Oqýshylardy kórkem jazýǵa úıretýdegi jazý paraǵy partanyń róli
Qazaly aýdany, Qyzylorda oblysy,
№100 orta mektep, Qazaly aýyly,
beıneleý óneri jáne syzý pániniń muǵalimi
Kóshimbet Sultan
Oqýshylardy kórkem jazýǵa úıretýdegi jazý paraǵy men partanyń róli.
Jazý – adamnyń oı-pikirin, habaryn, maǵlumatyn tańbalar arqyly jetkizýdi qamtamasyz etetin belgiler júıesi. Jazýdyń paıda bolýy adamdardyń qarym –qatynasyndaǵy ýaqyt pen keńistik kedergisin joıdy. Kórkem jazý (grek. kalliqraqhia, arabsha húsnı - hat- sulýlyq, ádemilik, kórkemdik, jaqsy sapa)-anyq, ádemi jazý degen uǵymdy bildiredi.
Islam dini elderinde kórkem jazý ónerine úlken kóńil bólgen. Quran úshin ,memlekettik máni bar jazbalar úshin arnaıy áshekeıli jazý túri qoldanylǵan. Vİİ ǵasyrdan bastap ol kýfı dep atalatyn. Arab jazýynyń nashı, nastalık jazýy da (H-HVǵǵ) keń tarap, ádebı, ǵylymı teksterdi kóshirýshi iri kallıgraftar shyqqan. Arab mádenıeti tarıhynda ataqty shaırlardyń kitaptaryn kóshirip, halyqqa qoljazba kúıinde taratýshy – hýsnı – hatshylardyń (polıgraftardyń) qyzmeti joǵary baǵalanǵan.
Keıingi ǵasyrlarda kitap basý isiniń órkendeýine baılanysty kórkem jazý óneri kórkemdeý salalarynda ǵana shektelip qaldy. Kórkem jazý qaǵıdalary ásirese gramatıka men emleni oqytýda basshylyqqa alynady. Jazýdyń grafıkalyq jaqtaryn úıretýdegi maqsat dybysty árippen belgileı bilý, jazýdyń syrtqy túrin, áripterdiń ádemiligi men tirkesý joldaryn ıgerý, árip elementterin saqtaı jazý, shapshań jazý, kóshirip jazý, estip jazý, sanaýmen jazý, sóılemdi tutas teksti durys, anyq, taza jaza bilý sekildi daǵdylardy meńgerý bolyp tabylady.
Saýat ashý – balanyń kóptegen psıhıkalyq qyzmetteriniń jetilýin talap
etetin, kúrdeli aqyl - áreketi bolsa, Jazý - psıhologıalyq jáne fızıologıalyq turǵydan alǵanda óte qıyn kúrdeli úderis, sondyqtan da jazý daǵdysyn ıgerý úderisiniń kóp komponentti psıhofızıologıalyq qurylymdary bar.
Jazýǵa úıretýdiń negizgi mindetteri mynalar bolyp tabylady.
1. Fonematıkalyq estý jáne sózdiń dybystyq quramyn taldaı biligin damytý.
2. Qoldyń jáne saýsaqtardyń maıda bulshyq etterin damytý.
3. İshki jáne syrtqy sóıleýdi, sózdik - logıkalyq oılaýdyń bastapqy kezeńderin damytý.
4. Este saqtaý qabiletin damytý.
5. Jazý quraldaryn erkin ustaı bilý daǵdysyn damytý.
6. paraqtyń betiniń keńistigin baǵdarlaýdy qalyptastyrýda - oqýshy partasynyń atqaratyn roli zor bolyp tabylady.
Oqýshynyń kórkem jazýda, onyń partasynyń dene bitimine yńǵaıly jáne densaýlyǵyna zıan keltirmeıtindeı jasalýynda. Aıtatyn bolsaq,
1- oqýshynyń eki aıaǵynyń durys qoıylmaýy - aıaǵynyń maıtaban bolýyna,
2- parta men otyratyn oryndyqtyń ara qashyqtyqtyń durys saqtalmaýy - bel omyrtqasynyń qısaıýyna,
3-parta betiniń eden betimen paralel ornalasýy - oqýshynyń oqý jáne jazý kezinde kózine áser etedi. Joǵaryda jazylǵan úsh qaǵıda durys keltirilgen jaǵdaıda oqýshy jazýynyń syrtqy túri, áripterdiń ádemiligi jáne tirkesý joldary sonymen qatar ár elementteriniń saqtalýy jaqsaryp, oqýshynyń dene bitiminiń qalypty ósýine anatomıalyq jáne fızıologıalyq jaǵynan jaqsy áser etedi.
Paraqtyń betiniń keńistigin parta betine baǵdarlaýdy qalyptastyrý.
