵynda, Maǵıranyń áńgimesine qaraǵanda, maraldy alǵash kórgen de, ony «ataıyq» dep Jámeshti jeliktirgen de, birinshi bop atqan da sol Myrzabek emes pe? Sol jylanqurttaı ıreleńdegen nemeni Jákeń nesine qorǵap qaldy deseńshi! Eger anaý syryqtaı boıynda adamdyqtyń tıtteı jurnaǵy bolsa, keshegi kúni Jákeń on kún boıy tósek tartyp jatqanda kóńilin surap, bir ret at izin salar edi-aý. Bile-bilse sonda Jámesh kim úshin aýyryp edi? Soǵan kómektesem dep, sony sýdan shyǵaramyn dep turalap qalmady ma? Endi nege onyń jyrtysyn jyrtyp, óz basyn orǵa ıteredi?.. Kim bilsin, ózi túıgen bir syry bar shyǵar. Áıtpese Jákeń tym aqymaq jigit emes qoı. Aqymaq bolsa, aýzy ańqıyp, keshegi jıren saqalǵa tiri jemit bolmas pa edi...

Jıren saqal esine túskende, Bókenniń qabaǵy túıilip ketti. Túıilmeı qaıtsin, túnde ol buny uıattan tirideı óltire jazdady. Óıtip beti órtengenshe ólip ketkeni de jaqsy edi. Bóken on jeti jyl ǵumyrynda mundaı zalym, aıar adamdy kórgen emes. Ondaı adam bolady dese, buryn senbes te edi. Ózi bir jylan sıaqty adam eken. Jyp-jyly sóılep, jymıa kúlip kelip, bunyń ishi-baýyryna op-ońaı kirip ketti de, shyǵarynda jandy jerden shaqty da aldy. Budan ótken aıarlyq bar ma? Átteń, zań adamdary bireýdiń tumsyǵyn buzǵan, zańsyz myltyq ustaǵan, mashına aýdarǵan qylmyskerlerden buryn jıren saqal sıaqty zalym, paıdakúnem, paraqorlardyń sazaıyn tartqyzsa, shirkin! Qoǵamǵa da, adamdarǵa da bulardan keler zıan qanshama?! Bular ózine bir tıyn paıda túsirý úshin qansha jannyń janyn jábirleıdi, qanshanyń aryn qorlaıdy?! Eń ókinishtisi, osyndaı adamdardyń is-áreketi badyraıyp kózge kórinbeıdi tek, áıteýir, boıǵa belgisiz taraǵan ýdaı árbir adal jannyń júregin shym-shymdap syzdatady da turady. Átteń, sol ýdyń betin qaıtaratyn keremet bir kúsh bolsa. Ol kúshtiń bir mysqaly Bókenniń de qolynda bolsa... ne ister edi? İsti neden bastar edi?.. Kók aspanǵa kózin tigip jatqan Bóken oılanyp qaldy. Oılanyp jatyp, bir mezet: «Iapyr-aý, maǵan nege osy zań fakúltetine barmasqa?..» dedi ishteı. Bul oıy ózine unap ta ketti. Rasynda, buǵan nege zań fakúltetine barmasqa? Ony erteńgi kúni bitirip kelse, eń aldymen adamnyń táninen buryn, janyna jara salatyn jıren saqal sıaqtylarmen kúrespeı me? Áıtpese tarıhshy bop, muǵalim bop ne tyndyrady? Tyndyrar da edi-aý, sol mamandyqty kóńili asa qalaı bermeıtinine Bóken endi-endi sene bastaǵan sekildi. Bıyl oqýǵa muǵalim bolýdy emes, ánsheıin, bir ınstıtýtqa túsýdi ǵana maqsat etip barypty. Muǵalim bolýdy shyn kóksese, osynda kelgeli sol mamandyq jóninde bir ret oılanar edi ǵoı. Joq, ol qaperine de kirmepti. Sosyn baıaǵy trotýarda kezdesetin aq bas shaldyń «jumbaǵyn» da bul jýyqta ǵana sheshken. Shyndyǵynda, Bóken ózi oılaǵandaı barlyq pándi «beske» bilmeıdi eken. Ásirese tarıhty. Basqany qoıyp, óz halqynyń tarıhynyń betinde ǵana qalqyp júripti. Qalqyp júrgenin sońǵy aıda «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulamaǵa» qatysty birneshe roman oqyǵanda bir-aq bildi. Bildi de, bilimsizdigine qysyldy. Sondaı bilimmen tarıhshy bolǵysy kelgenin qaıtersiń?.. «Qoı, kelesi jyly qalaıda zań fakúltetine barý kerek. Qalaıda...»

