InfoHub Logo

Roman

Hrabres ılı sıdıt v sedle,

Il tıho spıt v syroı zemle.

Rasýl Gamzatov.

1

— Gvardıa leıtenanty Dosov! — degen daýysqa otyrǵan jerimnen lyp etip turdym da jalt qaradym.

Polk shtabynyń bastyǵy gvardıa maıory Vetkov eken. Ústinde kelte tigilgen aq tony bar, jańa jaýǵan aqsha qar basqan úlken aq qaıyńnyń dińgegine súıenip, jaıbaraqat tur.

Osy adam maǵan sonaý bir kezden, eń alǵash kórgen shaqtan jyly ushyraǵan. Kópten beri tanys, bilis adamdaı, meni ish tarta sóılep, jyly raı bergen. Osydan ba, bilmedim, ol maǵan ózim qyzmet istep júrgen 23-gvardıalyq atqyshtar polkyndaǵy buryndy-sońdy kezdesken, júz kórisken jandardyń bárinen de erekshe jaqyn kórinip ketti. Ózi de bir ımanjúzdi jan. Ásirese jarqabaǵynyń astynan syǵalaı qarap turatyn dóńgelekteý kishkene kók kóziniń tunyǵynda adamǵa degen meıirim, erekshe bir jyly ot bardaı kórinetin. Orta boıly, denesi tutas, som, ári myǵym. Soǵys otynyń kóp kúndergi sharpýynan bolar ma, ol arasyn bile almadym, óńi qońyr, tipti qara tory derlik edi. Dóńes bitken jarqabaǵyndaǵy qoıý qara qasy da tóbeniń teriskeı betine ósken qalyń aǵashtaı bop turatyn. Ádette, mundaı qabaq qatal, susty bolsa kerek edi, joq. Andreı Akımovıch jyly júzdi kórinetin. Nesin jasyraıyn, jylylyqty az kórip, soǵan jastaı shólirkep óskendikten be eken, áıteýir osy adamnyń maǵan degen yqylasy men kózqarasy meni terbeıtin, daýysyn estigende júregim jaı ǵana shym ete qalatyn. Búgin de naq solaı boldy. Kesilgen aǵashtyń túbirine otyryp, keshegi bolǵan oqıǵa jaıyn oılap otyrǵan meni onyń daýysy ornymnan kóterip áketti. Meniń ústimnen qaraıtyn komandırdiń daýysy emes, meniń ósýimdi, adam bop erjetip kele jatqanymdy syrttaı baqylap, sony ishteı qýanysh etip júrgen áke daýysy tárizdi qudiretpen estildi, osy kúsh meni lyp etkizip kóterip te áketti.

Qasyna jaqyn kep:

— Joldas gvardıa maıory, sizdiń shaqyrýyńyzben aldyńyzǵa kep turǵan atqyshtar vzvodynyń komandıri, gvardıa leıtenanty Dosov! — dedim. Daýysym dirildep, jaryqshaqtana shyqty bilem, jymıyp kúlip qoıdy.

Ózim ishteı unatyp, jaqsy kóretin adamnyń jyly kúlkisin kórgende júregim shym ete qaldy. Únimde tolqý bar-dy. Syr aıtatyn, muń shaǵatyn ákem kelgendeı qýanyp kettim. Ol da meniń osy jaıymdy sezgendeı, alǵashqy jyly júzin sýytqan joq.

— Jaraıdy, — dedi ol jaı ǵana, — jaraıdy. Halyń qalaı?

— Halym jaqsy, joldas gvardıa maıory.

— Oılysyń ǵoı!

— Oılap otyr edim.

— Naq qazir, meniń daýysymdy esitken kezde ne oılap otyr ediń, bilýge bola ma?

— Nege bolmasyn. Kerek kórseńiz aıtyp ta bereıin.

— Jaraıdy, jaraıdy, senemin, sen shynyńdy aıtasyń. Eger qyz týraly bolsa, aıtpasań da uǵamyn.

— Ie, qyz týraly edi.

— Sulý ma edi?

— Joq, endi qarap otyrsam, túk te sulý emes eken. Boıy epeteısiz uzyn, beti jalpaq, kózi qysyq, ústińgi erini qoıan jyryqtaý bolatyn. Endi oılap-oılap, sonyń nesine qyzyqtym eken dep otyrmyn. Jaqynda elden hat aldym, balaly-shaǵaly bopty. Betinen jarylqasyn dep otyr edim.

— Eske alatyndaı kóńildi emes eken.

— Adamnyń basyna kóńilsiz kezde kileń osyndaı bir jaısyz jaılar túse me dep qaldym.

— Múmkin... Al, sen nege kóńilsizsiń?

— Ony ózińiz de bilip kelgen bolarsyz.

Vetkov jaı ǵana kúrsinip qoıdy.

— Ie, aıtpaqshy, sony aıtshy. Keshe Býgeev ekeýińniń arańda ne bolǵan?

— Sony bilýge kelgen bolsańyz, aıtaıyn.

— Men ony bilýge keldim be, joq basqa jumyspen keldim be, saǵan onyń báribir emes pe?

— Árıne, solaı.

Sen maǵan bárin aıtýǵa tıissiń.

Men úndemeı, Andreı Akımovıchtiń betine qaradym. Óńi ózgermepti, burynǵysha sabyrly qalpy eken.

Máseleni baıyppen túsindirip berý maǵan qıyn. Men ádiletsizdik týraly sóılegende jaılap, sabyrmen sóıleý degendi bilmeımin.

Daýysym dirildep shyqty. Maıor betime qarady. Men bolsam denem, búkil tula boıym dirildep, jerge qaradym. Keshegi oqıǵa sýreti kóz aldymnan tizilip óte bastady...

— Munyń jaqsy qasıet emes. Adam aqty aq dep, qarany qara dep aıta bilýge tıis.

— Qarany aq dep, aqty qara dep te aıtýǵa bolatyn shyǵar.

— Ondaı da bolady. Sen myqty bolsań, sony kerisinshe dáleldep shyq. Ózi adal, óz qylyǵy ádil adam úshin aqty aq dep, qarany qara dep aıtý, ony dáleldep berý qıyn bolmasa kerek.

— Meni kinálaýshy menen góri myqty bolsa, onyń qarasy da aq, aǵy da aq bop kete beretin bolar.

Maıor kúlip jiberdi. Turǵan jerinen jaı qozǵalyp, meni sońyna ertip, qalyń aǵashtyń ishine qaraı júrdi.

— Myna jaýyngerleriń biz ekeýimizdiń pálsafamyzdy estip te turǵan bolar. Bylaıyraq shyǵaıyq.

Vzvodtyń qorǵanys shebinen eki júz metrdeı uzap, keıingi jaqtaǵy qalyń aǵashqa endik. Maıor ótken kúzgi shabýyl kezinde snarád túsip qulatqan jýan qaıyńnyń kóldeneń túsip, sulap jatqan dińgegine kep otyrdy.

— Qasyma, myna jerge otyr!

Men maıormen qatarlasa otyrdym.

Ol qaltasynan syrtynda «Kazbek» degen jazýy bar, taý bókterinde ketip bara jatqan salt atty cherkestiń sýretin salǵan papıros qorabyn alyp, bir danasyn maǵan usyndy.

— Almatydan shyqqan. Áneýgúni kelgen almatylyq jerlester ákepti. Óz úıińniń asy tárizdi Almatynyń temekisi de dámdi bop kórinedi.

Andreı Akımovıch temekini uzaq tartty jáne únsiz otyryp, barlyq dámin tamsana otyryp sordy. Men de únsizbin. Kileń ashshy, kók mahorka tartyp úırengen basym, jupar ıisti tátti shylymdy mise tutpaı, erkin shimirkene almaı, aýzyma salyp otyrǵan túp jaǵyn oıdym-oıdym etip shaınap ta tastadym. Tipti túbin tistep julyp ap, túkirip jiberdim. Papırostyń, arý qolynyń saýsaǵyndaı uzyn dińgegi qysqaryp, tuqyraıyp qaldy. Vetkov bárin baıqap otyr eken.

— Álińe qaramaı, úlkendermen aıqasyp, dýelge shyǵyp júrgeniń bolmasa, kedeıdiń balasy, óziń táýir shylymdy jóndep tarta da bilmeıdi ekensiń ǵoı.

— Samosadka men mahorkany bir kisideı-aq tarta bilemin, joldas maıor.

— Onyńa da shúkir! Myna papırosty kádimgideı-aq qor ettiń.

Ol aýzyndaǵy bir ezýleı tistep otyrǵan shylymynyń qaldyǵyn laqtyryp jiberdi. Tútini sónbegen qaldyq appaq qardyń ústine shanshyla túsip, byqsyp jatqan jaǵy joǵary qarap qaldy. Kirshiksiz aqsha qardyń ústinde kúlgin tartyp, jip-jińishke kógildir tútinin syzattap shyǵaryp jatqan shylym qaldyǵyna ol da, men de uzaq qaradyq. Únsiz qaldyq. Maıordyń ne oılaǵanyn men bilmedim. Óz basyma mynadaı oı keldi: aqsha qardyń ústindegi tútindep jatqan shylym byqsyǵy ádildik pen adaldyq ústine tastalǵan otty kúıe tárizdi bop kórindi. Erkin otyrǵandyqtan bolar, oıymdy búge almadym.

— Ómir degenimiz de myna sıaqty, — dep qolymdy shoshaıtyp, álgi tútindi kórsettim. — Siz aq qardyń ústine shylym qaldyǵyn tastadyńyz. Qashan myna qar erip ketkenshe anaý tútin, qaldyq osy aqsha qar ústindegi qara tańba bop qala beredi. Tipti, qar erip joq bop ketedi, al shylym qaldyǵy ómir betindegi kúıik tańbasy, sheshek daǵy tárizdi qala beredi.

Vetkov maǵan tańdana qarady. Men ony sezbegen bop temen qaraı berdim. Álden ýaqytta ol:

— Osy sen qandaı mektep bitirip ediń?

— Jalpy bilim beretin mektepti qospaǵanda, úsh ýchılıshe bitirdim.

— Bir ýchılıshe azdyq etti me saǵan? — dep kúldi ol.

— Jaǵdaı solaı boldy. Aldymen temirjolshylar ýchılıshesin, keıin pedagogıkalyq ýchılıshe, odan soń áskerı ýchılıshe taýystym.

— Bir kisideı-aq oqypsyń. Degenmen, pálsafań bilimińnen joǵary ma dep qaldym.

— Ómirdiń ózi úıretken, belgili qaǵıdalar ǵoı.

— Ómirdiń ózin oqı bilýdiń ózine belgili dárejede aqyl, qabilet kerek bolar.

— Jasynan soqqy men tepkini kóbirek kórgen tesik ókpe, tas baýyr jetimekter ómirdiń táttisinen emes, ashysynan úırenedi de... Menińshe, ómir úıretemin dese, keıde qabiletke qaramaıdy. Ne úıretip adam etedi, ne jún etip tútip jiberedi.

— Oıyń durys-aq. Al, keshegi qaqtyǵys jaıyn aıtshy.

— Býgeev joldas aıtqan bolar.

— Ol aıtty da, seni soǵys trıbýnalyna beremin dep aryz jazyp áketti. Men jaıdy ózim baryp bileıin dep, ádeıi keldim. Jasyrmaı, qaımyqpaı, bolǵan jaıdy túgel aıt.

Tula boıym dirildep, osy bir sát ózimdi ózim ıgere almaı qaldym. Neden bastardy da bilmedim. Aq tonnyń omyraýyn aǵytyp, ishki qaltadan ashshy temeki ap oradym. Maıor «asyqpasań asyqpa» degen adamdaı únsiz otyryp, ekinshi papıros tutatty. Otyn maǵan usyndy. Kóziniń astymen óńime, odan soń az-kem dirildegen qolyma qarap ótti.

— Basynan ba? — dedim.

— Ie, basynan.

— Men jetim bop óstim. Balalar úıinde tárbıelendim. Eresek adamdar arasyndaǵy qarym-qatys, qýlyq-sumdyq, baqqumarlyq, ataqqumarlyq, kek alýshylyq degenderdi bilmeı óstim. Kúndesterdiń shash julysqanyn, aǵaıyndy adamdardyń bir-birine qastandyq jasap, pyshaqtasqanyn, óz balasynyń týǵan anasyna qol jumsap, qaryna kóseý suǵyp alǵanyn kórmedim.

— Sen jańa ǵana ómir soqqysyn kóp kórdim demep pe ediń?

— Ie, dedim. Onda, men ash-jalańash boldym. Tabanyma tas batty, tiken kirdi, mańdaıyma ystyq pen sýyq ótti, árkimder urdy-soqty, taıaq jedim, túrtki kórdim degen maǵynada aıttym. Árıne, munyń, kóbin men jetim balalar úıine deıin, nemese, sodan jasym asyp ketkennen keıin kórdim.

— Munyń keshegi oqıǵaǵa qandaı qatysy bar?

— Siz basynan aıt dedińiz ǵoı.

— Basynan aıt dedim. Biraq ómirbaıanyńdy aıt demedim.

— Joq, á, aıtaıyn degenim ómirbaıan emes. Aıtaıyn degenim, men tik baqaı, bir bet bop, ádildik pen adaldyq barda qor bolmaımyn dep óskenmin. Endi qarasam, álgi bir ádemi sózder bos, mánsiz be dep túıdim. Qulaqqa jaǵymdy, aıtýǵa áıdik sózder keıde kúshtilerge ǵana qyzmet kórsetý úshin jasalǵan, ıe jasandy, ıe boıaýly sóz syndy bop ketedi. Ótken kúzde, men Býgeevke jaqpaıtyn, biraq, ózimshe durys dep oılap, bir is istedim. Vysokoe selosyn jaýdan bosattyq. Azǵana jaý at qoraǵa bekinip, biraz qarsylyq etti. Býgeev vzvodty atakaǵa kóter, qorany basyp al dep buıyrdy. Negizgi kúshinen bólinip qalǵan az ǵana topqa adam shyǵyn etpeı-aq, ne qolǵa túsirip, ne joıyp jiberýge bolatyn edi. Osyny oılap, men vzvodty atakaǵa kótermedim. Onyń ornyna eki jaýyngerdi tý syrtynan jiberdim de, at qorany jaqtyryp jiberdim. Jaý sasyp qaldy. Qaıda qasharyn bilmeı, qoradan shyǵa almaı qyrylyp ketti. Birazy qolǵa ózi kep tústi. Bul úshin Býgeev meni maqtaǵan da, boqtaǵan da joq. Biraq, alǵashqy jarlyǵyn oryndamaǵanyma ishteı qorlanyp qaldy. Menińshe barlyq pále osydan bastaldy. Ol vzvodqa kelgen saıyn qaıtse de bir kiná taǵyp ketetin boldy. Bir keldi, qarýdy jóndep tazalamapsyńdar dedi. Taǵy bir keldi, qaraýyl ony kórmeı qapty... Ne kerek, ol naq osylaısha, bizdiń eldiń bir mátelimen aıtsam, «otyrsam opaq, tursam sopaq» deıtin boldy. Al keshe sońǵy ret kelgende múlde ózgerip, meni jaýyndaı sanap keldi de, kele sala tıise ketti.

— Seni kileń iship júredi deıdi. Osyndaǵy jaýyngerlerdiń sybaǵasyn ishetin kórinesiń, — degeni bar emes pe!

— Ótirik, ózińiz oıdan shyǵarǵan ótirik, — dedim shydaı almaı.

— Ne deısiń? — dedi.

— Ótirik!

— Qaıtalap aıt! — dep kókpeńbek talaqtaı bop ketti.

— Ótirik, ózińiz oıdan shyǵarǵan ótirik! — dedim.

— Maǵan aıtqan mundaı dálelsiz jalań úshin sendeı nemeni atyp ketemin! — dep qolyn pıstoletine júgirtti.

Tonnyń ishki jaǵynan beldigime qystyrýly turǵan jalańash pıstoletti jyp-jyly ǵyp qoıynymnan men de sýyryp aldym. Býgeevtiń kózi badyraıyp ketti.

— Atamyn, tasta pıstoletti! — dedi ol aqyryp.

Men úndemedim.

— Tasta deımin! — dedi.

Men taǵy da únsiz, qımylsyz qaldym.

— Qanshyqtyń balasy, tasta deımin pıstoletti!

Býgeevtiń qoly dirildep, qarýdy joǵary kótere bastady. Men de kóterdim. Pıstolettiń shúńireıgen jalǵyz kózi maǵan suqtana qaldy. Býgeevtiń mańdaıyna men de týralap qoıdym. Taǵy kótere berip Býgeev basyp saldy, oq sol jaq ıyǵymdy ala, bastan asyp, zý ete qaldy. İle-shala bastan asyryp men de basyp saldym. Býgeev ún-túnsiz keri burylyp, júre berdi. Men pıstoletti qolyma qysyp ustaǵan boıy turyp qaldym. Jaýyngerler blındajdan bastaryn shyǵaryp qarap qapty. Keshegi oqıǵanyń barlyq shyndyǵy osy!

Vetkov úndegen joq. Taǵy da shylym ap shekti. Men mahorka oradym. Kók tútindi shıpadaı jutyp bolǵansha ekeýmiz de únsiz qaldyq. Álden ýaqytta Andreı Akımovıch basyn kóterdi:

— Ol ketkensin, sen ózińniń ne istegenine esep berdiń be?

— Qazirge deıin eseptep otyrmyn.

— Esebiń durys pa?

— Durys-aq.

— Aıtshy káni!

Asyqpaı aıta bastadym. Kesheden beri piship te, túıip te alǵan oılarym bar. Tipti ol oıdyń, shet-pushpaǵy sol qolyma qarý ustap, qarsy atqaly turǵanda da bolatyn.

— Ár eldiń óz salty, óz ádeti bar. Erekshe qurmet tutatyn adamy bolady. Ol bizde — ana.

— Anany kim qurmettemeıdi?

— Bárimiz de qurmetteımiz! Degenmen boqtyq sózdi anadan bastaıtyndar bar. Máselen, keıbir halyq anasyn nemese qyzyn balaǵattasań, sony atap sókseń, onsha namys kórmeıdi de, áıelin atasań tóbelesedi, pyshaqtasýǵa deıin barady. Al, keıbir halyqta anany atap sóge salý, sózdiń mysaly tárizdi. Bizde ol keshirilmeıdi. Býgeev meni anamdy atap sókti. Men oǵan ony keshire almadym. Keshirmegenimdi óte oryndy deımin. Ekinshi ol basqalardyń sybaǵasyn ishedi ekensiń dep, múlde ótirik, oıdan shyǵaryp aıtty. Demek, namysqa tıdi, taza janymdy kirledi. Men jaýyngerdiń sybaǵasyn emes, qaıta óz sybaǵamdy soldatqa beremin. Osynda Nálqara Sabalaqov degen jaýynger bar. Ol shoshqa etin jemeıdi. Men oǵan ózime tıisti sary maıdy berip júrmin. Nanbasańyz sonyń ózinen, basqa jaýyngerlerden surańyz.

— Suramaı-aq nanyp otyrmyn.

— Al úshinshiden, bosqa, qazaqsha aıtsam: ot basynda, oshaq qasynda ólip ketkim kelmedi. Býgeev meni atyp tastaıtyn bolsa, ony men nege ata almaımyn? Erteń «bir jas leıtenantty Býgeev degen aǵa leıtenant atyp tastapty» degizgenshe, ol atqan eken, ol da atypty degizgen artyq emes pe?

— Oı, qanyń, qanyń ystyq eken.

— Áńgime qanda emes, arda bop tur ǵoı.

— Ekeýi bir sóz emes pe?

— Durys aıtasyz. Al, tórtinshiden, kázir jıyrma ekide ekenmin. Sonyń alǵashqy on jylyn alyp tastaǵanda, on eki jyl boıy ómir úshin kúresip kep óle salý, Býgeevtiń, ózińmen birge júrgen, qyzmetiniń joǵarylyǵy bolmasa, aqyl-esi artyq emes, soǵysta kórsetken erligi artyq emes adamnyń oǵynan óle salýdyń ózi masqara emes pe? «Qoıandy qamys óltiredi, jigitti namys óltiredi» degendi jattap óstik. Osy soǵystaǵy erlik kezderiniń ózi namysta ma deımin. Namys úshin qolyna qarý ustaǵan adam kútpegen jerden óz qarýlasyna namysyn jiberip qoısa, onyń órlegeni qaısy! Mine, men Býgeevke qarsy qarý kótergen kezde osylardy oıladym.

Vetkov ótkir kók kóziniń qysyqtaý qıyǵymen jymıa qarap qoıdy.

— Shynynda da, esitken elden, myna jaýyngerlerden uıat emes pe, máselen, men bárin bylaı qoıǵanda, osy soǵystan burynǵy armıada qyzmet etip, Moskvany qorǵastym, búkil soltústik batysta, Pskov, Staraıa Rýssa, Demánovsk qalalarynyń túbinde qyryq birinshi jyldyń basynda boldym. Mine, Kalının jáne Velıkıe Lýkı jerin jaýdan bosatyp kelemiz. Osynsha jerdi kerzi etiktiń búrli tabanymen basyp ótken adam Holm túbindegi bir aǵashtyń túbinde Býgeevtiń pıstoletiniń oǵynan ólip jatsa masqara emes pe?

Maıor kúlip jiberdi. Aýzynda tistep otyrǵan shylymynyń qaldyǵyn jerge laqtyryp tastady da, ornynan turdy.

— Bári de túsinikti. Kóriskenshe saý bol!

Maıor aǵash-aǵashtyń arasyndaǵy kishkene súrleý joldyń, birine túsip, shtabqa qaraı ketti. Men ábden uzap ketkenshe artynan qarap qaldym. Ol artyna burylyp qaramady da, óziniń álgi aıtylǵan oqıǵa jaıly oıyn bildirmedi, meniń durysymdy da, burysymdy da aıtqan joq. Bul istiń nemen tynaryn bile almaı, dal bop men qaldym. Biraq, maıor Andreı Vetkovtyń adamgershiligine, aǵalyq sózine, ár nársege baıyppen qaraıtyn salqyn da salıqaly susyna rıza bop qala berdim.

2

Maıor kórinbeı ketti. Alǵy sheptegi blındajǵa qaıta qaraldym. Eshteńe istegim kelmedi, qaıdaǵy bir oılar basyp, enjarlyq bıledi. Nardyń ústine shyǵyp, shalqamnan jattym da oıǵa battym. Jańa ǵana sóz bolǵan oqıǵany oılaǵym kelmedi. Esime ótken jazdaǵy úlken joryq, maıdan aımaǵyndaǵy manevrli sapyrylysýlar, qaýyrt qozǵalystar tústi.

Kún ystyq. Tozańdy qara joldyń bozǵylt shańyn aspanǵa shyǵara joryq salyp kele jatqanymyzǵa, mine, búgin úshinshi kún. Talaı selo, talaı qala, keń jazyq, tunyq orman, móldir ózen, kók tolqyndy kól artta qaldy. Eshelonǵa Moskvadan otyrdyq. Qyzyl poezdy jolǵa tastap, bul endi jaıaý tartqan betimiz. Jeter jeri, tireler shegi joqtaı uzyn jol birese ormanǵa enip, birese bıikke, keń jazyqqa, birese saz balshyqty qalyń shalǵynǵa salyp, burańdaı tartady. Keıde ormandy panalap tynys alamyz, kóbinese túnde júrip, kúndiz tynyǵamyz. Ormanǵa tyǵylyp, aǵashqa panalap, tasyna boıyńdy jasyryp, árbir saıyn saıa etken kún edi bul da bir.

Júrip kelemiz. Alystan, áldeqaıdan soǵys táńiriniń — aýyr zeńbirektiń qatty-qatty kúrsingeni, bombanyń gúmpildep jarylǵany estiledi. Bul kezde búkil sap boıynsha birden-birge «Vozdýh!» degen komanda beriledi. Mundaıda uzyn jolda áldeneshe shaqyrymǵa sozylǵan sap joldan burylyp, orylǵan egin tolqynyndaı japyrylyp, buta-butanyń túbine jata-jata qalady. Endi bir kezderde qaıtadan joryq bastalady. Joldyń shańy qaıta kóteriledi. Ún-túnsiz uzaq júremiz. Tozań jutyp jótelgen, pysqyrǵan únder bolmasa, osynsha úlken sap, kóp adam bir denedeı yrǵalyp, bir adamdaı qozǵalyp, súıretilgen uzyn temir shynjyrdaı ıreleńdep, syrǵyp keledi. Árkim ózinshe oılap, ózinshe tolǵap, qıaldap kele jatqandaı únsiz. Keshe ǵana kúle sóılep, túrtip oınap júrgen dostardyń qıalyn, oıyn buzbaıyn degendeı, demimdi ishime tartyp, men de oılap kelemin. Osy sap keıde meniń kózime tabyttyń sońynan júrip kele jatqan qaraly jandardaı sulyq ta tuıyq, únsiz de tilsiz, muńdy kórinedi. Bul únsizdik, ásirese, jańa ǵana qarsy kelip, janaı ótken kóp halyqty kórgennen keıin ornady. Olar maıdan shebindegi týǵan jerin tastap ketken bosqyndar — qarttar, áıelder men jas balalar edi.

