InfoHub Logo

Qazaq halqynyń mereke-meıram men oıyn-saýyqtyń ózindik ulttyq ózgesheligi aıqyn, tarıhy uzaq. Qazaq mádenıetindegi oıyn-saýyq dástúri barlyq ýaqytta da úlken qoǵamdyq mańyzǵa ıe boldy. Olardyń paıda bolý ýaqytyn ejelgi dáýirge jatqyza alamyz, olardyń damýynda olar halyqtyń áleýmettik qatynastary men ekonomıkalyq qyzmetine sáıkes keletin birqatar aýyspaly formalardan ótti. Qazirgi tańda oıyn dástúri kóptegen ǵalymdar arasynda qyzyǵýshylyq týdyrǵan taqyryptardyń qatarynda. Qandaı halyqty alyp qarasańyzda ózinen keıingi óskeleń urpaqtyń damýy úshin jan-jaqty qamqorlyq jasaǵan. Oıyn-osy qamqorlyqtyń basty quraly retinde tanylǵan. Bul oıyndar tekten tek paıda bolmaıdy. Olardyń barshasy delik adam ómiriniń qajettiligin óteý úshin týady. Ár kezdegi jas mólsherine, is-áreketi men turmys-tirshiligine qaraı laıyqtalyp oınalady. Shaqalaq sábı kezinen bastap bozbala, boıjetken shaqqa deıingi arnalyp qalyptasqan sóz oıyndary da qamtylady. Tarıhqa kóz júgirter bolsaq, qanshama qıyn-qystaý zamandy bastan keshirsek te, aqylgóı danalarymyz ben erjúrek batyrlarymyzdyń kórsetken qamqorlyǵynyń arqasynda kóptegen ulttyq salt-dástúrlerimiz ben ózindik qundylyqtarymyz urpaqtan urpaqqa berilip, jalǵasyn tabýda. Dástúrli ańyz-áńgimeler men sheshenderdiń alǵyr da aqyldy sózderi, ertegiler men maqal-mátelderimizdiń de áli kúnge deıin saqtalýy ata-babalarymyzdy arqasy. Bizdiń qulaǵymyzǵa quıyp sińdirýi birden-bir ata-babalarymyzdyń eńbegi orasan zor.  Jazýshylar men halyq aqyndary aýyldar men elderdi aralaı júrip, halyqtyń arman-tilekterin ózderiniń óleń-jyrlaryna arqaý etti. Sóz óneri men oı-sananyń qulashyn keńge jaıdyrdy. Halyqtyń kóńil-kúıin sergitý úshin sol júristerin sán-saltanatqa aınaldyrdy. Solaısha, sal-serilik joralǵysy dalalyq ónerpazdardyń dástúrine, el ómiriniń arnasyna aınaldy. Sal-serilerdiń arqasynda jappaı aıtys dástúri qalyptasty. Iaǵnı, eki jas óleń aıtyp syrlasý dástúri qalyptasty. Sondaı oıyn-saýyqtarda oınalatyn kóptegen oıynnyń túrleri ulttyq dástúrli sıpatymen qulash jaıdy.

Halyq arasynda oıyn saýyqty qyzyqtyryp, erekshe qabiletimen dúıim jurttyń ishek-silesin qatyryp, jurttyń kúlkisine sebepshi bolyp júrgen sheberler bolǵan. Olar ózderiniń ónerlerin jurt kóp jınalatyn jerlerge, ásirese, mereke men meıramda, jármeńkelerde, tipti aýyl arasyn aralap júrip te kórsete bilgen. Halyq arasyndaǵy keleńsiz kórinisterdi, baılardyń sarańdyǵy men pasyqtyǵyn, kúshi kóptiń álsizge zorlyǵyn kúlki retinde halyqqa jetkize bilgen. Qýlar óneri-zertteýshiler kóp qyzyǵýshylyq tanytqan ónerlerdiń qatarynda. Osy taqyrypqa baılanysty zertteýshiler «olar yńǵaıy kelgen jerde qatarǵa qosylyp, kúldire de, jylata da biletin ánshi bolýmen qatar, kútpegen jerden kúlki shaqyra otyryp, múlde basqa beınege aýysyp ketý qýlardyń basty qarýy» degen bolatyn. Qýlar óneriniń atyn ańyzǵa aınaldyrǵan Jırenshe, Aldarkóse, Tantaı, Torsyqbaı, t.b. aıta alamyz. Olar ózderiniń aılakerligimen áleýmettik qubylystardy kúlki nysanyna aınaldyryp, kóptegen adamdardyń esten ketpes komedıalyq beınelerin jasaǵan. Qazaq dalasyndaǵy qýlar ónerin dúr silkindirgen Elýbaı Ómirzaqov, Isa Baızaqov, Qurmanbek Jandarbekovter jáne t.b. aıta alamyz. Bul tulǵalar ózderi ónege tutqan ortanyń dástúrin jalǵastyrýshy, búgingi teatrdyń klasık maıtalmandary. Olar tipti sóılemeı-aq ózderiniń is-qımylymen, bet-álpetterin ózgertý arqyly da halyqty kúlkige qaldyra alatyn bolǵan. Bul óner qashanda adamnyń qıalynan týyndap, zaman aǵymyna qaraı baıyp, mazmuny tereńdep otyrady.

