InfoHub Logo

1

Meniń ájem jasy júzden asqan aýylymyzdaǵy eń kári kempir edi. Júzden qansha asqanyn ózgeni qoıyp ózi de bilgen emes, jasyn suraǵan adamǵa qaı ýaqytta da qyzyl ıegin maljańdatyp: «Shúkir, túzden astyq qoı», — dep otyrýshy edi jaryqtyq. «Assa asqan shyǵar, men osy elge kelin bop túsken kezde kekse qatyn edi, odan beri qaı zaman! Biz de, mine, jetpisti jelkelep qaldyq qoı», — der edi ondaıda, kúndiz ájemizben bir mezgil shúıirkelesip ketetin Bıbish degen kórshi apamyz. Bul sózdi ájem estise de estimegendeı bolyp, qolyndaǵy qoıdyń uıysqan júnin únsiz tútip otyra beredi. Al otyratyn orny — qysy-jazy bir-aq jer — tór basyndaǵy tórt kózdi qos terezeniń aldy. Qos tereze túbinde ortasy alashabyr bulttaı oıdym-oıdym ydyraǵan, jıekteri jyrym-jyrym jyrtylǵan eski qara syrmaq jatady. Ájemniń bul úıdegi eń qymbaty, eń asyly, «meniki» deıtin jalǵyz menshigi de — osy qara syrmaq edi. Sol syrmaqtyń ústinde ol shoqıyp otyryp, erteden keshke deıin jún túter edi. Onyń qýraǵan shybyqtaı qý súıek saýsaqtarynyń ushynan qandaı jún ótpeıdi deısiń: tap-taza etip jýylǵan túıirtpek-túıirtpek aq jún... tútkende qoqymy saýlap túsip jatatyn kir-kir qara jún... ustaǵanda qolyńa shaıyrdaı jabysatyn shýashty, ıisti jún. Ájeme bulardyń báribir, jún bolsa boldy — túte beredi. Keıde janyndaǵy qaptyń túbi kórinip qalsa, qoldary qaltyrap, álde bir asylyn joǵaltqandaı jan-jaǵyn bos sıpalap: «Áý-ý, Sáýlósh, qaıdasyń? Barmysyń, túge? Myna qurǵyryń bitip qaldy ǵoı. Birdemeń bolsa, ákelseńshi!» — dep, ólip bara jatqandaı daýysy qyryldap, jandarmen sheshemdi shaqyrar edi. Sosyn óz boıyndaı kenep qap tyrsıa tolyp qasyna qaıta oralǵanda, «oıpyrmaı, buǵan da jettim-aý!» degendeı jany birtúrli jaı taýyp qalýshy edi.

E-e, Bıbish apam aıtqandaı, odan beri de mine, qaı zaman! Sol kúnderi sol ájemniń tútip otyrǵan júnin ala qashyp, baıqus kempirdi zar qaqsatyp júretin bes jasar Berik te, ol jaınamazǵa jyǵylyp jatqanda ústine qarǵyp shyǵyp, at qylyp minip alatyn tórt jasar Nurjan da qazir qyrma saqal qyryqtyń ústine shyqqan. Sol kúnderi sol ájem men Bıbish apanyń baıaǵy Nurym «kámsamol» týraly sybyrlaı aıtqan áńgimesin bir buryshta úreılene tyńdap otyratyn myna meniń de búgin saqalyma aq kirgen. Al ájem? Qaıran ájem! Sonaý bir kóktemniń jyly shýaq kúninde aq kebinge oraǵan bir tutam denesin jer qoınyna berisimen-aq ústine asyǵys-úsigis úıe salǵan «tóbedeı» topyraq ta qazir jermen-jeksen bolyp ketken. «Elý jylda — el jańa, júz jylda — qazan» degen osy — bári de jańarǵan, bári de ózgergen. Tek... báz baıaǵy qalpynan aınymaı, sol synymen, sol syrymen búginge jetken bir ǵana dúnıe bar. Ol — meniń jadymda máńgi jattalyp qalǵan ájemniń tiri kezindegi beınesi. Jandy beıne! Qozǵalatyn, júretin, sóıleıtin beıne. Bul beıneniń jyl ótken saıyn ajary ashyla túspese, basyla túskenin baıqamaımyn. Biraq... kókiregimde de, kóz aldymda da ámse tiri adamdaı kórinetin osynaý beıne júregime ylǵı da jyly shýaǵyn shashyp turady dep jáne aıta almaımyn, kerisinshe onyń qos terezeniń aldynda qý súıek qoldary erbeń-erbeń etip, mańaıynan tútetin jún izdep jantalasqan sátteri, endi birde aldyndaǵy jaınamazynan aıyrylyp qalyp, ahylap-úkilep otyratyn múskin de múshkil hali kóz aldyma kelgende júregim muzdap, kókiregim syzdap qoıa berer edi. Sondaı kezde onyń: «O, Qudaı! Osy qudaısyzdarǵa mazaq qylyp, qor qylyp qoıǵansha nege almaısyń meni, Qudaı!» dep kúıine zarlaǵan daýsyn da ap-anyq estigendeı bolamyn. Tóbe quıqańdy shymyrlatar osy bir sózderdiń jańǵyryǵy sosyn meni sonaý este joq eski kúnderdiń jińishke súrleýine qaraı súıreı jóneler edi...

2

Iá, ájem desem, kóz aldymda nebir kóne sýretterdiń kólbeń-kólbeń kóshe bastaıtyny ras. Mine, men solardyń uzaqsonar tizbegine taǵy da kóz salyp otyrmyn. Mundaǵy, ásirese, myna bir kórinistiń túr-túsi, boıaý óńi ózgelerden erekshe — arada qanshama jyl ótse de ol baıaǵy jap-jańa, tap-taza qalpyn aına-qatesiz saqtap qalǵan. Biraq surǵylt. Tym surǵylt. Oǵan qaraǵan saıyn eńsemdi bir nárse eze túskendeı bolady. Sóıte tura báribir qaraı beremin. Óıtkeni osyndaı myń-san kórinisterden turatyn meniń Ómir degen Uly álbomymnyń eń alǵashqy beti de týra osy sýrtpen ashylar edi. Budan burynǵysynyń bári de men úshin tek buldyr-saǵym birdeme ǵana. Al mynaý?... Mynaý naǵyz tiri ómirdiń ózi ǵoı.