Bizdiń rota saptyń orta kezinde. Eń alda pomkomvzvod. Qabatta, janamalaı adymdap rotanyń jańa komandıri, órimdeı jas leıtenant keledi. Biz áli onyń aty-jónin de durys bilmeımiz. Óıtkeni, ol rotany búgin tańerteń, orman ishinde qabyldap aldy. Júzi jyly, óńdi kelgen sary jigit óziniń jaýyngerlerine kóziniń qıyǵymen urlana qarap, tershigen murnynyń ústin qaıta-qaıta súrtip qoıady.

Bir kezde ol moınyn sozyńqyrap, eńsesin kóterip aldy da:

— Komvzvod, munda kel! — dep aıqaılady.

Eń bolmasa daýsyn tanyp alaıyn degen jansha álgi bir jińishkeleý, qońyraýly daýysty esime qaıta túsirdim. Onyń qasyna júgire basyp keldim de, qatarlasyp júre berdim. Ol jaı surady. «Jaqsy» dedim. Men qaıtadan aldyma qaradym. Meniń naq aldymda ózimniń kópten bergi dosym, jaýynger Sergeı Donskoı. Ol da aıaǵyn áreń alyp, tirsegi ıreleńdep, beli burańdap sharshap keledi, anda-sanda keýdesin kóterińkirep qoıady. Kózim onyń qýshyqtaý kelgen tompaq jaýrynyna túsip ketti. Gımnasterkasynyń syrtyna teri shyǵyp, ıyǵy men qoltyǵy appaq sor bopty. Beldigi bosap, tómen túsińkiregen. Beldiktiń burynǵy orny qońyr tartyp, qyrtys-qyrtys bop ketken. Osyny kórgende: «Men de osyndaı bolarmyn?» — dep oıladym. Endi bir sátte, ózimdi de, qatar kele jatqan ózgeni de oılamaýǵa tyrysyp, kózimdi temen saldym. Munda da bir kóńilsiz kóriniske kóz tústi. Úsh kúnge sozylǵan údemeli joryqtan maılanbaǵan kerzi etikti shań basyp, tumsyǵy aq jolaqtanyp ketipti. Keshe ǵana bul etikti baptap turyp, kúnde maılaıtynbyz. Endi etik túgil, beti-qoldy jóndep jýmaǵanymyzǵa úsh táýlik.

Avtomattyń ózinen ózi aınalyp turatyn bir vınti tárizdi bir qalyppen tyrp-tyrp basyp kele jatqan aıaǵyma, anyǵyraq aıtsam, aq jolaq etigimniń basyna qarap oılap kettim. Etigim týraly emes, elim, jerim, týǵan aýylym týraly oıladym. Eń aldymen, kóz aldyma jalpaq bet, qysyq kóz, súp-súıkimdi aq sary qyzdyń kelbeti kelip tura qaldy. Ol maǵan muńaıa, aıypty adamsha qarady da, artynsha: «Keshir meni, bilmestik boldy. Ýádemde tura almadym. Báribir seni umytpaımyn. Sen meniń júregimde máńgi qalasyń», — dep turǵandaı edi.

Júregim shym etip, muzdap ketti. Senbedim. Basqa kúıeýge tıip ketken adamnyń júreginde júrgende ne, júrmegende ne? Biraq artynsha sonaý alysta, týǵan jerinde atyńdy biletin, esine alatyn eń bolmasa bir jannyń, tiri adamnyń bolǵany jaqsy emes pe dep oıladym. Bul oıym ózine de unap ketti. Bir túrli tátti kórindi. Qaıta oıladym. Kertik tanaý aq sary qyz kóz aldyma qaıta keldi. Osy kezde:

— Komvzvod Dosov, saptyń aldyna shyq! — degen daýys sańq ete tústi.

Jyly, tátti oılarym byt-shyt boldy. Boıymdy tez jıyp, komrotany tastap, saptyń aldyna qaraı júgire jóneldim. Iyqtaǵy búkteýli shınel, protıvogaz, janǵa baılaǵan qol kúrek, kóldeneń asynǵan avtomat bir-birine soqtyǵyp sart-surt etedi, namysqa tyrysyp, sharshaǵanymdy bildirmeıin dep, júgire-júgire alǵa shyqtym da, saptyń eń basyna turdym. Naq bir meniń sapty bastaýymdy kútip turǵandaı-aq:

— Batalón, qatty júr! — degen komanda berdi kombat.

Qatty júriske bastyq. Aldaǵy ketip bara jatqan bir rotamen eki aradaǵy úzikti jalǵap jibermek bolǵan eken. Sol bir jerdi jalǵastyrmaı tynbasymdy bilgen soń júgire basyp, sapty bastadym. Jalǵyz men emes, ol sapty bastaýshy qaıta-qaıta aýysyp keledi eken. Kóbinese osy sharshap keledi-aý degenderdi sergitip alý úshin ádeıi alǵa salyp otyrdy. Bir kezde Sergeı de keldi. Ekeýimiz kóp ýaqyt qatar júrip otyrdyq.

Osy kúni keshtetip sırekteý bir qalyń ormanǵa kelip toqtadyq. Myltyq daýsy tipti naq qasymyzdan shyǵyp jatyr. Keıde jarylǵan snarádtar men mınadan qulaq tunady. Bizdi uzyn boıly, ap-aryq, qapsaǵaı, eki shpal taqqan komısar qarsy aldy. Kileń komandırlerdi jınap ap, álgi kisi Pskov túbindegi urys jaıyn túsindirdi.

— Jaý jaqyn, — dedi, — eger bizdiń aldymyzdaǵy bólim sheginetindeı bolsa, aıqasqa biz túsemiz. Al, ázirleneıik...

Barlyq buıryq ta, komanda da osy ǵana boldy.

Álgi kishkene seldir ormannyń bıikteý jerine kelip bekinis qurdyq. Qol kúrekti belden sýyryp aldyq ta, jerdi belýardan joǵary etip qazdyq. Qazylǵan jerden shyqqan qara qoshqyl topyraqty aǵashtyń butaǵymen jaýyp, kórsetpeı tastadyq. Osylardyń bárin bitirgensin baryp, sýyp qalǵan tary botqa keldi. Kúrekten keıin baryp, kotelok pen qasyqqa kezek tıdi. Japa-tarmaǵaı botqa bólisip, ony jep te úlgirdik.

Kerzi etiktiń qonyshyna tyǵylǵan aq qalaıy qasyqtan bastap myltyqqa deıin soldattyń boıynda san aspap bar. Álgi botqaǵa toıǵan kezde baryp, ázil-qaljyńdar qaıta bastaldy. Soldat boıyndaǵy aspaptardy sóz ete bastaǵanda Sergeı ejelgi qýlyq sózderin bastaıdy.

— Myna qasyq pen koteloktyń bolsa, raqatyn kórip kelemiz. Al myltyqpen bolsa, jaýdy atamyz. Oǵan daý joq. Ol soldattyń bas qarýy. Meniń tań bolatynym myna protıvogaz ben kaska. Bul eki shirkinniń qyzmetin, aıtpaqshy, qajettigin qashan kórer ekenbiz? — dedi ol.

— Protıvogaz demeseń, kaskanyń raqatyn kórdiń emes pe? — dedim.

— Joldas komvzvod, ondaı raqatty bul shirkinnen qashan kórdim eken, káni aıtyp berińizshi, — dedi ol maǵan.

— Basqasyn aıtpaǵanda, keshe ǵana, joryqta kele jatqanda kaskany sheship alyp, toltyryp salqyn sý ishkeniń qaıda, myna gımnasterkanyń syrtyna shyǵyp, sor-sor bop turǵan sol sýdyń tuzy emes pe? — dedim.

— Qaıdaǵyny umytpaıtyn siz de bir kóregen ekensiz! — dep kúlip qoıdy.

— Bári oıyn ǵoı, kaska nege kerek bolmasyn, sý ǵana emes, qysylǵan jerde, buǵan botqa salyp jeýge de bolady, — dedim.

Taǵy kúlki. Jaýynger Donskoı júrgen jer kúlkili, kóńildi bolatyn. Osy kóńildiligi úshin men ony burynǵydan da jaqsy kórip kettim. Óıtkeni, ózi sózge olaq, qaljyńǵa joq men tárizdi adamǵa erteden qara keshke deıin áldenelerdi oılaı berý tym ókinishti, aýyr.

Birneshe kúnderge sozylǵan urystar talaı jigitti qatardan alyp ketti. Sap sırep qaldy. Komrotanyń ózi de bir urysta jaraly bop qaldy. Ýaqytsha rotany basqardym. Shegine soǵysqan bir urystan keıin bárimiz sharshap, ári qaryn ashyp, kóńilsizdeý otyr edik.

— Joldas komvzvod, — dedi Donskoı, — burynǵy komrota basynan jaralanyp ketti. Ólsem men-aq óleıin, siz eki kaskany qabattap kıińiz. Siz ketseńiz kúnimiz ne bolady?

Tomsyraıyp otyrǵan soldattardyń kóbi-aq myrs-myrs etip kúlip jiberdi. Qyzaryp tómen qaradym. Donskoı bolsa basyndaǵy qaýǵadaı kók kaskasyn sheshti de, jerge alyp qoıdy. Osylaısha kóńildi otyrǵan kezde, naq bir Sergeıdiń basynan kaskasyn sheshkenin kútip turǵandaı-aq, alystan atylǵan oq tyz etip, onyń oń jaq shekesin osyp ótti. Basyn qos qoldap basqan boıy ol qısań etip, qulap tústi. Bárimiz ústine tóne tústik. Onyń jup-jumyr muǵal saýsaqtarynyń arasynan qan aǵyp omyraýyna tógile bastady. Jalma-jan jarasyn baıladyq. Onyń tós qaltasynan jara tańatyn shúberegin alyp jatqanda, keýdesinen denesine jabysa, jara sıaqty qatqan qandy kórdim.

— Mynaýyń ne? — dedim oǵan.

— Sizdiń jerlesińiz Kerimshalovty keshegi soǵysta jaralanyp jatqan jerinen arqalap alyp shyqqanymdy kórdińiz ǵoı! Sonyń qany ǵoı. Arqama salyp, eńbektep kele jatqanymda moınyma quıylyp ketipti. Terimmen aralasyp qatypty. Endi oǵan óz qanym aralasty...

Onyń óńine muńaıa qaradym, keshegi Kerimshalovty esime aldym. Qanmen qan, termen ter aralasqan dostyqty kórdim. Qatty oılanyp qaldym.

— Sen sanbatqa bar! — dedim.

— Joq, osy kishkene jaraǵa bola baram ba?

— Qyzyq ekensiń, sonda da bolsa dárigerge kórin.

— Joq! — dep ol basyn shaıqady.

Osy oqıǵaǵa bir jyldan asty. Ol dostar ydyrap ketti. Pishen tósegen nardyń ústinde shalqalaı jatyp, kóńildi soldat Sergeı Donskoıdy esime aldym. Qaıda eken deımin. Qaıda eken? Soǵystyń alǵashqy terin birge tógip, jaýdyń alǵashqy oǵyna keýdeni birge tosqan dostar qaıda? Terine ter, qanyna qan aralasqan dostarym edi. Ádiletsizdik kórip, osyndaı jan qysylǵanda qol ushyn sozar dos kim? Soǵysqa deıingi armıada birge bop, maıdanǵa birge kelgen eski dostar qaıda? Qansha oılamaıyn desem de oı tolqyp, keshegi oqıǵaǵa qaıta soqty.

3

Býgeev ekeýimizdiń aramyzda bolǵan oqıǵadan bir-eki kún buryn bizdiń rotaǵa Almatydan bir top soldat kelip qosyldy. Jańa kelgenderdiń bári de jastar eken. Osy toptan bizdiń vzvodqa eki adam bólindi. Kelgenniń ekeýi de órimdeı jas. Bákenge qaraǵanda Aqbota tipti uıań. Biraq ekeýi egiz qozydaı tatý kórindi. Bir kotelokten as iship, bir jatyp, bir turady. Ózderi birinshi klastan bastap bir mektepte birge oqypty. Alǵashqy kúnderi ekeýi bólektenip, basqalarǵa qosylmaı shettep júrdi. Úırenise kele shúıirkelesip otyratyn boldy. Bul ekeýiniń kóbirek sóılesetini soldat Nálqara Sabalaqov. Jasynyń úlkendigine qaramaı vzvodtaǵy aqjarqyn, kóńildi adamnyń biri osy.

Knájın Klın mańynda orman kóp. Ormandaǵy kesilgen aǵash túbine otyra qalyp úsheýi uzaq áńgimege kiristi. Nálqara ekeýine maıdanda ótken óziniń uzaq jolyn, árıne, joryq jolyn baıandaıdy. Sonaý Moskva túbinen bastap Soltústik Batysqa deıin aq qar, kók muzda qandaı aýyr joldy baspadyq. Jantalasqan ólim men ómir aıqasyn, jaýyngerlerdiń erligin ańyz etedi. Eki dos yntyǵa tyńdaıdy. Ásirese Aqbota óziniń qaıda otyrǵanyn da umytqandaı, ertek tyńdaǵan jas bala sıaqty, basyn sol jaq ıyǵyna qısaıtyńqyrap, jaǵyn taıanyp dybyssyz, qımylsyz otyr.

Tyńdaýshy yqylasty bolsa, sóıleýshi sheshen bolady. Uǵymdy etip ásemdep, áserlep sóıleıdi. Nálqara alǵashqy urystardy aıtty. Sóziniń sońynda ol:

— Eń aldymen, gvardıashylar tirileı tutqynǵa túspeıdi. Bul sonaý Moskva túbindegi batyrlardan qalǵan ádet. Sodan beri qaraı jaýyngerler bul dástúrdi tóbesine tý etip kóteredi. Esterińde bolsyn, qıyn kezdiń ózinde jaýǵa jan berseńder de, ardy bermeńder. Sender komsomol bolarsyńdar?

— Men komsomolǵa múshemin! — dedi Báken.

— Men komsomolǵa ótemin dep júrgende munda kettim. Oqasy joq. Qaıtyp barǵan soń-aq ótemin, — deıdi Aqbota.

— O ne degeniń! Osynda komsomol uıymy bar.

— Soǵysta uıym bola ma eken?

— Bolǵanda qandaı.

Bul úsheýi blındaj qasyna kelgende keshki qarańǵylyq túsip, vzvodtyń túngi joryqqa shyǵar mezgili taıanǵan edi.

Arada az-aq ýaqyt ótti. Vzvod qalyń aǵash ishine ótip, Holm qalasynyń soltústik jaǵyn ala jyljyp bara jatty. Orman qandaı tynyq, tunjyraǵan únsiz bolsa, joryqshylardyń qabaǵy da sondaı túıýli, ári qaharly edi. Aıaqtyń tyqyrynan basqa sybys joq. Tún tilsiz, orman únsiz, ári mylqaý, ári tuńǵıyq qarańǵy. Bizdiń maıdan qorǵanys shebinde tur. Biraq, tún balasyna tynysh tappaımyz. Muny ásker tilinde «aktıvnaıa oborona» dep ataıdy. Til alý úshin nemese jaýdyń alǵy sheptegi kúshin, qarýyn, atys núktelerin, bekinisin baıqaý úshin keze beremiz, keze beremiz.

Qarańǵylyqty jamylyp, saparǵa shyqqan top tura qalyp, tyń tyńdaıdy. Alysta atylǵan oq, jarylǵan snarád daýsy estiledi. Jer júregi dúrsildep, ókpesi qabynǵandaı aýyr kúrsinip, qatty silkinedi. Qara ormanǵa da qabyrǵasyn qaıystyra salǵan aýyr salmaqtyń zardaby qatty batqandaı, únsiz teńseledi. Naq osyndaı beıýaq, beımaza túnde jaýǵa joryq jasaǵan top ishinde álgi jas dostar da bar.

Olardyń aldyńǵy jaǵynda kele jatqan Nálqara artyna burylyp, aýzyn analardyń qulaǵyna taqap: — Qoryqpańdar! — deıdi.

Mezgeýli jerge jetkende, negizgi kúshti artqa tastap, Nálqara bastaǵan bir top alǵa jiberildi. Olarǵa tapsyrmany berip bola bergende:

— Joldas komandır, meni de jiberseńiz, — dedi Aqbota bir túrli jalynyshty daýyspen.

«Joq, bolmaıdy» degenshe bolmaı:

— Sender áli aýyzdanǵan joqsyńdar, — dedi de, Nálqara qarańǵyǵa súńgip joq boldy.

Ekeýi sybyr-sybyr sóılesedi.

— Álgi Nál aǵa bizdi aýyzdanbaǵan qozy dep júr me?

— Aýyzdanbaǵan bóltirik dep júrgen shyǵar!

— Aýyzdanbaǵan soń qozy bolsaq ta, bóltirik bolsaq ta báribir.

— Ol bizdi otyrǵyzyp ketti, á?

— Aýyzdana kele, ony da otyrǵyzarmyz!

Sóz aıaǵyn qarańǵylyq búrkep, orman jutyp jatyr. Alysqa barmaı taban astynda maǵynasyz bir kúńgir-kúńgirge aınalady.

— Sózdi toqtat! — dedim, tyń tyńdaǵym kelip.

Alystaǵy dúńkilden basqa ún joq. Mundaıda komandır tym sabyrsyz bolady.

— Jaýynger Aqbozov! — dedim zildi daýyspen.

— Men! — dedi ol.

— Meniń sońyma iles, álgilerdiń artynan baraıyq.

— Qup!

Biz boljaýly jerge az qalǵanda, olar qarsy shyqty. Yrsyldatyp bireýdi súıretip keledi. Onda ún joq. Murnyn tesip jetelegen qotyr taılaqtaı elpeń-elpeń etedi. Beri shyǵa aýzyn sheship, qolyn bosattyq. Nemistiń kópshiligi-aq mundaıda óte momyn, qoı aýzynan shóp almas jýas keledi.

Bylaı shyǵa bere Nálqara óziniń kúldirgi, kóńildi sózin bastady.

— Aqbota, Báken! Sender qyrannyń balasyn qalaı baýlyp, qalaı aýyzdandyratynyn bilesińder me? Eń aldymen jemtik ákelip aıaqtandyrady da keıin uıadan ózderin ushyrady.

— Nál aǵa ózin qyranmyn dep tanystyrdy-aý, — dep basqa jaýyngerler kúlip qoıady.

— Jaryq bolǵan soń senderge tiri nemisti kórsetemin, — deıdi ol.

Bular til alyp, maqtanyp oralǵanda, bul qýanyshta jas jaýyngerler Aqbota men Bákenniń mańdaı teri bolmasa da, taban aqysy bolatyn. Olardyń soldattyq joly osy jerdeı bastalǵan.

Qyran aıaqtanyp, qanatyn qomdap, alysqa, daýylǵa qarsy ushýǵa ázir. Maıdan teńiziniń daýylpazdary tek qana qıaǵa qarap, jeńis tańyna qaraı talpynady. Boratam oq, jarylǵan mına, ór keýdesinen keıin ıtergen qara kúsh tosqaýyl bolyp, topshysyn taldyra almaıdy. Órge, bıikke kóterilip, jeńis tańyna qarap órshelenedi.

— Kún shyǵystan shyǵady, jeńis tańy Moskvadan atady. Soldat aıy Berlınge jetkende kórinedi, — dep Nálqara aıtqan naqyl sózdi eki dos esterine jıi alady.

Aqbota osyndaı bir júırik qıal qanatynda qalyqtap ushyp, kesheýildep uıyqtady.

...Jas qoı áli ol. Jalyn ǵoı onyń qıaly. Qyzyl-jasyl qanatymen janǵan otty sharpıtyn ótkirligi bar jas qıal emes pe? Alysty sharlap, uzaqqa basty. Qurǵaq oı, jalǵan dańq, bos sharlaý emes, oı túıini — ómir edi. Óksigende ógeısitpeı qushaǵyna alǵan jarqyn ómir, jarastyqty jastyq bar. Sol jastyqtyń erkindigine buǵalyq salǵaly arpalysqan jaýdy qaıtesiń. Qyrshyn ómirge, balǵyn jastyqqa, onyń jarqyn bolashaǵy men armanyna, tilegine qara naızasyn kóterip, qandy pyshaǵyn qaıraǵan qara júrek jaýdy qaıtesiń?

Keshegi tutqyn soldatqa kóp qarap, tańyrqaǵannyń biri osy Aqbota. Adam beıneli eken. Kádimgi adam sıaqty. Adamsha kıim kıgen, adamsha tamaq iship, júrip-turady eken dep tań bolǵan.

Jaýyngerler erte turdy. Erteńgi astan soń barlyǵyn sapqa turǵyzyp, qalyń orman ishine ákeldim. Bul jerde polk komsomol uıymynyń sekretary Atabaev jaýyngerlermen áńgime ótkizbek edi.

Áńgime erlik týraly. Jaýyngerleriniń erligi nede? Batyrlyqqa bastaıtyn kúshtiń tamyry qaıda degen másele jaıynda áńgime ótkizdi.

«...Otan! Osy sóz batyrlyq pen erliktiń tereń tamyry. Otan aty erlikke bastaıdy, erlik jeńiske jetkizedi. Aqbota qoıyn dápterine jazyp alǵan sózder tizbegi osyndaı edi.

Áńgimeshi sózin aıaqtaı kelip, otyrǵan kópke qarap:

— Komsomol jasynda, biraq odaqqa múshe emes jastar bar ma? — dedi.

Aqbota basyn kóterip jan-jaǵyna qarap edi, qol kótergen eshkimdi kóre almady. Bul oǵan uıat bolyp kórindi. Basyn tómen salǵan qalpynda qolyn joǵary kóterip:

— Men! — dedi.

— Komsomol qataryna ótkińiz kelse, daıyndalyńyz! — dedi Atabaev.

Aqbota qalaı daıyndalý kerektigin bilgisi kelip, qolyn taǵy kóterdi.

— Ruqsat pa?

— Aıtyńyz!

— Qalaı daıyndalýǵa bolady.

— Ýstavty bilý... Komsomol múshesi bolýǵa laıyq ekenińizdi iste kórsetińiz.

— Túsindim, — dedi Aqbota.

Ol túsindi. Ýstavty aýylda oqyp, komsomol músheligine ótemin dep júrgende oqyǵan. Al, «iste kórset». Bul oılanatyn jaı. Onyń naq qazir iste kórsetetin nesi bar. Qyzmeti, mindeti, jumysy ne? Urys pa? Otan ulym dep qolyna qarý berdi.

Nardyń ústinde shalqamnan jatyp, Sergeı Donskoıdy, oǵan qosa eski dostardy oılap jatqanda Býgeevten baılanysshy arqyly aýyzsha buıryq aldym. Keshegi tildi mise tutpaǵandaı taǵy da barlaýǵa barsyn depti.

...Vzvodty túngi barlaý jumysyna ázirledim: Barlaýǵa shyǵar aldynda Aqbota rotadaǵy komsomol uıymynyń sekretaryna múshelikke alý jóninde aryz qaldyrdy. Aryzdyń mazmuny kópke túsinikti, áserleýsiz jaı ǵana sóz eken. Tym qysqa jazylǵan. «Meni Lenın komsomoly qataryna alsańyz, osydan qaıtpaı ketsem, onyń bir múshesi dep sanasańyz», — depti. Sol kúngi keshte bolǵan komıtet májilisinde Aqbotanyń aryzy onyń qatysýynsyz syrttan qaralmaq. Komsomol músheligine usynýshylar onyń qandaı adam ekenin barynsha, bilgeninshe aıtty: Aqbota — tártipti soldat. Berligen tapsyrmalar- dy múltiksiz oryndaı biletin jaýynger. Saýatty, uqypty, salmaqty. Otanǵa berilgen, sanaly dep sıpattady.

...Jaýdyń alǵy shebinen til alyp qaıtqan barlaýshylardy qarsy alýshylar bolǵan joq. Nálqara, Aqbotany qushaqtaı túsip, komsomolǵa múshe bolyp ótkenimen jáne barlaýdaǵy úlken tabysymen quttyqtady.

Erteńine Aqbotany polk shtabyna shaqyrdy. Polk komsomol komıtetiniń sekretary Atabaev múshelikke ótken Aqbotaǵa komsomol bıletin tapsyrdy.

— Lenınshil Komýnıstik Jastar Odaǵynyń atyna kir keltirmeı, adal qyzmet etýińe tilektespin! — dedi sekretar.

Aqbota jaýapqa kidirgen joq.

— Úlken senimdi aqtaýǵa barlyq kúsh-qabiletimdi aıamaspyn, — dedi.