Bóken bir sát maldas quryp otyryp, óriske kóz saldy. Qoılar kóp shashyraı qoımapty. Súlik qara otqa ábden toısa kerek, taıaq tastam jerde moınyn salbyratyp sulyq tur. Kún nedáýir tómen quldılap qalǵan. Bul saǵatyna qarap edi, ýaqyt úshten asqan eken. Kenet saǵatynyń aptalyq shkalasyna da kózi túsip ketti... «Pn»... Demek, búgin dúısenbi. Al aıdyń qaı kúni? Bóken qansha oılasa da taba almaı-aq qoıdy. Sonan keıin taıaýdaǵy bir este qalarlyqtaı kúndi eske túsirýge tyrysty. Jámesh ańnan aýyryp qaıtatyn qaı kún edi?.. Oıynda joq... Ózi Myrzabektikine barǵan kún she?.. Ol da belgisiz... O, tapty, tapty! Ótkende jorǵa Jumabek kelgende, onyń bir sózinen sol kúnniń 24 tamyz ekenin bul ańǵaryp qalǵan. Odan beri de, mine, tolyq bir apta ótti. Iakı búgin... búgin 1 qyrkúıek eken ǵoı. Bókenniń kókiregi qulazyp sala berdi. Bir asylyn joǵaltqandaı, ózegin áldeqandaı ókinish oty órtegendeı boldy. Búgin — oqýshylardyń mektepke barǵan kúni. Saǵynyp barǵan kúni. Qandaı baqytty jandar?! Olar myna Bóken sıaqty bastary máńgirip, kún sanynan jańylmaǵan shyǵar. Jańylǵandy qoıyp, oqý merzimi jaqyndaǵan saıyn ár kúndi saýsaqpen sanap, ýaqyt ótkize almaı sarǵaıǵan da shyǵar. Bókenniń ózi jylda sóıtetin. Bul úshin 1 qyrkúıekten qýanyshty, 1 qyrkúıekten kóńildi kún bolǵan emes. Ol kúni Bóken mektepke barlyq baladan buryn keletin. Keletin de, aldymen mektep baǵyna kirip, ózderi otyrǵyzǵan alma, shıe aǵashtaryn qyzyqtap, árqaısysynyń japyraǵynan ıiskep, sosyn ǵana klasqa betteıtin. Klastyń esigin ashyp qalǵanda, jańa syrlanǵan eden, partanyń ashqyltym ıisi burq ete túsýshi edi. Ashqyltym, bolsa da onyń ıisi buǵan sonshama jyly áser etetin... Sálden soń bar taza kıimderin ústerine japsyryp, bar taza kóńilderin keýdelerine syıǵyzyp, klastastary da kele bastar edi. Olarmen jaz qyzyǵyn bólisýdiń ózi qandaı tamasha edi?!. Artynsha kúmbir-kúmbir etip, alǵashqy qońyraý qaǵylatyn da, sholaq taıaǵyn syqyrlatyp, syltı basyp, Qasym aǵaı klasqa kire beretin. Jaıǵasyp otyrǵan soń ol kisi qashanǵy ádetinshe: «Jumyr jerde ne jańalyq?» — deıtin balalarǵa barlaı qarap. «Tynyshtyq», — deıtin balalar da ádetinshe bir aýyzdan jamyrap. Qasym aǵaıdyń kóńili sońda ǵana tynysh tapqandaı: «Tynyshtyq bolǵany jaqsy. Bári de tynyshtyqtyń arqasy ǵoı», — deıtin de, sabaq bastap ketetin...

Qyzyq adam edi-aý Qasym aǵaı. Tarıh páninen sabaq bergeninen be, álde soǵysqa qatysqandyǵynan ba, ol kisi kúndelikti saıası jańalyqtardy bilmeıtin oqýshyny keshirmeýshi edi. Sabaq ústinde keıde: «Latyn Amerıkasynda ne bolyp jatyr?», «Taıaý Shyǵystyń jaǵdaıy qalaı?» degen sıaqty suraqty kez kelgen oqýshyǵa qoıyp qalatyn da, bilmese, qatty renjıtin. Birde mynadaı da oqıǵa bolǵan. Bókender toǵyzynshy klasta oqyp júrgende, aqpannyń bir borandy kúni Qasym aǵaı klasqa túnere kirgen de: «Jumyr jerde ne jańalyq?» — degen oryndyǵyna otyrmaı jatyp. «Tynyshtyq», — degen balalar kúndegideı jamyrap. Qasym aǵaı sol sátte taıaǵymen edendi qoıyp qalyp, qalshyldap, «Qaıdaǵy tynyshtyq, ıapyr-aý, qaıdaǵy tynyshtyq?!» — dep ashýǵa býlyǵyp sóıleı almaı qaldy. Balalar tańdanyp, bir-birine qarasty. Eshkim eshteme túsinse buıyrmasyn. Ótken kúngi gazette jumyr jerde aıtarlyqtaı jańalyq joq sıaqty edi. Latyn Amerıkasy da, Taıaý Shyǵys ta bir sát damyl tapqandaı edi. Sonda bular bilmeıtin jerdiń endi qaı pushpaǵy jyrtylyp ketti eken? «Tynyshtyq deısinder, á? — dedi bir ýaqytta Qasym aǵaı sózin ary jalǵap. — Keshe anaý qanypezer Qaıypberdi áıelin soqqyǵa jyǵyp, aýrýhanaǵa túsirdi. Bes balasy shyryldap úıde qaldy. Osy da tynyshtyq pa? Budan ótken zulymdyq bar ma? Sender «tynyshtyq» deısińder ańqıyp. Álde bizdiń «Jambyl» sovhozy jumyr jerden bólek pe? Álde sender úshin bir el men bir el qaqtyǵysyp, soǵysyp jatpasa ǵana tynyshtyq bolǵany ma? Joq, aınalaıyndar, tynyshtyqtyń basy eń aldymen otbasynan, óz ortańnan bastalady. Otbasyna, óz ortasyna opasyz adam Otanyna da opa taptyrmaıdy...» Qasym aǵaıdyń osy sóziniń túp tórkinin Bóken endi ǵana túsine bastaǵan sıaqty. Oılap qarasa, birin-biri aldaıtyn, bir-birine ala kózben qaraıtyn, birin-biri sózben mújip, ary men janyn qorlaıtyn kesepat ortada qandaı tynyshtyq bolsyn? Ońdaı ortaǵa túsken adam qaıbir erkin júrip, erkin tynys alsyn? Nesin aıtasyń, Qasym aǵaıdyń árbir sózi bulardy tek adamgershilikke, adamdyqqa, adaldyqqa tárbıeleýshi edi, «Jaýym bar degen adamnyń ózi bireýge jaý», «Bireýdi jaman degen adamnyń ózi jaman» degen sózderi de Bókenniń búginge deıin jadynda. Ol kisiniń ózi de Bókendi tym jaqsy kórýshi edi. Adaldyǵy, shynshyldyǵy, eńbekqorlyǵy úshin mekteptiń bar qoǵamdyq jumysyn buǵan senip tapsyra beretin. Áli esinde, bul segizinshi klasqa kelgende, týra osy 1 qyrkúıek kúni, ol buny kabınetine shaqyryp alǵan da, aǵashqa kerilgen uzyn qyzyl lozýngany kórsetip: «Bóken, bar ónerińdi salyp, myna matanyń betine «ADAM — ADAMǴA DOS, JOLDAS JÁNE BAÝYR» degen sózdi jazshy», — degen. Bóken mataǵa úlken áriptermen badyraıtyp turyp osy sózderdi jazǵan da, sol kúni mekteptiń kire beris esiginiń mańdaıshasyna ilip qoıǵan. Sózdiń qudireti me, álde óz qolymen jazǵandiki me, keıin Bóken mektepke kirgen saıyn bul sózdi bir ret oqymaı ótken emes. Mıynda jattalyp qalǵany sondaı, keıde aýyzsha kúbirlep te aıtyp júretin. Taǵy bir qyzyǵy, birazdan soń buǵan kóz aldyndaǵy adamdardyń barlyǵy bir-birimen dos, joldas, baýyr sıaqty bop kórinetin boldy. Osy oıyna bul ishteı senetin de. Sengen kúıinde, sezimniń tap-taza móldir kúıinde mektepti de bitirip shyqty. Biraq bitirisimen aldynan anaý kózildirikti aq bas muǵalim shyqty... Jámesh, Myrzabek, jıren saqaldarǵa jolyqty...