...Seldir-seldir qaraǵaıly ıen taýdyń eteginde erbıip turǵan eski qystaý — dálireginde, bórenelerden qıyp salǵan, syrty sylanbaǵan jataǵan qara úı. Biraq úı degen aty bolmasa, tórt qabyrǵadan basqa túgi joq, sary topyraqpen jabylǵan jadaǵaı tóbesinde tek shoshaıǵan sholaq murja men ár jerinde bir qyltıyp ósken alabota ǵana kórinedi. Osy túrine qaraı buny eńseli úıdiń janyndaǵy eski monshaǵa kóbirek uqsatar ediń. Sol monsha sekildi onyń ishi de kózge tym qorash, tym júdeý. Topsasy bosaǵan syrtqy esikti syqyrlata ashyp ishke kirseń, arajikteri yrsıyp-yrsıyp jatqan taqtaı eden aıaq basqan saıyn shıqyldap, oıbaı salyp qoıa beredi. Tórde — júk etip jınap qoıǵan tósek-oryn, kórpe jastyq. Esik tusyndaǵy tómengi buryshta — búıiri jyrtyq temir pesh. Kún batar jaqqa qaraǵan eńkishteý alasa terezeden taltústiń ózinde jaryq edenge jartylaı ǵana túsip turady.

Áne, sol terezeniń aldynda butynda bir tutam kók trýsıginen basqa lypasy joq, jalańbas, jalańaıaq, úsh-tórt jasar qara bala shyr-shyr etip, jylap tur. Jylap turyp tyrbıǵan kishkentaı qoldarymen tereze shynysyn sabalap ura beredi. Eki kózi anaý úıden elý qadamdaı jerdegi tóbesi jabyq uzyn qoıqoranyń jelke tusyndaǵy qara qabaqta. Qara qabaqtyń tik qaptalyn qıǵashtaı qıyp jatqan jalǵyzaıaq jolda, ánekı, bul balanyń ájesi úıdegi jalǵyz sıyrdy, ózi de, tátesi de, bári de jaqsy kóretin syńar múıiz qyzyl sıyrdy súıreı jetelep, alysqa uzap barady. Bir qolynda — sıyrdyń bas jibi, ekinshi qolynda — taıaq. Taıaqty jerge girsh-girsh qadaǵan saıyn kımeshek-shylaýyshty daǵaradaı basy kegjeń-kegjeń etedi. Bala terezeden bárin kórip tur. Kórip turyp jer tepkilep jylap tur.

— Apa-a-aý, — deıdi alystaǵy ájesine aıqaılap. — Sút! Sút!... Men sútsiz qaldym ǵoı, apa! Sú-út!

Ony sona-aý qıadaǵy apasy qaıdan estisin, eńkeńdeı basyp qara qabaqty qıǵashtaı tartyp barady. Qabaqtyń ústi — kóktemniń jyly shýaǵyna bógip, býsanyp jatqan kókpenbek egistik. Apasy qazir oǵan da jetedi. Oǵan jetti degenshe bári bitti de. Ári qaraı eńis... Áp-sátte apasy ǵaıyp bolady. Sosyn sıyr da joq, sút te joq.

— Apa-aý, qaıda kettiń sen? Ketpeshi! Sen ketseń men sútti qaıdan ishem, apa-aý! Sút!Sú-út!

Bala shyryldap jylap tur. Áne, apasy kók belestiń ústine de shyǵyp úlgerdi. Oǵan shyǵysymen... boıy birtindep alasa berdi de, aqyry aǵarańdaǵan kımeshek-shylaýshymen birge aldymen ózi, sonan keıin arqasyna uzynnan búktep, kóldeneń tastaı salǵan qara syrmaǵymen birge qyzyl sıyr da bel astyna múlde sińip, joq boldy.

— Sú-út! — dedi bala sońǵy ret. — Sút joq endi! Joq!...

Ol osyny aıtty da, óksigin basa almaı, ishin solqyldata tartyp, tereze túbine etbetten jata ketti. Óstip qansha jatqany esinde joq, ne zamatta syrtqy esiktiń syqyrlap ashylǵany bilindi. Ornynan atyp turyp, qarasa — kishkentaı qyzyl kórpege qymtaı orap alǵan alty aılyq Áıkendi keýdesine qysa qushaqtap, tátesi úıge súrine-qabyna kirip keledi eken. Aıaǵynda kırzi etik, ústinde — kókshil kúpáıke. Basyndaǵy qońyr túbit oramaly jelkesine qaraı ysyrylyp ketipti. Qara bala ony kórgen boıda ańyraı bozdap júgirgen.

— Táte, apam ketti... Qyzyl sıyr da ketti. Sút joq endi, táte! Sú-út!

Shyryldap kelip etegine oralǵan balany eńkeıe qushaqtap, bir qolymen qoltyǵyna qysa kótergen tátesi tórdegi jıýly júkke jetken boıda otyra qalyp, ózi de eńirep jylap jibergen.

— Qulynym-aı, endi qaıteıin men?! Ne isteıin men endi. Tek sen jylamashy, qulynym! Sút bolady. Qoradaǵy kók eshki erteń-aq týǵaly tur, áne. Sonda bárimizge de sút bolady, qulynym. Tek sen jylamashy qazir. Qoı, qoıa qoıshy kúnim! Myna Áıkenniń de uıyqtaǵany jańa ǵana. Tańerteńnen beri kók qýalaǵan qoıdy qaıyryp bir sharshasam, qushaǵymda shyr-shyr etken buny ýatam dep te dymym quryp bitti ábden...

Tátesi osyny aıtyp aýyz jıǵansha jandarynda oraýly jatqan qyzyl kórpe qybyrlaı bastaǵan da, artynsha ishinen qyńqyldaǵan dybys shyqqan. Qara bala jylaǵanyn qoıa qoıdy. Tátesi kórpeniń oraýyn jazyp, tyrbańdap jatqan kishkentaı qyzdy aldyna kótere otyryp, júkke arqasyn súıegen kúıi ony emizýge kirisken.

— Apam, jaman, — deıdi onyń janynda áli de ishteı solyǵyn basa almaı otyrǵan qara bala. Al tátesi bir qolymen onyń taqyr basyn sıpap qoıyp:

— Qoı, kúnim, olaı deme. Apań jaman emes, — deıdi. — Sen aıtqandaı qyzyl sıyr da bizdiń sıyr emes, ol óz sıyry ǵoı, qulynym, óz sıyry. Esińde me, byltyr kúzde biz osy jerge kóship kelgende de apań sol qyzyl sıyryn jetelep keldi emes pe?

— Iá, sıyrdyń ústinde qara syrmaq bolǵan.

— Durys aıtasyń, eki etegi jerde salaqtaǵan qara syrmaǵy bolǵan.

— Sonda ol qaıdan keldi?

— Kórshi aýyldaǵy qyzynan keldi.

— Al qazir qaıda ketti?

— Sol qyzyna ketti.

— Endi kelmeı me?

— Keledi. Kúzde biz jaılaýdan kóship kelgen kezde, qaıta osynda keledi. Sonda qyzyl sıyr da birge keledi. Syrmaq ta.