Osyndaı bir tolqý ústinde kishkene ǵana sur bıletti alyp, sol jaq kókiregindegi qaltasyna salyp edi. Sol qyzý ústinde rotaǵa, maıdannyń aldyńǵy shebine qaraı bettedi. Shtabqa birneshe ret buryla qarap, qaltasynan bıletin alyp kórdi. Kishkene sur bılettiń syrtynda adam balasynyń asqan danyshpan kemeńgeri, jastardyń eń jaqyn dosy, ákesi Ilıchtiń kelbeti salynǵan. İshinde Eńbek Qyzyl Tý jáne Qyzyl Juldyz ordenderiniń sýreti bar. Bul múshelikke jańa ǵana ótip, qolyna tuńǵysh ret bılet ustaǵan jasty oıǵa túsiredi. Komsomol Uly adamnyń esimimen atalady, sondyqtan da bılet syrtynda onyń kelbeti salynǵan.

Komsomol — eńbektiń eri, maıdannyń batyry. Búgin ol naq osyndaı uıymnyń múshesi.

Jas qyran, jas alyp elesteıdi Aqbota kózine. Ol Gorkııden oqyǵan «Daýylpaz jyryn» eske túsiredi. Bul daýyldy jyrdy kimder esine túsirip, kimder qaıtadan oqymady. Aqbota qaıtalap oqyǵan joq, mektepte túp-túgel jattap alǵan. Tek esine túsiredi. Qyran bolyp kóterilgisi keledi.

Osyndaı bir shabytty qıal ústinde Aqbota vzvodqa kelgenin sezbeı qalǵan edi. Onyń oıyn bólgen shabýyldyń dabyly boldy. Jaýdy tas joldyń boıynan qýyn tastaý kerek degen buıryq barlyq rota, batalón, polktarǵa berildi.

Shabýyl bastaldy. Shabýyldyń alǵashqy óristegen jerleri artta qalyp barady. Tas jolǵa taıaǵan jerde qym-qıǵash urys bastaldy. Artılerıa daıyndyǵynyń jetkiliksiz bolǵandyǵynan ba, jaýdyń atys qarýlary jandy qımyldap, bet qaratpady. Onyń arǵy jaǵynan artılerıa dúńkilin toqtatpady. Munyń bári jedel shabýylǵa bóget.

Naq bizdiń vzvod baǵytynda jol jıegine ornatylǵan pýlemet bar. Aqbotaǵa sol pýlemettiń únin óshirýge buıryq berdim. Ol sol jaq búıirinen kelip, granatpen eki ret soqqanda pýlemet jym boldy. Alǵa erkin jyljýǵa jeńildikter boldy. Vzvod syrǵyp jolǵa shyqty. Mundaıda adam temir saýytty qansyz, júreksiz keremetpen aıqasady.

Aqbota seskengen joq. Tankterdi joıýǵa attanǵan toptyń aldyńǵy sapyna ketti. Erlik qımyl jasady. Bir ózi eki tankty órtep jiberdi.

Tank joıǵan er soldat jaýdy bekinisten qýyp tastaýǵa kelgen kezde oqqa jyǵyldy. Qazir ol sapta joq. Basynan oq tıip, murttaı ushty. Ózi ashyp bergen úlken jolmen ketken joldastaryn kórgen joq.

Budan soń men ony kórgen joqpyn.

— Aqyndar batyrlyǵyn dastan etetin er jigit edi, — dedi keshki tolas kezinde Nálqara.

Betine qarasam kózi jasaýrap, jylap otyr eken.

— Ózimniń balam sıaqty baýyr basyp, úırenip qalyp edim. Tym qıyn eken, Sáýken! — dedi ol álden ýaqytta.

— Komsomolǵa ótip, bılet alǵanda qandaı qýanyp edi! — dedim.

— Bıshara, bir táýlik te komsomol bola almady ǵoı. Jas balasha, bıletine qaraı-qaraı toıa almaı ketti, — dep ol kózin súrtti.

Keshki tolas kezinde men osy jaılardy oılap, Býgeevpen eki aradaǵy oqıǵany taǵy da bir sát umytqan edim.

— Joldas gvardıa leıtenanty, rotadan baılanysshy keldi! — dep habarlady Nálqara.

Jaı turyp, alǵa júrdim. Kóz aldymda Aqbotanyń keskini, bala tárizdi súıkimdi óńi tur edi. Mas adamsha teńselip, baılanysshyǵa jaqyndadym. Beıtanys soldat eken.

4

Baılanysshy polk shtabynan kelgen bop shyqty. Jabyq konvertti ashyp, ishindegi bir paraq qaǵazǵa tildeı etip jazylǵan úsh jol buıryqty oqydym. Onda: «Ózinen qyzmeti úlken komandırmen sóz jarystyryp, qarsylasqany úshin gvardıa leıtenanty Dosovqa on bes táýliktik arest jarıalaımyn. Polk komandıri polkovnık Somov» delinipti.

Alǵashqyda ón boıym shymyr etip, júregim soǵyp ketti de, artynsha saıabyrsı bastady. Zań boıynsha on bes táýlik otyrmaıtynymdy bilemin. Osy on bes táýlikke tıisti jalaqynyń jıyrma bes prosenti ustalady. Aqsha jaratyp, ony bir nársege jumsaýdy ádet etpegen maǵan ol aýyr tıgen joq. Biraq, qaıtkende de jazalaýdyń aty jazalaý ǵoı. Men máseleniń onsha asqynbaı toqtaǵanyna shúkirlik ettim.

Býgeev álgi oqıǵadan keıin vzvodtyń turǵan jerine kelmeıtin boldy. Kóbinese, onyń orynbasary keledi. Biraq, aramyzda ótken oqıǵa týraly eshbir áńgime bolǵan emes. Baıqaımyn, degenmen, maǵan syn kózimen qarap júretin kórinedi. Munyń ózi maǵan onsha jaıly tıip júrgen joq. Sýyq kózdiń syrttan baqylaýy atylatyn oqtaı bolady. Osy bir shydamsyzdyqtan bolar, bir kúni oǵan:

— Atqan oǵymdy bilip júre beretin soldat bolsam bir sári, ol maǵan jaqsy da, jaıly da bolar edi. Biraq, men Sovet Armıasynyń ofıserimin ǵoı. Unamaıdy ekenmin alyp tasta, qýyp jiber. Biraq, kúdikpen qaraýdy qoıǵan jón! Men alǵy shepten jaýdy baqylaýdyń ornyna, sizdiń kóz qarasyńyzdy baǵýmen kelemin.

Budan soń vzvod turǵan jerge ol múlde kelmeıtin boldy. Kún saıynǵy tańǵy letýchka kezinde bárimiz betpe-bet kelip qalamyz.

Basqa sóz bolmaıdy. Osylaısha júrgende bir kúni polk shtabyna shaqyryldym.

Andreı Akımovıch jymıyp kúle qarsy aldy. Jalǵyz otyr eken, qasyna jaqyn otyrǵyzyp arqamnan qaǵyp qoıdy.

— Al, sóıle, halyń qalaı, jaqsy ma?

— Jaman emes.

— Degenmen jaıyńdy túgel aıt. Ádeıi sony bileıin dep shaqyrdym.

Men tańdanyp qaldym. «Tek qana sol úshin, meniń hal-jaıymdy bilý úshin shaqyrdyńyz ba?» degendeı betine qaradym.

— Tańdanbaı-aq qoı, tek soǵan bola shaqyrdym.

— Ondaı bolsa túgel aıtaıyn.

Maıor basyn ızedi.

— Sonaý bir kúni ózińiz kórip ketkennen beri eshqandaı ózgeris joq. Ol orynnan jyljyp, Darıshe degen kishkene selonyń ornyna jiberdi. Qazir sonda turamyn. Býgeev múlde kelmeıdi. Orynbasary kelip, tekserip ketedi. On bes táýlikti ótedim, biraq, kózqarastarynda jylylyq joq.

«Bileıin degenimniń ózi osy edi» degendeı Vetkov betime tesile qarap:

— Onysyn qalaı baıqadyń? — dedi.

— Keledi, keledi de ketedi. Bar bolǵany raportty qabyldaıdy. Jyly sóılesip, jaı bilý degen joq. Jaýdyń alǵy shepten til alýǵa árekettengen barlaýshylaryn joıyp jiberdik. Býgeev ony elemegen adam boldy da qoıdy. Eki ret barlaýǵa baryp jaýdan til ákeldik. Ony ózińiz jaqsy bilesiz. Ony da eleýsiz qaldyrdy. Meni emes, anaý, álgi Sabalaqov tárizdi jaqsy jaýyngerdiń eńbegin baǵalasa qaıtedi.

— Mine, bilgim kep otyrǵany osy edi ǵoı, káne, qalaı boldy?

Shtab bastyǵyna budan eki jeti buryn bolǵan oqıǵany aıttym. On shaqty adamnyń súıemeldeýimen tórt soldat bizdiń shepke túnde urlana kirip, til almaq bolǵan. Qaraýyl bilip qap, myltyq atty. Jaýdyń tórt soldatyn oqtyn astyna ap, tópep jiberdik. Álgi barlaýshylardyń kómekshi toby bary keıin ashyldy. Olar da oq atty. Jarty saǵattaı atys boldy. Bizden shyǵyn bolǵan joq. Jaýdyń eki soldaty eldi, ekeýi jaralandy. Til ala almaı, keri qaıtty.

Maıor meniń ásersiz aıtqan áńgimemdi salǵyrt tyńdady.

Sodan bolar, bizdiń atqyshtar vzvodynyń keıingi kezdegi, til alýdaǵy erligin qazbalap aıtpadym.

— Bári durys, — dedi ol álden ýaqytta. — Bilmegim osy edi. Menińshe, jigitim, ol jerde seniń jolyń bola bermes.

— Onyńyz ras, ol jerde oljaly bolady ekem dep oılap júrgen men joq.

— Býgeev seni áskerı trıbýnalǵa berip, sottatpaq bop kóp árekettendi. Biz qoldamadyq. Ol sharasyz qaldy. Biraq, bizge de, saǵan da ishteı yzaly.

— Ózińiz de biledi ekensiz, raqmet! — dedim.

— Sonaý bir kúni senimen sóıleskenim óte durys boldy. Ol bolmaǵanda, Býgeevtiń aıtqany bop ketýi yqtımal edi.

— Raqmet sizge, ádildigińiz úshin! — dedim.

— Osyndaı reti kelip turǵanda bolmasa, endi qaıda bolmaq, men búgin seni Býgeevtiń qyspaǵynan qutqarǵym kep tur.

Júregim lúp ete tústi. Qýanyp kettim.

— Qalaısha, joldas maıor, qalaısha?

— Ie, qalaıshasynda ne jumysyń bar. Jańa ǵana dıvızıa shtabynan telefon soǵyp, baılanysshy ofıser kerek, soǵan senimdi bir komandır surady.

— Men baılanys jumysyn bilmeımin ǵoı, ekinshiden, maǵan Býgeev senbeı júrgende shtab qalaı senedi?

— Býgeevti endi qoıaıyq. Onda seniń jumysyń bolmasyn. Baılanysshy ofıser degen sen tárizdi jas adamǵa laıyq. Senim degen bizdiń usynysymyz. Saǵan senbegende endi kimge senemiz.

— Bul senimińizge de kóp raqmet!

— Barasyń ǵoı?

— Baramyn.

— Kelisseń boldy. Qazir vzvodtan shtabqa aýystyrý jaıly buıryqty alasyń da, ózińe baryp vzvodty pomkomvzvodqa ótkizesiń. Sonsyn, dıvızıa shtabyna, maıor Matveevtiń qaraýyna barasyń.

Áńgime osymen bitti, qýana-qýana vzvodqa keldim. Kóp kúnderden beri ashshy-tushshyny birge tatyp, qar keship, qan keship, aýyr azapty birge kórgen jaýyngerlerimmen jeke-jeke qol ustasyp, keshirim surap qoshtastym. Qapsaǵaı, ór keýdeli, sulý murtty, eńgezerdeı qujban qara soldat menimen ere shyǵyp, álde ne aıtqysy kelgendeı qıpaqtaı berdi. Qoshtasýǵa qolymdy sozyp edim, almady. Men tańdanyp qaldym.

— Náleke, renjisken jerimiz joq edi, munyńyz qalaı? — dedim kúlip, birinshi ret bolar, onyń Nálqara Sabalaqov degen aty-jónin qoıyp osylaı atadym.

— Joq, qudaı saqtasyn, renjisken jerimiz joq, — dep az oılanyp qaldy da, artynsha murtyn sıpap, — myna ketip bara jatysyńdy qımaı turmyn. Biraz kún dámdes-tuzdas bop edik. Eń bolmasa syr shertip, ishtiń sherin de tarqata almaı qaldym. Bastyǵym boldyń, bata almaı júrdim. Onyń ber jaǵynda qadir bilmes, albyrt jas bolar dep júrdim. Biraq sonaý bir kúngi, rota komandırimen eki arada bolǵan jaıdan keıin, namysy bar, oty bar, ózime uqsaǵan jigit eken dep ishteı syılaı bastap em, syrymdy da aıtqym kep edi. Endi, mine, mańdaıyma syımadyń, ketip barasyń, ólip ajyrasqanǵa meniń aldyq. Tiri ajyrasqan da qıyn eken! — dep Nálekeń kózi jasaýrap, betime qarady.

Meniń oıyma da ap-ashy birdeńeler tústi. Ne aıtarymdy bilmeı, jaltaqtap betine qaraı berdim. Osydan azǵana buryn ózimniń qaraýymdaǵy baǵynyshty adam aldynda múlde kishireıip kettim. Keýdeme álde ne túıilip, naq bir ákesiniń aldynda turǵan jas baladaı kúmiljı berdim.

— Náleke, zaman mynaý, ýaqyt tyǵyz...

— Odan meniń de habarym bar. Aıtaıyn dep turǵanym zamanǵa, ýaqytqa baılanysty shaǵym emes, ishtegi kókeıdi tesip júrgen birdeńe edi. Bir ıini kelgende aıtarmyn dep júrýshi edim. Endi mine, sen oılamaǵan jerden meni de, meniń armandy sózimdi de qyp-qyzyl ottyń ishine tastap ketip barasyń...

Nálqaranyń ásheıinde kúńgirlegen ádemi qońyraýly qońyr úni bul joly qysylyp, arjaǵyndaǵy mol aǵyndy álde ne bógep, ustap jatqandaı, daýysy demigip shyqty. Áldeqandaı bir jaı sóz emes, aıtpaq bop júrgen armandy sózi bary birden-aq kórindi.

«Bul ne sóz edi» dep oılanyp ta qaldym. Biraq oıyma jóp-shóndi eshteńe oralmady. Aýmaqty, otty qara kózi bar, qulaǵyna jetkize qaıyrǵan sulý qara murtty, eki beti ájimsiz, qyzyl shyraıly, qabaǵy dóń, mańdaıy jazyq som deneli qara soldat kaskasyn qolyna ustap, jalań bas kúıi jerge qarap az turdy.

— Endi asyǵys bolady. Ózime de obal joq. İshte qaınap jatqan nárseni sary maıdaı nege saqtadym eken? Sonyń nesin qupıa qyp saqtap júrdim. Ómir men elim otynyń ishinde júrgen maǵan qupıanyń keregi ne?

— Onyńyz ne edi, Náleke? — dedim.

— Neden bastasam eken? Ie, seni alǵash kórip, jón surasqanda-aq ishim jylyp, jaqyn tartyp edim. Talaı ashyny tatqan sum júregim sezgen eken. Eń alǵash jón surasqanda sen ózińniń Qarataýdan, Úshtóbe degen jerden ekenińdi aıttyń. Men bolsam, Qyrǵyzstanda týyp-ósken qazaqpyn dedim. Shynymdy aıtsam, munym ótirik edi. Men sol sen týǵan jerde týdym. Ákem Sabalaq ta, ózim de sonda týǵam. Aýylymyzdyń arasy at shaptyrym jer bolýshy edi. Ákeńniń atyn aıtqanda, kóz aldyma sol ákeńniń barlyq beınesi kep tura qaldy. Dos degen kisi bapker edi. Báıgege qosatyn attardy baptaıtyn, saıypker edi. Sen eń kishi balasy bolarsyń, ol kisi bizden áldeqaıda úlken, meniń ákem qatary bolatyn. At qumar, seri kisi edi. Umytpasam, qyzdaryn qalyń malsyz, bir-bir júırikke baspa-bas aıyrbastaǵanyn bilemin. Jas bolsań da estigen shyǵarsyń?

Ekeýmiz qatarlasa kep qalyń aǵash arasyna endik. Meniń de býlyǵa qalýym tegin emes eken. Nálqaranyń myna sózderi týǵan jerimdi, jas kezde estigen, emis-emis este qalǵan san jaıdy eske saldy.

Jaılap kep, Nálqara ekeýmiz áneýgúni Andreı Akımovıchpen birge otyrǵan, qulap qalǵan jýan qaıyńnyń dińgegine otyrdyq.

— Biri ótirik emes. Men seni kórip, jón biliskensin, talaı-talaı tátti qıaldarǵa battym. Maǵan týys, aǵaıyn bop kórindiń. Týǵan jerim Kósegeniń kók jonyn esime túsirdiń. Ákeńniń aty bir túrli jyly estildi. Jylybulaq, Qumkent, Qyzylkól, Babata, Jyryqqorǵan, Jartóbe men Úshtóbe, Ojardyń tóri, bári-bári eles bop ótti.

— Siz, sonda bizdiń aýyldiki bolasyz ba?

— Sizdiń aýyl, bizdiń aýyl degendi aıtpasaq ta bolady. Aqsúıek laqtyrsa jetetin, taıaq tastam jer bolýshy edi. Qystaýymyz — qum Kókshe, jaılaýymyz — Qarataý.

— Aıtyp otyrǵan jerińizdiń bári bizdiń jerimiz.

— Ie, senderdiń jerleriń, meniń de jerim.

Endi baıqadym, Nálqara qamyǵyp otyr eken. Meniń de kóńilim álem-tapyryq bop shaıqalyp, buzyla ketti. Sonaý bir beıbit, sonaý bir shalqar, muńsyz sábı kezdiń serigi tárizdi bolǵan týǵan jerdiń árbir tasy, tóbesi men tóbeshigi, saıy men jony, ózeni men bulaǵy kóz aldymnan ete bastady. Álgi aıtylǵan ataǵy bar, Babata tárizdi úlken jerler ǵana emes, aty belgisiz Sasyq bulaq, Shıliózen, Qanymsaı, Aqqoltyq, Qaratas pen Qyzyltasty da esime túsirdim. Osynyń bári naq bir Nálqaranyń bet beııesinde jazýly turǵandaı onyń symbatty júzine, qap-qara murtyna, qoıý qasynyń astynan kóringen aýmaqty tunyq kózine qaraı berdim.

— Elden erte ketip, Qyrǵyzdyń jerine, Ystyq kól boıyna ornalastym. Qysqa jip baılaýǵa kelse de, kúrmeýge kelmeıdi emes pe, qolym qysqalyq etti, otyzynshy jyldan soń, mine, on eki jyl boıy kindik kesip, kir jýǵan jerimniń topyraǵyna aýnan almadym. Jylybulaqtyń atyna uqsamaıtyn muzdaı sýyn meıir qandyra juta almadym. Elge barýdy arman etip júrgende soǵys bastaldy.

Nálqara tereńnen alyp, aýyr kúrsindi de, qolynda ustap otyrǵan kaskasyn aqsha qardyń ústine shalqaıta tastap jiberdi de, kir-kir qulaqshynymen mandaıyn, kóziniń tóńiregin súrtti. Sodan soń mup-muǵal, dobal saýsaǵymen bas kıimin jumarlaqtap, qysa ustady da sózin qaıta bastady. Men mahorka alyp oradym.

— Sóıtip, soǵys degen myna pále bolmaǵanda el-jurtyma baratyn edim. Shirkin-aı, Qonysbek baıdyń otyz úıir jylqysy qaptaı jaıylǵanda tuıaǵynan shań shyqpaıtyn Kósegenniń kók jony, betege men bıdaıyq, jýsan men tobylǵy basqan qaq dala, kózime bir kóriner me ekensiń! Álgi otyz úıir jylqy tús kezinde Úshbastyń ózenine túskende, biraz ýaqytqa sý tartylyp, aqpaı qalatyn. Saǵynamyn sol jerlerdi. Keıin barǵanmen erkin aralaı almadym.

— Týǵan jerden nege kettińiz?

— Páli, Sáýken qalqam, balasyń ǵoı, nege kettiń deriń bar ma? Ony aıtsam, taýsylmas úlken jyr. Bul da meniń qupıam. Sen barar jerińe asyǵyp otyrsyń. Al meniń kókiregimde kóp syr jatyr. Jóni kelse, kezdesýge jazsa aıtarmyn. Nemese ishte shirip, birge keter. Al, jorytqanda jolyń bolsyn, Qydyr ata joldasyń bolsyn! — dep Nálqara qolyn jaıdy, artynsha betin sıpap ótti.

— Ázirgi syrym osy. Ekeýmiz tanys týys boldyq! — dedi artynan.

— Saý bop turyńyz, Náleke! — dedim.

Men júrip kettim. Artyma qaraı-qaraı ketip baram. Nálqara miz baqpaı sol ornynda turyp qaldy. Men oılap kelem. Nálqaranyń álgi aıtpaǵan syry ne eken? Árıne, men Nálqaranyń ishindegisin bilmeımin. Aıtpaq bop oqtalǵany qandaı syr ekeni de maǵan beımálim. Biraq onyń syry emes, minezi, ádet-salty maǵan kópten belgili. Nálqara baıypty adam. Qorqaq emes, ójet. Sasqalaq emes, sabyry mol. Jasy elýdi alqymdap qalǵan. Osy kúnge deıin shylym tartqan, araq ishken emes eken. Oǵash minezi joq. Ózin baısaldy ustaıdy. Jaýyngerlik mindetin jaqsy biledi. Jaqsy atqarady. Áńgimege de qumar adam emes-ti. Biraq, aıtamyn dep aıta almaı júrgen syry baryn búgin baıqatty. Ózi án salady, ádemi de, muńdylaý qońyr daýysy bar. Bárinen buryn atqyshtyǵy tamasha. Dúrbisiz, jaı myltyqtyń ózimen-aq kádimgi ataqty mergendershe atady. Mergender vzvodyna jibermeı qalǵan ózim. Endi oılap kelem, beker bolǵan eken. Jolda polk shtabyna soqsam, Andreı Akımovıchke onyń mergendigi jaıly aıtsam dep kelemin.

Men uzaı berdim. Oı shashyrap ydyraı berdi, uzap qashyqtaı tústi. Biraq Nálqaranyń keskini, onyń armanǵa, muńǵa toly kózi, batyr tulǵasy kóz aldymda qala berdi, eles bop ere tústi. Bárinen buryn bizdiń aýyldyń oı-shuqyryn túgel biletini tańdandyrdy. Men qarǵa da ombylap, oıǵa da ombylap kelem. Ókpem óship, sharshap áreń jettim. Kelgen boıda maıor Vetkovke istegenimdi qysqasha baıandap óttim. Sońynan vzvodta Nálqara Sabalaqov degen mergen adam baryn aıttym.

— Bar, qyzmetińe bar, endi kún saıyn kórisip turatyn bolamyz, qalǵanyn keıin aıtasyń, — dedi maıor kúlip.

Men shyǵyp kettim. Biraq maıordyń sońǵy sózin onsha uqpadym. Óıtkeni baılanysshy ofıserdiń qyzmeti qandaı bolatynyn qaıdan bileıin.

5

Boz shıneldiń qos etegin qaıyryp, belime túrip aldym, Júrip kelem. Ótken túni ǵana burynǵy qatyp qalǵan qalyń qardyń ústine jańa ulpa qar jaýǵan. Keıde ombylap ta bolsa, qatqan qarǵa tabanym tirelip, adymdaı basamyn. Al, keıde aıaq asty kúrt-kúrt oıylyp, eki qolymdy qalqandap, maltımyn da qalamyn. Mańdaıdan ter burqyraı tústi. Kerzi etiktiń qalqıyp, qıyspaı turatyn deldek qonyshynan ishine qar quıylyp-quıylyp ketedi. Júrip kelem. Basqa nárse oılaýǵa mursham joq. Bar bolǵany «baılanysshy ofıser» degen qandaı jumys, meni alda ne kútip tur degendeı, áıteýir bir kúńgirt oı basymda dyń-dyń etedi.

Alǵy shep pen dıvızıa shtabynyń arasy edáýir eken. Jol da qıyn.

Kóp júrdim. Sharshap ta qaldym. Tús aýa operatıvtik bólimge keldim. Knájın Klın dep atalatyn qıraǵan derevnádan eki-úsh shaqyrymdaı jerdegi qalyń aǵashtyń ishine ornalasypty.

Meni maıor Matveev qabyldady. Kóp sóılegen joq. Bas-aıaǵyma qarap turdy da:

— Jaraıdy. Búginnen bastap baılanysshy ofıser bolasyń. Onyń qandaı jumys ekenin is ústinde kóresiń, aǵa leıtenant Drobchınskııge aıtamyn, ol seni biraz úıretedi. Kázir baryp blındajdan oryn al! Ózińe baǵynyshty jaýyngerler bar. Solarmen tanys! — dedi.