Súlik qara kenet oqyranyp jibergende, Bókenniń oıy bólinip, ornynan ushyp turdy... Maǵıra!.. Qyzyl ala shyty jelpildep, býryl atymen týra qasyna jetkenshe bul ony baıqamapty da.

— Aınalaıyn, ábden sharshadyń-aý, — dedi ol bunyń janyna kelgende at ústinde turyp. — Qarnyń da ashqan shyǵar, úıge baryp, ystyq tamaq ish. Sóıt, úıge bar, qoıdy qotanǵa ózim ákelermin.

Bóken barmaımyn degendeı basyn shaıqap, etigimen jerdi syzǵylap tura berdi. Keshegi uıattyń ystyq taby betin áli kúıdirip turǵandaı. Maǵıranyń kózine týra qaraýǵa da dáti jeter emes.

— Endi neǵyp tursyń, barsańshy... Qosqa qaıta ber dedim ǵoı men saǵan.

Bóken úndegen joq. Ornynan da qozǵalmady. «Qosqa qaıta ber» deıdi. Qalaı qaıtpaq? Onda jatqan Jámeshke qaı betimen kórinbek?

Maǵıra atynan tústi de, bunyń janyna kelip otyrdy.

— Qoı, Bóken, bala sıaqty burtıǵanyń ne seniń? Qırap qalǵan ne bar? Qaıdaǵy bir qańǵyǵan qaýǵa saqaldyń saıqaldyǵyna bola adam óstip nalı ma eken? Onyń seni aldap torǵa túsirgenin Jámesh te túsinip otyr... Iá, aǵańnyń saǵan eshqandaı ókpesi joq. Ókpesi bolsa, «Bókenniń qarny ashty ǵoı, tezirek jınalsańshy» dep manadan meni asyqtyrar ma edi? Óriske ózi kelýge aıaǵynyń isigi qaıtpaı júr emes pe baıǵustyń...

Kózine qalaı jas tolyp ketkenin Bókenniń ózi de sezbeı qaldy. «Jámesh aǵa meni túsingen eken ǵoı. Ózine degen mysqaldaı aram nıetim joq ekenin biledi eken ǵoı», — deıdi ishteı kúbirlep. Keshke kórgende «satqyn, opasyz» dep ıt terisin basyna qaptaı ma dese, buny syrttaı aıap ta otyr eken ol. Budan artyq ne kerek?..

Bóken jedel basyp baryp súlik qaraǵa qarǵyp mindi de, qosqa qaraı taıpalta jóneldi.

Hİİ

Jaılaýǵa jorǵa Jumabek bastaǵan úsh adamnyń kelgenine úsh kún bolǵan. Kesheden beri olar eki otar qoıdy neshe qaıtara sanap, ólgen-jitken, joq-jitiginiń esebin shyǵaryp bolyp, mine, búgin keshke ǵana Jámeshtiń kıiz úıinde damyl tapqan jaılary bar.

