InfoHub Logo

E.A.Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy ýnıversıtetiniń
pedagogıka ǵylymdarynyń magıstri Nýrdaýletova Nýrzıla Berkınbaevna
oqytýshysy Bakırova Indıra Darhanqyzy

Qazaqstan Respýblıksynyń azamatynyń rýhanı-adamgershilik damýy men jeke basyn tárbıeleý tujyrymdamasynda bilim berý standartyna sáıkes negizgi ulttyq qundylyqtar kórsetilgen. Olar: Otanyna degen mahabbat, áleýmettik yntymaqtastyq, azamattylyq, otbasy, eńbek jáne shyǵarmashylyq, tabıǵat, adamzat. Osy negizgi qundylyqtardyń barlyǵy "Rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamasynyń mazmunynda ashylady.

Búgingi tańda álemdegi zamanaýı jaǵdaıdy, onyń damý tendensıalaryn, jan – jaqty jáne jemisti yntymaqtastyqtyń ashylǵan múmkindikterin eskermeı, adam men qoǵamnyń, onyń ishinde mektep pen pedagogıkanyń áleýmettik jáne rýhanı damýynyń ózekti máselelerin qoıýǵa jáne sheshýge bolmaıdy. Yntymaqtastyq, keńeıtilgen baılanystar álemdik qoǵamdastyq pen jekelegen elderdiń jetistikterin ıgerip qana qoımaı, ózimizdiń áleýetti múmkindikterimizdi ashyp,  uqsas problemalardyń ońtaıly sheshimin izdeýdi yntalandyrýǵa múmkindik beredi. Patrıotızm – qoǵamdyq turaqtylyqty, memlekettiń táýelsizdigi men qaýipsizdigin saqtaýdyń mańyzdy rýhanı-adamgershilik faktory.

Mekteptiń pedagogıkalyq ujymynyń aldynda qandaı faktorlardyń áserinen bilim alýshylarda jeke bas bostandyǵy, azamattyq teń quqylyq erteńgi kúnge degen senimdilik uǵymdary qalyptasatyn, ıaǵnı azamattyq ustanym daǵdylary jáne tárbıelenýshi tulǵasynyń azamattyq qasıetterin damytý úshin jaǵdaı jasaý mindeti tur.

Jeke tulǵanyń azamattyq qasıetterin qalyptastyrýdyń barlyq kezeńderinde pedagogıkalyq basqarý óte mańyzdy. Demek, patrıottyq tárbıeniń mańyzdy maqsaty – qorshaǵan álemdi taný. Al bul degenimiz:

– balalarǵa álemdi ózgertýge bolatyn dúnıeni kórsetý: top, otbasy, mektep, shaǵyn aýdan, el, aımaq, ádemi jáne baı planetamyz;

– balalardy problemalardy sheshý joldary men quraldaryn izdeýge tartý jáne barlyq adamdar úshin ómirdi jaqsartý jónindegi jumysqa qatystyrý;

– uǵynýǵa kómektesý úshin, ne jaman, ne jaqsy;

– jaqsylyqqa jaqsylyqpen jaýap qaıtarýǵa úıretý, sodan keıin ár adamǵa, topqa qajetti ózgeristerge qalaı kómektesýge bolatynyn túsindirý.

Oqý qyzmeti:

– oqý is-áreketinde adam ózin sanaly túrde ózgertedi. Demek, oqý is-áreketiniń obektisi onyń sýbektisi bolyp tabylady, al onyń jeke basynyń keıbir qasıetteri túrlendiriletin taqyryp bolyp tabylady

– oqý is-áreketiniń maqsaty-bilim, qyzmet ádisteri, shyǵarmashylyq tájirıbesi, qundylyq qatynastary túrinde usynylǵan áleýmettik tájirıbeni ıgerý oqý is-áreketin júzege asyrýda ǵylymı-zertteý is-áreketinde qoldanylatyn tanym quraldarynyń bir túri qoldanylady;

– oqý is-áreketi prosesi daıyn, "qalyptasqan" áleýmettik tájirıbeni damytýdy qamtıdy. Bilimdi usyný logıkasy (muǵalim, oqýlyq avtory) jalpy jaǵdaıda ol alynǵan zertteý logıkasyna sáıkes kelmeıdi. Sondyqtan oqytýda turǵyn úı alý tásilderine qaramastan, logıkalyq uıymdastyrylǵan bilimdi usyný jáne este saqtaý/túsiný basym bolady

– oqý is-áreketiniń ónimi bolyp sýbekti alǵan jeke tulǵalyq qasıetter tabylady: habardarlyq (bilimge ıe bolý), tanymdyq jáne praktıkalyq daǵdylar keshenin meńgerý jáne olardy qoldaný tájirıbesi ("quzyrettilik"), ǵylymı dúnıetanymdyq kózqarastar.