Bala tátesiniń omyraýyn ashqaraqtana emip jatqan kishkentaı Áıkenge qyzyǵa qarady. Osy omyraýdy keshegi qystyń aıaǵyna deıin ózi de emgen. Áıken bir jaǵynan, bul bir jaǵynan. Biraq birde taǵy da onymen talasa emip jatqanyn kórgen kókesi:

— Áı, Sáýlesh, boldy, jetti endi, — degen bunyń tátesine. — Bul uldy budan keıin qyzylshaqa qyzben talastyrǵandy qoı. Bir balany ázer jarytyp júrgende, ekinshisin jarmastyryp qaıtesiń. Sosyn... búginnen bastap buny qyzsha kıindirgenińdi de qoı. «Qyz, qyz kerek!» dep qoımaýshy ediń, ol armanyńa jettiń mine. Endi buny da, ózińdi de aldaı bergennen ne paıda!

Aıtqandaı-aq, sol kúni keshkisin tátesi uzaq otyryp, qazir aýylda mektepte oqyp júrgen eki aǵasynyń eski kıimderinen buǵan shaqtap, kóılek, shalbar tigip bergen. Ony kıgende bul ózin-ózi tanymaı qalǵandaı bolǵan...

— Qarnyń ashty ma? — dedi tátesi bunyń oıyn bólip.

— Ashty, — dedi bul aqyryn sybyrlap.

— Kel endeshe, sen de eme ǵoı. — Tátesi ekinshi omyraýyn asha berip edi, bul:

— Joq, kókem ursady. Áıkenge jetpeı qalady, — dep uıala tómen qarady.

— Óı, aqyldym meniń! Úlken bolǵan qulynym meniń! — Tátesi bir qolymen buny qushaqtaı ózine tartqan da, basynan ıiskegen.

— Táte, apam nege ketip qaldy?

— Kókeńniń amandyǵy úshin, balam.

— Amandyǵy úshin?

— Iá, kókeńniń aman-saý bizdiń janymyzda júre berýi úshin. Ony keıin túsinesiń. Endi bul týraly menen de, kókeńnen de surama, kúnim, jaraı ma?

— Jaraıdy, suramaımyn.

Tátesiniń tizesine basyn salyp biraz únsiz jatqan bala bir ýaqytta taǵy:

— Táte, — degen aqyryn. — Apam qyzyna ketti deısiń. Ol kim?

— Ol kókeńniń qaryndasy ǵoı.

— Úlken kisi me?

— Iá, men shamalas kisi. Úsh balasy bar.

— Al men nege ony bilmeımin?

— Qaıdan bilesiń, sen es bilgeli bul úıdiń esigin ashqandy qoıdy ǵoı olar.

— Nege?

— Nege!... Nege!... Bári de qyzyl sıyrdyń álegi de.

— Al olardyń sıyry joq pa?

— Bar! Bar! Bir emes, eki sıyry bar. Boldy endi! Jetti! Ár nárseni bir surap qaı-qaıdaǵymdy qozǵaı bermeshi, túge. Onsyz da jetisip otyrǵanym shamaly. — Tátesiniń daýysy qattyraq shyǵyp ketti. Bala jym boldy. Aqyryn urlanyp onyń betine qarap edi, eki kózine móltildep jas tola qalypty.

Kenet... úı syrtynan aqtós ıttiń arsyldaı úrgeni estildi. Budan keıin ile-shala attyń dúbiri qulaqqa ap-anyq jetken.

— Kótek, bul kim boldy? Álgi taýdaǵy malshylardy aralaýǵa ketken raıkomnyń adamdary bolmasyn. — Tátesi Áıkendi qyzyl kórpesine jyldam orap alyp, esikke qaraı asyǵa júgirgen. Sońynan bul da umtyldy.

Ekeýi apyl-ǵupyl syrtqa shyqsa, qaraqasqa atyn yrsyldata shapqylap, kolhozbastyq kelip qapty úı janyna. Oń jaq kózin keseniń túbindeı dóńgelek qara bulǵarymen tańyp júretin osy uzyn qarasur kisini kórgende qara balanyń qashan da úni shyqpaı qalatyn, bul joly da denesi dir-dir etip tátesiniń etegine tyǵyla túsip edi.

— Áı, albasty qatyn! Ana qoılaryńdy nege egiske qaptatyp qoıa berdińder-eı, a? Qarashy, áne, qarashy, topalań kelgirler kókpeńbek egisti taptap, otap, typ-tıpyl qyp barady ǵoı, áne. Óı, ákeńniń kórin... Bar, shap, qaıyr ana qyrylǵyrlaryńdy keıin.

Kolhozbastyq at ústinde tepsinip, zirkildep turǵanda, balanyń tátesi manaǵy apasy asyp ketken qyrǵa qaraı dalpyldaı júgirip bara jatty. Aıaǵynda — kırzi etik, qushaǵynda — qundaqtaýly balasy.

— Ákeń qaıda? — dedi kolhozbastyq endi buǵan jalǵyz kózin tik qadap.

«Tańerteń... aýylǵa ketken. Ólgen qoıdyń etin skládqa tapsyram dep» degen sóz kómeıine kepteldi de qaldy. Júregi dúrs-dúrs soǵyp tur. Aldynda adam emes, anaý tátesi aıtatyn ertegidegi jalǵyz kózdi jalmaýyz turǵandaı.

— Áı, ákeń qaıda deımin saǵan?! — degen kolhozbastyq taǵy da aıqaılaı daýystap.

Onsyz da dir-dir etip qorqyp turǵan bala myna daýystan keıin ókire jylap maı topyraqqa otyra ketken. Osyny kútkendeı-aq janynda shoqıyp otyrǵan aqtós ıt oqtaı atylyp baryp, qaraqasqa attyń quıryǵyna jabysa túsip edi.

— Óı, ákeńniń kórin... Ket-áı! — dep, kolhozbastyq qamshyny oǵan bir siltep, qaraqasqaǵa bir siltep, qara jolǵa qaraı dúrsildete shaba jónelgen.

Áli esinde... Erteńinde tańerteń kókesi qoılardy óriske aıdap ketisimen tory bıege shekken eski arbasyn syqyrlatyp, aýyldan Oralbaı shal kelgen-di. Ústine únemi uzyn sur shekpen, basyna kúnge ońyp ketken myjyraıǵan aqshyl qalpaq kıip júretin bar, jıren murtty osy shaldy qara bala jaqsy kóretin. Óte jaqsy kóretin. Ol kisi úıge kelgen saıyn buny tizesine otyrǵyzyp alyp, aldymen aıaq-qolynyń tyrnaqtaryn qaraı bastar edi. Qarap bolǵan soń qaı ýaqytta da:

— Áı, seniń tyrnaqtaryń aıýdyń tuıaǵyndaı bolyp ketipti ǵoı, — deıdi kúlip. Sosyn qaltasynan aq bákisin alyp bylǵary etiginiń qonyshyna júzin janyp-janyp jiberip:

— Al, batyr, otyr aldyma, — deıdi.