Bóken bir-eki shyny shaı ishken soń, úlkendermen qatar otyra berýge yńǵaısyzdanyp, kúndegi ornyna — esik jaqtaǵy buryshqa kıimsheń qısaıa ketken. Biraq kózi men qulaǵy qonaqtarda. Olar ústine bilte sham qoıylǵan alasa dóńgelek ústeldi jaǵalaı maldas quryp, dastarqandaǵy bir tabaq et pen móltildegen qyrly staqandarǵa kezek qol júgirtip, gý-gý sóz, qyzǵan áńgimemen qyzara bórtip otyr — birin-biri qolpashtap, biriniń astyna biri kópshik qoıyp, jelpine túsedi. Kópten beri munda bas suqpaı ketken Myrzabek te búgin osynda, qonaqtarǵa araq quıyp, aldaryna as jaqyndatyp, quddy osy úıdiń ıesindeı bar bılikti óz qolyna alypty. Qozy qarny bultıyp, tór basynda otyrǵan jorǵa Jumabek tershigen mańdaıyn appaq oramalymen qaıta-qaıta súrtip qoıady. Ózi tym kóńildi. Ala kóleńke úıde aýmaǵy etti jyrtıǵan kózderi jylt-jylt etip, bolmashy sózge jyrq-jyrq kúlip, elden erek máz. Buǵan kerisinshe, janyndaǵy Jámeshtiń qabaǵy qatyńqy — jaıshylyqta kúreńitip, totyǵyp turatyn óńi qazir tipten túnere, tútige túsken. Kesh boıy bir aýyz til qatyp, tis jarǵan da emes, tek sóılegenderdiń ár sózin ishteı salmaqtap, saralap alaıyn degen syńaıy bar. Onymen tize tıistire jaıǵasqan qyryqtar shamasyndaǵy qatqan qara kisi jyp-jyp sóılep, jurtty aýzyna qaratady. Bul kisiniń vettehnık ekenin Bóken baıaǵydan biletin. Biraq osy jaılaýǵa kelgeli ony kórgeni keshe ǵana. Qatelespese, aty Májıt bolý kerek, mynalar jasynyń úlkendigin syılaǵany ma, «Máke, Máke» dep, shyn atyn atar emes. Osylardyń arasynan Bókenge bir unap qalǵan jan — jorǵa Jumabektiń ornyna zootehnık bolyp kelgen anaý ortadaǵy buırabas jas jigit. Kesheden beri ol úlkendi de, kishini de jatyrqamaı, ásirese Bókenge kóbirek jaqyndap, bunyń kóńilin bir kóterip tastaǵan. Aty Saǵynǵan eken. Kórshi sovhozda týyp ósipti. Taıaýda ınstıtýt bitirgen soń, osy «Jambyl» sovhozyna kelgen kórinedi...

— Jaryqtyq, jaılaýdyń aýasy tamasha-aq! Jaılaýǵa kelsem tamaqqa toıyp bermeımin, — deıdi vettehnık Mákeń tabaqtaǵy etke taramys qoldaryn sheńgeldeı salyp.

Jámesh myrs etti de qoıdy.

— Ras, aıtasyz, Máke. Jaılaýda tamaq sińimdi bolady. Myna maıly jerinen qarbyta-qarbyta asańyz, — dep, Myrzabek onyń aldyna maıly etterdi ysyra tústi. Sosyn tabaq shetinde moıny qylqıyp turǵan bir shısha aq araqty qyrly staqandarǵa jaǵalata quıa bastady.

— Maǵan quımańyz, — dedi Saǵynǵan óz staqanynyń betin ala qanymen jaýyp. — Jetedi. Boldym.

— Oı, Sáke, bunyń ne? Ákel, azdap quıaıyn da, — dedi Myrzabek onyń ydysyna qol sozyp.

— Joq, Myrzeke, boldym dedim, boldym. Ózderińiz ishe berińizder.

— Sen ne, bizden artyqsyń ba? Quısyn da kishkene, — dep, Mákeń de ony qystaǵan bop jatyr.

— Ósem deseń, ishpe, Saǵynǵan, ishpe, — deıdi jorǵa Jumabek jyrq-jyrq kúlip.

— Sonda siz ishpegendigińizden ósip otyrsyz ba? — dep Saǵynǵan oǵan tik qarady.

— Zorlamańdar balany. Quı maǵan onyń sybaǵasyn, — dedi Jámesh Myrzabekke. Myrzabek onyń staqanyn shúpildete toltyryp berdi.

— Qaı qastyǵyń bar, Myrzabek? Óltireıin dep pe ediń? — dedi osy sátte sorpa quıyp otyrǵan Maǵıra.

— Eshteńe joq, Maǵash, bizdiń Jákeń osydan óle qalmas.

— Ólsem de jastyǵymdy ala ólermin. — Jámesh Myrzabek pen jorǵa Jumabekke kóziniń astymen bir qarady da, staqandy aýzyna bir-aq tóńkerdi.

— Má, zakýsıt et, — dep Myrzabek bir sheńgel etti Jámeshtiń aýzyna tosa berip edi:

— Ózimniń de qolym bar, — dep Jámesh onyń qolyn qaǵyp jiberdi.

— Bizdiń Jákeńniń ashýy qatte-e-e, qatte-e, — dedi Myrzabek ótirik kúlgen bop.

Maǵıra birkelki appaq keselermen dastarqanǵa ystyq sorpa jaǵalatty. Jorǵa Jumabek bir jaq ezýinen shı júgirtip, tisine qystyrylǵan etti tazalap otyr. Myrzabek stol astynan jáne bir shıshany sýyryp alyp, taǵy quıýǵa kirisken.

— Jaryqtyq, jaılaýdyń aýasy tamasha-a! — deıdi Mákeń sorpasyn soraptaı túsip. — Tamasha-a!..

— Ala jazdaı osyndaı aýany simirip júrgen myna Myrzabek pen Jámeshtiń ne armany bar?! — Jorǵa Jumabek selkildep kúlip aldy da, tisin tazalaǵan shıdi irgege qaraı shertip jiberdi.

Jámesh oǵan alaıa qarady. Biraq eshteńe degen joq.

— Jigitter!.. A, Jumeke, Jáke... Mynany iship tastamaımyz ba?.. Sáke, saǵan da aıtam, davaıte, alyp qoıaıyq. Otyramyz ba betine qarap mólıip?.. — Myrzabek staqanyn joǵary kóterdi.