Men ruqsat alyp, shyǵyp kettim. Aıtqan jaıǵa keldim. Alǵy sheptegige qaraǵanda keń saraıdaı úlken blındajdyń qabyrǵasyna jaǵalaı nar jasap, ústine pishen» tósep, plash-palatkalarmen jaýyp tastapty. Meniń endigi mekenim osy boldy.

Bul jaıda tórt baılanysshy ofıser, onyń eki-ekiden segiz baılanysshysy — nebári on eki adam turady ekenbiz. Eń aldymen ózime baǵynatyn eki jaýyngerdi taýyp, solarmen tanystym. Aleksandr Sorokın — uzyn boıly, aq sary jigit, sibirlik. Ekinshisi — Kóketaı Nazarálıev orta boıly, myǵym kelgen, eki beti aport tárizdi qyp-qyzyl, dóńgelek, ájimsiz, ádemishe jas jigit. Al, úshinshi tanysym — baıaǵy maıor Matveev aıtqan aǵa leıtenant Alekseı Drobchınskıı boldy. Shekesinde qyrym et joq, shaqsha bas, jaǵyna pyshaq janyǵandaı jup-juqa, sopaq kelgen qylyshtaı istik muryndy, kózi shúńirek, moıyny uzyn, keńirdegi shyǵyńqy kelgen, aryq jigit eken. Shashy da qyzyq. Qaýdandy qurǵaq tóbege bitken seldir-seleý tárizdi, seltıip-seltıip tur. Sovet Armıasynyń juldyzdy pogony bolmasa, qolǵa túsken nemis ofıseri eken dep qalasyń. Osy keskinine qaramaı ózi qýaqy kórindi. Jup-juqa erniniń qısyqtaý bitken oń jaq jaqtaýynda kileń bir kúlki izi turǵandaı kórinedi. Ol menimen tanysqan boıda-aq:

— Ie, maıor Matveev aıtyp edi. Jańa kelgen jas leıtenant bar, sony baılanys jumysyna úıret dep. Mine, oqytýshyńyz! — dep qolyn usyndy.

Qý súıekti terimen qaptap qoıǵan tárizdi aryq qoldyń saýsaqtary qap-qatty, mup-muzdaı eken. Men onyń etsiz shúńirek qabaǵynyń astynan syǵalaı qarap turǵan otty kózine qaradym. Ol da qarap qapty. Jıyrma ekige jańa kelgen, áli bala pishindes maǵan ol synaı qarady bilem.

— Soǵys otyna ystalmaǵan, dári ıisin jutyp kórmegenderdi úıretýge ázirmin! — dedi kúlip.

— Sol aıtqandaryńyzdy sizden buryn kórgen bolsam, úıretpeısiz ǵoı shamasy?

— Ondaı bolsa oılanýǵa kerek bolar, — dedi ol. Qansyz óńine qyzǵylt jolaq oınap shyǵa keldi, — jańadan oqý bitirgen bolar dep turmyn.

Maǵan da bir lepirip ketýge týra keldi.

— Sizder Almatyda, ıýl aıynda jańa ǵapa bas qosyp jatqanda, men Moskva túbinde bekinis jasadym. Záýlim úılerdiń tóbesine qap-qap qum arqalap tóktim. Jaý bombasynan janǵan úılerdegi órtti sóndirdim. Al, sizder Almatydan shyǵyp, jolda kele jatqanda, men İİ armıanyń qaraýyndaǵy 262-dıvızıanyń 950-atqyshtar polkynda, Pskov pen Novgorod, Staraıa Rýssa men Demánovsk túbinde soǵystym. Al, sizder Moskva túbinde bolǵan kezde, bizdiń 51-shańǵyshylar brıgadasy Kalının túbinde soǵysty. Kórdińiz be, soǵys otynyń tútinin kim kóbirek jutqanyn, endi ózińiz aıtyńyz?

Alekseı úndemeı qaldy.

— Alǵy shepte, kimniń qansha bolǵanyn da eseptep shyǵarýǵa bolady, — dep qoıdym.

— Jeńildim, — dedi ol, — biraq buıryq boıynsha men sizdi úıretýge tıispin.

— Ózim de qushtarmyn. Baılanysshy degen sózdiń máni maǵan túsiniksiz.

— Bári qaljyń, bári ázil. Shynyna kelgende osynda úırenetin de eshteńe joq. Kúnine shtabtan shtabqa ondaǵan qupıa paketter jóneltiledi. Olar túrli-túrli serıalarǵa bólinedi. Solardyń bárin tirkep, tıisti jerine ýaqtyly jiberip otyrasyń. Al, ishinde tym mańyzdy, óte qupıa, asa tyǵyz paketter bolady. Mundaıdy baılanysshy ofıser ózi tapsyrady. Keıde, ózińdi qorǵaýshy adam alyp júrýge de týra keledi. Al, jaı paketterdi baılanysshy jaýyngerler arqyly jóneltesiń. Endigisin is ústinde kórersiń, surap otyrarsyń. Maıor Matveevke tolyq kýrstan ótti dep baıandaımyn. Qarsy emessiń ǵoı, — dep yrjıa kúlip qoıdy.

— Buǵan qarsylyǵym joq.

Alekseı Drobchınskıı ekeýmizdiń aramyzdaǵy tanystyq osylaı bastaldy. Tapsyrma oryndaýǵa birge de shyǵyp júrdik.

Bir rette, burynǵysha jan-jaqqa aıyrylysar jerge kelgenshe birge keldik. Onyń aty kári tartqan, maýbastaý, jýas edi. Jolda kele jatqanda meniń astymdaǵy tory alaıaqqa qyzyqqany bar.

— Men buryn atty áskerde qyzmet ettim. Jylqyny jaqsy kórem. Seniń atyń bolymdy, aqyly bar, qajymaǵan jas eken.

— Aıyrbastasaq qaıtedi, — dedim.

— Kel, baspa-bas, — dep atynan túsýge yńǵaılana bastaıdy.

— Bolmaıdy, áýrelenbeńiz, — dedim kúlip, — men de bul túlikti jaqsy kóremin. Ákem úlken-úlken jarystarǵa at qosatyn, júırik baptaıtyn adam bolǵan. Bes-alty jastan báıge shaýyp úırendim. Baptaýǵa kómekshi boldym.

— Báıgeni men de bilem. Men qyrǵyz jerinde óstim.

Frýnze qalasynyń túbinde Moldavanka degen selo bar. Sonda týdym.

Báıgeni bilseńiz, sol báıgege qosatyn júırikti baptaıdy, sýytady, qamaýter alady. Sonda ashamaı erge otyrǵyzyp, ákem báıge atyna meni mingizetin. Demek, atqa da men sizden burynyraq minsem kerek.

— Jeńildim, jeńbeı qoıar da emessiń, — dedi ol kúlip.

— Sózden mert bolmassyz, biraq, bizdiń halqymyzdyń «ańdamaı sóılegen, aýyrmaı óledi» degen qatal bir maqaly bar.

— Munyń da shyndyq. Biraq, myna tory alaıaqtyń kimdi de bolsa qyzyqtyratyny aıan.

— Aıta bermeńiz, kózińiz tıedi.

— Sen dinge senemisiń?

— Dinge emes, kóziniń oty bar adamda suq bolatynyna senemin. Al suq degen shyn kúndeýshilikten shyǵady.

— Men kúnshil emespin.

— Kúnshildik degen keıde jaman da ádet emes. Pýshkın: kúnshildik básekeniń sińlisi, demek, teginde, sonaý shyqqan teginde onsha jaman nárse emes depti. Adam óz boıyndaǵy minin bile bermeıdi ǵoı keıde. Ondaılar kóp bolsa, danyshpandar sany da kóp bolar edi. Menińshe, danyshpandyqtyń eń birinshi belgisi adamnyń ózin-ózi tanı bilýi der edim.

— Múmkin, biraq, men bul jaıly oılanǵan emespin. Eshteńe aıta almaımyn.

— Árıne, menińshe, múmkin durys emes te shyǵar.

— Qaıdan bileıin, múmkin men shynymen-aq kúnshil shyǵarmyn.

Alekseı kúlip qoıdy. Ekeýmiz qatarlasyp jorta jóneldik. Qulyn músheli, qyl moıyn, qamys qulaq tory alaıaq qos qulaǵyn qaıshylap, boıy qyzǵansyn elirip, Alekseı atyn tastap, shylbyr tastam oza berdi. Tuıaqtan ushqan jentek-jentek qardan ımenip, ol at basyn tejeı berdi. Men oq boıy ozyp kettim.

Osy kúni sapardan kesh qaıttym. Kelsem Alekseı atyn baılap jatyr eken. O da kesh oralǵan kórinedi. Meni kóre sap qýanyp ketken tárizdi selt ete túsip, kúlip jiberdi.

— Meniń suǵym tıip, sen bir jerde shoqaıyp otyr ma dep oılap edim. Aman-saý kepsiń. Jaqsy bolǵan eken.

— Suq pen kóz tımesteı etip, dýalap tastadym.

— Ondaıyń da bar ma edi?

— Betpe-bet kelgende bir kózdiń ýytyn qaıtarýǵa jaraıtyn ot mende de bar...

Amal ne, eki kúnnen keıin osy aıtqanym asylyq bolǵandaı, tory alaıaqqa kóz emes, oq tıdi.

6

...Soǵysta tún men kún degen bolmaıdy. Kezi kelgende uıyqtaısyń, dem alasyń, al kezi kelmese, kún-tún demeı jortasyń, joryqta bolasyń. Basqany bilmeımin, soǵystyń alǵashqy jylyndaǵy uzaq-uzaq joryq kezinde júrip kele jatyp, myzǵyp alǵan kezderim kóp boldy. Shaldyǵyp kele jatqanda bir sátke kóz ilinýdiń ózi sergitip tastaıdy. Ol kúnder artta qalǵan, keıde amalsyz qaıtalaý, eriksiz eseleý bola beredi. Tipti, muny aıtpaǵanda, túngi tapsyrma kúndizgiden kóp.

Blındaj ben blındaj arasynda júgirip júretin úı arasynyń shabarmany túngi eki kezinde oıatty.

— Sizdi maıor Matveev shaqyryp jatyr, — dedi.

Apyl-qupyl kıinip, operatıvtik bólimge qaraı tura júgirdim. Kóz aldy qaltalanyp, dombyqqan, qabaǵy kirtıip sharshaǵan kári maıor ún-túnsiz paket usyndy. Syrtyna «Serıa — «K» degen jazýy bar paketti planshetke sap, syrtqa bettedim. Esikti asha bergende maıordyń «kázir jetkiz» degen qarlyqqan, buıryqty úni estildi. Jaýap aıtpadym. Blındajǵa qaıta kep atshyny da oıatpadym. Tup-týra at qoraǵa kep, tory alaıaqty erttedim de, 23-polktiń shtabyna jóneldim. Shtab alǵy shepke jaqyn turǵan. Osy aradan bes-alty shaqyrymdaı jer. Bul túngi júriske uzaq jol. Bóken jeliske saldym, qatqan qardy at tuıaǵy qarsh-qarsh taptap keledi. Túngi aıaz shym-shym etip, betti qarıdy. Qar jamylǵan qara orman múlgip tur. Dúnıe tunyq. Meńireý únsizdik. At tuıaǵynyń dúbiri ǵana qulaqqa urady. Jortyp kelem. Tory alaıaq tynysyn keńitkendeı qaıta-qaıta osqyryna beredi. Keýdesiniń býy burqyrap, esip keledi. Shtabqa jaqyn kep qalǵanymda alǵy shepten atylǵan raketany baıqadym. Túngi postta turǵan soldattar anda-sanda raketa jiberip, tóńiregin sholyp turǵan kórinedi. Osy jaryqtan shtab turǵan shamany men de sholyp qaldym. Kúndiz talaı kelgenmin. Álgindegi raketa jaryǵymen kóringen ózen ańǵarynyń arǵy qabaǵyndaǵy aral tárizdes top qaraǵaıdyń ishinde shtab bar. Ózennen áreń óttim. Taǵaly attyń ózi Lovattyń kúneskeı qabaǵyna qatqan kók taıǵaq muzdan áldeneshe súrinip ótti.

İİİtabqa keldim. Qaraǵaı túbinde kórinbeı turǵan kúzetshiniń:

— Toqta, bul kim? — degen óktem daýysyna at ta qulaǵyn túrip, osqyryna baryp irkildi.

— Jarqabaq! — dep búgingi belgini aıttym.

— Óte ber! — dedi.

Shtab bastyǵynyń jatqan jerine keldim. Esikke kóldeneń qoıǵan jalpaq taqtaıdy qaqtym. Ar jaqtan maıor Vetkovtyń daýysy shyqty.

— Kimsiń?

— Baılanysshy ofıser Dosov!

— Kázir.

Syrtta kúte berdim. Maıor maı shamdy tutatyp, blındaj ishin jaryq etti. İshke endim. Qolyna paketti ustata berdim.

— Senbisiń, hal-jaıyń qalaı?

— Jaman emes.

— Jaman bolmaǵany jaqsy. Biraq maǵan sen qaısybir jaqsylyq ákeldim deısiń, — dep maıor jaı ǵana jymıyp kúńk ete qaldy.

Paketti jyrtyp, ishindegi tildeı qaǵazdy alyp oqydy da, óńi buzylyp, telefonǵa jarmasty. Aldyna qodany qoıyp, áldebir sandardyń tizbegin shubyrta jóneldi. 59, 45, 81, 09...

— Tez kelgeniń ońdy bopty. Jaý tań sáriden shabýyl jasap, bizdi myna Lovattyń arǵy betine laqtyryp tastamaq eken. Báse, tym tynysh edi-aý! Daýyl bolar aldynda jel de tyna qalady. Al, sen kete ber! — dedi maıor.

Shyǵyp kettim. Tula boıynan býy burqyrap, entigin basa almaı turǵan atyma qaıta minip, jorta jóneldim. Alǵy shepte jarq-jarq etken raketa kóbeıe bastady. Men ózenniń saıyna túsken kezde arjaqtan bizge qaraı pýlemetten uzaq atty. Eshbir nysana almaı, tek bizge qaraı, oq atatyn negizgi núktelerdi bilý úshin atyp jatqan bolýǵa tıis, adasqan oqtar zý-zý etip, alysqa ketip jatty. Ózendegi muzdan ótip, qabaqqa kóterile bergende atym taıǵaqtap, artqy aıaǵyn áreń jınap, qatty yshqynyp kele jatyr edi, bir kezde shoıqań etip, bóksesin kótere almaı kúrs etti. Men de ushyp kettim. Saıǵa qaraı domalap baram. Attyń qatty kisinep, jan daýysyn shyǵarǵany qulaǵyma keldi. Tula boıym titirkenip, at daýsynan júregim toqtap qalǵandaı boldy. Domalap baryp, saıǵa tústim. At artqy aıaǵyn kósilip, súıretken boıy dóńkıip qabaqta qaldy. Jalma-jan ornymnan turdym. Álgi atys basylǵan eken. Órmelep atyma keldim. Solyǵyn basa almaı, aıaǵyn jınaýǵa shamasy kelmeı jatyr eken. Turǵyzbaq bop tizgininen tartyp edim, basyn kóterdi de, qaıtadan sylq etkizip tastap jiberdi. Buǵan ne boldy dep qaltamdaǵy kishkene qol shamdy alyp jaqtym. Qarasam tolarsaqtan qara qan saýlap jatyr. Artqy oń aıaǵynyń tolarsaǵynan oq tıip, súıegin úzip jiberipti. Sasqanymnan basyna keldim. Janýardyń kózi tanadaı jarqyrap, janarynan jas tógip jatyr. Mal ekesh mal da egilip jylaıdy eken. Basyn súıep, kózine qaıta qaradym. Kóz oty sónip bara jatty. Jaý men jaqqan qol shamnyń jaryǵyn nysanaǵa alsa kerek, ózen qabyrǵasyna oqty seýip jiberdi. Ólip bara jatqan tory alaıaqty tasalap jata qaldym. Oq zýyldap ótip jatyr. Bir oq dóńkıip jatqan attyń qarnyna tıdi bilem, onsyz da óleıin dep jatqan janýar búkil tula boıymen dirildep, sońǵy demin ishine tartyp bardy da, qors etip tynys úzdi. Artynsha oq ta basyldy. Attyń tartpasyn bosatyp, erin aldym. Júgenin sypyryp, bárin jınadym da arqaǵa salyp, jolǵa tústim. Jańa ǵana qaza bolǵan jaýyngerdiń molasyndaı aqsha qardyń ústinde dóńkıip, kóp kúngi qanatym, ári serigim tory alaıaqtyń óligi qala berdi.

Álginde ǵana ózim júrgen jolmen keri júrip kelem. Bes-alty shaqyrymdaı jerge er-toqym arqalap júrý qıyn da emes. Degenmen, jaryq túskensin júreıin dep, aǵash ishine endim de, tań atqansha pana bolar jaı izdedim. Aldymda qaraýytyp bir blındaj tur. Qasyna jaqyndaı bergende paról surady. Atadym.

— Óte ber! — dedi.

— Joq, ótpeımin. Tań atqansha túnep shyǵaıyn.

— Kel, — dep esikti kórsetti.

Artynyp-tartynyp ishke endim. Tastaı qarańǵy. Qol shamdy jaqtym.

Bes-alty adam buıyǵyp uıyqtap jatyr. Bireýi basyn kóterdi de:

— Bul qaısyń, áı? — dedi.

— Men, leıtenant Dosovpyn.

— Sáýkenbisiń, janym-aý, qaıdan júrsiń jeti túnde, — dedi. Daýsyn birden ajyrata almadym.

— Siz kimsiz?

— Tanymaı qaldyń ba, men aǵańmyn ǵoı, Nálqaramyn.

— Bul men, Náleke. Atym oqqa ushyp, jolda qaldy.

— Óziń amanbysyń, áıteýir, káni jaqyn kel, — dep Nálqara naq bir úıinde qabyldap jatqandaı-aq abyrjyp qasyma keldi. — Bas aman bolsa, at tabylar. Óziń saý qalǵanyń jaqsy bopty. Apyraı, qudaı degen bar-aý deımin, jańa ǵana túsime enip ediń, qolyńda tobylǵy sap qamshyń bar eken deımin. Júrip kele jatyp, súrinip ketken kezde, jerge tirep qaldyń. Qamshynyń saby ortany qaq bólindi. Sen qulamaı, júrip kettiń. Mine, endi óziń keldiń. At alysta qaldy ma?

— Osy jerden bir bes-alty júz qadam jerde jatyr.

— Baýyzdadyń ba?

— Joq.

— Nege baýyzdamadyń?

— Denesinen qan shyqqasyn bári bir deýshi edi ǵoı. Aıaǵyna oq tıdi, qarnyn jaryp ketti.

— Áı, degenmen julynǵa pyshaq tımegensin qıyn ǵoı.

Nálqara oıyn túsine kettim. Ákki bóri jylqy etin ańsap-aq júr eken.

— Semiz be? — dep qaıta surady.

— Semiz bolǵanda qandaı, kileń suly jep turǵan at qoı.

— Oı-baı, onda obal eken. Erinbeseń barsaq qaıtedi. Alys emes qoı, júr, qalqam.

Er-toqymdy bosaǵaǵa laqtyryp tastap qaıta shyqtym. Múlgip tún tur. Nálqara ekeýmiz tory alaıaqtyń óligine keldik.

— Boıy áli jyly eken, munyń jany bar, áli kesh emes, — dep ol attyń basyna búrkitshe qonjıyp otyra ketti de, vıntovkanyń súńgisin alqymǵa salyp jiberdi, ony nyǵap, úńgı bastady. Súńginiń basyn ekinshi jaǵynan shyǵardy. Qaıta tartyp, julynǵa saldy. Qarýly qol qoısyn ba, attyń basyn bólektemeı-aq julynyn qıyp, keńirdegin úzdi.

Qaıta oraldyq. Nálqara kóńili kónshidi bilem, meniń jaıymdy bastan-aıaq qaıta surap shyqty.

— Atty tań ata soıamyn, — dedi.

— Tań atqansyn degenińiz ne? Ol jer jaýdyń nysanaǵa alyp qoıǵan belgili jeri kórinedi. Ekinshiden, kázir jaý shabýyl jasaýy kádik qoı.

— Ondaıy taǵy bar ma edi, jaý alǵyrdyń.

Ol eki joldasyn ertip, qaıta bardy da, aǵash ishindegi ózderiniń jerkepesiniń naq aldyna attyń óligin súırep keldi.

— Al, endi sóıleseıikshi. Atty alakeýimnen soıamyn. Oǵan deıin sher tarqatyp alaıyq. Sóıle! — dedi.

— Ózińiz sóıleńiz.

— Mende aıta qoıar ne bar deısiń.

— Osy siz anada bir uzaq áńgime aıtýǵa yńǵaı kórsetken edińiz-aý, — dep ótkendegi jaıdy esine saldym.

Nálqara toqtap qaldy.

Oılanyp otyrǵan syńaıy bar. Sálden soń ol basyn maǵan buryp:

— Aıtpaqshy, meniń qutymda saǵan saqtalǵan biraz sýsyn bar edi-aý, — dep basyna jastanǵan shóp-shalamnyń arasynan qutysyn ap, maǵan usyndy.

— İshinde, úlesime tıgen araq bar. İshpeıtinimdi óziń bilesiń. Osyndaǵy jigitterge bólip berem. Sen kep qalar dep eki retki sybaǵamdy osyǵan quıyp qoıǵan edim. Al, ish!

— Meniń kelerimdi qaıdan bildińiz?

— Bilgizdi ǵoı...

Men qutyny aldym. Demek, qutyda eki júz gram araq bar. Aýzyn ashyp, eki júzdi dem almaı aýdara saldym. İshim janyp ketti. Biraq, álgi bir kezdegi at ólimi, qıyn kezdegi asyp-sasqannan boıym qatýly eken, araqtan soń tula boıym erkinsip sala berdi. Baıqaımyn, Nálqara áńgime aıtýǵa ońtaılanyp otyr. Araq qyzýymen erkinsip bara jatqan boıymdy tez jınap:

— Náleke, qulaǵym sizde! — dedim.

— Ie, sóıtip, týǵan jerdi kórmegeli kóp boldy, dedim-aý deımin...

7

Az-kem únsiz qaldy. Qaıta syńaı kórsetip:

— Sen atyńnan aırylyp jaıaý qaldyń-aý? — dedi.

— Taǵy da at alamyn ǵoı.

— At alǵansha jaıaý bolasyń. Atqa minip úırengen jigitke jaıaýshylyq qorlyq qoı. Sen tyńdasań osy at jaıly bir áńgime aıtyp berer edim. Basymnan ótken jaı edi. Saǵan aıtpaq bolǵan qupıam da osy áńgimede.

— Aıtyńyz.

Nálqara qalyń ernin birneshe ret jalap-jalap aldy. Oıly kózimen maǵan, aldynda syǵyraıǵan maı shamǵa qarady.

— Aıtyńyz, tyńdaýǵa yntyqpyn.

— Aıtaıyn, — dep taǵy biraz otyrdy ol. — Aıtaıyn, tyńda, bir kúni ólip ketsem, ishimde keter, odan da sen estip qal.

...Babatanyń kúnshyǵys jaǵynda, Úshbas ózeniniń tómengi saǵasynda kishkene lashyǵym boldy. Sol jerdi men 1930 jyldyń kóktemine deıin qonys ettim. Týǵan, kindik kesip, kirim jýǵan jer de sol eken. Joqshylyq azabyn kóp kórippin. Baılaýǵa kelmeıtin qysqa jipke óz qolymdy jalǵap kún keshtim. Bes jastan bastap Babatadaǵy usta dúkeninde kórik basýshy qol bala boldym. Kórik basýmen qabyrǵam qataıdy, eseıe kele balǵa soqtym. Budan qolym men buǵanam qatty. Kóp aıtyp ne kerek, kórp-kórp basqan kórikten, taltaıa turyp qulashtaı soqqan balǵadan da shyǵar, kóbeńge bitken qaıyńdaı qatty, qumdaýyt jerge shyqqan torańǵydaı kespeltek bop óstim. «Bilegi kúshti birdi jyǵar, bilimi kúshti myńdy jyǵar» degen maqaldy da kóp estidim. Óz zamanymnyń bilimi osy bolar dep, qolym kórik pen balǵadan bosaǵan kezde óner qýdym. Zergerlik pen etikshilikti qosa úırendim. Ekeýin de jaman úırenbedim. Kezi kelgende súmireıtip, bıik ókshe oımyshty kebis, ámirken mási, shońqaıma etik tiktim. Kezi kelgende qyz-kelinshektiń aldynda yńyldap, ándete otyryp, altyn júzik, kúmis bilezik, áshekeıli alqa, syldyrmaq sholpy jasadym. Bul úırengen eki ónerime ózim de rıza boldym. Keshe ǵana meni adam sanatyna qospaı, kózge ilmeı júrgen sol kezdiń qasqa men jaısańy aldyma keletin boldy. Ásheıinde jel jaǵynan ótýge bolmaıtyn qyz-kelinshek, baı-patsha arýlary ózi izdep kep, kebis, mási, bilezik, sholpy, júzik, alqa jasap berýdi ótinetin.