— Siz kelgenshe eshkimge saýsaǵyn ustatpaıdy, qaıdan bunyń tyrnaǵy aıýdyń tuıaǵyndaı bolmasyn, — dep qoıady ondaıda tátesi.

Qalaı degenmen qara balanyń bul shaldy ylǵı da asyǵa kútetini ras-ty. Tek tyrnaǵy úshin emes, bul aldynan júgirip shyqqanda, qolyna ustata qoıatyn onyń kámpıtteri de bolady. Qolyna shaıyrdaı jabysatyn tórtburysh-tórtburysh sol kámpıtter qandaı tátti deseńshi! Sonaý qyrdan tory bıe men arbany kórgende tátesi de qýanyp:

— Oralbaı aǵa kele jatyr, shaı qoıaıyn, — dep birden aq samaýyrdyń qulaǵyna jarmasatyny bar.

— Bir sıyrdyń butynan, shókimdep jıǵan maıyńnyń jartysyn osy shalǵa berseń de, «aǵalaǵanyńdy» qoımaıdy ekensiń, — der edi sonda kókesi.

— E, so maıdy aǵamnyń ózi ernine jaǵyp kórdi me eken. Kári súıegin syqyrlatyp, kóringen úıden qadaqtap maı jınap júrgen bir jaman shaldy jazǵyrǵansha, osy salyq degen báleniń bitetin kúni bar ma dep, anaý úkimet pen partıańa aıtpaısyń ba?! — deıdi tátesi qabaq shytyp.

— Áı, áı! Jap aýzyńdy! Partıada ne sharýań bar seniń! Úkimetke de til tıgizbe! — dep kókesi ondaı sátte qaradaı ashýlanar edi.

Biraq... kókesi ne dese de Oralbaı shaldyń tóbesi kóringennen maıyn daıyndap, shaıyn ázirlep otyratyn tátesi bul joly ony kóńilsizdeý qarsy alǵan. Jaı ǵana aman-saýlyqtan keıin únsiz júrip sýyp qalǵan samaýyrdy qaıta ysytyp ákeldi. Únsiz júrip jerge dastarqan jaıyp, sosyn onyń bir shetine júreleı otyrǵan kúıi syzdyqtatyp shaı quıa bastady.

— Sáýlesh qaraǵym, júziń synyq qoı, — dedi tórde qara balany tizesine alyp otyrǵan shal. Aýyryp júrgen joqsyń ba?

— Joq, aǵa, aýyryp júrgem joq. Tek... sizge qaraýǵa betim bolmaı otyr, — dep tátesi kúrsine tómen qarady.

— E, ne bop qaldy? Tynyshtyq pa, áıteýir?

— Tynyshtyq... Biraq... ne desem eken?! Budan keıin sizge qalaı maı jınaımyn dep...

— Aıta ǵoı, aıt, qysylma, qaraǵym.

Tátesi dastarhan shetin shuqylap taǵy sál únsiz otyrdy da, aqyry:

— Apamyz ketip qaldy, — dedi tómen qarap. Keshe tańerteń... men óriste júrgende... aýyldaǵy qyzyna ketip qapty.

— E, ol jańalyq emes qoı, qaraǵym. Men biletin Zıbash apań jazda ylǵı qyzynyń qolynda, aýylda bolmaı ma. Biraq bıyl erterek ketken eken.

— Iá, jaz shyqpaı jatyp... Bárinen buryn... — Tátesi sóıleı almaı býlyǵyp qaldy.

— Bosama, qaraǵym. Kempir ketse osy úıdiń búkil yrys-nesibesin birge arqalap ketpegen shyǵar.

— Arqalap ketken joq, jetektep ketti ǵoı, aǵa. Mundaǵy bárimizdiń qarap otyrǵanymyz — bir qyzyl sıyrdyń tórt emshegi edi, sony alyp ketti ǵoı apamyz.

«E, endi bári túsnikti boldy» degendeı shal qolyndaǵy sútsiz qara shaıdan bir urttaǵan da, kesesin shetke ysyryp qoıǵan.

— Eger Ázimhan ekeýimiz ǵana bolsaq, qara sýdy da qanaǵat etip otyra berer edik, bárinen de myna qara ulǵa qıyn bop tur, — dedi tátesi sálden soń aýyr dem alyp. — Bar sengenimiz qońyr sıyr edi, ol beıshara qysta týa almaı ólip qaldy. Apamdy da jazǵyra almaımyn, qyzyl sıyrsyz onyń qyzyna sıýy da eki talaı ǵoı.

Tátesi bir tynystap alyp taǵy sóıledi.

— Bıyl ol kisi, apamdy aıtam da, «ólsem de sendermen jaılaýǵa birge baram, jaz boıy jandaryńda bolam» dep, jap-jaqsy otyr edi. Bar oıyn nildeı buzǵan kolhozbastyq boldy aqyry.

— E, ol ne ǵyp qystyrylyp júr?

Qara balanyń kóz aldyna kenet... qaraqasqa attyń ústinde qamshysyn úıire aqyryp turǵan keshegi jalǵyzkózdi qarasur adam elesteı bergen... Denesi qaradaı qaltyrap, shaldyń qoltyǵyna tyǵyla tústi.

— Aldyńǵy kúni qoıyn alysqa órgizip ketken Ázimhan túski asyna biraz keshigip kelip edi, — dedi tátesi sózin ári jalǵap. — Ol kelgende apamyz osy siz otyrǵan jerde jaınamazyn aldyna jaıyp, túski namazyn oqýǵa kirisken. Biz dastarhandy tómenirek jyljytyp qoıyp, jaıbaraqat otyryp shaı ishe bastaǵanbyz. Biraq, apamyzǵa kedergi jasamaıyq dep qolymyzdaǵy keseden eptep qana urttap qoıamyz. Dastarqan basyna jańa ǵana tize búkken Ázimhan da túnnen qalǵan bir jilik etti únsiz otyryp bıpazdap turaı bergen. Biraq... kútpegen jerde irgeden aqtós ıttiń arsyldaı úrgeni estilsin. «Bul kim boldy eken?» dep Ázimhan aldymen tý syrtynda kúbirlep otyrǵan apamyzǵa qaraǵan. Sosyn shapshań turyp syrtqa bettegen. Biraq úıden shyǵýy qalaı tez bolsa, qaıta kirýi de solaı tez boldy. Tabaldyryqty attaı bere:

— Oı, qurǵyr-aı, anaý kep qaldy ǵoı, kep qaldy? — deıdi, tórdegi apamyzǵa abdyraı qarap. Abdyrap turyp taqyr basyn sıpaı beredi. Baıqustyń bir-aq sátte óńi bop-boz bolyp ketken.

— Kim kep qalǵan?! «Anaý» degeniń kim? — deımin, men de ornymnan jyldam turyp.