Mektep partalary – synyptaǵy jabdyqtardyń negizgi túri. Elimizdegi qazirgi mektepterde kóptegen partalardyń túrleri paıdalanylady. Erteden kele jatqan F.F. Erısman partasy ispetti otyrǵyshy birge ornatylǵan eki oryndy partalar kóbinese bastaýysh synyptarda paıdalanylady. Ol partalar «mektep partalary» degen memlekettik standartqa orta shamamen alǵan balalardyń dene bitiminiń kórsetkishterine baılanysty ólshemde jasalǵan.
Partalardyń negizi aǵashtan nemese metaldan jasalady. Parta eki bólimnen turady: Partanyń ústeli jáne otyrǵyshy. Parta ústeliniń beti jáne otyrǵyshy ashyq, aqshyl tústi boıaýlarmen boıalady.Partanyń bólshekteri oqýshy denesiniń proporsıasyna negizdelgen. Parta ústeliniń beti edenge sál kólbeýleý jasalady, ıaǵnı partanyń beti edenge 20-25 gradýs kólbeý ornalasady. Bul oqýshylardyń kitap oqyp jazý jazǵanda kózderiniń jáne qoldarynyń talmaı durys jumys isteýine qolaıly. Parta betiniń syrtqy sheti edennen 52-79 sm bolady, dıfferensıasy 20-32 sm.
Partanyń dıfferensıasy dep ústeldiń oqýshy jaq jıeginiń bıiktigi men parta otyrǵyshynyń arasyndaǵy aralyqty aıtady. Partanyń dıfferensıasy oqýshy otyrǵanda denesin tik ustap, ústelge bilekterin qoıyp otyrǵanda yńǵaıly bolýy tıis. Eger partanyń dıfferensıasy durys saqtalmasa oqýshynyń omyrtqa súıekteri qısaıady. Oqýshy partada otyrǵanda onyń kókiregi men parta ústeliniń shetinde 3-5 sm aralyǵynda bolýy kerek.
Jalpy oqýshy Erısman partasynyń ústinde jazý syzý kezinde oqý quraldaryn paıdalanýdaǵy qoldanýdyń óz erekshelikterimen, sonymen qatar oqýshy qolynyń parta betine durys qoıyp jazǵan da ǵana jazýdyń syrtqy túri, ádemeligi men jazý elementteri saqtalyp, kórkem kórinedi. Partada nemese ústelde otyrǵanda oqýshynyń denesi tik ornalasyp, oryndyqqa tereń otyrý kerek. Kitap oqyp, qaǵaz jazǵanda balanyń basy sál alǵa eńkeıedi. Balanyń kózi men qaǵaz aralyǵy 35-40 sm arasynda bolý kerek.
Oqýshynyń arqasy oryndyq arqalyǵyna súıenip otyrǵanda onyń bel omyrtqasy, segizkóz súıekteri men jaýyrynnyń tómengi buryshtary oryndyq arqalyǵyna tıip turady, aıaqtary partanyń aıaq qoıǵyshyna tireledi. Al oqýshynyń eki ıyǵy bir deńgeıde bolǵanyn qadaǵalap otyrý kerek. Bilekteri partanyń ústine 120-125 shamasynda gradýstyq burysh jasaı shyntaǵynan saýsaǵyna deıin qoıylady. Jazý paraǵy partanyń betiniń ortasyna taman 125-130 shamasynda gradýstyq burysh jasaı ornalasady.
Jazý kezinde jazý paraǵy oqýshy bileginiń astynda jazý qory kóbeıgen saıyn tómennen joǵary qaraı jyljyp otyrylýy kerek. Osyǵan baılanysty jazý paraǵynyń aldyńǵy jaǵynda oqý quraldary qoıylmaýy tıis. Iaǵnı sabaqqa qatysty oqý quraldary oń jaqtaǵy oqýshy úshin partanyń oń jaq joǵarǵy buryshynda, sol jaqtaǵy oqýshy úshin sol jaq buryshta qoıylýy tıis.
Joǵaryda baıandalǵan ornalasý erejesimen Erısman partasynda durys otyryp úırengen jaǵdaıda oqýshylar sabaq kezinde sharshamaı erkin otyrady, kózderi talmaıdy, bar zeıini sabaqta bolyp, jazý paraǵyna túsken jazý áripteri 750 gradýs burysh jasaı kórneki, ádemi bolyp jazylady. Sonymen qatar jazýdyń syrtqy túrin, áripterdiń tirkesý joldaryn ıgerý árip elementterin saqtaı otyryp shapshań jazý, kóshirip jazý, estip jazý, sanaýmen jazý, sóılemdi tutas, durys, anyq, taza jaza bilý, oıyn birte – birte jazba túrinde baıandaı bilý sekildi daǵdylardy meńgere otyryp, oqýshynyń dene bitiminiń jaqsy ósip jetilýiniń nátıjesin kórýge bolady.