— Myrzeke-aý, ánsheıin únsiz syńǵyta beremiz be? Birdeme aıtyp... bireýge tilek aıtyp degendeı... Máselen, aramyzda bir sovhozǵa dırektor bop ósip bara jatqan adam bar degendeı... — dep Mákeńniń kózi kúlimsirep jorǵa Jumabek jaqqa ıek qaqty.

— Ras-aý, jigitter, Jumekeń úshin biz nege almaımyz? Jumekeńe birer jyly tilek aıtsaq, aýzymyz qısaıyp kete me?.. Endeshe... — dep Myrzabek qyzyna tik turdy. — Endeshe Jumekeń úshin bárimiz ishýimiz kerek. Sáke... Saǵynǵan, sen de...

— Joq, men ishpeımin.

— Jumekeń úshin de me?

— Kim úshin bolsyn, meıli. Jámesh óz staqanymen dastarqandy taq etkizdi.

— Qınamańdar balany! Quıyńdar maǵan sybaǵasyn.

— Jámesh-aý, ólesiń ǵoı... Jetedi ǵoı saǵan. — Maǵıra oǵan dastarqan ústinen sozyla umtylyp edi, Jámesh:

— Ket bylaı! — dep ıterip tastady. — Káne, Myrzabek, quı maǵan!

Myrzabek oǵan taǵy da lyq toltyra quıyp berdi. Jámesh jorǵa Jumabekke aıtylar tilekti kútpeı-aq, qolyndaǵy araqty taǵy da dem almaı tóńkerip tastady. Onyń ár qımylyn baǵyp jatqan Bóken de endi shoshyna bastaǵan. «Iapyr-aý, Jákeńe ne bolǵan? Nege kóp iship otyr? Myrzabek nege buǵan ádeıi toltyra-toltyra quıady? Rasynda, qaı qastyǵy bul?..»

— Jámesh, sen Saǵynǵandy qaıta-qaıta «bala» deısiń. Ol saǵan bala emes, búginnen bastap bastyq qoı, zootehnık qoı, — dedi Mákeń álde ázildegeni, álde kekegeni belgisiz.

Jámesh oǵan jalt buryldy:

— Á, solaı ma?! Sender, vettehnık, zootehnıkter, ózderińdi bastyq esepteıdi ekensińder ǵoı, á? Urdym sendeı bastyqtardy! Ala jazdaı jaılaýǵa bir kelmeı, maldy bir kórmeı, endi el etekke kósherde kelip ap, «bastyq» deıdi bul maǵan aýzy maıysyp. «Jaılaýdyń aýasy támáshá-á» dedi tamsanyp. Osy aýany apta saıyn jutyp-jutyp ketseń, bireý senen qyzǵanatyn ba edi, a?..

Mákeńniń moıny salbyrap barady. Qarsy bir aýyz sóz aıtýǵa dármeni joq. Sony sezgendeı Jámesh te talaıdan beri kókiregine tolyp qalǵan ashshy zapyrandy túıdek-túıdegimen tóge túsedi:

— Eger qudaıshylyǵyń bolsa, aıtshy óziń, Májıt, sen vettehnık bolyp, mal dárigeri bolyp, bes jylda meniń otarymnan bir qoı emdediń be? Joq. Bizge ákelip bergen dári-dármegiń boldy ma? Joq. Qoı jaıyna qatysty veterınarlyq keńes berdiń be? Joq. Tek bilgeniń — ólgen malǵa akt jasaý, kóbirek ólse, malshyǵa tóletý. Basqa ne tyndyrdyń sen «bastyq» bolyp, a?

— Áı-áı! Úlken adamnyń betinen alǵandy qoı! — dep jorǵa Jumabek byrtyq saýsaqtarymen stoldy tyq-tyq etkizdi.

— Oı, saǵan ne joq, eı?! — dedi Jámesh oǵan jırenishti kóz ben. — Óz artyń taza bolmaǵan soń, qysyp otyrmaısyń ba jaıyńa.

— Ne, meniń artymdy sen bylǵap qoıyp pa eń?

— Burynnan bylǵanǵan dúnıege qolymdy aramdap nem bar?

— Qysqart!

— Qysqartpasam ne isteısiń? Maǵıra ornynan ushyp turyp, Jámeshtiń ıyǵynan tartty:

— Qoıshy, Jámesh, boldy ǵoı. Eregespeńdershi, qurǵyr.

— Ary tur, aralaspaı. — Jámesh Maǵıranyń qolyn ıyǵynan silkip tastady da, jorǵa Jumabekke oqty kózin qadady. — Iá, aıt, qysqartpasam ne isteısiń? Shaýyp alasyń ba?

— Qysqartpasań, eki aıaǵyńdy bir etikke tyǵam. Áıteýir, ketedi ǵoı dep batyrsynýyn bunyń! Baıqa, ketsem de quıryǵyńa qońyraý baılaı ketemin, bilemiz seniń kim ekenińdi... Baıaǵyda osy sovhozǵa tuldyr jalańash kelip ediń, endi jal bite bastaǵan-aý.

— Meni jarylqaǵan sen ekensiń ǵoı.

— Men bolmasam, sovhoz. Alty jylda sovhozdy az jemegen shyǵarsyń? Qozyńdy toqtyǵa, toqtyńdy qunan qoıǵa aıyrbastap, urlap-jyrlap mashına alǵanyń ótirik pe?

— Oı, ishegim! — Jámesh ishin basyp, selkildep al kep kúlsin. — Buǵan endi ne deıin?! Oı, ishegim!..

— Jámeshtiń ol «urlyǵyn» siz qaı ýaqyttan beri bilesiz? — dedi Saǵynǵan jorǵa Jumabekke.

— Bul qoıshy bolǵaly ne istep, ne qoıǵanynyń bári munda, — dep, jorǵa Jumabek qolyn kóterip, maıly alaqanyn kórsetti.