— Kim bolýshy edi! Kolhozbastyq. Nurym. Janynda kók atqa mingen anaý kózildirikti raıkom bar, — dep ol mańdaıyn jaınamazǵa salyp jatqan apamyzǵa estirte sóılegen. Apamyz da osyny kútkendeı appaq kımeshekti basyn kótere otyryp, oń ıyǵyna qarap bir kúbirlep, sol ıyǵyna qarap bir kúbirlep alyp, jaılap ornynan tura berip edi. Dál osy joly namazynyń tez bitkenine bárimiz qýanyp qalǵanbyz. Bosaǵada áli de abyrjyp turǵan Ázimhan «ýh» dep bir tereń tynystap aldy da:

— Jaqsy! Jaqsy boldy! Endi kim bolsa da kele bersin, — dep, degbirsizdene qaıta syrtqa umtyldy. Biraq esikti asha berip, júregi áldeneni sezgendeı, tý syrtyna taǵy bir ret moıyn buryp ótken. Sonda ne kórdik deısiz ǵoı? Apamyz endi namazyn túregep turyp jalǵastyra bastaǵan.

— Óı, qurǵyr-aı, bir rákáti jańa bitken eken ǵoı bunyń! — dep Ázimhan tabaldyryq tusyna sylq etip otyra ketti.

Ne isterimdi, ne aıtarymdy bilmeı, dastarhandy shyr aınalyp men júrmin. Esik aldynda shyr aınala úrip aqtós ıt júr. Eshteme estimegendeı, eshteme sezbegendeı, namazyn kúbirleı oqyp, tórde apam tur.

— Qurttyń-aý, apa! Qurttyń ǵoı meni! — dep basyn qos qoldaı ustap, tabaldyryq tusynda Ázimhan otyr. Osy áredikte syrttan:

— Bul úıde adam bar ma, joq pa ózi! Itke talatyp óltirdińder ǵoı túge! — degen kolhozbastyqtyń daýysy estilgen. Sóıtkenshe bolǵan joq, syqyr etip esik ashylǵan da, aldymen raıkom Aıtbaev, onyń sońyn ala kolhozbastyqtyń ózi úıge kirip kelsin.

Bosaǵada moıny salbyrap Ázimhan tur. Óń joq, tús joq. Ne kelgen kisilerimen amany joq, quddy tili baılanyp qalǵandaı.

— Solaı de, kámónós joldas! — dedi kolhozbastyq oǵan jalǵyz kózimen ejireıe qarap. — Solaı de!

Raıkom tór jaqqa qarap sál bógelip qaldy da, sosyn janynda sileıip turǵan Ázimhanǵa burylyp:

— Qalaısyńdar? — dedi qalyń kózildirik astynan. Ázimhan sonda ǵana es jıǵandaı bolyp:

— Jaqsymyz, jaqsymyz, raıkom joldas, — dep qalbalaq qaǵyp, qonaqtarǵa qos qolyn ala umtyldy.

Bul ýaqytta apamyz eńkeıe búgilip, kúbirlep turǵan. Eki kózi aldyndaǵy jaınamazda edi.

— Jaqsy ekenderińdi kórip turmyz, — dep raıkom myrs etti de, aıaǵyn shalqaıa basyp baryp, tórdiń ekinshi buryshyna maldas qura otyrdy.

— Qalaı jaqsy bolmaıdy, raıkom joldas, jaqsylyqty óstip bes ýaqyt qudaıdan tilep jatsa. Solaı ma, kámónós joldas? — dep kolhozbastyq Ázimhanǵa yzbarlana qaraǵan kúıi ol da raıkomnyń janyna kelip, shoqıa otyrdy.

Samaýyr áli sýyǵan joq-ty, men qonaqtarǵa shaı quıa bastadym. Biraq qolym dir-dir etedi. Tizemde pys-pys uıyqtap Áıken jatyr. Bir jaǵymda — álgindegi ákesi sıaqty til-aýyzy baılanyp, myna qara ul otyr úrpıip.

Ázimhan dastarqan shetin shuqylap únsiz qaldy.

— Kórdińiz be, raıkom joldas, úndemeıdi. Al men aıtaıyn, anaý turǵan kók sandyqty ashsyn qazir bul, — dedi kolhozbastyq apam otyrǵan jerden árirek buryshqa ıek kóterip. —Dál sol sandyqtyń ishinen kirpishteı qyp quran sýyryp almasa, murnymdy kesip bereıin men. Káne, Ázimhan, shyn kámónós bolsań, ashshy ana sandyǵyńdy.

Ázimhan ornynan sozalańdaı turyp, tórge bettedi. Osy mezette apamyz da oqyp otyrǵan namazyn bitirip qalyp edi, Ázimhan sandyq betin asha bergeni sol:

— Táıt! — dep qolyn qaǵyp jiberdi. — Qurandy ustaý úshin aldymen dáret alyp kel, jaman shirik neme!

— Raıkom joldas, kórdińiz be, qalaı dál aıtam, a! — Kolhozbastyq kádimgideı maqtana jelpinip, qopań-qopań etip qoıdy.

— Áı, Nurym, — dedi apam. — Kórdik, kórdik seni. Áli sol baıaǵy kámsamol qalpyń eken.

— Tıispe meniń kámsámóldigime, qaqpas! — dep kolhozbastyq atyp turǵan. — Balańdy partıadan shyǵaryp, aıdatyp jibereıin be osy!

— Já, otyr, — dedi oǵan raıkom zildi daýyspen. — Qyzbalanba. Másele dinde bolsa, sóz komýnıstik tárbıeniń joqtyǵynda bolsa, ony biz partjınalysta qaraımyz.

— Joq, partjınalys az. Bul Tólemisovtiń máselesin búroda qaraý kerek, bildińiz be! Búroda. Kámónes úıinde quran jasyryp otyrý degen ne sumdyq bul.

— Boldy endi! — dep raıkom kolhozbastyqty taǵy da basyp qoıdy da, tómenirekte súlkıip otyrǵan Ázimhanǵa:

— Tólemisov, — dedi daýysyn jumsartyp. — Másele sende de emes, anaý kári shesheńde de emes — myna ósip kele jatqan jas urpaqta. Bulardyń týa salyp kórgeni — quran, estigeni — quran sózi bolsa, erteńgi kúni kim bolyp shyǵady bular! Seni erteńgi kúni jazalap jatsaq, osy úshin jazalaımyz, sony uǵyp al.

— Iá, jazalaý kerek buny, — deıdi kolhozbastyq qyby qana túskendeı.

Jaǵdaı solaı boldy, Oralbaı aǵa. Raıkom men kolhozbastyq ketisimen Ázimhan.