Jastar bir ǵana emes birneshe ónerdi qatar ıgergen. Aqyn, kúıshi, jyrshy, bilek eptiligin kórsetetin batyr da, tipti kóńil kúıdi kóteretin satırık te bola bilgen. Osyndaı ıýárneshe ónerdi qatar ıgergen segiz qyrly bir syrly tulǵa retinde men Jaıaý Musa, Aqan Seri, Balýan Sholaqty aıtar edim. Sondyqtan mundaı óner ıeleriniń aýylǵa kelýi qandaı da bir oıyn-saýyqtyń beınesi sanalǵan. Tipten keıbir sal seriler pen aqyndardyń bir ózi birneshe qyzmetti atqara bilgen. Oıyndardyń salalarynda negizgi qyzmetti atqaratyn sóz oıyndarynyń maqsaty – balalarǵa durys ári oryndy sóıleýdi, ómirdegi bolatyn san qıly qubylystardy túsindirýge baǵyttalǵan. Sonymen qatar, sheshen áni tapqyr bolýǵa úıretken. Mundaı sóz oıyndarynyń qataryna jańyltpash, maqal-máteldi jatqyza alamyz.

Halyq ónerinen bólip qaraı almaıtyn bir salamyz – teatr óneri. Bul ónerdiń alǵashqy oıyn saýyǵynyń dúnıege kelgen mekeni qarapaıym halyqtyń arasy. Ár eldiń ózinde paıda bolǵan óner sol mekenniń mádenıetin, maqsat múddesinnen habar beredi.  Ulttyq qundylyqtarymyz dáriptep, halyq óneriniń tegin tekteý teatrtanýda qajet. Olaı bolsa ulttyq halyq teatrynyń alǵashqy týyndylaryn kóne aýyz ádebıetinen izdestirýge bolady. Máselen aıtar bolsaq, “Jar-Jar”, “Betashar” jáne “Aıtys”. Bul óner týyndylaryna áıgili jazýshy M.Áýezov “qospasyz teatr” degen baǵa bergen.  El jurtymen , jaqyndarymen qoshtasyp, sahnalyq sátti ańǵarýǵa bolatyn erekshe salttyń biri – “Syńsý”. Munda sahnalyq óner men akterlik oıynǵa degen tym jaqyndaýshylyqty ańǵarýǵa bolady. Dál sol sekildi “Jar-Jardyń” da ereksheligin tanytyp, teatr týraly alǵashqy zertteýinde túsinikteme bergen M.Áýezov bolatyn.  “Erte zamanda mereke-meıramdar men toılarda ánmen aıtysatyn aqyndar óz zamandarynda teatrdyń alǵashqy úlgerin kórsetti. Olardyń jasaǵan saýyq-saırany barsha halyqtyń kóńilinen shyǵyp, qýanysh pen shattyqqa bóledi. Odan soń uzatylatyn qyzdyń toıynda er men áıelderdiń bir-birimen jarysa oryndaıtyn “Jar-Jary”da búgingi sahna tórinde esh ózgerissiz kórýge bolaıyn oıyn-saýyq qatarynda”,  – degen bolatyr M.Áýezov. Ol osyndaı sózder arqyly bizdiń ulttyq týyndylarymyzdyń barlyǵy derlik sahna tórinde akterlerdiń oınaýǵa yńǵaılylyǵyn, teatrlyq kórinisterdiń barlyǵyn aıqyndap kórsetir otyr. Osyndaı sózderden biz halyqtyń ulttysh sahnalyq elementterin halyqtyń tól týyndylarynyń kóptegen túrlerinde qalyptasyp, damyp, qazirgi akterlik óner salasynyń negizin qalaǵan degen qorytyndy jasaýǵa bolady.