— Endeshe nege ony búginge deıin jasyryp keldińiz? Nege joǵarǵy oryndarǵa bildirmedińiz?

— Qaıtemiz sorlatyp... bala-shaǵasyna obal da... Jámesh kúlkisin kilt tyıa qoıdy:

— «Bala-shaǵasyna obal da» deısiń be? Sen odan da: «Ózim taza bolmadym. Artymnan shı shyǵa ma dep qoryqtym» demeısiń be?.. Konechno, kajdyı merıt po svoeı mere ısporchennostı, seniń oıyńsha, men mashınany «urlap-jyrlap» alǵan ekem ǵoı. Eger bile bilseń, butyna teri shalbar kıip, qoıdy ógizben jaıatyn baıaǵy qoıshy joq qazir. Búginde kez kelgen malshy meniki sıaqty bes myńdyq «Zaporojesti» aılyq aqshasymen de alýǵa shamasy bar. Al seniń túbińdi qazbaı-aq qoıaıyn...

— Qazǵanmen ne tabasyń?

— Sen kóp bylshyldy qoı da, menen alǵan on bir qoıdy ornyna sal.

— Qaıdaǵy on bir qoı?

— Bilmeı qalǵanyń... Byltyrǵy jyly «Jıgýlı» alǵaly jatyrmyn dep aıdap áketken bes qoı, bıyl qysta basshylarǵa dep bir-birlep alǵan alty qoı esińnen shyǵyp ketti me?

— Men senen eshqandaı qoı alǵam joq.

— Ne deıdi, eı, mynaý, ne deıdi?! Áı, Maǵıra, mynaýyń ne ottap otyr?!

— Jumeke-aý, alyp edińiz ǵoı, umytyp qaldyńyz ba? — deıdi Maǵıra jalynyshty únmen.

— Joq, men senderden tyshqaq laq kórgem joq, — deıdi jorǵa Jumabek miz baqpaı. Jámesh dir-dir etip, qalshyldap Myrzabekke buryldy:

— Áı, qudaıshylyǵyńdy sen aıtshy. Byltyrǵy jyly Qaraqystaqta otyrǵanda, seniń kózińshe mynaý alty qoıdy aıdap áketti emes pe?

Myrzabek kúmiljip jorǵa Jumabekke qarady.

— Aıt qashan budan qoı alǵanymdy!.. Qarashy jala jabýyn!

— Myrzabek-aý, shyndyǵyńdy aıtshy, alyp edi ǵoı, — deıdi Maǵıra jylamsyrap.

— Aıtyńyz shyndyqty! — deıdi Saǵynǵan da qosarlanyp.

— Aıt, aıt! — deıdi Jámesh te qaltyrap. Myrzabek tymyraıyp sál otyrdy da:

— Men eshteme kórgem joq, — dedi shimirikpesten.

— Ah, solaı ma?! — Qas qaǵym sátte Jámeshtiń judyryǵy Myrzabektiń betine shylq ete qaldy. Ol shalqalaı qulap túskende, jorǵa Jumabek esikke qaraı eńbekteı qashty. Jámesh yrshyp baryp, onyń ústine qona túsken:

— Má, sen de al sybaǵańdy, má!

Kenet bireýdiń aıaǵy stoldy aýdaryp ketti de, sham jalp etip óship qaldy... Qap-qarańǵy... Kıiz úı ishi apalas-tópeles... Yrs-yrs etken únder... Kimdi kimniń soǵyp jatqany belgisiz...

— Má, al sybaǵańdy, má!..

— Áı, ákeńdi... má, sen de al!..

— Qudaı-aý, qoısańdarshy! Ne boldy senderge, túge?! — Maǵıra ne isterin bilmeı ary-beri bezek qaǵady...

Bir buryshta eki bala shyr-shyr etedi... Bosaǵa tusynda dirildep Bóken tur.

— Oıbaı-aı! Óltirdi, óltirdi!..

— Mine, saǵan ólgen, mine!..

Judyryqtar shylq-shylq tıedi... Áldekimniń aıaǵynyń typyrlaǵany bilinedi... Áldekim aýyrsyna yńyrsıdy...

— Myrzash-aý, qaıdasyń?! Óltirdi ǵoı mynaý!..

— Myrzash deıdi, atańa nálet! Má, saǵan Myrzash!..

Endi bir ýaqytta úıme-júıme tóbelestiń arasynan bireý sytylyp shyqty da, esikten tura qashty... Sońynan ekinshisi... úshinshisi...

— Ittiń balasy, erteń seni ıtjekkenge aıdatpasam, Jumabek atym óshsin!

— Aıdatý kerek, qurtý kerek kózin!

— Qazir aýylǵa shabý kerek! — deıdi syrttaǵy daýystar dabyrlap.

— Jiber deımin saǵan, jiber! — deıdi úı ishinde Jámesh bulqynyp.

— Qoıyńyz, Jáke, ashýyńyzdy basyńyz, — deıdi Saǵynǵan onyń belinen qapsyra qushaqtaǵan kúıi bosatpaı.

Attaryna minip úlgergen úsheý tymyq túndi dúrsildetip áldeqaıda shaba jóneldi. Eki ıt olardy talaı jerge deıin abalap shyǵaryp saldy da, qaıtyp kelip úı irgesinde uzaq-uzaq ulydy... «Óz bastaryńa kórinsin», — dedi Bóken kúbirlep.