— Áı, apa-aı, osy namazyńmen-aq meniń túbime jetetin boldyń ǵoı, — degen jylarman bolyp. — Men es bilgeli oqyp kelesiń, oqyp kelesiń. Endi qartaıǵanda qoısań da bolady ǵoı osyny. Áıtpese, ana Saqyshtyń úıinde júrgende oqyǵanyń da jetpeı me!

— E-e seniń kózińe kóp kórinip júr ekem ǵoı. Keteıin endeshe so qyzymnyń úıine. Qudaı úshin, aparyp tastashy meni sonda erterek, — dedi apam.

— Joq, biz jaılaýǵa kósherde onsyz da sol úıde qalasyń. Al qazir seni anda-munda súırep júrer ýaqytym joq, — dep Ázimhan qysqa qaıyrdy da, syrtqa shyǵa jóneldi.

— O, Qudaı! — dedi apam onyń sońynan. — Maǵan osyndaı qudaısyz ul berdiń, ana Saqyshtaı ımansyz qyz berdiń. Biri aldyndaǵy jaınamazǵa qaraıdy, biri qolyndaǵy jalǵyz sıyrǵa qaraıdy. Búıtip meni bul ekeýine jaltańdatyp, qor qylyp qoıǵansha, almaısyń ba, Qudaı!

Apam jylap-jylap alyp, teris qarap jatyp qaldy. Sodan turǵan joq. Keshki shaıǵa da bas kótermedi. Túni boıy ahylap-úhilegenin de estip jattyq.

Tańerteń Ázimhan bir ólgen qoıdyń etin skladqa ótkizem dep, aýylǵa attandy da, men Áıkendi kóterip, qoı sońynan óriske kettim.

Al túste úıge kelgende: « Sút-út!» Sú-út!» — dep, myna ul shyqty aldymnan ańyrap. Jaǵdaı solaı boldy, aǵa, — dep qara balanyń tátesi sózin aıaqtap, kóziniń jasyn kók oramalynyń ushymen súrtip qoıǵan.

— E-e, solaı de, qaraǵym, — dep Oralbaı ata biraz ýaqyt jıren murtyn sıpalap otyryp qaldy. Tek álden ýaqytta tereń bir kúrsinip alyp:

— E, shyraǵym, bul Nurymnyń istemegeni bar ma! — dedi. — Apalaryń oǵan «Áli baıaǵy kámsámol qalpyń eken» dep tegin aıtpaǵan. Bári esimizde ǵoı. Baıaǵy jas kezinde osy Nurym aýyldyń óńsheń bezbúırekterin jınap alyp, istemegeni, qylmaǵany bar ma edi. Oraza kezinde túni boıy kóshe kezip, qaı úıde kim uıyqtamaı otyr, kim aýyz ashyp, kim sáresi ishkeli jatyr dep, kóringen terezeni syǵalap, ury ıtteı sýmańdap júrýshi edi. Já, ony qoıshy, bul Nurymnyń sondaǵy myna bir isi esime tússe áli kúnge tóbe quıqam shymyrlaıdy. Aýylymyzda áýlıedeı bolǵan Toqpaı degen shal bar edi. Jasy sol ýaqytta seksennen asqan-aý, shamasy. Appaq saqaly keýdesine túsip otyrýshy edi jaryqtyqtyń. Sol shal bir kúni túnde, óz úıinde quran kitap oqyp otyrǵanda, Nurym bastaǵan bes kamsamol úıge sýyt kirip keledi de, qurandy qolynan julyp alady. Úıde ý-shý bolady. Shaldyń uıyqtap jatqan bes jasar nemeresi oıanyp, atasyna umtylyp shyr-shyr etedi. Sonda bul Nurymnyń ne istegenin bilesiń be, qaraǵym?!. Kip-kishkentaı sábıdi qorqytyp turyp... astapyralla... quran betine kish etkizedi.

— Astapyralla! — dedi qara balanyń tátesi de shoshyna til qatyp. Biraq myna sózimdi bireý estip qaldy ma degendeı artynsha jan-jaǵyna alaqtaı qaraǵan.

— Solaı, qaraǵym, biz osyny da kórgen qýbaspyz... Já, men qaıtaıyn endi, — dep Oralbaı shal janynda myjyraıyp jatqan bozǵyl qalpaǵyna qol sozǵan.

Qara bala sol kúni Oralbaı atasynyń maı jınaıtyn aq kespegine tátesiniń eki kese sary maı salyp bergenin biledi. Budan keıin qaıta sol atasyn da kórgen joq, úıden qyryp alarǵa bir qasyq maı da kórgen joq.

3

Kóne sýretter... Kórkem de jandy sýretter... Birinen soń biri kóz aldymnan kóshe beredi. Men solardyń jetegine erip, taǵy da sonaý bir kúnderdiń qoınaý-qolattary men jyqpyl-jyqpyldaryn kezip kete baramyn. Sondaǵy kóretinim, birge júretinim — kóbinde sol baıaǵy ájem.

Joq, ótirik aıta almaımyn, men ózgeler sekildi ájesiniń janynda asa kóp júrgen bala emespin. Solar sekildi ájemniń kúndiz moınynda, túnde qoınynda óstim dep maqtana da almaımyn. Ondaı ystyq meıirdi de, peıildi de taǵdyr meniń taıqy mańdaıyma jazbaǵan. Múmkin sondyqtan bolar, álde basqa da sebepteri bar ma eken, búginde men ájemdi sonshama bir qımastyqpen, saǵynyshpen eske alýym az. Eger shyn aǵymnan jarylsam, mende ol kisige degen tek qana aıanysh bar. Osy aıanysh jasyma jas qosylǵan saıyn ótken-ketkenniń bárine adamgershilikpen, túsinistikpen qaraýǵa, ne nársege tereńnen úńilip saralaýǵa ıtermeleıdi de otyrady.

Ras, ylǵı da beli búgilip júretin, aqsarǵysh beti myj-myj, sál kókshildeý kelgen oń jaq kóziniń tarydaı aǵy bar, sol shúıkedeı kempirdiń ámse janynda júrý násibi bizge buıyrmaǵan. Biz deıtinim, bir kózi — ákede, bir kózi — sheshede júretin nemere — meni bylaı qoıǵanda, óz balasy — meniń ákem de jyl on eki aı sheshe qasynan tabyla bermegeni anyq. Bir qora qoıdy aldyna salyp, jaz jaılaýǵa shyǵarda, baıqus kempirdi jylatyp-syqtatyp, qyzyl sıyrymen qosa qyzyna aparyp tastaıdy. Sosyn qara kúzde qystaýǵa oralǵanda, keńkeńdetip qaıta alyp keledi. Alyp kele almasa, qyzyl sıyryn jetektep, sonaý segiz shaqyrym jerdegi sharshap-shaldyǵyp ózi jetedi. Eger sál keshige bastasa, sheshemiz enesin shynymen-aq saǵynyp qalǵandaı bolyp: «Qaıda álgi apamyz? Nege alyp kelmeısiń ony», — dep ákemizdi qozǵap ta qoıady. Biraq bunysy, keıin baıqasam, úıge mal bitkenshe ǵana eken. Qoraǵa birer sıyr baılanyp, aýzymyz aqqa tıe bastaǵan kezde, sheshemizge de jal bitkendeı edi: Endi apamyz týraly áńgime bola qalsa, «qaıda júrden» góri «júre bersinge» jaqyn bolǵan pıǵyly.