Adamǵa dúnıe-múlik ne úshin kerek? Meniń óz túsinigimshe jaqsy ómir, táýir turmys, abyroı, ataq, dańq úshin. Ondaı bolsa, maqtanǵanym emes, naq sondaı abyroı, ataq maǵan malsyz-aq keldi. Meniń myna on saýsaǵym baıdyń júz jylqysy men myń qoıyna tatıtyn boldy. Maǵan, astynda aty joq, bir qolymen kórik basyp, ekinshi qolymen balǵa soqqan kedeıge budan artyq ne kerek? Mal jınap, baıýdy oılamadym. Ónerimdi arttyra berdim. Baılyǵym — on saýsaǵym, abyroıym — ónerim. Osylaısha óz aımaǵyma tanyldym. Týǵan jerim — Úshbas pen Babata emes, Qyzylkól men Jylybulaq, Úshtóbe men Jartóbe, Balatorlan men Baldysý, Sholaq pen Qasqabulaq atymdy bilip, ónerimdi ańyz etti. El aýzyna erte ilindim. Joqty bardaı, mysqaldy dardaı etip, qoldan kelmesimdi keledi dep qosarlap, kótermeleı aıtty. El aýzy dýaly ǵoı, abyroı da, ataq ta tabyldy. El jigitiniń aldy bola bastadym. Biraq baılyqty oılamadym.

Jurt kózine túsip, el aýzyna ilingen jigitke qansha aqyldy bolsa da ózinshe jelik paıda bolady eken. Táýir kıim kıip, jaqsy at minýge áýestendim. Jıǵan-tergenimdi jınap júırik at aldym. Osy atqa minip qyzdy aýyldy jaǵaladym. Kóp aıtyp, basyńdy nesine aýyrtaıyn, aqyry Qapshaǵaıdan tómen, Tazshabaıǵa jaqyn otyrǵan Tóre aýylynan bir sulýdy alyp tyndym. Biraq, qyz ákesine ómir boıy qaryz bop qaldym. At pen áıelden sońǵy bar tapqanymdy álgi qaıyn jurtyma tasydym. Osylaısha kúnder óte berdi. Aqyry, Qonysbektiń toqalynyń toıy boldy. Toı aldynda ala jazdaı baıdyń naq súıerine arnap júzik, bilezik, alqa, sholpy soqtym. Eńbegime boztarlannyń úıirinen tańdap júrip, qulyndy bıe aldym. Burynǵy atymdy qaıynyma berdim de, endi álgi bıeniń qulynyn mápeledim. Bıeniń kelesi qulynyn baýyrynan alyp, jabaǵymdy emizdim. Sóıtip, taı bolǵansha enesiniń sútimen asyradym. Taı óse berdi. Qulyn múshesin buzbaı ósken taıymdy til-suqtan saqtap, aqpen jaýyp, jalposhtap ósirdim. Jylqy tuqymy emes, ásheıin bir sýret bop ósti, ózi de atasyna, Qonysbektiń boz tarlanyna tartqan eken, keýdesi esikteı bop turatyn. Bota tirsek, quıma tuıaq, moıyny jumyr, saǵaǵy shyǵyńqy, shyqshyty keń, tumsyǵy ımekteý, bóken tanaý edi. Bir qalypty turaqty minezi bar-dy. Shashasy tyqyr, álpi uzyn, tirsegi sińirli, tynysy keń, keýdesi joǵary jylqy uzaqqa silteıdi, serpindi keledi dep naq osy seniń ákeń kóp aıtýshy edi. Sol kisi alǵash kórgende-aq jerge úsh ret túkirip, «Nálqara, atyń tulpar tuqymy» degen edi. Erligi tutas, jony kóterińki, shyqshyty keń jylqy alysqa shabady. Jalpy júıriktiń tekti kisi tárizdi turaqty minezi bolady. Tipti, quıryǵyn denesine tıgizbeı, kóterińki ustaǵan jylqynyń zatynda asyldyq bar, — dep otyratyn edi ol kisi.

Seniń ákeń attyń «qudaıy» dese bolarlyq adam edi. Bizdiń jaqta «tapker» deıdi, basqa jaqta «bapker» deıdi eken. Meıli, ne dese o desin, attyń saıyp qyrany da, synshysy da seniń ákeń edi. Álgi aıtqany keldi. Meniń tarlanbozym tórt aıaqtynyń symbattysy boldy, kókparda aldyna qara salmastan, kóz jazdyryp ketetin.

Qarshadaıdan kórik basyp, balǵa soǵyp úırengen qol emes pe, meniń de qolym qatty, bilegim jýan, buǵanam temirdeı bop ósti. Qolǵa ilinip, taqymǵa túsken kókpardy jigittiń jigiti-aq alamyn dep aılasyn salatyn.

Tarlanbozdy kókparda emes, úlken jıynda, báıgede synaǵym keldi. Jazdaı sýytyp, Qonysbektiń ákesine beretin asyna, sondaǵy báıgege ázirledim. Ala jazdaı sýytyp, báıgege bir apta qalǵanda, Úshbastyń aıaǵynan atymdy jetelep, Shıliózenniń basynda, Aqqoltyqta otyrǵan seniń ákeńe ákeldim. Atymdy olaı qarady, bylaı qarady, alystan ádeıi kelgensin yqylasy erekshe boldy ǵoı deımin, kóp qarady. Biraq kópke deıin úndemedi. Álden ýaqytta, jaılap shubyrta jóneldi.

— Kóz janary jaqsy. Biraq jaqynda jas jońyryshqa beripsiń. Attyń ishin aıdaǵyń kelmese, onyń keregi joq. Arpa emes, bıdaı beredi ekensiń. Atqa arpa jaqsy. Bıdaı tym toq, bórtpeli keledi. Arpany bir túıip, syrtyndaǵy qaýyzynan tazartyp, azdap bórtpe etip ber, — dep atymdy taǵy bir aınalyp shyqty da, — káni, óziń minip, anaý tóbege deıin shoqytyp baryp kelshi, — dedi.

Atyma minip shoqyta jóneldim. Artymnan kóz almaı qarap qapty. Qaıta kelip attan tústim. Atymdy aldyna kóldeneń tarttym. Qarap júr, qarap júr. Birazdan soń qaıta sóıledi.

— Tynysty da serpindi jylqy. Baby kelse alys pen jaqynǵa birdeı shabady. Meniń estýimshe Qonysbek asty Úshbastyń basynda, Kósegeniń kók jonynda berse kerek. Demek, ol atty jaqynǵa aıdatsa jaıylmadan, alysqa aıdatsa Qamqalydan jibertedi. Seniń atyńa osynyń ekeýi de qol, — dep atymdy taǵy bir aınalyp shyqty da, omyraýynan shyqqan terdiń bir tamshysyn suq qolynyń basymen qaǵyp aldy da aýzyna, tiliniń ushyna sap, dámin kórdi. — Teri áli tushshymapty. Aram teri áli bar. Qamaý terdi báıgege deıin jeti emes, on ret al. Seniń kıiz úıiń joq. Qamaý terdi tamda alatyn shyǵarsyń. Yńǵaıy kelse, tamda emes, kıiz úıde al terin. Tamnyń aýasy taza bolmaıdy, attyń ekpesin shań-tozań basady.

Men qoshtasyp, raqmetimdi aıtyp kete bardym. Aýyldan áýdem jer shyqqanda aıqaılap, qol bulǵap qaıta shaqyrdy. Jer baryp aıtpasyn, bıshara qyzyq adam edi. Ásirese, ózine sengen adamǵa barynsha adal bolatyn. Men qaıta oraldym.

— Alystan erdeı bop kelgensin, bárin kóreıin de, attyń ishin qaramappyn, Nálqara, — dedi de, attyń quıryǵyn kóterip, odan soń ýmasyna qol sap qarady. — İshinde, búıreginde áli de judyryqtaı maı bar. Jemdi az ber, muzdaı sýǵa salyp, qurǵaq jońyryshqa sal. Báıgeden eki kún buryn seniń aýylyńnyń tusynan ótemin. Sonda taǵy qaraımyn. Attyń sýytylýy artyq bop ketse, báıgeden bir táýlik buryn sý ornyna taýyqtyń jumyrtqasyn qosyp, qysyraqtyń saýmaly sútin beremiz. Sút tabylady, qasyndaǵy jataqtardan eki ondyq jumyrtqa alyp qoı...

Bir aptadan soń báıge boldy. Shartaraptan aǵylyp keldi. Qarataýdyń teriskeıin bylaı qoıyp, Kúngeı men Áýlıeata tarapynan qyrýar el jınaldy. Kósegeniń kók jonyna shaǵaladaı aq úıler tigildi. Kúnde saıys, kúnde kókpar. Aldymen taı báıge, odan soń qunan báıge, dónen báıge boldy. Osy úsh báıgeden soń at báıgesi bastaldy. Júz qaraly atty tún ortasynan aıdap, jaıylmadan ótkizip, Qamqalyǵa áketti.

Aıtpaqshy, báıgeden eki kún buryn atymdy seniń ákeńe taǵy kórsetkem. Kóp qarap, jalǵyz ǵana keńes berdi. Atyń babynda eken. Tek, bir-eki sýytýy artyq bopty. Qabaǵy ishi ótken balanyń qabaǵy tárizdi kirbińdeý eken, keshke qaraı sý ornyna bir shelek sút pen on-onnan eki ret jumyrtqa ber dedi. Sony istedim de, jal-quıryǵyn súzip, tarlanbozdy men de jiberdim. Qosylǵan júz qaraly attyń ishinde Qonysbektiń ózi qosqan qyzylkók, Arys boıynan kelgen Kenjebaıdyń shańtımesi, Tastanbektiń jeltımesi, Ájenniń alaıaǵy, Kókkúshtiktiń torysy, Shardarbektiń qasqasy, Álimbek tóreniń kertanaýy tárizdi ataǵy shyqqan júırikter bar. Osy attardyń shabysyn, talaı báıgeden jeke-dara kelgenin esime alǵanda júregim lúp-lúp etedi. Báıgeniń sharty tartylmasyna kelistik. Kileń qasqa men jaısańnyń jeldi aıaq júırikteriniń qatarynda qara qasqa kedeıdiń jalǵyz aty birge ketti. Biraq, óz qolymmen áshekeılep, kúmispen kúptep jasaǵan alaqandaı ashamaı erdiń ózi-aq atymdy eshbir baıdyń atynan artyq bolmasa, kem etip turǵan joq. Ótirik aıtsam, ońbaıyn, kedeıdiń týy qyzyl deıdi degendi estip, balanyń basyn qyzyl oramalmen baılap, ústine Qyzyl jeıde kıgizdim. Balanyń belin býǵan kók belbeýdiń ushyna eki túıir qant túıdim. At aıdalyp ketti.

Shydaı almaı júrmin. Shabysyn alystan bir kóreıin degen oımen toı-dýmandy tastap, Shıliniń basyndaǵy qońyr tóbege shyqtym. Attar túnde ketken, kázir tús bolyp, kún aýyp barady. Kózim talyp, kókjıekke qaraımyn. Alystan, Jaıylmadan ári, Shabaqty ózeniniń tómengi saǵasynan qoıý shań kórdim. Kóńilim de bulan-talan bop, shańdatyp sala berdi. Qýanyshyma kóringeı dep men turmyn.

Sonymen, ne basyńdy aýyrta bereıin, attar Jaıylmadan ótip, Shılige jaqyndady. Jazyqta quıryq tistesip, keıde úzeńgi qaǵysyp kelgen tórt attyń biri erge, Kósegeniń kók jonyna qaraı kóterilip, jelge, taý samalyna keýdesin tosqan shaqta basqalarynan sýyryla shyǵyp daralana bastady. Qaraımyn, meniń atym. Óz kózime ózim senbeı, qaıta-qaıta qaraımyn. Es bilgeli kózime jas almaǵan tas júregim eljirep, egilip kettim. Kóz aldym jasqa tolyp ketti. Sonymdy basqaǵa kórsetpes úshin alystan barlap, janamalap shartaqqa qaraı shaba berdim. Atshabar bala «Báıdibek, Báıdibek» dep uran tastap, qasymnan oq boıy jerden samǵap óte berdi. Baıqaımyn, atym aıaǵyn shıraq alyp, erkin keledi. Tartýǵa bolmaıdy. Sonysy da jaqsy boldy. Shylbyr berer at emes, tóńirektiń dýyldaǵan aıqaı, dúbirinen soń burynǵydan beter kósilip, qulashyn keń tastady.

Atym shartaqqa jalǵyz qara keldi. Artynan qozy kósh keıin Álimbek tóreniń kertanaýy, Kenjebaıdyń shańtımesi, Ájenniń alaıaǵy tizgin tartty.

Topqa, shartaq janyna men de jettim.

— Bul kimniń aty, kimdiki? — dep shýlap jatyr eken.

— At ıesi — men! — dep aıqaı saldym.

Kópshilik qulyn kúnnen jasyryp, jalposhtap baqqan tarlanbozymdy bilmese de, ózimdi biledi, zerger, etikshi Nálqara talaı aýyldy sharlaǵan adam.

— Báıgeńdi al! — dep jatyr.

Bas báıge qyzdyń quny: qyryq jeti eken. Teń jartysyn qaıyn jurtym tórelerge berip, máńgilik qaryzymnan qutyldym. Al qalǵan jartysyn aýyldas-tileýqorlaryma qyl ústinen úlestirdim. Atym «Nálqaranyń boztarlany» atandy. Al, kúngeıden kelgender, meni onsha bilmeıtin qaýym, atymdy «Teriskeıdiń shańtımesi» dep atady.

Mine, bul 1927 jyldyń kúzi bolatyn.

Qonysbek baı biraz jylqy, jaqsy at bermek bop, óz jylqysynyń tuqymy boztarlandy qaıta súrady. Men bermedim. Bar qýanyshym, bar baılyǵym qoınymdaǵy jarym — Narshagúl men astymdaǵy atym — boztarlan boldy. Talaı as, talaı toıda kókpardy da, salymdy da, báıgeni de jeńip aldym.

Al, qalqam Sáýken, nansań da, nanbasań da óz erkiń, mine, tań da atyp keledi eken, osy at, qýanysh pen baqytym, úlken mereıim bolǵan boztarlan 1930 jyly sorym boldy. Tań atyp qapty. Men at soıaıyn...

Nálqara qolyna samozarádnyı myltyqtyń qanjarǵa uqsaǵan úńgisin alyp, tory alaıaq atty soıýǵa ketti. Er-toqymdy jaıaý arqalap men shtabqa qaıttym.

— Erteń jyly-jumsaq, jal-jaıa jeýge kelersiń, — dep Nálqara artymnan aıqaılap qaldy.

8

Túngi bolǵan jaıdy maıor Matveevke baıandadym. Ol únsiz tyńdady. Endigi júrip-turý jaıyn surap edim. Kári maıor jaı ǵana bir ezýleı kúlip:

— Genshtabtyń baılanysshy ofıserlerin kórdiń ǵoı, olar mashınamen, arnaýly samoletpen júredi. Meniń qolymda bolsa, saǵan da bir samolet berip qoıar edim. Qolymda samolet túgil avtomashına, motosıkl de joq. Budan biraz buryn on shaqty at suraǵan edik. Solar kelse, tańdap at al. Oǵan deıin basqalardyń atyn aýys-túıis ete tur, — dedi.

Men shyǵyp kettim. Kóp kútkenim joq. Eki kúnnen soń shtabqa shaqyryp, dıvızıa tylyna kelgen attardan ózińe kólik tańda dep jiberdi. Eki etegimdi belge túrip, artta qalǵan Kamenka selosyna keldim. On shaqty atty aınaldyra sym temirmen qorshap, alańǵa bos qoıypty. Qasyna jaqyn barmaı alystan qaradym. Kópshiligi arbıǵan jumys attary eken. Kózime úlkendigi nebári taı qunandaı, dop-domalaq, kishkene qyzylkók túse ketti. Basqasyna qaraǵym da kelmedi. Ne de bolsa jas jylqy eken, baǵýǵa, úıretýge, tipti miniske berik, kónbis keler dep soǵan nazar saldym. Qorshaýǵa engen boıda, naq bir ózimniń menshikti tańbaly atym tárizdi álgi qyzylkóktiń moınyna shylbyr saldym. Mundaı jýas bolar ma, moınyna shylbyr túsken boıda bulqynbaı, tipti úrikpeı tura qaldy. «Spokoıno» dep edim, meni, meniń daýysymdy tanıtyndaı-aq qulaǵyn edireıtip, kózi móldirep maǵan qarady. Jalynan ustap, saǵaǵyn qasydym. Basyn jerge sap jaılana tústi. Júgendep, syrtqa alyp shyqtym. Jalyn kelte kesipti. Kekiline tımepti. Kekiliniń astynda alaqandaı juqa taqtaı bar eken. Oǵan bylaı dep jazypty: «Qyzylkók 1938 jyly týǵan. Ýfa qalasy. Bashkır memlekettik sırki».

Osy az jazýdan kóp nárse uqtym. Qyzylkók bıyl tórt jasta, dónen Ýfada, sırktiń qorasynda týǵan. Demek, qol bala bop ósken. Árıne, sırkte oınady ma, joq p.i, ol arasy belgisiz. Álgi bir kezdegi «spokoıno» degen sózdi uǵa qoıýyna qaraǵanda til biletin de qý ma dep qaldym. Biraq qandaı tildi biledi. Munysy taǵy beımálim.

Atty jetektep shtabqa ákeldim. At qoraǵa baılap qoıdym. Qoradaǵy attar bóten jylqynyń kelgenin bilip basyn kóterip, «qaıdan júrsiń, áı» degendeı, oqyranyp-oqyranyp qoıdy. Bul olarǵa jaýap qatpastan, maıdanǵa jańa kelip, baıyrǵy maıdanger soldattardyń qataryna endi ǵana turǵan jas soldat tárizdi, jarbıyp kep, únsiz ǵana attar qataryna tura qaldy.

Ózimniń baılanysshy jaýyngerlerim Aleksandr Sorokın men Kóketaı Nazarálıevke at alyp kelgenimdi aıttym.

— Jaqsy at pa, joldas leıtenant, jaqsy ma, kázir baryp kórsek qaıtedi? Júrińiz, baraıyq, — dedi Nazarálıev.

Qazaq pen qyrǵyz tuqymynda jylqy malyn súımeıtin adamdy osy kúnge deıin kezdestirgen emespin. Kóketaı da sondaı at qumarlardyń biri eken, «kórelik» dep elpildete jóneldi.

At qoraǵa qaıta keldik. Qyzylkók dónen men kelgende basyn kóterip, osyndaǵy alǵashqy tanysyn qaıta kórgenine qýanǵandaı, bir shekelep jyly qarady, artynsha jaılap qana oqyranyp qoıdy.

Deneńdi bólektep, dara alyp shyqtyq. Aleksandr men Kóketaı ústin ábden tazalady. At sylap-sıpaǵandy, ústin tazalaǵandy, ózi qası almaıtyn jerlerin, saǵaǵyn, moıynyn, omyraýyn qasyǵandy qandaı jaqsy kóredi. Onyń ústine mynaý kózin ashqaly adamnyń qolynda, aıqaı-shýdyń ortasynda ósken at. Adamnyń ystyq alaqanyn unatpaıtyn qolbala mal bola ma?

— Joldas leıtenant, kóńilińizge kelse de aıtaıyn, at tańdaı bilmeıdi ekensiz, — dedi Aleksandr.

— Ony sen qaıdan bilip tursyń?

— At sıqy joq. Boıy alasa, ózi qurtymdaı. Bul at emes esek qoı.

Joldasynyń sózin qostaǵandaı Kóketaı da kóńildegisin irikpeı aıtty:

— Tym qortyq eken. Ózi esek bolmasa da, qashyr emes pe eken?

Qysylyp tursam kerek:

— At pen esekti ajyrata almaǵan adamnyń ózi esek, — dedim. kúlgen bop. — Munyń esek bolmaıtyn sebebi qulaǵy qysqa, quıryǵy uzyn. Qashyr bolmaıtyny basy kishi, boıyna shaq. Esek degenniń boıy budan da alasa bolady. Quıryǵy qysqa, tyqyr keledi. Qulaǵy uzyn, basy dáý, tuıaǵy tik, stakan tárizdes bolady emes pe? Munda onyń biri de joq. Qashyrdyń basy úlken, qulaǵy esek qulaq, jal-quıryǵy tyqyr bop ósedi.

— Joldas leıtenant, kóńilińizge kelse de, aıtarymyzdy aıtyp qoıdyq. Árıne, esek emes, qashyr da emes, biraq naǵyz jylqyǵa uqsamaıtyn bir jaıy bar.

— Onda bul attyń ergejeılisi bolar, — dedi Kóketaı.

Aleksandr selkildep, shek-silesi qatqansha kúldi.

— Kúletin ıesi bar, adamnyń ergejeılisi bolǵanda, jylqynyń ergejeılisi nege bolmaıdy, — dedi uıalǵan tek turmas degendeı Nazarálıev.

Úsheýmiz úsh jaqtan atty tazalap júrmiz. At raqatqa batyp tur. «Osylar ne sóılep júr» degendeı anda-sanda qulaq shekesinen qıǵashtaı qarap qoıady.

— Endi oıyma túsip tur. Shynymdy aıtsam, sen ekeýińniń kúdikterińde bir negiz bar. Ásirese, myna Kóketaıdyń «lılıpýt» degen sózi oı saldy. Bul kádimgi jylqy men ponıden alynǵan bolsa kerek. Sırkke sondaı at kerek bolǵan shyǵar.

— Ponıińiz ne? — dep ekeýi de maǵan ań-tań bop qarady.

Álgi sózdi estigende attyń qulaǵy eleń ete tústi.

— Ponı — jylqynyń karlıgi.

At taǵy da eleń etti.

— Bul ózi sırkach pa edi? — dedi Aleksandr.

— Artıs eken ǵoı.

— Ol arasyn aıta almaımyn. Osynyń aty da «Pon», «Ponka» bop júrmesin, — dedim. (At eleńdep, maǵan qarap, qozǵalaqtap, ne aıtasyń, ne buıyrasyń degendeı qaraı berdi.)

Sóıtip talas ústinde attyń atyn da, zatyn da bilip aldyq.

— Ponka! — deseń, kádimgideı qulaǵy eleń etip, jalt qaraıdy eken.

Budan keıin jańa kóńilimiz tolmaı turǵan janýardy shynymen qyzyqtaı bastadyq. Atqa er salyp, eń aldymen Kóketaı mindi. Qyzylkóktiń jýastyǵy, adam mingen kezdegi minezi artyqsha eken, ádepti, syzylyp tur. Qymsyný, úrký degendi, jaǵymsyz minez kórsetýdi bilmeıdi. Munyń ústine «toqta», «tur», «jat», «bar» degen sózderdi biletini, ony buljytpaı, saqtyqpen asyqpaı oryndaıtyny bar eken.

— Munyń atyn — artıs qoıamyz, — dedi Kóktaı.

— Óte tabylǵan at, — dedi, Aleksandr.

— Munyń óz aty bar ǵoı, — dedim.

— Ol qandaı at, ony siz qaıdan bilesiz?

— Bilip turmyn, munyń aty — Ponka!

At osy kezde maǵan da moınyn burdy. Erkelep, nazdana qaraǵan nemese ne aıtasyń dep suraı qaraǵan tárizdi.

— Onda munyń aty — artıs Ponka! — bolsyn dep kelistik.

Mine, men osy artıs Ponkamen general Galıskııdyń 3-Ekpindi armıasy, general Kýtýzovtyń 2-gvardıalyq korpýsy, general Iýshkevıchtiń 22-armıasynyń shtabtaryna baratyn joldardy san ret sharladym. Holm, Velıkıe Lýkı, Demánovsk, Torjok, Toropes mańynda men bolmaǵan derevná qalmaǵan bolar.

Kóktem kezi edi. Osyndaı bir uzaq sapardyń birinde korpýs shtabyna ketip bara jattym. Qasymda Sasha Sorokın bar. Toǵaı-toǵaıdy aralap, saý jelip kelemiz. Aldymyzda, qara kórim jerde bireý ketip barady. Dúrbi saldym. Salt atty eken. Kim de bolsa qýyp jeteıik dep jelisten shoqaqqa aýystyq. Ońaı jetkizer emes, degenmen jaqyndap qaldyq. Dúrbi salyp, qaıta qaradym. Mine qyzyq! Basynda áskerı fýrajkasy bar, shashyn toqpaqtaı etip jelkesine túıip alǵan áıel. Astyndaǵy qyzyl kúreń at oıqastap, birese joldyń myna, birese ana jaǵyna shyǵady. Áıel attyń basymen alysyp keledi. Taıanyp qalǵan bizben de isi joq, artyna qaraýǵa murshasy da bolmaı keledi.