Hİİİ

Tańerteńnen beri aq jańbyr sylbyraı jaýyp tur. Up-usaq maıda tamshylar denege jelimdeı jabysyp, salqyn syzy súıekten ótedi. Bir jaýsa birneshe kún tolastamaı, eki ıyqtan basyp, eńseni de eze túsetin kúzdiń kóńilsiz jańbyry osy... Tunjyraǵan aspan... Tunjyraǵan kóńil... Sur shekpeniniń ishine moınyn tyǵyp, súlik qaranyń ústinde búrisip turǵan Bóken mezgildiń qaı mólsher ekenin de bilmeıdi. Shamalaýynsha, tús áldeqashan aýyp ketken sıaqty. Álginde óristiń tómengi jıegimen eki adam jele jortyp etekke túsip ketip edi, solardan shyǵa almaı qaldy ma, álde jańbyrdan qorǵalap otyr ma, kúnde tús áletinde tepeń qaǵyp jetip keletin Maǵıranyń da búgin qarasy joq. Múmkin, jaı demalyp jatqan bolar. Túnde Saǵynǵan ekeýi Jámeshti tynyshtandyra almaı qatty sharshap edi. «Qor etip ketti, jer etip ketti meni olar!» — dep alasuryp syrtqa umtylǵan ony ábden silesi qatyp qulaǵansha ekeýi eki ıyǵynan ustady da otyrdy. Sonda Bóken Saǵynǵanǵa tipten rıza bolǵan. Eger onyń ornynda basqa adam bolsa qaıter edi? «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy» degendeı, jorǵa Jumabekterdiń sózin sóılep, sońdarynan erip kete berer me edi, kim bilsin... Keshegi janjaldan keıin onyń Jámeshtiń úıinde qalyp qoıýynyń ózi ádilettiń qaı jaqta ekenin túsingendigi-aý, sirá...

Bóken súlik qarany sıpaı qamshylap óristiń etegine túskende, qos jaqtan shoqytyp kele jatqan bir kók attyny kózi shaldy... Saǵynǵan. Shamasy, aýylǵa asyǵyp barady-aý... Biraq tańerteń ol «erteńder qaıtam» degen sıaqty edi... Álde úıde birdeme bolyp qaldy ma? Osy oıdyń basyna oralýy muń eken, Bókenniń denesi qaradaı qaltyrap ketti. Sosyn kútip tura berýge shydamy jetpeı, bul da Saǵynǵannyń aldynan qarsy shapty.

...Ekeýi sýy qurǵap qalǵan kishkentaı jylǵanyń boıynda kezdesti.

— Tynyshtyq pa, aǵa? — dedi Bóken salǵan jerden.

— Qaıdan tynyshtyq bolsyn... — dep Saǵynǵan qabaq shytty. — Eki mılısıoner kelip, Jámeshti alyp ketti. Álgi Jumabek tún ishinde aýylǵa jetipti ǵoı.

— Qashan áketti? — dedi Bókenniń daýsy dirildep.

— Jańa ǵana... Jámesh keterinde saǵan «Malǵa ıe bolsyn» dedi. Men sony aıtqaly keldim... Qazir ózim de aýylǵa attanyp baramyn.

— Olar qaı jolmen ketti?

— Anaý tóte jolmen.

Bóken at basyn shuǵyl Jámeshter ketken jaqqa burdy da, shaba jóneldi.

— Aý, qaıda barasyń?! Qaıt keıin!

Bóken bul sózdi estimegendeı, súlik qaraǵa qamshyny ústi-ústine sala tústi. Qamshy tıgen saıyn ol da shabysyn údetti dersiń! Aıaq astynda jer dóńgelep qalyp barady... Aldan sýyq jańbyr betti urady... Jańbyrdy da, jerdiń oı-shuqyr, ura-jyrasyn da eleıtin Bóken emes, tistenip alyp, atyn qaıta-qaıta tebine beredi. Asýdan asyp ketkenshe mılısıonerlerdi qalaıda qýyp jetý kerek. Aıtý kerek barlyq shyndyqty. Bilsin shyn kináli kimder ekenin. Jazalasyn solardy da, jalǵyz Jámeshti sorlatpaı.

— Shý, janýar, shý!

Shalshyqty jerdi shalpyldata shaýyp, tastaqty jerden tasyrlata ótip, súlik qaranyń qoltyǵy sógile siltep keledi. «Silte, janýar, silte! Ádilet jolynda ólip ketseń de siltep qal!..» Ádilet deıdi-aý, ádilet degen qaıda sol? Kimde ol? Alǵan qoıyn «almadym» dep tanyp ketken jorǵa Jumabekte me? Álde onyń alǵanyn kórip turyp «kórmedim» degen Myrzabekte me? Iapyr-aý, adamdar jeme-jemge kelgende keshegi dámdestikti de, kóńildestikti de — bárin umytyp, birin-biri op-ońaı satyp ketedi eken ǵoı. Budan ótken opasyzdyq, budan ótken ozbyrlyq bar ma?.. Bárinen buryn adamǵa adamnyń janashyrlyǵy, aıaýshylyǵy nege joq? Ótkende Jámesh on kún boıy tósek tartyp, sandyraqtap jatqanda kim kóńilin surap keldi? Kim aýyldan dáriger shaqyrdy? «Erteńnen qaldyrmaı vrach jiberem», — dep ketken jorǵa Jumabek sol betimen izim-ǵaıym joǵaldy emes pe? Endi ózi birer judyryqty kótere almaı, bir-aq kúnde ıt ólgen jerge mılısıa shaqyrǵan túri mynaý. Eger Jámesh ólip jatsa, qazasyn habarlaýǵa ol osyndaı shapshań qımyldar ma edi?.. Áı, kim bilsin, kim bilsin...