Biraq apamyz keledi. Beli eki búktetilip jatsa da eńsesi tik, sózi nyq keledi. Óıtkeni qyzyl sıyry bar. Qyzyl sıyrǵa erip keletin qyzyl buzaý bar.

Buzaý demekshi, bir jyly jazda úıde kúbir-kúbir áńgime kóbeıgen. Túsingenim: sheshemniń taıaýda áskerden kelgen baýyry úılenbek. Toıy — qarashanyń basynda. Oǵan deıin qudalardyń aldynan ótý, kıt kıgizý degendeı biraz sharýasy bar, shyǵyny bar. Osyndaıda jalǵyz jezdesi kómektespegende, kim kómektesedi. Ne isteý kerek?

— Qoradaǵy bir-eki qarany satamyz da, — deıdi ákem.

— Ózi bar-joǵy eki taıynsha, bir sıyrdyń qaısysyn satyp qaryq bolasyń. Apamnyń qyzyl sıyry erte kóktemde buzaýlady emes pe. Kúzge deıin ol kádimgi ógizshe bolyp qalmaı ma, — deıdi sheshem áldeneni emeksitip.

— E, sol da bar eken ǵoı, — dep ákem kóńili jaılanǵandaı bolady.

Sonymen kúz de bolǵan. Qyrkúıektiń basynda qystaýǵa kóship kelgenbiz. Bes kún ótti. On kún ótti. Apamyzdyń qarasy kórinbegen. Ony baryp alyp kele qoıýǵa ákemizdiń maldan qoly bosamaıdy. Oǵan kómektese qoıýǵa, bes shaqyrym jerdegi mektepke jaıaý baryp, jaıaý kelip júretin meniń da jaǵdaıym joq. Aqyry bir kúni keshkisin shaı iship otyrǵanda, sheshem:

— Ázimhan, ne isteseń de endi apamdy óziń alyp kel. Kári adamǵa eki birdeı sıyrdy jetektep júrý ońaı ma, — degen.

— Ózim de sony oılap otyr edim. Erteń baram, —— dedi ákem.

Erteńinde tústen keıin, rasynda ol óriske sheshemdi jiberdi de, ózi Buqtyrmany boılap, Saqysh apaı turatyn tómengi aýylǵa júrip ketti. Keshke qoıdy qotanǵa ıirgen soń sheshem qazanyna as salyp, apam súıip jeýshi edi dep, qamyryn sútke ılegen appaq kúlshe pisirip, uzaq ýaqyt qazan-oshaq basynda kúıbeńdedi de júrdi. «Sáýlem-aı» degen bir jaqsy áni bar edi, sony yńyldap aıtqan úni qulaǵyma áp-ádemi estilip turdy.

Alaıda ... ymyrt úıirile ákem apamnyń qara basyn ǵana súıretip jetkende, «Sáýlem-aıyń» áýremaıǵa aınalyp júre bergen.

— Sıyr qaıda? — degen ol ákeme birden.

— Shıki arpa jep... ishi keýip... ólip qapty, — dedi ákem mińgirlep.

— Etin ne istepti?

— Jilikten bólip, kórshi qolańǵa satyp jibergen ǵoı.

— Al buzaýy she?

— Ony bizge Saqysh ózi tiri turǵanda bersin be?

— Qaıyrshy! Jarymaǵan neme! — dedi sheshem apamyzǵa estirte.

Men sheshemniń aýzynan buryn-sońdy mundaı sóz estigen joq edim.

Ánsheıinde eshkimge aýyz ashtyrmaıtyn ájemniń úndemeı qalǵanyn sol kúni alǵash ret kórdim.

4

Iá, apamyz bir adamǵa bet qaratpaıtyn burynǵy adýyndy minezinen birtindep qaıta berdi. Sheshemmen bir nársege sózi jaraspaı qalsa, appaq kımeshek-shylaýyshy jelmen jelpildep, budyr-budyr aǵash taıaǵyn jerge girsh-girsh qadap, qyzynyń aýylyna qaraı eńkeńdeı jóneletin kúnderi de endi artta qalǵan. Qaıtsin baıqus, o jaqta qushaq jaıa qarsy alatyndaı jeteginde burynǵy qyzyl sıyr joq. Al munda? Aıtqanyna kóndirip, aıdaǵanyna júrgize beretin baıaǵy jýas kelin de joq. Bel bolsa —búgilip, boı bolsa — shógip, ýaqyt ótken saıyn mújilip-tozyp bara jatqany mynaý. Endeshe aýyzdy jaýyp, aıaqty ańdap basyp júrgenge ne jetsin. Menińshe, apam osylaı oılaıtyn bolý kerek. Áıteýir, qalaı oılasa da, onyń endigi jaǵdaıy múskin de múshkil edi. Jaqtaýlary kók syrmen boıalǵan, tústik jaqqa qaraǵan tórt kózi bar qos terezeniń túbinde kún uzaq júnin tútip otyra beredi. Biraq... qandaı jaǵdaıda bes ýaqyt namazyn qaza qylǵan emes. Buǵan biz de ábden úırenip alǵanbyz — apamyzdyń qaı namazy qaı ýaqytta ekenin mınýtyna deıin bilip otyramyz. Bilemiz de biz de daıyndalamyz. Sonda nemenege daıyndalamyz deseńshi! Men onúsh-ontórttegi kelip, es bilip qalǵan balamyn. Ony úıdegi «qyzyl kózderden» qorǵaýym kerek. «Qyzyl kózder» — Berik pen Nurjan. Biri bes jasta, biri tórtte.

Apam jaınamazyn jerge jaıa bastaǵannan-aq ekeýi eki shette tyshqan ańdyǵan mysyqtaı kútip turady. Sosyn ol tik turyp, endi aýzy kúbirleı bergende, Berik júgirip kelip jaınamazdy ala qashady. Men ony qýyp beremin. Ustap alyp, qolynan julyp alǵan jaınamazdy apam aldyna qaıta jaıǵan kezde, bir shette Serik turady kempir qashan etbettep jatady dep. Men ustasam ustadym, ustaı almaı qalsam,búksheńdep jatqan apamnyń arqasyna qarǵyp minedi at qyp. Bir qyzyǵy, namaz sátinde ol balalar ne istese de bir aýyz til qatpaıdy. Tek «sharýasyn» ábden bitirip bolǵan soń:

— Á-á-ı, Qudaı-aı! Osy qudaısyzdardan-aq kórdim-aý! — deıdi ahylap-úhilep. Al keıde balalar tym qatty «oınap» jibergen kezde:

— O, Qudaı! Osy qudaısyzdarǵa meni qor qyp mazaq qyp qoıǵansha nege almaısyń meni, Qudaı! — dep zarlanar edi.