Teatrlyq sıpattaǵy kórinisti biz “Aıtys” ónerinen de kóre alamyz. Aıtys-sóz óneriniń eń bıik shyńy. Sýyryp salma qasıetimen sahnaǵa jaqyndyq jaǵynan ımprovızasıalyq jáne oryndaýshylyqpen tikeleı baılanysty. Munda tek qana sóz emes, emosıa, bet-álpette ózgeriske ushyraıdy. Halyq ádebıetindegi aqyndardyq sóz saptaýlarynyń erekshelikterine úńilip qarasaq, olardyń tabıǵaty akterlik ónerge jaqyn sózdik qaqtyǵystardyń san alýan sıpatyn ańǵarýǵa bolady. Tipti bir-birimen aıtysyp otyrǵan eki aıtysker aqynnyń aıtysy da sahnalyq qoıylym sekildi áser syılaıdy.

Qazaqtardyń saýyq mádenıetinde erekshe oryn alatyn meıram – áz-Naýryz meıramy. Kún men túnniń teńelýin atap ótetin Jańa jyl meıramy. Ańyz áńgimelerge súıener bolsaq, bul kúni qarapaıym halyq qysqy aýyrtpalyq men tórt-túlik maldarynyń aman saqtalǵanyna qýanady. Mıfologıalyq túsinik boıynsha bir kún buryn, ıaǵnı, 21 naýryz dalany Qyzyr aralaıdy eken. Soǵan baılanysty – “Qyzyr túni” dep atalady eken. Naýryz túni aýyl boıjetkenderi ózderiniń kóńili bólingen jigitterine arnap soǵymnyń etin salyp pisirip, “uıqyashar” atalatyn erekshe taǵamdy daıarlaıdy. Al uldar bolsa, boıjetkenderdiń taǵamdaryna syılyq retinde “selt etkizer” daıyndap qoıady. Munda beriletin aına-pák pen jastyqtyń belgisi,  taraq-sulýlyqtyń belgisi, ıissý-jańa jarǵae jaýqazyndaı qulpyrýdyń belgisi.

Jańa jyl meıramy ulttyq oıyndy oınaýmen bastaý alǵan. Birneshe topqa bólinip halyqtar bar ónerlerin pash etetin bolǵan. Oıynnyń tek bir túrin ǵana emes, kúres, báıge, aqyndar aıtysy sekildi  kóptegen óner salalary boıynsha qyzý tartysqa tústi. Osylaı bastaý alǵan mereke-meıram adam yqylasyna bólenýge taptyrmas mezgil. Bir-birin quttyqtaǵan jas pen kári ár úıdi-úıge kirip naýryz kójeden dám tatady. Ármen qaraı aýyldan-aýylǵa qydyryp, ir úıge kirip quttyqtap shyǵady. Mundaı meıram-merekelerde jastar ózderinshe bólek júredi. Án men jyrdan tógip, saýyq-saıran jasaıdy. Barlyq jastar birigip kópshiliktiń kóńilin kóteredi. Biraz serpilip alǵan soń ármen qaraı ózderiniń sezimderin bir-birine qara óleńmen jetkizetin bolǵan. Barlyǵyn bolǵan soń qyzyq dýmandy jalǵastyrý úshin yńǵaıly úıge jaıǵasyp, ári qaraı jalǵastyrady. Osylaısha, dástúrli ónerdi dáripteý júıege asady.

Oryndaǵan: ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, mádenıettaný mamandyǵy 4 kýrs stýdenti-Konarbaeva Maıa Kýlmýradovna

Ǵylymı jetekshi: ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, «Dintaný jáne mádenıettaný» kafedrasynyń PhD doktoranty Qudaıbergenov Serǵazy Erejepuly

---