InfoHub Logo

Ónerdiń bar bolýy onyń tabıǵatynda jatqan paradoksqa negizdelgen. Mysalyǵa, sýretshilerdi alatyn bolsaq. Bir jaǵynan, sýretshi álemge óziniń jeke kózqarasyn jáne dúnıede kórgenine óziniń jeke kózqarasyn bildirgisi kelip, jasaıdy. Demek, ol óz shyǵarmashylyǵynda táýelsiz, óz oılary men sezimderin basqa adamdardyń pikirine baǵyndyrýdyń qajeti joq. Biraq, kerisinshe, shyǵarmasynyń basqalarǵa belgili bolyp, olardyń nazaryn aýdarýyn qalaıdy. Sondyqtan ol óz shyǵarmashylyǵynyń ónimin tutynýshylarǵa táýeldi: eger onyń jumysy eshqashan eshkimdi qyzyqtyrmasa, demek, onyń shyǵarmashylyǵynyń quny bolmaıdy jáne onyń barlyq kúsh-jigeri bosqa ketedi.

Óner adamy óziniń jan dúnıesi úshin jazǵan dúnıesiniń qoǵamdyq máni bolsa, ıaǵnı basqa adamdardyń janyn tolqytsa, túsinedi. Bul paradokstyń sheshimi sýretshiniń jeke rýhanı álemimen basqa adamdardyń rýhanı álemi arasynda ortaqtyq bar ekendiginde. Óner jasaýshy men tutynýshy arasyndaǵy baılanysta mánge ıe bolady.

Olardyń kezdesýi, alaıda, sýretshi jandy basqa adamdardyń jan dúnıesimen baılanystyratyn ishekti sıpap qana qoımaı, olardy erekshe qudiretpen, mánerli dybystaǵanda ǵana – basqa adamdar jasaı bermeıtindeı nátıje beredi. «Eger sýretshi ózin kórermen sıaqty ortasha sezinse, budan bylaı ótkir kórmese, ol, sýretshi, kórermendi qyzyqtyrmaıdy, qarym-qatynas bolmaıdy».

Ol óziniń kórkemdik darynynyń kúshimen tıptik, biraq adamdar anyq túsinbeıtin, olardyń mádenı áleminiń erekshelikterin túsirip, «tıptikti ushtap», ony kórkem beıneler tilimen kórsetýi kerek. Al oqyrman, tyńdarman, kórermen óz tarapynan sýretshi jasaǵan obrazdardy qabyldaý úshin belsendilik tanytýy, belgili bir kúsh salýy kerek.

Sýretshi óz shyǵarmasynda, saıyp kelgende, óz halqynyń mádenıetindegi jáne óz dáýirindegi kózqarastar men kózqarastardy kórsetedi. Ol mádenı paradıgmalardyń – kognıtıvtik, qundylyq, retteýshi eksponent bolyp tabylady. Árbir ónertýyndysy bizge biz ómir súrip jatqan mádenıet áleminiń keıbir erekshelikterin ashady. Al jalpy óner – bul dúnıeniń alýan túrliliginiń panoramasy. Óner – «mádenıettiń ózindik sanasy».

Mádenıet ónerde aınadaǵydaı kórinedi. «Mádenıet osy aınaǵa «qaraıdy» jáne odan ne kóretinine qaraı jaqsarady».

Kórkem shyǵarmalarda shalǵaı elderdiń nemese basqa da tarıhı dáýirlerdiń ómiri beınelengende de sol eldiń, halyqtyń nemese dáýirdiń mádenıeti onyń óneriniń aınasynda beınelenetinin aıta ketken jón. Sýretshiler úshin bul ómirdi óz mádenıetiniń pozısıalarynan sıpattaıdy, sondyqtan oǵan tán paradıgmalardy bildiredi. Sonymen, «ótken kúnderdiń isterin» beıneleıtin tarıhı romandar da, juldyzdy álemderdiń fantasıkalyq sýrettemeleri de avtordyń óz mádenıetinde bar parametrler negizinde quratyn álemge kózqarasyn bildiredi.

Kórkem beınelerdegi óner ulttyq mádenıettiń bet-beınesin kórsetetindikten, ulttyq ónermen tanysý – halyqtyń mádenıetin tanýdyń eń jaqsy joly. Mundaı tanysý basqa mádenıetti «syrttan» baqylap qana qoımaı, onyń adamdarǵa «ishten» qalaı kórinetinin, ózi týraly ne oılaıtynyn bilýge​​ múmkindik beredi. Kórkem qundylyqtar almasý arqyly ártúrli ulttyq mádenıetter bir-biriniń tájirıbesinen úırenýge múmkindik alady.

Mádenıettiń ózin-ózi taný máselelerin sheshýde óner ony beıneleıtin enjar ​​jáne beı-jaı «aına» ǵana emes. Ol belgili bir mádenıettiń sıpattamalaryna sáıkes keletin jáne ony barynsha adekvatty túrde kórsetýge múmkindik beretin formalardy alady.