№100 orta mektep, Qazaly aýyly,
beıneleý óneri jáne syzý pániniń muǵalimi
Kóshimbet Sultan
Oqýshylardy kórkem jazýǵa úıretýdegi jazý paraǵy men partanyń róli.
Jazý – adamnyń oı-pikirin, habaryn, maǵlumatyn tańbalar arqyly jetkizýdi qamtamasyz etetin belgiler júıesi. Jazýdyń paıda bolýy adamdardyń qarym –qatynasyndaǵy ýaqyt pen keńistik kedergisin joıdy. Kórkem jazý (grek. kalliqraqhia, arabsha húsnı - hat- sulýlyq, ádemilik, kórkemdik, jaqsy sapa)-anyq, ádemi jazý degen uǵymdy bildiredi.
Islam dini elderinde kórkem jazý ónerine úlken kóńil bólgen. Quran úshin ,memlekettik máni bar jazbalar úshin arnaıy áshekeıli jazý túri qoldanylǵan. Vİİ ǵasyrdan bastap ol kýfı dep atalatyn. Arab jazýynyń nashı, nastalık jazýy da (H-HVǵǵ) keń tarap, ádebı, ǵylymı teksterdi kóshirýshi iri kallıgraftar shyqqan. Arab mádenıeti tarıhynda ataqty shaırlardyń kitaptaryn kóshirip, halyqqa qoljazba kúıinde taratýshy – hýsnı – hatshylardyń (polıgraftardyń) qyzmeti joǵary baǵalanǵan.
Keıingi ǵasyrlarda kitap basý isiniń órkendeýine baılanysty kórkem jazý óneri kórkemdeý salalarynda ǵana shektelip qaldy. Kórkem jazý qaǵıdalary ásirese gramatıka men emleni oqytýda basshylyqqa alynady. Jazýdyń grafıkalyq jaqtaryn úıretýdegi maqsat dybysty árippen belgileı bilý, jazýdyń syrtqy túrin, áripterdiń ádemiligi men tirkesý joldaryn ıgerý, árip elementterin saqtaı jazý, shapshań jazý, kóshirip jazý, estip jazý, sanaýmen jazý, sóılemdi tutas teksti durys, anyq, taza jaza bilý sekildi daǵdylardy meńgerý bolyp tabylady.
Saýat ashý – balanyń kóptegen psıhıkalyq qyzmetteriniń jetilýin talap
etetin, kúrdeli aqyl - áreketi bolsa, Jazý - psıhologıalyq jáne fızıologıalyq turǵydan alǵanda óte qıyn kúrdeli úderis, sondyqtan da jazý daǵdysyn ıgerý úderisiniń kóp komponentti psıhofızıologıalyq qurylymdary bar.
Jazýǵa úıretýdiń negizgi mindetteri mynalar bolyp tabylady.
1. Fonematıkalyq estý jáne sózdiń dybystyq quramyn taldaı biligin damytý.
2. Qoldyń jáne saýsaqtardyń maıda bulshyq etterin damytý.
3. İshki jáne syrtqy sóıleýdi, sózdik - logıkalyq oılaýdyń bastapqy kezeńderin damytý.
4. Este saqtaý qabiletin damytý.
5. Jazý quraldaryn erkin ustaı bilý daǵdysyn damytý.
6. paraqtyń betiniń keńistigin baǵdarlaýdy qalyptastyrýda - oqýshy partasynyń atqaratyn roli zor bolyp tabylady.
Oqýshynyń kórkem jazýda, onyń partasynyń dene bitimine yńǵaıly jáne densaýlyǵyna zıan keltirmeıtindeı jasalýynda. Aıtatyn bolsaq,
1- oqýshynyń eki aıaǵynyń durys qoıylmaýy - aıaǵynyń maıtaban bolýyna,
2- parta men otyratyn oryndyqtyń ara qashyqtyqtyń durys saqtalmaýy - bel omyrtqasynyń qısaıýyna,
3-parta betiniń eden betimen paralel ornalasýy - oqýshynyń oqý jáne jazý kezinde kózine áser etedi. Joǵaryda jazylǵan úsh qaǵıda durys keltirilgen jaǵdaıda oqýshy jazýynyń syrtqy túri, áripterdiń ádemiligi jáne tirkesý joldary sonymen qatar ár elementteriniń saqtalýy jaqsaryp, oqýshynyń dene bitiminiń qalypty ósýine anatomıalyq jáne fızıologıalyq jaǵynan jaqsy áser etedi.
Paraqtyń betiniń keńistigin parta betine baǵdarlaýdy qalyptastyrý.