Sosyn taǵy bir úsh-tórt jyl ótkende, apamyz múlde qartaıyp, shógip bitken. Syrtqa ázer kirip shyǵatyn, ázer sóıleıtin. Biraq sóıte júrip eki ádetin qoıǵan joq. Biri — namaz oqý, biri — jún tútý. Endi myna ǵajapqa qarańyz! Osy ekeýin ol bir-aq kúnde qoıdy degenge senesiz be! Senińiz, senbeńiz, sol kúngi oqıǵa meniń qazirge deıin kóz aldymda.

Onynshy klasta oqyp júrgen kezim. Naýryz aıynyń jyp-jyly bir shýaqty kúni mektepten kele jatsam, tátem úıdegi tósek-oryn, alasha-syrmaqtyń birazyn syrtqa shyǵaryp, qaǵyp-silkip júr eken. Meni kóre salysymen:

— Úıge kirip, jyldam tamaǵyńdy ishte, úlken bólmedegi ústel, oryndyqtardy túgel syrtqa shyǵar! — demesi bar ma.

— Ne bop qaldy? Jaısha ma? — deımin tańdanyp.

— Jaısha emes, apań búgin óledi. Keshkisin úıge adamdar jan-jaqtan qaptaǵan kezde, olardy qaıda otyrǵyzamyz? Qaıda jatqyzamyz? Bildiń be!

Ne deıd! Apam óledi deı me? Tańerteń ǵana tereze aldynda júnin tútip sap-saý otyr edi ǵoı. Júregim órekpip, júgirip úıge kirsem... qyzyq, apam sol tańerteń men kórgendeı... sap-saý qalpynda, sol tereze aldynda syrtqa qara-ap, únsiz otyr. «Tátem de qyzyq eken. Apam, tipti de óletin adamǵa uqsamaıdy ǵoı» deımin. Degenmen ... bir nárse jetpeı turǵan tárizdi. Ol ne? Bilmeımin. Osy mezette tátem de úıge kirgen. Meniń nemenege tańdanyp turǵanymdy ol sezse kerek:

— Qarashy, apańnan ne baıqaısyń? — dedi betime suraýly pishinmen qarap.

— Eshteme.

— Qolyna qara. Kúndegi tútip otyratyn júni bar ma?

— Joq.

— Joq bolsa, apańa endi jaryq dúnıe de joq. Bul kisiniń bir kúnin bir kúnge jalǵap kele jatqan — namazy men tútip otyratyn júni edi. Búgin tańerteńnen beri ekeýin de qolyna almady. Endeshe dáminiń taýsylǵany. Búgingi keshten qalmas.

Joq, keshke jetpedi apamyz. Tús aýa, Altaıdyń basynan kún endi eńkeıe bastaǵan ýaqytta, tór aldynda, eki qolyn eki jaǵyna sulyq tastaǵan kúıi, ǵumyr boıy ózi daıyndalǵan jaqqa aqyryn jyljyp júre bergen.

Odan beri de, mine, qanshama jyl ótti. Ánsheıinde, máńgi ómir súretindeı bolyp júretin qanshama adam apamnyń sońynan ketti. Dúnıe ózgerdi, zaman jańardy. Kóńildegi bir sýretter óshti, biri múlde eskirdi. Alaıda meniń sana saraıymnyń tórinde ǵumyr boıy jarqyrap, keremet keskindenip turatyn bir ǵajap sýret bar. Ol — mynaý.

Apamdy jerleıtin kún. Úıde biri kirip, biri shyǵyp jatqan yǵy-jyǵy adam. Solardyń arasynan bir mezet ákemdi izdeımin. Joq. Bul qaıda? Úıdiń ishin túgel adaqtap shyǵyp, eń aqyrynda, jaıshylyqta bizdi kóp kirgizbeıtin , óziniń eń baǵaly zattaryn saqtap júretin túkpirdegi kishkentaı bólmege bas suqsam... ol qoınyna áldeneni tyǵyp alyp, endi esikke qol salǵaly tur eken. Únsiz sońynan ilestim. Ol kópshiliktiń arasyn synalaı ótip, tup-týra apam jatqan shymyldyqtyń ishine kirdi. Bir buryshtan syǵalaı qaradym. Ol aq shúberekke oralǵan zatty qoınynan shyǵaryp, oraýyn jazyp qolyna aldy. Quran! «Iapyr-aý, bizdiń úıde Quran bar eken ǵoı» deımin. Al ol qos qolymen ustaǵan qasıetti kitapty sheshesiniń mańdaıyna tıgizip, biraz turdy da, sosyn kitapty qoınyna qaıta salyp, myrs-myrs jylap, shymyldyq ishinen shyǵa jóneldi. Onyń jylaǵanyn birinshi ret kórgenim — osy...

5

Arada qyryq bes jyl ótkende ákemniń ózi de osyndaı shymyldyqtyń arǵy jaǵynda jatty. Úıde biri kirip, biri shyǵyp jatqan qalyń nópir adam. Máıitti jerleýge daıyndap qoıǵan. Bala-shaǵa, aǵaıyn-týystar kezegimen shymyldyq ishine kirip, qoshtasa bastaǵan. Endi kezek maǵan kelgende... esime bir nárse túse qaldy. Jyldam keri burylyp, túkpirdegi baıaǵy kishkentaı bólmege kirdim. İzdegenimdi tabatynyma senimdimin. «Eger ómirde bar jaǵynan adal bir adam bolsa, ol sen ediń, áke. Men bilsem, sol adaldyǵyńnan sońǵy demiń taýsylǵansha aınymaǵan shyǵarsyń» deımin ishteı. Deımin de, eski sary shıfonerdiń esigin ashyp, ákem tek mereke kúnderi ǵana kıetin qara kostúminiń sol jaqtaǵy omyraý qaltasyna qol salamyn. Birden ilikti saýsaq ushyma. Partbılet! Jurttyń kóbi on bes jyl buryn laqtyryp tastaǵan dúnıe. Qaltama salyp, shymyldyq ishine kirdim. Qyp-qyzyl bıletti ákemniń mańdaıyna tıgizip, bir mınýttaı únsiz turdym. Kózimnen jas yrshyp-yrshyp ketti. Shymyldyq syrtyna shyqsam, ýnıversıtette oqıtyn ulym bir buryshta... maǵan syǵalaı qarap tur eken.

Ákesiniń jylaǵanyn ol da birinshi ret kórgen shyǵar...

---