«Óner – sýbektiniń ómirlik dúnıeniń estetıkalyq damýyna, ony shyǵarmashylyq qıal resýrstary negizinde beıneli jáne sımvoldyq túrde jańǵyrtýǵa qabilettiligimen baılanysty mádenıet túri»

Biraq bul anyqtama ónerdegi bar san alýan maǵynany kórsetýge, bul qubylystyń qaıtalanbas ereksheligin túsirýge jetkilikti deýge bola ma... Árıne, jaýap teris bolady. Eshbir anyqtama barlyǵyn qanaǵattandyra almaıdy, óıtkeni ár adamnyń óner týraly ózindik ıdeıasy, onyń qundylyǵy men maqsaty bar. Ónerdiń ne ekenin aıtýdyń kez kelgen áreketi óte sýbektıvti kózqarastyń kórinisi bolady.

Bul ónerdiń basqa mádenı qubylystardan eń mańyzdy aıyrmashylyǵynyń biri. Óner, qabyldaýdyń aıqyn belgisizdigi men sýbektıvtiligine qaramastan, adam ómirine bir retenip, endi ony tastamaıdy. Ǵasyrdan ǵasyrǵa adamnyń pragmatızminiń kúsheıýine qaramastan, keskindemeniń nemese mýzykanyń qyzyǵýshylyqsyz sulýlyǵy áli de tolǵandyrady.

Búginde adamǵa óner ne úshin kerek degen suraqqa birjaqty jaýap berý múmkin emes. Keıbireýler óner ómirdi bezendirý úshin bar dep aıtady - bul adamdar Sulýlyqty bolmystyń máńgilik zańy retinde ashýǵa tabandylyqpen umtylady. Rasyndada, Sulýlyq adamdy tolǵandyrdy: ol ony tabıǵatta, aınalasyndaǵy adamdarda ustaýǵa, qandaı da bir krıterıılerdi anyqtaýǵa, sodan keıinony túzetýge tyrysty. Óner tarıhynda Sulýlyqpen osyndaı kezdesýlerdiń mıllıardtaǵan «kýágerlerin» (sýretter, músinder, mınıatúralar, óleńder, ánder) kezdestirýge bolady.

Basqalary óner adamdy tárbıeleý kerek dep esepteıdi – olar shyǵarmalardan Jaqsylyq, Paıda, Ádildik izdeıdi. Al basqalary ónerdiń dúnıeni taný tásili ekenine senimdi, sondyqtan olardyń ónerdegi maqsaty – shyndyqty ashý jáne bekitý. Óner óte alýan túrli qyzyǵýshylyqtardy qanaǵattandyra alady eken.

Óner adamnyń shyǵarmashylyq qabiletterin júzege asyrýdyń erekshe tásili bola otyryp, adamnyń mádenıettegi bolmysyn qundylyq pen maǵynaǵa toltyrady. Túrleri men janrlarynyń alýan túrliligine baılanysty ár adam ónerden óz ómirin baıytatyn nárseni taba alady. Tek ónermen qarym-qatynas jasaý úshin qajetti qabiletterdi damytý qajet, óıtkeni ol adamǵa «alýǵa» qabiletti - túsiný, tájirıbe, seziný úshin dál sonshalyqty bere alady. R.Ýspenskıı: «Dinniń maqsaty Qudaı men Haqty izdeý bolǵany sıaqty, ónerdiń de maqsaty – sulýlyqty izdeý» degen.

Bul tujyrymdy tolyqtyrýǵa bolady: óner qorshaǵan álemnen jáne óz boıyndaǵy sulýlyqty tabýǵa ǵana emes, sonymen birge ony jasaýǵa kómektesedi ... Kórkem shyǵarmashylyq adamǵa ózin múmkindiginshe kórsetýge múmkindik beredi, onyń ishinde tamasha iz qaldyrady.

Bir sát bári óte aıqyn boldy jáne bul oryn alǵan kezde álem joǵalyp ketkendeı boldy. Muny bárimiz tereńnen bilmeımiz be? Aıqaılar men jańǵyryqtyń tamasha teńdestirilgen mehanızmi aınalatyn tetikterge uqsaıdy, biz ómir depa taıtyn jumbaq áınektiń astynda soǵatyn sıqyrly saǵat. Artynda ne bar? Aınalada ne bar? Haos, daýyldar. Balǵa ustaǵandar, pyshaq ustaǵandar, myltyq ustaǵandar. Eńkeıe almaǵanyn syndyryp, túsinbegenin kishireıtetin áıelder. Adamdar qarańǵylyqqa qarsy bıleıtin kishkentaı, jarqyraǵan sahnany qorshap turǵan qorqynysh pen joǵaltý álemi.

Stıven Kıng

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti, «Fılosofıa jáne saıasattaný» fakúlteti, «Dintaný men mádenıettaný» kafedrasy, «Mádenıettaný» mamandyǵynyń  4-kýrs stýdenti Akıjanova Zýlfına Kapashevna.
Ǵylymı jetekshi: PhD doktor, aǵa oqytýshy Kaýpenbaeva Samal Mýhametalıevna.
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

---