— Áıel eken! — dedim.

— Ie, áıel eken! — dedi Sasha.

— Aty kóp minis kórmegen asaý eken.

— Shegedeı bop, qatyp qapty. Ózi ne qylsa da myqty áıel eken, — dep qoıdy Sasha.

— Kázir aıqaı sap, tura shapsaq, kórer edim myqtylyǵyn. Anaý at alyp qashyp keter edi.

— Attyń alyp qashqanynan qoryqqan áıel oǵan minbes te edi. Bul áıeldi at alyp qasha almaıdy.

— Qashady, — dedim.

— Qasha almaıdy, kóp bolsa biraz jerge deıin shabady da, at boldyrady. Aq kóbik bop toqtaıdy. Aty tym semiz eken, eki-úsh shaqyrymnan uzamaıdy.

— Onda kázir at tizginin jibersek qaıtedi. Aty jyǵyp ketip, pálesine qap júrmeımiz be?

— Bul áıel atty jyǵýy múmkin, ózi jyǵylmaıdy, — dep qoıdy Sasha.

Basyma balalyq bir oı keldi. Ne de bolsa atqa qamshyny basaıyn dep oıladym. «Kóp bolsa, asyǵys edik» dep qutylarmyn.

— Sasha, al kettik! — dedim de, qyzylkók dónenge qamshyny basa jóneldim.

Artynan shyqqan dúbirge eligip, moınyn tuqyra túsip, áıel astyndaǵy at ala kep jóneldi. Syltaý taba almaı kele jatqan jaraýly semiz qoısyn ba, á degende sýyrylyp, oq boıy alǵa shyǵyp ketti. Sasha mingen at ta alymdy, bir shabary bar bolatyn, meni alqymdap kep qaldy. Biraq menen ozǵysy kelmeı tizgindi tejeı berdi. Uzaq jolda tejeýmen kele jatqan at áli tyń eken, shý degende samǵap ketti. Qulaıtyn, sasatyn áıel joq, tizginin bos jiberip, tarta berdi. Tórt-bes shaqyrymnan keıin jettim. Aıdaı qasqasy bar, semiz kúreń aq kóbikke batyp, boldyryp qalǵan eken. Tanaýy deldıip, aıaǵyn áreń alyp, qatty entigip keledi. Áıeldiń sury qashypty. Tanaýy qýsyrylyp, kóp qýǵyn kórgen nemese oqalaq tıgen sıyrdaı kózi badyraıyp, osqyryna qarady. Zýlap, qasynan óte berip, atyma jaı ǵana «lojıs» dedim. Ózim ishteı ábden daıyndalyp alǵanmyn. At qatty ekpinin baıaýlata berip, aldyńǵy tizesin búgip jata qaldy. Ústinen ushyp túskendeı bop, jambastaı kep, borpyldaq aq topyraqqa jalp ete qaldym. Áıeldiń astyndaǵy kúreń eń sońǵy kúshin jıǵandaı bop, jalt berip, osqyryna baryp toqtady. Men at-matymmen qulaǵanda aıqaılap jiberer me eken dep edim. Olaı emes, qaıta:

— Saǵan osy kerek, — degen daýysty qulaǵym shalyp qaldy.

Qatal áıel eken. Ornymnan turyp, ıt sıaqty etpettep jatqan atymdy turǵyzyp jatqan meniń qasymnan óte berip, ala kózdene qarap qoıdy.

Men oǵan áskershe sálem berdim. Ataǵy úlken, kapıtan eken.

— Ie, sen ekensiń ǵoı, baılanysshy ofıser joldas! — dedi kekesindi únmen.

Sózine qaraǵanda áıel meni tanıtyn bop shyqty. İshim qyp ete qaldy. Men de bir jerde kórgen sıaqtymyn. Ne de bolsa bolar is boldy.

Attan attyń qalǵysy kelmedi. Birge júrip korpýstyń shtabyna keldik.

Arada eki kún ótken soń dıvızıa shtabyna qaıta kep, maıor Matveevke tapsyrmanyń oryndalǵanyn baıandadym.

— Seni komdıv izdep jatyr! — dedi maıor.

Júregim zý ete qaldy. «Ne boldy?» eken dep generaldyń blındajyna qaraı tura júgirdim.

Esik aldynda turǵan qaraýyldan ruqsat ap, ishke ensem, general aýyzǵy bólmede jalǵyz tur eken.

— Joldas komdıv, gvardıa general-maıory, shtabtyń baılanysshy ofıseri gvardıa leıtenanty Dosov sizdiń buıryǵyńyz boıynsha kelip tur! — dedim.

General kóńildi eken. Shaq-shaq etip baıandaǵan maǵan kúle qarap, az-kem turdy da:

— Osy, sen shtabqa qaı polktan kelip ediń? — dedi.

— 23-polkten, joldas gvardıa general-maıory.

— Ym, ym... Aıtpaqshy, seni shaqyrǵanym jaı emes. Seniń ústińnen bir qatyn aryz aıtty. Sen ony ólerdeı qorqytypsyń. Eki qabat bolmaǵany ońdy bolǵan. Áıtpese, bolashaq soldat apat bolatyn eken. Ormanda jalǵyz ketip bara jatqan sulý qatynnyń asaý atyn úrkitken kórinesiń. Seni ol buzyq, qyzmetten qýý kerek, ataǵyn tómendetý kerek dep, ábden balaǵattap ketti. Al sen shynyńdy aıt, osyndaı istegeniń ras pa?

— Ádeıi emes, joldas gvardıa general-maıory, qupıa da tyǵyz paketpen asyǵys ketip bara jatyr edim.

— Asyqqanyń durys bolǵan. Ásirese, jalǵyz ketip bara jatqan salt atty qatyndy kórgende asyqqanyń tipti ońdy bolǵan. Ol senin burynǵy komandıriń polkovnık Somovtyń qatyny. Sol polkta san-slýjbanyń bastyǵy. Ol maǵan seni jazalaýdy usyndy. Biraq men seni bul joly jazalamaımyn. Endi qaıtyp aryz aıtpas úshin kezdeskende ózin taǵy da bir qorqytyp qoı! — dep general teris aınala berdi.

Men ruqsat surap, syrtqa bettedim. Álgi aıtqan sózden, generaldyń dáriger áıeldi onsha unatpaıtynyn uqtym. Onysy maǵan durys boldy. Osy qýanyshpen tamaq ishetin jaıǵa qaraı bir-aq tarttym.

9

Ashanaǵa kúlimdep, qýanyshpen endim. İshi tolǵan ofıserler. Bir stolda shekesi qýshıyp Alekseı Drobchınskıı otyr. Maǵan oryn ap qoıypty. Qasyna kep otyrdym.

— Kóńildisiń ǵoı, general seni syılap jibergennen saý ma? — dedi.

Men úndemedim. Óıtkeni kórshi stolda meniń ústimnen aryz aıtýshy kelinshek, polkovnık Somovtyń áıeli otyr eken. Ol maǵan ala kózimen, jaqtyrmaı qarap qoıdy.

Generaldan jábir kórip kelgen adamsha tunjyrap otyra berdim. Tóńiregime qarasam kúndegiden ózgeshe birdeńe bardaı kórinedi. Sony izdedim. Baqsam, ashananyń ish jaǵynan kórinip turatyn jýan-jýan jumyr aǵashtardy kórsetpeı, aınala gazet tutyp tastapty. Et qosqan tary botqany tamsana jutyp, gazetterdiń maqalasyn shola bastadym. Bas taqyrybyn oqyp shyqtym. Bir gazettiń etek jaǵynda «Ia hochý jıt» degen áńgimege kózim tústi.

Álgi jazýǵa qadala tústim. Bir jyly-tátti sózdermen órnektelgen nárse eken, jetektep barady. Jetegine ere berdim. Ózimniń qaıda otyrǵanymdy da umytyppyn. Tary botqanyń beti qabyrshyqtanyp, sýyp ta qalǵan. Aýzyma salsam, ystyq kúıinde bilmeppin, eti jasyq, dámi-tatýy joq birdeńe eken. Asqa ókpelegen jas balasha stoldyń shetine qaraı ıterip qoıdym da, álgi áńgimeni qaıta oqydym. Ózimniń aıtqym kep, biraq, aıta almaı, aıtýǵa tilim jetpeı júrgen júrektegi bir óz syrymdaı bop kórindi. Basynan túsip qaıta oqydym. Alǵashqydan da áserli bop ketti. Gazetti alǵym keldi. Maıdanda gazet alýdyń ózi qıyn. Jetpeı qalady. Onyń ishinde mynadaı gazetti qaıdan tabamyn.

Jas kezimdegi bir ádetim esime tústi. Kitap, ádemi jýrnal, gazet urlaıtynmyn. Jetim balalar úıinde júrgende qyzyl buryshtan joǵalǵan eki-úsh kitap pen jýrnaldardy meniń jastyǵymnyń jatqan matrasymnyń astynan taýyp alǵany bar. Bireýler meni ury dep aıyptamaq boldy. Sonda bir tárbıeshim turyp:

— Joldastar, bolmashy nárseni dabyra qylatyn ne bar, kitap pen jýrnal, gazet urlaǵan urlyqqa jatpaıdy. Ol tán azyǵy emes, jan azyǵy, ıaǵnı, nan emes, kitap, — dedi.

— Nan kitaptan artyq pa eken? — dep qaldy meni kinálaýshylar jaǵy.

— Nan kitaptan artyq. Meniń anam aıtýshy edi, jabyqta jarty kúlshe nan tursa, oǵan qolyń jetpese, aıaǵyńnyń astyna qurandy qoıyp alýǵa bolady dep. Sonda kitaptan nannyń qansha úlken bolǵany.

Osyny aıtyp, meniń tárbıeshim analardy bet baqtyrmady. Biraq qarsy jaq jeńilis taýyp, kitaptardy alyp jónine ketkensin, meni urysty-aı kep, urysty. Endi qaıtyp kitap urlamastaı boldym. Biraq tárbıeshim aıtqan dáleldi, ádemi sózder kókeıime qarlyǵashtaı myqty uıa sap edi. Kádimgi balshyq pen qyl-qybyrdy aralastyryl salǵan qarlyǵash uıasy qaı qustyń bolmasyn uıasynan áldeqaıda berik. Tipti, qarlyǵash uıasyn temir men betondy aralastyryp jasaǵan bekinispen ǵana teńestirýge bolady. Al, kókeıden sondaı beriktigimen oryn alǵan oıdy qalaı aıdap shyǵýǵa bolar edi? Kitapty, gazet-jýrnaldy urlyqqa sanamaı ósýim osydan edi. Búgin naq sol ádetim esime túsip, qabyrǵany, jonylmaǵan jýan-jýan bórenelerdi jasyryp turǵan, temir shegelermen qaǵylǵan myna gazetti urlap ketkim keldi. Eptep, gazettiń etegin túrip qarasam, «Komsomolskaıa pravda» eken.

Gazetti qalaı jymqyryp ketýdi oılap, jan-jaǵyma qarasam ashanada eshkim qalmapty. Ar jaqta aıaq-tabaǵyn saldyrlatyp aspazshy júr. Jalǵyzbyn. Sonda da bolsa, esikke, odan soń as beretin tesikke qaraımyn. Eshkim joq. Qolaıly kez-aq. Gazetti tutas alý qajet pe, álde álgi áńgime turǵan jerdi oıyp alǵan durys pa dep, sál kidirdim. Gazetti tutas alsam, ashananyń jarty qabyrǵasy bútindeı úńireıip qalady. Ne de bolsa, álgi áńgime turǵan etekti qıyp almaq bop, qaltamnan ushy súıir bákimdi alyp jatqanda esik ashyldy. Bákini aýdara-tóńkere qarap otyra berdim. Ashanadan ystyq sý alýǵa kelgen mashınıstka qyz Shýra eken.

— Ne armandap otyrsyz, joldas leıtenant? — dedi qyz tesikten sháınegin aspazshyǵa usyna berip.

— Janna degen qyz týraly oılap otyrmyn, — dedim jańa ǵana oqyǵan áńgimeniń ishindegi qyzdyń esimin esime túsirip.

— Aty ádemi eken, ózi de aty tárizdi sulý ma edi? Óńińiz ózgerip ketipti, súıe biledi ekensiz, — dep qyz sál-kem qyzaryp ketti.

«Bul áıel degen shirkindi qoısańshy» dep oıladym.

Menimen eshqandaı qarym-qatysy bolmasa da, álgi qyzdy buryndy-sońdy kórmese de, myna qyz áıteýir zaty áıelden er kisini qyzǵanǵan tárizdi boldy. Daýsynda temirdeı qatty dybys bar, kekesin bar.

Shýra qaıta sózge kelmedi. Ashanadan ystyq sý ap, shyǵyp ketti. Esik qaıta jabylǵan boıda bákimen álgi áńgimeni aınaldyra kesip, qaltama saldym da, syrtqa bettedim. Qabyrǵaǵa appaq bop qaǵylǵan gazetterdiń arasynda qap-qara bop álginiń úńireıgen orny daldy. Ol jerden bóreneniń bujyr-bujyr syrtqy qabyǵy kórinedi.

Áldeqalaı bir qymbat zat, qaltaǵa túsip aqsha ma, qazynaǵa túsip altyn ba urlaǵan adamdaı qýystanyp, júregim úlp-úlp etken boıy, blındajǵa qaraı tarttym.

Jatar úıimiz — blındajǵa kep, oqıtyn jaryq izdedim. Alaqandaı tesiktiń aldyna Alekseı otyryp apty, oqyp otyr. Jelkesinde turyp biraz kúttim de, shydaı almaı shyǵyp kettim. Jańa ǵana kóterile bastaǵan kúnniń shýaǵyna shyǵyp úlken shyrshanyń dińgegine súıendim de, oqı bastadym. Al oqy, al oqy. Qaıta-qaıta oqımyn... Daýystap ta, ishten de oqımyn. Naq bir ózim jazǵan, ózim syr aıtqandaı, janym raqattanǵandaı bop, oqı berdim. Úsh júz joldaı áńgimeni bir-eki saǵattyń ishinde qansha ret oqýǵa bolady? Bilmeımin. Sondaı-aq, osy jerde turyp qansha oqyǵanym esimde de joq. Áli de oqı beretin ekenmin, Kóketaı Nazarálıevtiń «joldas gvardıa leıtenanty, sizdi shtabqa shaqyryp jatyr» degen daýysy bólip jiberdi.

Oqý da, oı da kilt úzildi. Kezekti tapsyrmamen alys jolǵa shyqtym. Álgi áńgimeni gımnasterkanyń sol jaq qaltasyna, komsomoldyq bıletimniń arasyna segiz búktep sap aldym. Keıbir sózderi, sóılemderi kókeıimde jattalyp ta qaldy. Qyzylkók dónenniń ústinde tekirektep, jortyp kelem. Oıym da at júrisiniń yrǵaǵymen shoqyraqtap kele jatqandaı, úzilip-úzilip ketedi de, qaıta jalǵanady.

Osy áńgimeni jazǵan Baýbek Bulqyshev degendi buryndy-sońdy oqymaǵan edim. Ózi maǵan asa jazǵysh, oıly adam bop kórindi. Ásirese, oqyǵany kóp pe dedim. Onyń jazǵyshtyǵy sol, — ol meniń kókeıimde júrgen, biraq aıtýǵa tilim jetpeı, oıym jetpeı júrgen jaılardy ústinen dál túsip aıtqanynda bop tur. Oılaımyn, osy áńgimeni menen basqa bireý oqysa, nemese, tyńdasa, o da men tárizdi raqatqa batyp, aıta almaı júrgenin aıtqandaı bolar ma edi. Solaı bolýǵa tıis dep oılaımyn. Endi osyny bilgim keldi. Ekinshiden, osyndaǵy Janna degen qyz da, meniń súıgen qyzym eken dep túıdim. Árıne, mende súıgen eshkim joq. Ol bolǵan, áldeqashan joǵalǵan. Endi sonyń ornyna ózim kórmegen, bilmegen, túsime de enbegen Janna degen bir aqyldy, sulý qyz paıda bolǵan sıaqty sezinemin. Sóz kúshi, aqyl kúshi, jazǵyshtyq degen osy eken dep túıdim. At ústinde kele jatyp: «Janna, Janna, sen qaıda ekensiń, qasy-kóziń móldirep qaı jerde otyr ekensiń, myna sózdi, jigittiń myna syryn oqydyń ba eken, oqysań uqtyń ba eken» dep erinderim kúbirlep, ózime ózim sóılep qoıamyn.

Holm qalasynyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy keń jazıra alańdy basyp jatqan tunyq kók ormandy qaq jaryp ótetin áskerı qara jolǵa tústim. Ersili-qarsyly ótip jatqan mashınalar. Jol ústi qashan da tolassyz. Alǵy shepke oq-dári, tamaq alyp bara jatqan tórt-bes júk mashınalaryn torýyldap kele jatqan bolý kerek, jaýdyń úsh samoleti kók jıekke kóterilip shyǵa keldi. Mashınalar qapelimde ne isterin bilmeı qaldy, sonda da bolsa, qataryn sıretip, bir-birinen qashyqtaı tústi. Biri toqtap, biri qatty júre bastady. Áldeqaıdan zenıt atyldy. Biraq jaý ony tyńdamady. Aldyńǵy samolet tómendep jolǵa, onda ketip bara jatqan mashınalarǵa shúıile tústi.

Joldan shyǵyp qalyń aǵashqa endim. Zenıt zeńbirekterin aǵash butaqtarymen jasyryp tastaǵan eki-úsh jigit álgi samoletti kózdep jatyr eken. Samolet tómendep kelip, joldy boılata pýlemet oǵyn seýip ótti. Endi kóterile bergende bizdiń zenıtshiler atty. Keýde jaǵynan eki oq dál tıdi ǵoı deımin, samolet ushyp bara jatqanda oq tıgen qustaı-aq qalbaqtap baryp, qalyń ormannyń arasyna joq bop ketti...

Maıdan salty degen jazylmaǵan, biraq sondaı myqty, buzylmas zań tárizdi. Seniń ómir súrgiń keledi. Seni óltirýge tónip kelgen jaýdy ekinshi jaqtan, kútpegen jerden bireý kep qaǵyp túsedi. Jaý ólip túsedi, ne ushyp túsedi. Sen aman qalasyń, sonda sen tanymaıtyn, bilmeıtin álgi jaýyngerdi qushaqtaǵyń keledi, aımalap súıgiń keledi. Biraq sen onymen kezdese almaı qalasyń. Álgi jigitter maıdanǵa ketip bara jatqan oq-dári, tamaqty da, ony alyp bara jatqan mashınalar men adamdardy da, beısaýat jolaýshy mesh de ólimnen aman alyp qaldy, Keıingi eki samolet qaıta betteı almaı, keıin qaıtty. Men ádeıi burylyp kelip, álgi zenıtshilerge:

— Raqmet, jigit ekensińder, bizdi ólimnen alyp qaldyńdar! — dedim.

Bireýi kúlip:

— Joldan burylyp kelgenińiz úshin sizge de raqmet! Bizdiń de ómir súrgimiz keledi. Sen jaýdyń bireýiniń kózin joısań, onda ózińdi bir kúnge aman saqtaǵanyń, — dedi.

Oılap qarasań ómir súrgisi kelmeıtin eshkim joq. Ol úshin jaýdy kezdesken jerinde joıa bergen jón.

10

Kezekti sapardan oraldym. Atymdy baılap ishke, ózimniń kúnde jatatyn blındajyma ensem, ótken kúni qaıtys bolǵan baılanysshy ofıser kapıtan Markovtyń ornynda plash-palatkany aıqara jamylyp bireý jatyr. Árıne, onyń bizdiń qasymyzǵa ornalasýyna qaraǵanda ofıser ekeni aıan. Biraq kim, qaıda isteıdi, kim bop isteıdi, ásker ataǵy qandaı, ol arasyn bile almadym.

Uzynsha etip bir jaǵyn jerden qazǵan blındajdyń syǵyraıǵan jalǵyz synyq terezesi bar. Sodan keshke qaraı eńkeıgen kúnniń bolymsyz ǵana sáýlesi túsip tur. Osy bir bolmashy jaryqtan onyń óńin ǵana kórdim. Dóńgelek júzdi, qoıý qara qasty, jalpaq bet, tapal muryn, biraq óńinde bir súıkimdilik bar jigit eken. Ásirese, qısyqtaý kelgen qara kózi otty da, oıly da kórindi.

Men kıimimdi sheship jatyp, ony osylaısha bir sholyp ettim. O da maǵan qarap qapty. Buryn kórgen adamym emes. Kim de bolsa bizdiń dıvızıa shtabyna jańa kelgen, beıtanys bolar dep oıladym. Shúıirkelesip sóılese ketýge ýaqyt ta joq. Jol azabyn tartyp, alystan keldim. Tamaqqa asyǵyp, ofıserlerdiń ashanasyna kelsem, tanys jigitter, onyń ishinde jerkepede birge turatyndar da bar eken. Biraq olardan álgi jigittiń kim ekenin suramadym. Sóıtkenshe bolǵan joq ashanaǵa álgi jigittiń ózi kirip keldi. Aǵa leıtenant eken. Kókireginde eki ordeni, eki medali bar eken. Munda, bizdiń shtabqa jańa kelgenmen maıdanda kópten júrgeni baıqalady. Betin jel qaǵyp, totyqqan, kóntekteý erini kezergen, gımnasterkasy ońyp ketken, jaǵasy ábden kirlegen eken. Sonymen qatar betinde, ásirese, ótkir qara kóziniń otynda muń bar ma dep qaldym. Ashanaǵa kelgende eshkimge zer salmaı, basyn tómen sap, álde ne týraly oılaǵan qalpynsha endi. Onyń eshkimmen isi bolǵan joq. Ony eleýshi de bolmady. Buryshta turǵan oqshaý stolǵa otyryp tamaq ishti.

Men jatar orynǵa keldim. Jerkepe ishi qara kóleńke bola bergen shaqta o da keldi. Biraq burynǵydaı jalǵyz emes, menimen birge jatatyn baılanysshy ofıserlerdiń biri — aǵa leıtenant Alekseı Drobchınskıımen áńgimelese kirdi. Ekeýi bir-birinen jón surasyp, ábden tanysyp alǵan kórinedi. Endigi áńgimesi maǵan túsiniksizdeý boldy. Áldeqandaı bir syrdy túıindep bolǵandaı, álgi jigit:

— Sóıtip, bizdi joqqa sanap qoıǵan eken. Endi mine, bir jaǵynan tań bolyp, bir jaǵynan kúdik týǵyzyp otyr! — dedi.

Drobchınskıı basyn shaıqap qoıdy.

Alekseı Drobchınskıı soǵysqa deıin zań mektebinde oqyǵan jigit edi. Qaımaqtaı jup-juqa erini bar, únemi kúlip júretin, jaıdary, bir jaǵynan mysqyly, qaljyńy kóp adam bolatyn. Bul joly o da maǵan oıly kórindi. Ezýine kep, endi-endi kúlip jiberetindeı bop turatyn jymıý da joq eken. Buǵan qarap ekeýiniń áńgimesi, qaıtkende de mándi, úlken áńgime ekeni baıqaldy.

Kesh tústi. Aıadaı jerkepe ishin qarańǵylyq basty. Kúnde keshke syǵyraıyp turatyn maı sham da taýsylǵan eken. Ony alýdy da umytyp ketippiz. Sonymen «qarańǵy úıde qaban kúrkireıdi» degen jumbaqtyń kebi kep, bir top ofıser qarańǵy kepede, ekeýara kúbir-kúbir sóılesip jata berdik.

Kúni boıy at ústinde júrip ábden sharshaǵanyma qaramastan uıyqtaı almadym. Keıde qatty sharshaǵan kezde uıqy da buzylady eken, kópke deıin dóńbekship, aýnaı berdim. Qulaǵyma álgi jigit pen Alekseıdiń áńgimesi emis-emis keledi. Óıtkeni basqalardan maǵan eń jaqyn jatqany osy ekeýi. Drobchınskıı ekeýimizdiń aramyzda, tipti, adam joq.

Búgin alǵy sheptiń saıabyrsyp turǵan shaǵy eken, anda-sanda gúrs-gúrs atylyp jatqan zeńbirek daýysynan basqa eshteńe estilmeıdi. Tún tunyq.

Bul ekeýi kóp áńgimelesti. Betimdi Alekseıge qaraı buryp, sodan on jaǵyma aýnap túskende álgi kisiniń mynadaı bir suraǵyn estip qaldym.

— Úılenip pe ediń, balań bar ma? — dedi ol Alekseıge.

— Joq, úılengenim joq.

— Onda sen baqytty ekensiń.

— Ol ne degenińiz, qaıta úılengen, balasy bar adamdy baqytty eken demeı me? Jalǵyz bastylyqtyń nesi baqyt?