Oqýshylardyń zertteý qyzmeti – shyǵarmashylyq, zertteý máselesin aldyn-ala belgisiz sheshimmen sheshýge baılanysty jáne ǵylymda qabyldanǵan dástúrlerge súıene otyryp, ǵylymı salada zertteýge tán negizgi kezeńderdiń bolýyn boljaıtyn qyzmet: máseleni sheshý, osy máselege arnalǵan teorıany zertteý, zertteý ádisterin tańdaý jáne olardy praktıkalyq ıgerý, óz materıaldaryn jınaý, taldaý jáne jalpylaý, ǵylymı túsinikteme, óz tujyrymdary.

Oqý-zertteý qyzmeti oqýshynyń da, muǵalimniń de belgili bir daıyndyǵyn talap etedi. Bul birlesken jumysta sáttilik onyń ár qatysýshysynyń daıyndyǵyna baılanysty. Jaýapkershiliktiń negizgi úlesi bul jaǵdaıda jetekshi, tájirıbeli qatysýshy rólin atqaratyn jumys jetekshisine júkteletini tabıǵı nárse. Usynylǵan usynymdar atalǵan problemalardy tolyq qamtıtyn sheshýdi talap etpeıdi, biraq mektepte oqý-zertteý jumysyn daıyndaý men júrgizýdiń negizgi sátterine áser etetin sıaqty jáne oqýshylar men muǵalimderdiń atalǵan qyzmetinde baǵdar bola alady.

Oqýshylardyń jalpy zertteýshilik bilikteri men daǵdylaryn damytý ádistemeleri.

1. Problemalardy kórý daǵdylaryn damytý

Másele – qıyndyq, belgisizdik. Máseleni sheshý úshin, eń aldymen, osy problemalyq jaǵdaıǵa baılanysty barlyq nárseni zertteýge baǵyttalǵan áreketter qajet. Máselelerdi tabý oqýshy úshin qıyn mindet. Máseleni tabý kóbinese ony sheshýden góri qıyn jáne paıdaly. Oryndaı otyryp, bul bólim zertteý balamen jumys isteý kerek ıkemdilik tanytýǵa bolmaıdy mindetti túrde talap etýge anyq túsiný jáne tujyrymdaý, problemalardy naqty belgileý maqsattary. Onyń jalpy, shamamen sıpattamasy jetkilikti.

Máselelerdi kóre bilý-adamnyń oılaýyn sıpattaıtyn ıntegraldy qasıet. Ol uzaq ýaqyt boıy ártúrli qyzmet túrlerinde damıdy. Mine, osy qıyn pedagogıkalyq máseleni sheshýge kómektesetin birneshe tapsyrmalar.

2. Gıpoteza jasaý daǵdylaryn damytý

Gıpoteza-qubylystardyń tabıǵı baılanysy týraly negiz, boljam, paıymdaý. Balalar jıi kóretin, estıtin, sezinetin nárseler týraly ártúrli gıpotezalardy aıtady. Kóptegen qyzyqty gıpotezalar óz suraqtaryna jaýap izdeýge tyrysý nátıjesinde paıda bolady. Gıpoteza-bul oqıǵalardy boljaý. Bastapqyda gıpoteza durys emes jáne jalǵan emes-ol jaı anyqtalmaǵan. Eger ol teriske shyǵarylsa, ol gıpotezadan jalǵan boljamǵa aınalyp, óziniń ómir súrýin toqtatady.