Mektep partalary – synyptaǵy jabdyqtardyń negizgi túri. Elimizdegi qazirgi mektepterde kóptegen partalardyń túrleri paıdalanylady. Erteden kele jatqan F.F. Erısman partasy ispetti otyrǵyshy birge ornatylǵan eki oryndy partalar kóbinese bastaýysh synyptarda paıdalanylady. Ol partalar «mektep partalary» degen memlekettik standartqa orta shamamen alǵan balalardyń dene bitiminiń kórsetkishterine baılanysty ólshemde jasalǵan.
Partalardyń negizi aǵashtan nemese metaldan jasalady. Parta eki bólimnen turady: Partanyń ústeli jáne otyrǵyshy. Parta ústeliniń beti jáne otyrǵyshy ashyq, aqshyl tústi boıaýlarmen boıalady.Partanyń bólshekteri oqýshy denesiniń proporsıasyna negizdelgen. Parta ústeliniń beti edenge sál kólbeýleý jasalady, ıaǵnı partanyń beti edenge 20-25 gradýs kólbeý ornalasady. Bul oqýshylardyń kitap oqyp jazý jazǵanda kózderiniń jáne qoldarynyń talmaı durys jumys isteýine qolaıly. Parta betiniń syrtqy sheti edennen 52-79 sm bolady, dıfferensıasy 20-32 sm.
Partanyń dıfferensıasy dep ústeldiń oqýshy jaq jıeginiń bıiktigi men parta otyrǵyshynyń arasyndaǵy aralyqty aıtady. Partanyń dıfferensıasy oqýshy otyrǵanda denesin tik ustap, ústelge bilekterin qoıyp otyrǵanda yńǵaıly bolýy tıis. Eger partanyń dıfferensıasy durys saqtalmasa oqýshynyń omyrtqa súıekteri qısaıady. Oqýshy partada otyrǵanda onyń kókiregi men parta ústeliniń shetinde 3-5 sm aralyǵynda bolýy kerek.
Jalpy oqýshy Erısman partasynyń ústinde jazý syzý kezinde oqý quraldaryn paıdalanýdaǵy qoldanýdyń óz erekshelikterimen, sonymen qatar oqýshy qolynyń parta betine durys qoıyp jazǵan da ǵana jazýdyń syrtqy túri, ádemeligi men jazý elementteri saqtalyp, kórkem kórinedi. Partada nemese ústelde otyrǵanda oqýshynyń denesi tik ornalasyp, oryndyqqa tereń otyrý kerek. Kitap oqyp, qaǵaz jazǵanda balanyń basy sál alǵa eńkeıedi. Balanyń kózi men qaǵaz aralyǵy 35-40 sm arasynda bolý kerek.
Oqýshynyń arqasy oryndyq arqalyǵyna súıenip otyrǵanda onyń bel omyrtqasy, segizkóz súıekteri men jaýyrynnyń tómengi buryshtary oryndyq arqalyǵyna tıip turady, aıaqtary partanyń aıaq qoıǵyshyna tireledi. Al oqýshynyń eki ıyǵy bir deńgeıde bolǵanyn qadaǵalap otyrý kerek. Bilekteri partanyń ústine 120-125 shamasynda gradýstyq burysh jasaı shyntaǵynan saýsaǵyna deıin qoıylady. Jazý paraǵy partanyń betiniń ortasyna taman 125-130 shamasynda gradýstyq burysh jasaı ornalasady.
Jazý kezinde jazý paraǵy oqýshy bileginiń astynda jazý qory kóbeıgen saıyn tómennen joǵary qaraı jyljyp otyrylýy kerek. Osyǵan baılanysty jazý paraǵynyń aldyńǵy jaǵynda oqý quraldary qoıylmaýy tıis. Iaǵnı sabaqqa qatysty oqý quraldary oń jaqtaǵy oqýshy úshin partanyń oń jaq joǵarǵy buryshynda, sol jaqtaǵy oqýshy úshin sol jaq buryshta qoıylýy tıis.
Joǵaryda baıandalǵan ornalasý erejesimen Erısman partasynda durys otyryp úırengen jaǵdaıda oqýshylar sabaq kezinde sharshamaı erkin otyrady, kózderi talmaıdy, bar zeıini sabaqta bolyp, jazý paraǵyna túsken jazý áripteri 750 gradýs burysh jasaı kórneki, ádemi bolyp jazylady. Sonymen qatar jazýdyń syrtqy túrin, áripterdiń tirkesý joldaryn ıgerý árip elementterin saqtaı otyryp shapshań jazý, kóshirip jazý, estip jazý, sanaýmen jazý, sóılemdi tutas, durys, anyq, taza jaza bilý, oıyn birte – birte jazba túrinde baıandaı bilý sekildi daǵdylardy meńgere otyryp, oqýshynyń dene bitiminiń jaqsy ósip jetilýiniń nátıjesin kórýge bolady.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly,