— Seniń munyń da durys. Jalǵyz bastylyq baqyt emes. Ásirese, beıbit kúnde jalǵyzdyqty qaıǵy, sorlylyq der edik. Al mynadaı aýyr kúnde, basyńnyń qaıda qalaryn bilmeı júrgen shaqta, jalǵyz bastylyq júrekke, kóńilge jeńildeý bop kórine me deımin. Jalǵyz balam bar. Bıyl oqýǵa barady. Ony ózim jetektep bara almadym. Qandaı bolǵanyn, qalaı ósip kele jatqanyn bilmeımin. Bul da eshteńe emes delik. Al eger ony adam qataryna qosa almaı, osylaısha júrip ólip ketsem ne bolady? Bul da artyq oı delik. Degenmen, artyńda janashyr eshkimiń bolmasa, qaraılaıtyn eshkimiń joq bolsa, ólip ketýdiń onsha qıyndyǵy joq tárizdi bolady da turady.

Alekseı myrs etip kúlip jibergendeı boldy da, artynsha o da baısaldy únmen sóılep ketti.

— Ómir shirkinniń kerek emes jeri bar deısiz be? Solaı bolsa sizdiń bul oıyńyzdy quptaı qoımaımyn.

— Al, jaqsy, quptamaı-aq qoı, meniń balam meniń ólimimniń kýási bolmaı-aq qoısyn. Tiri-aq júreıin. Al eger ol meniń masqaralyǵymnyń tirideı ólgenimniń kýási bolsa she? Bárinen de janyma osy qatty bata ma dep oılaımyn. Basqany emes, osyny oılaǵanda, nege ekenin uqpaımyn, júregimdi qan basyp ketedi, kózime jas keledi. Jetim esip, tas baýyr bop, kózime es bilgeli jas almaı ósken-aq jan edim. Ózimdi-ózim berik, myqty sanaýshy edim.

Alekseı «lám» dep ún shyǵarmaı qaldy da, birazdan soń jaılap qana:

— Árıne, siz muny naq kázir basyńyzǵa túsip otyrǵan jaǵdaıǵa qarap aıtasyz ǵoı. Bári de ótkinshi nárse emes pe? — dedi.

— Árıne, kázir basqa túsken jaıǵa qarap aıtamyn. Buryn mundaı nárse túsime de enbeýshi edi-aý.

— Ádildikten kúder úzbegen jaqsy.

— Ádildikti bar delik. Biraq ol men tárizdilerdi naq kázir izdep taba ala ma?

Osy bir kezde meniń de júregim shym ete tústi. Esime Býgeev ekeýmizdiń aramyzda bolǵan jaıdy aldym. Ádilet degenniń ózi de seni demeýshi bolsa ǵana qoldaıdy.

Demek, ádildik degen eger mashına bolsa, maı quıylmaǵan, aıdaýshysy joq mashına. Ádildik mashınasyna otyra qalsańyz onyń maıy men aıdaýshysy bolsyn deńiz...

— Múmkin, sizdiń anaý jaqtaǵy jaýyngerlerińiz kelgenshe, máseleni qaramaı, ashyq qaldyra turar, — dedi Alekseı.

— Áı senbeımin. Baǵana maıor generaldyń buıryǵy dep aýyzsha aıtty. Al ol qaǵaz betine túser bolsa, meniń halym múshkil me deımin.

— Basqa túskenin kóresiz de, anaý jigitter ózimizge qosylǵansha... Erteń belgili bolar.

— Solaı bolar. Meni qınap otyrǵan bir jaı bar. Ol álgi aıtqan balam, jalǵyz balam jaıy. Qarap júrmeı, ózimshe maqtanysh etip, balama eki orden, eki medal alǵanymdy, barlaýshylar vzvodyn basqaratynymdy aıtyp hat jazǵan edim. Alǵan nagradtarymmen túsken sýretimdi de jibergenmin. Onyń ber jaǵynda jaý tylynda júrgen kezde meni habarsyz ketti dep qaǵaz da jiberip qoıǵan kórinedi. Endi qorqaqtyǵy úshin sottaldy dep habar barsa ne bolady? Bala ǵoı, «papam geroı» dep ol kórshi balalarǵa aıtyp ta qoıdy emes pe! Al endi ol ne aıtady? Kórshi, birge oqıtyn balalardyń betine qalaı qaraıdy, olarmen qalaısha birge júrip, birge oınaıdy. Ózim masqara bolǵanymmen turmaı balamdy, jalǵyz balamdy masqara ettim emes pe, balamdy ózimmen qosa óltirdim emes pe! Maǵan bárinen qıyny osy bop tur. Budan da «habar-osharsyz ketti» degenniń ózi áldeqaıda artyq edi.

Budan soń ekeýi de kópke deıin únsiz qaldy. Men uıyqtap ketippin.

Erteńine tús aýa barlyq ofıserlerdi shtab aldyna jınady. Sapqa turdyq. Top aldyna keshegi aǵa leıtenanty alyp shyqty. Júzi qýaryp, óńi ózgerip ketipti. Eń aldymen polıtotdel bastyǵy odan partbıletti aldy. Odan soń trıbýnal bastyǵy ókim oqydy. Ataǵy, ordenderi, barlyq nagradtary alynyp, shtraf batalónyna jiberilsin depti. Ókim oqylyp bolǵan kezde generaldyń adútanty shyǵyp, onyń keýdesindegi ordenderi men medaldaryn aldy. Odan soń qaıshymen pogonyn qıyp tastady. Budan soń general Chernıgov turyp:

— Qorqaq, teris aınal, shtraf batalónyna shagom marsh! — dedi.

Biz tarap kettik. Kórgen kóptiń aýzyndaǵy sóz álgi jigit jaıly boldy.

Bul jigittiń basyndaǵy oqıǵa bylaı bolǵan eken. Barlaýshylar vzvodynyń talaı-talaı aýyr synnan ótken komandıri eken. Budan eki aı buryn kezekti barlaý jumysyna, jaýdyń alys tylynan til ákelýge jiberilipti. Ol jaý tylyna ótip, asa qundy til de apty. Biraq kózge túsip qapty da, jaýdyń basym kúshiniń qýdalaýymen qalyń ormanǵa panalap, partızandar sapyna qosylypty. Sodan qys túsip, jol qıyndap, maıdan shebinen óter sańylaý taba almaı, qala bergen eken. Munda bulardy joqqa sanap qoıǵan. Kóktem shyqqansyn soldattaryn sonda tastap, ózi jaqynda ǵana partızandarmen baılanysqa barǵan kishkene eki kisilik samoletpen qaıtyp oralypty. Munda onyń aıtqan sózine senbeı, jaýyngerlerin jaý tylyna tastap, ózi qashyp kelgen adam retinde, qorqaq degen atpen aıdap saldy. Onda qalǵan soldattardyń ózi jibergen edi degenine nanbapty. Muny rastaıtyn aıǵaqty kýá bul arada joq. Bir qaınaýy ishinde ketken bul máselege baılanysty bir taǵdyr kúıip kete berdi.

Erteńine kezekti saparǵa shyqtym. Holm qalasynan Velıkıe Lýkıge baratyn úlken jol ústinde keshegi jigitti jaıaý aıdap bara jatqan soldatqa kezdestim. Basyn tómen sap, beldiksiz, jelbegeı, aıaǵyn jaı basyp, shańdaqty qara jolmen ketip barady eken. Qatarlasa berip, basymdy ızep amandastym.

— Jigitim, hal osylaı! — dedi aýyr kúrsinip. — Jol ústinde taǵy kezdestik. Keshegi qasyńda jatqan jigitke, Alekseı Drobchınskııge aıta almaı ketken bir ótinishim bar edi.

— Aıtyńyz! — dedim.

— Alekseı meniń balama hat jazsyn. Bárin jasyrmaı, barlyq shyndyqty aıtsyn. Men ózim bolsam, ne dep aıtamyn. Ákesiniń qorqaqtyǵyn betine shirkeý etip, betine salyq etetin bolar. Qaıtemiz solaı bolsa... Meni habarsyz ketti degen alǵashqy derekpen júre bergen budan góri ońdy bolar edi. Biraq, mynaý is jatar ma, meniń qorqaqtyǵymdy buryn qyzmet istegen jerime, úıime báribir jazatyn kórinedi ǵoı...

Kóp sóılesýge ýaqyt bolǵan joq. Alekseıge onyń amanatyn jetkizýge ýáde ettim. Qosh aıtysyp qyzylkók atty borbaılatyp shaba jóneldim.

Keshkisin Drobchınskııge keshegi bir túndik tanysynyń amanatyn aıttym.

Alekseı qolyna qaǵaz, qalamyn ap, astyńǵy ernin jymyra tistep kóp otyrdy. Álden ýaqytta basyn kóterip:

— Balasyn tym jaqsy kóretin kisi eken. Apyr-aı, endi balasyna ákesi týraly ne dep jazarymdy bilmeı otyrǵanym. Ózim balaǵa áke bop kórmegen basym, shyndap kelgende bala degen qıyn eken ǵoı. — Alekseı qınalyp otyr. Osy jumysty maǵan tapsyrsa qaıter edim dep men de oılap kettim. Jaza almas edim. Bala júregin jaralaýǵa dátim, qýatym jetpes edi. Men túgil zań qyzmetkeri bop, talaı-talaı adamnyń taǵdyryna úkim aıtqan, áli de kesim shyǵarýǵa ázirlenip júrgen Drobchınskııdiń ózi eshteńe taba almaı, del-sal bop otyr. Álden ýaqytta ol jup-juqa erinderi dirildep:

— Múmkin emes, joq, aıta almaımyn. Sóz tabylmaıdy! — dep qalamdy laqtyryp tastady.

Sonymen hat jazylmaı qaldy.

Velıkıe Lýkı bosaǵan boıda sondaǵy armıa shtabyna keldim. Tapsyrmany oryndap keri qaıttym. Jaý bekinisiniń naq aýzynda qol pýlemetti qushaqtap, etpetteı jatqan jaýyngerlerdiń qasynda eki-úsh adam otyr eken. Qasynan óte bergende bireýi ornynan turyp, maǵan daýystady, qaıyrylyp qasyna keldim.

— Myna jigitti tanısyz ba?

— Bet-aýzyn shan basyp ketipti ǵoı, taný qıyn! — dep eńkeıdim. Qarasam anaý kúngi jigit. Naq sonyń ózi, ony men gımnasterkasynan tanydym. Buryn taǵyp júrgen ordender men medaldardyń orny, pogonnyń orny kún tımegen, qońyrqaı qalpynda tur.

— Bul jigitti tanımyn!

— Kim?

— Aty-jóni esime túspeı tur. Burynǵy kapıtan, budan bir jeti buryn...

— Aty-jónin bilmeseń, tanyǵanyńa bolaıyn, — dedi kekseleý, kók samaı maıor. — Shtrafbattan bolar-aý.

— Kim de bolsa er jigit, mine, myna sektorda jatqan elý shaqty jaýdy jaıratqan osy! — dedi jastaý jigit. — Batyr eken, er eken. Bul bolmaǵanda bizdiń bólim alǵa basý túgil, bas kótere almas edi. Ózi áli tiri sıaqty. Sanıtarlardy shaqyraıyn.

Álgi leıtenant júgirip ketti. Maıor maǵan qarap:

— Joldas leıtenant, qaltasyn qarashy, kim eken? — dedi. Men onyń qaltasynda eshqandaı dokýment joq ekenin bile tursam da, qaltasyn qaradym. Bar bolǵany tós qaltasynan bir japyraq jazylǵan qaǵaz tabyldy.

Odan basqa dáneńe joq eken. Hattyń syrtynda dala pochtasy, onyń sany jáne Mengazınge dep jazylypty. Al shalbarynyń qaltasynan ortasynan tórt búktelgen kádimgi oqýshynyń jazý dápteri tabyldy. Onda qolymen maıda etip jazylǵan álde ne jazýlar bar eken. Oqyp qarasam qazaqsha eken. Onda áneýgúni ofıserler ashanasynda otyryp, ózim gazetten oıyp alǵan «Men ómir súrgim keledi» degen maqalanyń qazaqshalaǵan nusqasy bolyp shyqty. Oqyp kórdim de, qaıtadan qaltasyna saldym. Oılaımyn, Baýbek Bulqyshevtiń ǵana emes, meniń ǵana emes, onyń da ómir súrgisi kelgen.

— Mengazın degen osynyń óz famılıasy ma eken? — dep maıor ańyra qaldy da, — siz joldasyńyzdan qalmańyz, kete berińiz.

Men júrip kettim.

Baılanysshy ofıserde tynym bop kórgen be, eki kúnnen soń áneýkúngi Jolmen taǵy óttim. Jaý bekinisi bolǵan dóńestiń ústinde jas qabyr tur. Ony jıyrma shaqty soldat qorshap apty. Basyna belgi ornatypty. Oǵan «Bul jerde bizdiń batyr dosymyz Mengazın jatyr» dep jazyp ta qoıǵan.

Bular osy jigittiń jaý tylynda birneshe aıdaı birge bolǵan barlaýshylary eken.

Olar óz dıvızıasyna qosylyp, ózderiniń komandırin masqara aıyptan qutqarýǵa kelgende, onyń erlik óliminiń ústinen shyǵypty.

— Bárimiz kýá bop aqtap alamyz.

— Endi aqtap ne, aqtamaı ne?

— Bári bir Moskvasyz muny eshkim aqtamaıdy.

— Aqtaıdy.

— Basyna jazǵan myna jazý durys emes. «Gvardıa aǵa leıtenanty» degendi qosa jazǵan jón.

— Ony jazýǵa pravomyz joq. Aldymen aqtap, ataǵyn, nagradtaryn qaıtarǵan jón.

— Bul jigit, — dedim, — eshkimniń kýáliginsiz-aq ózin-ózi aqtap, batyr ekenin tanytyp ketken jigit...

Budan sońǵysyn bilmeımin. Oǵan burynǵy ataǵy, nagradtary berildi me, joq pa, ol arasyn da estigenim joq. Áıteýir Velıkıe Lýkı túbindegi bir dóńestiń basynda jas qabyr qalqaıyp qana qala berdi. Áńgime bul týraly emes, onyń balasy, áke erligin maqtan eter artyndaǵy urpaǵy jaıly ǵoı deımin. Qaıda eken sol bala?

Iá, qaıda eken sol bala? Osy jaıdy bile me eken? Osylardy oılaı otyryp ózim de oıǵa ketem. Álgi jigit aldymen batyr barlaýshy atandy, ordender aldy, sonan soń, habarsyz ketti, qaıta tirildi, qorqaq degen atpen sottaldy, qaıtadan erlik kórsetti. Soǵys degen shirkinniń zańy qatal-aý. Kópti, eldi, jerdi, bútin memleketti bylaı qoıyp, bir adamnyń, aty belgisiz jalǵyz jigittiń taǵdyrymen qalaı-qalaı oınady deseńizshi.

Qaıda eken, kázir sol erdiń qabyrǵasyn qatty qaıystyrǵan jalǵyz uly? Qaıda eken sol bala?

Kimniń de bolsa qabyrǵasyn qaıystyratyn qatal suraq, zamana, sol bir ýaqyt suraýy osy edi ǵoı.

11

Kezekti bir tapsyrmany oryndap, qaıtyp kelem. Kóktem shaǵy edi. Kún tóbede maýjyrap tur. Soltústik-batystyń qaraǵaıly qalyń ormandary da únsiz múlgip tunyp qalǵan. Aıańdap kelem. Jalǵyzbyn. Tóńirek typ-tynysh. At tizginin bos jiberip, ózim de salǵyrt, maýjyrap kelem. Osy bir sát maǵan soǵys joqtaı, beıbit kún qushaǵynda, sonyń terbeýinde kele jatqandaı jaıbaraqat kóringen. Móldir oıdyń tunyǵyn shaıqaǵan álde bir qıannan atylǵan zenıt artılerıasynyń dúmpýi edi. Sonyń artynsha samolettiń bozdaǵandaı sozylmaly úni estildi. Munyń bárine qulaq ábden úırengen. Sodan da bolar álgi bir tátti oıdan birden aıyǵa almadym. Júrip kelem.

Orman ishindegi qara jol ıir-ıir. Osy qısyq joldyń ústindegi kóktemmen birge kelgen jyryndy oı áldılep keledi. Oı kenet úzildi. Buryn kórmegen bir shaǵyn selonyń ústinen shyqtym. Terezeleri synǵan, qamystan órgen shatyrlary, ramalary men karnızderi alqa-salqa bop tur. Qısaımaǵan, omyrylyp túspegen murja joq. Sirá, qysta soldattar turǵan bolýy kádik, synǵan terezelerdi aǵashpen, sabanmen bitep tastapty. Osynda eshkim joq pa eken degen oımen tóńiregime alaqtap kóp qaradym. Bir kezde azdy-kópti óz ómiri, óz qyzyǵy bolǵan shaǵyn selonyń qańyrap turǵan myna sıqy bir túrli kóńilsizdik ákeldi de, álgi kezdegi kóktem ákelgen qyzýdy sý sepkendeı sap qylyp, onyń jylylyǵyn kóńilden túre aıdap tastady.

Selony qaq jarǵan jolǵa tústim. Orta kezine jetkende bir úıdiń jartysy qulaǵan, qalǵanynyń ózi bir jaǵyna qısaıyp turǵan murjasynan bolmashy, saǵym tárizdi bozǵylt, tússiz buldyr shyǵyp jatqanyn baıqadym. Bireý bar eken degen oı sap ete tústi. Bilgim keldi. Kim eken, netken jan? At basyn solaı burdym. Basqa úıler tárizdi munyń da terezesi biteýli eken. Óz kózime ózim senbeı, murjasyna qaıta qaradym. Kóz nuryn qytyqtap, saǵym oınaıdy. Demek, peshte ystyq lep bar.

Jaı kelip, álgi úıge jetpeı at basyn tarttym. Tasaǵa qyzylkók atty baılap, pıstoletti qolyma ap, úıge qaraı júrdim. Esikke kep tyń tyńdadym. Eshbir dybys ta joq. Esikti ashtym. Aýyzǵy úı bos. Ekinshi esikke keldim. Kim biledi, «jaý joq deme jar astynda, bóri joq deme bórik astynda» degen emes pe, esikti saqtyqpen ashyp, pıstoletti kezenip ishke endim. Bólme ishi kúńgirt eken.

— Qoryqpańyz, óz adamyńyz bolam! — degen áıel daýysy shyqty.

— Qoryqsam kelemin be munda, óziń kimsiń?

— Óz adamyńyz.

Bólmeniń tereze jaǵyna shyǵyp, sabandy qolymmen ysyryp, úıdiń ishine jaryq túsirdim. Mine ǵajap, kádimgi ertegilerdegi sýret tárizdi bir áıel otyr. Ózim sasyp qaldym. Óz kózime ózim senbegendeı jaryqty mol túsirmek bop, sabandy pıstoletpen ıterip, syrtqa qaraı shashyp jiberdim.

— Ashýlysyz ǵoı, joldas leıtenant, — dedi áıel jaı ǵana salmaqty daýyspen.

Bólme ishi jap-jaryq bop ketti. Qoldan jasalǵan nardyń ústine pishen tósep, plash-palatka jaıypty. Sonyń ústinde aıaǵyn salbyratyp, aqqýdaı sylanyp, qara shashty, nildeı kók kózdi, aq kelinshek otyr. Ústinde áskerı gımnasterkasy, tar sur ıýbkasy bar. Pogony joq. Aıaǵynda qysqa qonyshty saqtıan etik.

Ań-tań bop qaıta qaradym. Áıel kúledi. Qysylyp-qymtyrylyp otyrǵan ol jaq. Naq bir menimen kópten tanys adamsha:

— Joldas leıtenant, qaıdan júrsiz? — dedi.

— Meni qaıdan bilesiń, óziń kimsiń?

— Sizdi tanymaımyn. Biraq bizdiń adamsyz. Men bolsam, ne deıin, bóten emespin. Atym — Ema, Emılıa Ivanovna Kalınovskaıa, medısına qyzmetiniń serjanty! — dep maǵan ornynan turmastan, qolyn usyndy. Pıstoletti kabýryna sap, qolyn aldym. Alaqany jyp-jyly eken. Qolyn jibergim kelmedi.

— Naǵyp otyrsyń munda? Dokýmentiń bar ma?

— Dokýment degen mine! — dep tósenishtiń astynan ortasynan búktelgen qaǵaz ap usyndy.

Túregep turǵan boıda qaǵazdy jazyp oqı bastadym.

— Otyryp oqyńyz, joldas leıtenant!

Ol óziniń janynan oryn kórsetti, otyrdym.

Aty-jóni, áskerı ataǵy jańaǵy ózi aıtqandaı eken. Budan bir aı buryn jazylǵan polk komandıriniń buıryǵynda «ekiqabat bolǵandyqtan ásker qatarynan bosatylsyn» depti. Dokýmentterin ózine qaıta berip jatyp:

— Endi munda naǵyp otyrsyń? — dedim. Qasyna yǵysyp, jaqyndaı tústim.

Ol kúldi. Men de kúldim. Emanyń bóten, birinshi kórgen adam aldyndaǵy erkindigi, munyń ústine maıdanda júrgen adamda sırek kezdesetin jaıdary, ádepti kóz qarasy, buǵan qosa óńiniń súıkimdiligi, tipti sulýlyǵy meni baýrap ketti bilem, onyń kúlgenine qosylyp kúle ketkenimdi sezbeı, ańdamaı qaldym. Ol taǵy kúldi, meniń ózine jaqyndap otyrǵanyma kúldi me eken, ne de bolsa, men de kúldim.

— Munda bir aıdan beri naǵyp otyrsyn?

— Uzaq áńgime ǵoı, joldas leıtenant.

— Uzaq bolsa, qysqartyp aıt, biraq, «joldas leıtenant» degendi qospa, nesin jasyraıyn, ádemi sózdi qaıta-qaıta aıta berse qadiri ketip, boıaýy ońady eken. Osy bir resmı sózden qulaq sarsydy. Eń bolmasa, aı dalada kezdesken sulý kelinshektiń aýzynan osy sózdi estimeı-aq qoısam dep edim.

— Qaraı gór, siz romantıktershe sóıleısiz.

— Sen sózdi alyp qashpa, áńgimeńdi aıt! — dep qolymdy ıyǵyna saldym. Keýdesi dir ete qaldy. Meniń boıyma sol dirildiń qýaty taraǵandaı, júregim shymyr ete tústi, bútin qan tamyrymdy qýalap, jyly aǵyn ketti. Ózimdi-ózim tejeı berdim. Biraq qolymdy ıyǵyna jelimdep tastaǵandaı, qaıta tartyp ala almadym.

Ema saspaı, aqyryn daýyspen óziniń osynda qashannan beri, naǵyp otyrǵany, qalaı kelgeni jaıly aıtyp ketti. Únsiz tyńdadym. Óıtkeni ózimniń qurbym, zamandasym jas áıeldiń jarqyn emes, ala keýimdegi kúńgirt shaqtyń kóleńkesi tárizdi ómiri kóz aldymnan tizilip óte bastady.

Batys Belorýssıada týypty. Ákesi selo muǵalimi eken. Soǵys bastalǵan jyly on jyldyq mektep bitirgen eken. Ózimizdiń shegingen áskermen birge ketipti. Ata-ana sonda qalǵan.

— Mine eki jyldan asty. Armıa qatarynda júrmin. Tabıǵat baq bermese de, saýlyq bergen eken, aqyl bermese de, eń bergen eken. Nesin jasyraıyn, kóptiń kózine túskish boldym. Sol bir kóp kózden, kóz suǵynan qutylýdyń jolyn kóp izdedim. Maıdan da bolsa dep, ózimdi shyn súıetin, ózim súıetin adamǵa erge shyqtym. Ekiqabat boldym. Týǵan jer jaý qolynda, onyń ata-anasy Oralda eken. Bosanar kúniń jaqyndaǵanda hat jazyp sonda jiberemin deıdi. Sony kútip otyrmyn. Kázir bizdiń bólim qorǵanys shebinde ǵoı, anda-sanda kep, tamaq ákep ketedi.

— Kúıeýiń kim?

— Osy ózińizdeı jas jigit, kombat bop isteıdi.

— Sanbat arqyly ketýge bolmady ma?

— Nege bolmasyn, bolady. Onyń da sebebi bar.

— Ne sebep?

— Maǵan nazary túskenderdiń biri sanbattyń bastyǵy edi. Kónbedim, eregisip, kúıeýge tıdim. Soıa kisi polk komandırine jamandap, bosatýdy talap etti. Ýaqyt ádilettilikti talap etip jatatyn shaq emes qoı.

«Oq pen ottyń ishindegi mahabbattyń álegi eken ǵoı» dep kúleıin dep edim, onyń keıingi sózi, ádilettilik jaıly aıtqany bógep qaldy.

— Osy ma bári? — dedim. Daýysym buzylyp shyqty.

— Osy! — dedi Ema maǵan selk etip, shoshyna qarady. Meniń óńimdegi ózgeristi seze qoıdy.

Taǵy da oılanyp qaldym. Aıdala, kýá joq, bir-birin tanymaıtyn eki adam — jas áıel men jas jigit kezdesip otyr. Áıel jıyrmada, men jıyrma ekidemin. Baǵanadan beri ıyǵynda turǵan qolymdy áreń qozǵap, áıeldi ózime qaraı tarttym. Áıel bulqynbady. Betime únsiz qarap, ıile berdi de:

— Toqtańyz! — dedi salmaqpen.