Gıpotezany týdyratyn birinshi nárse-bul másele. Gıpotezalardy tekserý ádisteri ádette eki úlken topqa bólinedi: teorıalyq jáne empırıkalyq. Birinshisi logıkaǵa jáne osy gıpoteza usynylǵan basqa teorıalarǵa (qolda bar bilimge) súıenedi. Gıpotezalardy tekserýdiń empırıkalyq ádisteri baqylaýlar men eksperımentterdi qamtıdy. Gıpotezalardy qurý-zertteý, shyǵarmashylyq oılaýdyń negizi. Gıpotezalar teorıalyq taldaý, aqyl-oı nemese naqty tájirıbeler barysynda olardyń yqtımaldyǵyn baǵalaýǵa múmkindik beredi. Osylaısha, gıpotezalar máseleni basqa jaǵynan kórýge, jaǵdaıǵa basqa jaǵynan qaraýǵa múmkindik beredi.

3. Suraq qoıý daǵdylaryn damytý

Zertteý barysynda, kez-kelgen bilim sıaqty, suraq negizgi rólderdiń birin atqarady. Suraq, ádette, máseleni bildirý formasy retinde qarastyrylady, suraqpen salystyrǵanda, problema kúrdeli qurylymǵa ıe, beınelep aıtqanda, toltyrý qajet Bos oryndar kóp. Suraq balanyń oılaýyn jaýap izdeýge baǵyttaıdy, osylaısha bilimge degen qajettilikti oıatady, ony aqyl-oı jumysymen tanystyrady.

4. Jikteý daǵdylaryn damytý

Jikteý degenimiz-uǵymdardy belgili bir negizde qıylyspaıtyn synyptarǵa bólý operasıasy. Jikteýdiń negizgi belgileriniń biri-bólý prınsıpin (negizin) kórsetý. Jikteý belgili bir tártipti belgileıdi. Ol qarastyrylyp otyrǵan nysandardy toptarǵa bólip, ony kórinetin etip jasaıdy. Jikteý bizdiń oılaýymyzǵa qatańdyq pen dáldik beredi.

Qorytyndylaı kele, óz betimen tapqan jaýap – bul balanyń kúrdeli tabıǵı álemdi bilýdegi kishkentaı jeńisi, onyń múmkindikterine senimdilik beredi, jaǵymdy emosıalar týdyrady, oqý prosesine beısanalyq qarsylyqty joıady. Oqýshynyń bilimniń kishkene túıirin óz betinshe ashýy oǵan úlken rahat syılaıdy, óz múmkindikterin sezinýge múmkindik beredi, ony óz kózimen kóteredi. Oqýshy ózin tulǵa retinde kórsetedi. Oqýshy bul emosıalardyń oń aýqymyn jadynda saqtaıdy, taǵy da aman qalýǵa tyrysady. Sonymen, qyzyǵýshylyq tek taqyrypqa ǵana emes, tanym prosesine neǵurlym qundy – tanymdyq qyzyǵýshylyq, bilimge degen motıvasıa. Zertteý qyzmetiniń bul jeke komponenti quzyrettilik turǵysynan óte mańyzdy, óıtkeni bul tásilde adamnyń qoǵamda tabysty bolýyna múmkindik beretin jeke qasıetterin qalyptastyrý birinshi oryndardyń biri bolyp tabylady. Bul rette jobalaý-zertteý qyzmeti oqý-zertteýmen salystyrǵanda neǵurlym keń damý áleýetine ıe, óıtkeni ol praktıkaǵa neǵurlym baǵdarlanǵan bolyp tabylady.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Barannıkov A.V. Soderjanıe obshego obrazovanıa. Kompetentnostnyı podhod - M.: GÝ VSHE, 2002.

2. Leontovıch A.V. V chem otlıchıe ıssledovatelskoı deıatelnostı ot drýgıh vıdov tvorcheskoı deıatelnostı // «Zavých», № 1, 2001. Savenkov A.I. Psıhologıcheskıe osnovy ıssledovatelskogo podhoda k obýchenıý. – M.: «Os-89», 2006. – 480 s.

3. Savenkov I.A. Ýchım deteı vydvıgat gıpotezy ı zadavat voprosy // Odarennyı rebenok. 2003. №2. S.76-86.

4. Sergeev I.S. Kak organızovat proektnýıý deıatelnostýchashıhsá: praktıcheskoe posobıe dlá rabotnıkov obsheobrazovatelnyh ýchrejdenıı. – M.: ARKTI, 2003.

5. Hýtorskoı A.V. Klúchevye kompetensıı. Tehnologıa konstrýırovanıa - M.: Pedagogıka, 2003, №5. Iakımanskaıa I.S. Lıchnostno-orıentırovannoe obýchenıe v sovremennoı shkole. – M., 1996.

---