Jańbyr tolassyz sylbyrap jaýyp tur. Tunjyraǵan aspan... Tunjyraǵan kóńil... Qoıny-qonyshynan sýy sorǵalaǵan Bóken tebine túsip, áli de shaýyp keledi. Shaýyp kele jatyp ótken kúnderin oılaıdy...

Ne kerek, eki jastyń birine kelmeı ómir joly buny soqpaǵy mol súrleýge qaraı súıreı jónelipti. Mektepti medalmen bitirse de, birinshi jyly-aq oqýdan joly bolmady. Instıtýtqa barǵanda 5 dekabrıst pen 28 panfılovshynyń aty-jónin tolyq bilmegeni úshin moıny astyna qaıyryldy da qaıtty. Sonan soń sovhoz basshylaryna qyrsyǵyp, qaradaı qystyǵyp júrgen Jámeshke tap boldy. Qoıdy bir kún ash, bir kún toq baǵyp, aqsaq-toqsaǵyn túgel emdep, osy úıdiń otymen kirip, kúlimen shyqsa da, Bóken Jámeshten bir aýyz jyly sóz estigen joq. Sóıte tura ony ishteı aıaıdy da. Ómirde bir joly bolmaı júrgen adam sol sıaqty kórinedi buǵan. Ózi de tym birbetkeı, qyrys qoı. Sol minezinen tapqan paıdasy káne? Endi onyń sózin kim sóılep, kim aqtap alady?.. Joq, degenmen, bolǵan jaǵdaıdy mılısıonerlerge túgel baıandaý kerek. Zańnyń, ádilettiń adamdary ǵoı, túsinetin shyǵar...

Bóken salyp uryp bir jotanyń ústine shyǵa kelgende, tómende saı tabanynda sar jelip bara jatqan úsh salt attyny kózi shaldy. Solar...

— A-a-a-aı, toqtańdar! Kúte turyńdarshy sál!

Úsh salt atty kilt toqtaı qaldy. Bóken eńiske quıyndata shapty. Alysqa uzamaı qýyp jetip alǵany jaqsy-aq boldy. Shyndyqqa kózderi jetse, qazir olar Jámeshti bosatyp ta jiberer...

— Áı, ne jetti? Ne kórindi shapqylap? — dedi Bóken jandaryna kelgende, qyzyl shyraıly jas mılısıoner.

— Aǵaılar, bul kisi kináli emes... Kináli ǵoı, biraq... — Bóken abdyrap, entigip sóziniń sońyn jutyp qoıdy.

— Bala, óziń kimsiń? — dep egdeleý kelgen qaratory mılısıoner jup-jumsaq til qatty.

— Aǵa, men... men myna kisiniń kómekshisimin, — dedi Bóken eki ıyǵy salbyrap, jaǵy sýala túsken Jámeshti nusqap.

— Kómekshimin dep... sen bunyń qylmys jasaǵanyna da kómektesken shyǵarsyń? — dep álgi qyzyl shyraıly jas mılısıoner buǵan tesile qarady.

— Joq, kómekteskem joq... Men qarap turdym.

— Qarap tursań, aıtshy, bala, tóbelesti bastaǵan kim? — Egdeleý mılısıonerdiń bul suraǵy Bókendi qatty qınady. Ne dese eken? Aldymen qol kótergen, árıne, Jámesh. Ony qalaı jasyra alady? Ótirik aıtýǵa qalaı aýzy barady?

— Tóbelesti bastaǵan Jámesh aǵa. Biraq...

— Áı, sen biraq-syraǵyńdy qoı, — dedi jas mılısıoner zildi únmen. — Qylmysty adamdy, jazyqsyz eki kisini soqqyǵa jyqqan adamdy sen nege kináli emes dep shyjbalaqtaısyń, á?

— Kináli ǵoı, biraq...

— Aıt, aıt. Kórgenińdi jasyrma, — dedi egdeleý mılısıoner júzin jylytyp.

— Ne aıtqyzatyny bar... Jaýynnyń astynda turamyz ba osynyń myljyńyn tyńdap...

— Aıtsyn, sózin bólme.

— Bul kisiniń tóbeles shyǵarǵany ras, — dedi Bóken nyq daýyspen. — Nege deseńiz, zootehnık Jumabek ótken jyly bulardan «keıin ornyn toltyram» dep on bir qoı alypty. Endi sony ol «almadym» dep tanyp ketip otyr. Alǵanyn kórgen Myrzabek degen qoıshy da bet baqtyrar emes. Janjaldyń bári osydan shyqty, aǵa.

— Mynany tanımysyń? — dep jas mılısıoner taqym astynan bir myltyqty sýyryp aldy... Jámeshtiń myltyǵy. Qap! Ótken jolǵy jıren saqal jetkizgen eken ǵoı. «Qudaı bir jaýsa, terek eki jaýdy» degen osy da. Qap!

— Tanısyń ba deımin saǵan?!

— Tanımyn.

— Tanysań, jónińe zyt! Sýdan taza, sútten aq adamdy tapqanyn bunyń! — Jaraıdy, bala, sen qaıta ber, — dedi egdeleý mılısıoner. — İstiń aq-qarasyn tergeý orny teksere jatar.

Mılısıonerler at basyn jolǵa saldy. Jámesh ketip bara jatyp artqa moıyn burdy da:

— Qaıt, Bóken, saǵan sendim, — dedi jup-jumsaq únmen.

...Jańbyr áli de sylbyraı jaýyp tur. Súlik qara da sylbyraı júrip keledi. Taý basyna tuman shókken. Jer laısań. Jol buralań. Bul jolda Bóken adaspasyn biledi. Jańbyr sońynda jadyrap shyǵar kún bar, kózińdi ashyp, kóńilińdi jubatar jaryq bar. Jaryq bar jerde er jigit joldan jańylar ma?..

---