— Toqtaıtyn ne bar?

— Siz ofısersiz, men bolsam soldatpyn. Baǵynýym qashpas, bir ǵana suraýym bar.

— Al, sura!

— Áıelińiz bar ma?

— Joq.

— Súıgen qyzyńyz bar ma?

— Bar edi, elge jaraly bop qaıtqan bir jigitke kúıeýge shyǵyp ketipti. Jaqynda hat aldym.

— Áıel zatyna ókpeli bop, qatýly júrgen shaǵyńyzǵa men tap bolǵan ekenmin de...

— Joq, bir adam úshin barlyq áıeldi dattaýdan aýlaqpyn.

Ol úndemeı qaldy.

Emanyń oıyn túsine qoıdym. Ol meni jaqsy jar atymen, nemese, súıgen qyz atymen uıaltpaq boldy. Biraq onyń ekeýi de mende bolmaı shyqty. Bel alyp ketkendeı boldym. Ózime qaraı qaıta tartyp, súıeıin dep edim, qolymdy moınynan alyp, alaqanyna qysty. Júreginiń lyqyldap, qatty soǵysyn baıqadym. Kózi kúlimdep maǵan jaıdary, súıkimdi qarady.

— Siz, tipti, ekeýmizdiń aramyz eki-aq jas eken ǵoı, sen deıinshi, ıe, sen, ıe, sabyr et. Esińde bolsyn, áıel erkektiń sabyrly bolǵanyn unatady.

— Mynaý shaqta netken sabyr ol?

— Qaıta osyndaı kezde sabyrly bolǵan jarasady erkekke!

Úndemeı qolymdy tartyp edim, ystyq qoldyń ýysyn qysa túsip, jibermedi. Qan sheńgeldep, jara tańyp, jaraly soldattardy súıep úırengen sanıtarkanyń qoly emes ıe, shynyqqan, myǵym eken. Munyń ústine qoly qatty bolǵanmen, kózqarasy jumsaq bolǵansyn, úmittenip men otyrmyn. Kózben arbasyp qaldyq. Baıqasam, Ema shyn sulý eken. Tunyq kók kóziniń janary taýly jerdiń qaınaryndaı móldir de taza. Qyr muryndy, dóńgelek júzdi, túrińkileý qaıqy erin, qoıý qara shashty, qasy qıǵash, mańdaıy jazyq, óńinde min joq, qabyǵynan arshylǵan jumyrtqadaı appaq kórinedi. Qansha qyzyqsań da sabaǵynan julyp alýǵa qımaıtyn bir erekshe gúlder ósedi baqshada, Ema sony esime túsirdi. Degenmen, ólim men ómir arasynda júrgen soldat júregi tym qatal bola ma dep qaldym.

Oıǵa alǵan óktem, qatal sheshimnen qaıtqym kelmedi.

— Sen meni tanymaısyń, bilmeısiń. Men saǵan óziń biletin sanbattyń bastyǵy da emespin. Seniń óziń biletin, baǵynyshty adamyńa moıyn usynbaǵanyń jaqsy eken. Men saǵan aty-jóni belgisiz, bylaısha aıtsam, úlken joldyń ústinde kezdesken belgisiz soldatpyn ǵoı.

— Shyny solaı. Biraq men saǵan bir oı aıtaıyn. Adam degen qyzyq pa deımin. Ot pen oqtyń, jalyn men tútin ishinde júrip jar súıgim keldi. Endi náreste súıgim keledi. Osy ekeýi úshin ne kórsem de rızamyn. Biraq sen meni aıaýǵa tıissiń.

— Aıaý deımisiń! Ýaqyt ádildik izdeıtin kez emes dep óziń aıttyń. Ádildik joq shaqta aıaý bola ma eken?

— Ol ýaqytqa emes, adamyna qaraı ǵoı, sen menen úlken bolsań da jar súımegen jas jigitsiń, men bireýdiń áıelimin, endi birazdan soń ana bolamyn. Aıaý, ádilettilikti shyn joq dep otyrsań, erik ózińde.

Ol qolymdy bosatyp jiberdi. Jańa ǵana onyń ystyq ýysynda turǵan jyp-jyly alaqanymmen mańdaıymdy súıep, otyryp qaldym.

Ema qolyn sozyp, basymdy qapsyra qushyp, mańdaıymnan úsh qaıta súıip aldy.

— Bala bolmaǵanyń jaqsy! — dedi aqyryn ǵana.

Qulaǵyma tanys sóz, tanys daýys kelgendeı boldy. Esime, eldegi eń bir táýir kóretin aqyldy jeńeshem tústi. Soǵystan buryn oqýdan qaıtyp, elge kelgende súıkimdi jas jeńesheme qaljyńdap ta, shyndap ta bir sóz aıtsam kerek. Sonda ol: «Bala bolmaǵanyń jaqsy. Sen áli bári alda turǵan jassyń. Artyńa qaramaı, aldyna qara, budan bylaı bala bolmaǵanyń jaqsy», — dep edi. Naq sol sóz, sonaý alystan, Qarataýdyń boıynan sońymnan qalmaı, qýyp jetkendeı aldymnan búgin qaıta shyqty. Ema, ózinshe aıtsam, Emılıa Ivanovna, ózimniń súıikti de, súıkimdi de, jaza basyp bara jatsam aqylyn aıtatyn jeńesheme, Qarataý óńirinde otyryp, tileýqorym bop otyrǵan meıirbandy jeńesheme uqsap ketti. Basymdy Ema mańdaıymnan súıgen kezdegi qalpynan ózgertpeı onyń keýdesine, dirildegen ystyq tósine súıep otyryp qaldym. Ema júreginiń soǵysy, onyń dúbiri estilip tur. Saǵattyń tilindeı, sonyń bir yrǵaqty únindeı osy júrektiń soǵýynda úlken ómirdiń, bolashaq ana ómiriniń, keleshek bala ómiriniń búlkili jatty.

Basymdy dirildep soqqan ystyq júrektiń tusy, jyly keýdesinen tartyp ap:

— Ema, qosh, cay bol! — dep ornymnan turdym. — Qosh saý bol. Myna 8-dıvızıadaǵy baılanysshy ofısermin. Famılıam — Dosov. Taǵdyr jolyqtyrýǵa jazsa, umytpaǵaısyń!

Syrtqa bettedim. Ema ilese shyǵyp, artymnan qarap qaldy.

Oılap baram. Boıdaǵy qutyrǵan tentek qandy aqyl jeńse osylaı bolady. Adamdyq pen mahabbat qaı ýaqytta bolsa da tabylady. Soǵys tilimen aıtsaq, muny jeńilis deýge keler me edi, álde sheginis deýge keler me edi. Al, qaısysy bolsa da, oryndy jeńilis, oryndy sheginis pe deımin. Óıtkeni, adamnyń orynsyz, aqylsyz qylyǵy kópke jarıa bolsyn-bolmasyn, arly adam bolsa, artynan qalyp kórgen be! Ámende, ar shirkinniń taza bolǵany abzal.

Munyń ústine jeke adamnyń úlkendi-kishili jeńisiniń bári eń aldymen ózin-ózi jeńe bilýden bastalady ǵoı deımin.

12

Kóktem shyqqaly qashan. Jer býsanyp, býy burqyrap jatyr. Qaýlap kók shyǵyp keledi. Orman aǵashtary da búrtiktep, endi az kúnde japyraq jaıyp, qaý ete qalǵaly tur.

Buzylǵan derevnádan bes-alty shaqyrymdaı jerdegi qalyń orman arasynda turamyz. Kóktem eńseni kóterip, kóńildileý kelgenmen, tóńirekten, orman arasyndaǵy qoımaljyń batpaqtan dymqyl syz ıisi áli arylǵan joq. Ásirese, qys boıy qonyshtan keletin sary sý basyp jatqan blındaj ishi ári dym, ári syz. Endi kebe bastaǵan sýdyń qańsyǵan jaman ıisi qolqańdy qabady. Amalsyzdan, uıyqtaǵan kezde bolmasa, ishke kirgiń kelmeıdi. Jasyratyn ne bar, osy bir ıisti de, kóńilsizdikti de keıde araqpen jýyp-shaıamyz. Bul jaǵy jetip te jatyr. Almatydan «tórkinderimizdiń» kelip ketkenine kóp bolǵan joq. Olar bizge tym kóp syılyq ákeldi. Ásirese, tamaq jaǵy tym kóp eken. Qonaqtar ákelgen sálem-saýqat ishindegi tátti nandardyń, shujyqtardyń birazy kóp saqtaýǵa kelmeı, buzylyp ta ketti. Araq-sharap jaǵy da kóp eken. Jigitter ishýdeı-aq iship jatyr. Biraq taýsylar emes. Artyn oılap, aldymen qamdanǵandar táýir-aq qor jınap alǵan kórinedi. Keshke qaraı qyzara bórtip, alaýlap shyǵa keletinder bar. Ásirese, osy shtabtaǵylar kúni boıy qaǵaz kemirip otyrady da, keshke qaraı qyzaryp shyǵa keledi.

Tapsyrma joq, tynysh keshtiń birinde Alekseı Drobchınskıı ekeýmiz ashanaǵa barmaq bop, birge shyqtyq. Jolda eki beti narttaı qyzarǵan, shylymdy býdaqtatyp, topograf Mıhaılov kezdesti. Jaman ádet juqpaly keledi emes pe, álgini kórgen boıda Alekseı turyp:

— Meniń jastyǵymnyń astyndaǵy pishenniń arasynda bir-eki shyny araq jatyr. Sonyń bir shynysyn siltep alsaq qaıtedi? — dedi.

— Bastyqtardyń biri sezip qalsa pále bolar? — dedim. Munsyz da Býgeevtiń jalasynan áreń qutylǵan basym «aýzy kúıgen úrip ishedi» degendeı, ózimshe saqtyq jasaǵan bop.

— Ne pále bola qoıar deısiń?.. Biz myna jún qabaq topograftan nemese anaý álgi kúnde mas bop júretin Shelestov pen Nıkıtınnen kembiz be? Ásirese, osy úsheýi qonaqtar kelip syılyq bergeli kúnde qyzý bop, bórtedi de júredi. Keıde býy burqyraǵan kádimgi myna kóktem syndy-aý!

— Bizge qaraǵanda ol úsheýi de bastyq qoı.

— Olar ózine, biz ózimizge ózimiz bastyqpyz. Árıne, kári maıordy, Matveevti bul araǵa qospaǵanda...

Blındajǵa kelip, biz ekeýmiz de bir shynyny: qaq bólip, sylqıta saldyq. Alekseı araq ishse qany qashyp surlana túsedi de, men kerisinshe, qyzaryp ketemin. Birimiz bozaryp, birimiz qyzaryp, biraq ekeýmizdiń de kózimiz jaýdyrap ashanaǵa keldik. Álgi araq ishti jalap, ózekti órtep barady. Tamaq jegimiz kep tur.

Aıadaı ashanada adam azy mundaı qýantpas. Biraq kirgen boıda ashanadaǵy az adamnyń bári birdeı maǵan qarap qalǵandaı boldy da turdy.. Alǵashqyda naq bir aıypty adamdaı eshkimge tiktep qaraı almadym. Kózim túsip, endi bir qaraǵanda, buryshtaǵy stolda saqaly qaýǵadaı bop, beline deıin túsken, uzyn boıly, aq sary aryq maıor Ahmeneev, baılanysshylardyń bastyǵy otyr eken. Bul meniń kózime, araq iship alǵan maǵan birese Lev Tolstoıdyń, birese akademık Otto Shmıdtiń ózi emes, buryshqa qoıa salǵan portreti tárizdi bop kórindi. Endi solaı eken deıin desem, qasynda eki beti tandyrǵa pisken nandaı bop, qyzara bórtip, jalpaq bet dáý maıor, barlaýshylardyń bastyǵy Zamojnyı, betinde sheshek daǵy kóp, biraq barynsha oınaqy, kúlim kóz aq sary kelinshek, shtabtaǵy eki-úsh erketaıdyń biri, aǵa leıtenant, aýdarmashy Jená Ivanova otyr.

Alekseı ekeýimizge tamaq berdi. Aýyz asqa tıgensin kóńil jaılana bastady. Bizdiń iship alǵanymyzdy eshkim sezbegen tárizdi. Óıtkeni kóktemniń kóńildi kúnin, buǵan jetken de bar, jetpegen de bar dep, bular da yrym jasap alǵandaı-aý, shamasy.

İshime el qonǵansyn, kóńilim jaılanyp, jan-jaǵyma qaranamyn. Bizdiń osyndaǵy baılanysshy ofıserlerdiń tikeleı bastyǵy, kári maıor Matveev ıyǵy qýshıyp, eńsesi temen túsken boıy, áldeqandaı oıly keskinmen tómen qarap, bir buryshta jalǵyz otyr. Bizdiń artymyzdan ile-shala Matveevtiń orynbasary, aǵa leıtenant Prokofev kelip, óz bastyǵynyń qasynan oryn aldy. Osylardyń bári alǵashqyda meniń masańdaý ekenimdi kórip, bilip otyrǵandaı edi. Sodan da bolar olarǵa týra qaraı almaı, urlana qarap, ımene zer salǵanmyn. Joq, olaı bolmady, boı úırene kele tiktep kóz salsam, mas maǵan sondaı bop kórinbese, Matveevten basqa otyrǵan tórteýi de qyzýlaý eken. Neden ekenin bile almadym, kári maıor ábden qorlyq kórip, japa shegip otyrǵan adam tárizdi ári oıly, ári júdeý eken. Óńi tipti synyq. Meniń biligimshe, general Chernıgovtyń kezekti silikpesine bir túsip shyqqan adam-aý.

Ózi uıyqtaǵanda bolmasa, tóńiregindegilerdiń bárine maza bermeıtin, menmen, kókiregi joǵary jas general kúnde bireýdi silkilep-silkilep almasa kóńili kónshimeıtindeı edi. Osy bir ashanada otyrǵan jeti adamnyń bári de bir-birden nemese eki-úsh ret adýyn generaldyń aıqaıyn estigender. «Adýyn» degen tipti bul jerde dál de bolmaýy múmkin, oǵan odan góri «doly» degen sóz keledi. Dolynyń da dolysy bar. Onyń bas jaǵyna «eser» degen teńeý qosýǵa da bolar edi. Bul general osynda kelgeli onyń betine qarsy kelgen, sóz qaıyryp aıtqandar bolmaǵan shyǵar. Jalǵyz ǵana Baýyrjan, kádimgi Momyshtyń uly oǵan: «Arystan bop.aqyrǵanmen ormandy bılep ala almassyń», — depti. Osy sóz maqal bop tarap ta ketken. Generaldan orynsyz boqtaý estip shyqqandar osy sózdi esikten shyǵa bere ózin-ózi bekite túsý úshin, dátke qýat etip, quran sózindeı qaıtalap aıtady. Matveev te naq kázir osy sózdi ishinen qaıtalap, ózine-ózi demeý jasap otyrǵan tárizdi edi.

Alekseı ekeýmiz ashanada kóp otyrdyq. Álgi otyrǵandardyń birazy ketip qaldy. Jená Ivanova ketip bara jatyp, ádeıi burylyp kep, meniń arqamnan qaqty.

— Bul meniń eski tanysym. Onda oqýdan jańa kelgen kezi edi. Kishi leıtenant bolatyn, 23-polkte komvzvod bolatyn. Solaı ma? — dep maǵan maquldatyp qoıdy. — Meni bir qıyn jolda qorǵaǵany bar. Halyń qalaı, joldas gvardıa leıtenanty?

— Jaman emes.

— Jaman bolýǵa tıisti de emes.

Nege ekenin aıta almaımyn, áıteýir meni áıeldiń maqtaýy eliktire almaıdy. Bul joly da solaı boldy. Men onyń jyly sózine, maqtaýyna qýanǵanym joq. Qaıta, áıeldiń úlkensip sóılegen sózine, bul joly jırene qarap, sonyń keregi ne edi degen adamsha tómen qarap jıyrylyp qaldym, Al munyń ústine Jenányń kúlgen kezde kere qarys bop, qulaǵyna jeterdeı bop ketetin úlken ezýinen kóringen kúlki naǵyz júrekten shyǵyp turǵan, shynshyl kúlki bop kórinbedi. Tek qana qaıqylaý kelgen qalyń erni ǵana maǵan osydan az kún buryn tanysqan Emany esime túsirdi. Júregim oqystaý ǵana búlk ete túsip, qaıtadan sabasyna keldi.

Ekeýmiz ashanadan shyqpaı áli otyrmyz. Árkimder kelip-ketip, tamaq iship jatyr. Ózimiz toıyp alǵansyn býsanyp, boıdaǵy jalǵan qyzýdyń tabyna raqattanyp otyrǵan jaı bar.

Bul ashanaǵa kelmeıtin, tamaqty jatar jerinde iship, sonda daıyndatatyn osy shtabta tórt-aq adam bar. Ol — general Chernıgov pen onyń adútanty, shtab bastyǵy Gofman men onyń komısary maıor Vınogradov. Biz ekeýmiz búgin ashanada otyryp, osy tórteýinen basqasynyń bárin kórdik.

Eń sońynda qalǵansyn Alekseıge Býgeev ekeýmizdiń aramyzda bolǵan jaıdy aıttym. Alekseı alǵashqyda salǵyrttaý tyńdap edi, artynsha eminip, barlyq jaıdy ejiktep qaıta surap aldy. Eń sońynda:

— Andreı Akımovıch adamdyq jasaǵan eken. Shtabtaǵylar, basshy adamdar sol tárizdi ádil bolsaıshy! — dep qoıdy. — Basshy ádil bolsa, onyń qaraýyndaǵylar shynshyl keledi. Kim aıtqany esimde joq, áıteýir bir qolbasshy aıtqandaı, komandır ádil bolmasa, urysta jeńis bolmaıdy. Óıtkeni kóp ádildiń sońynan ǵana eredi.

— Myna sóziń shyn sóz. Men kázir Andreı Akımovıchtiń ádildigine, shynshyldyǵyna tántimin. Ol naq kázir meni qaıda aıdasa da baramyn. Al, Býgeev, men úshin qalyń ormannyń arasynda sıyqsyz bop, qısyq ósken, butaqsyz, panasy joq qaraǵaı tárizdi.

13

Dıvızıa shtabynyń operatıvtik bólimine osy bir sary qyzdyń kelgenine kóp bolǵan joq. Bólim bastyǵy maıor Matveev joryq kezinde bir selodan alypty. Aty Shýra.

Qymyzdy kim ishpeıdi, qyzǵa kim qyryndamaıdy degen ras-aq qoı. Alǵash bette-aq qyzǵa emine qaraǵandardyń biri boldym. Sulý emes, súıkimdi eken. Sary mańyz bop pisken bıdaıdyń sabaǵyndaı altyn tústes, qoıý shashy búkil tulǵasyna nur bergendeı. Jarastyqty da, tartymdy kórindi. Ásirese, kózin aıtsańshy! Kózi orys ormanynyń aıasyndaǵy tunyq kóldeı kók móldir de, janarly eken. Betinen balalyq qany qaıtpaǵan, óńinde názik bir balaýsalyq bar. Ásirese, uıalǵan kezde, jigittiń otty kózi júzine qadalǵan shaqta sol bir balaýsalyq qanmen oınap, betine qaıta shyǵady da, onsyz da nurly keskinin balǵyn etip jiberedi. Osy bir súıkimdi óńine laıyq jınaqy denesi, súıir ıyǵy qyzdy ásem kórsetetin, jastyǵyn da onsha sezdirmeıtin.

Osy qyzdyń kelisi, jasyratyn ne bar, shtab tóńiregindegi jigitterge óz jańalyǵyn ala keldi. Jigitter táýir kıinetin, taza júretin, kún saıyn qyrynatyn boldy. Buryn qalaı bolsa solaı júretin nasat, uzyn boıly, ala kóz, qara kapıtan Shelestov ta, qyzyl bet, myrtyq leıtenant Nıkıtın de, men jáne meniń dosym Alekseı Drobchınskıı de, ásirese, aǵa leıtenant Prokofev qyz nazaryn ózine aýdarýǵa, qaıtkende de sol bir áıel kóziniń qyryna ilinýge yntyǵatynbyz. Ne bolǵanda da ózimiz turatyn, jańqasy qashalmaǵan, úlken-úlken aǵashtardan áıteýir jyly qýys etip jasala salǵan keń bólme ishine osy qyz edáýir jylylyq ákeldi. Keıde ortamyzdaǵy súıkimdi qyzdy kórip, óz úıimizde júrgendeı sezinetinbiz.

Shýranyń barlyq jumysy mashınka basýdy úırený. Ony osy jumysqa baýlyp júrgen Marıa Petrovna degen kekse áıel bar.

Plash-palatkamen bólingen shırmanyń ar jaǵynda eki áıel otyrady. Biri — Shýra, biri — álgi mashınıstka, jasy bárimizden úlken, uzyn qara áıel. Kim bolsa sonymen qyljaqtasyp, qaljyńdaı beretin, qýaqy qara kapıtan Shelestovtyń aıtýynsha Marıa Petrovna maıor Matveevtiń «mahabbaty». Biraq áńgime munda emes. Bar másele Shýrada. Árkim-aq osy qyzdyń kóz jylylyǵyn ózine basqadan buryn qaratqysy keledi. Biraq osy maqsatqa jetýde olaqtyq, oqystyq ta, estir qulaqqa jattaý dórekilik te bop jatady. Ne kerek, az sózben aıtsam qyzǵa qyryndaýshy da, qyljaqtaýshy da kóp. Osynyń bárin ańdap, sezip júrgen kári maıor Matveev bir kúni Shýrany syrtqa shyǵaryp jiberdi de, bizdi túgel jınap aldy.

— Al, jigitter, senderge aıtaıyn degen bir syrym bar. Men óz basym gúldi, kádimgi úıde ósiretin gúldi onsha súımeımin. Dala, baqsha gúlin de jarata bermeımin. Al meniń bir qyzym boldy, ol she, ol gúldi menen de beter jek kóretin. Biraq, men ár kezde-aq gúldi úıde, baý-baqshada nege ósiredi eken dep oılaýshy edim. Bul syrdy keıinirek uqtym. Ásemdik úshin, kórkemdik úshin eken. Adam kózi ǵoı názik nárse, sol názik, asyl zattyń nuryn keltirý úshin gúl ósiredi. Gúl — ásemdik, kórkemdik úshin, kóz nuryn toltyrý úshin kerek bolsa, ony adam mápeleýge, aıaýǵa tıis qoı, Ony saqtamasa, alaqanǵa salǵandaı aıalap, ottan, sýyqtan qorǵamasa taǵy bolmaıdy. Máselen, áıel — bizdiń dalamyzǵa shyqqan báısheshek, túz gúli, kóz nury tárizdi.

Maıor Matveev keskinsiz, alasa boıly, myjyraıyp qalǵan kisi edi. Kóp sóılemeıtin, tuıyq ta edi. Biz ony osynshalyq mándi sóz aıtatyn adam dep uqpaıtynbyz. Búgin kútpegen jerden ol óziniń ishki syryn aldymyzǵa jaıa bastady.

Bárimiz de únsiz tyńdadyq. Jalǵyz ǵana qyljaqbas qara kapıtan Shelestov ejelgi ádetinshe jymyń-jymyń qaǵyp, maıordyń ne aıtpaǵyn sezip otyrǵan kisideı, mysqylmen kúlimsireıdi. Maıor ustamdy, sabyry mol kisi. Kapıtannyń onysyn elep otyrǵan ol joq.

— Al, jigitter, myna Shýra bar ǵoı, — dedi maıor, kishkene kózin ár qaısymyzǵa bir júgirtip, — osy bizdiń baqshamyzda, maıdan órisinde ósip turǵan gúl tárizdi. Sol gúldi qor etpeı, mápelep, aıalap ósireıik. Biz kóppiz, anaý kempirdi qospasaq, ol jalǵyz. Kóp jigittiń ortasyndaǵy dara qyz qorlanbaı erkin essin. Sender ony aıańdar, ol gúl ǵoı, gúl bolǵanda báısheshek.

— Báse-aý, myna shal osyny aıtar dep edim-aý! Tapqan eken gúldi.

Qara kapıtan myrs etip kúlip jiberdi. Erini qaımaqtaı jup-juqa bop, oǵan qosyla Alekseı Drobchınskıı de kúldi. Basqalar úndegen joq. Sasha Prokofev maıordyń sózine kúlgenderdi jaqtyrmaı, tóńiregine, ásirese Alekseıge sustana qarady. Maıor elegen joq.

— Osy sózimde kúletin ne bar? Áıel degen gúl. Ol er kóziniń nury.

— Aıttym ǵoı, osy kári shal áıel máselesine jetik. , Sálden soń bul Shýrany ǵana emes, anaý óziniń mahabbaty, kempirin de gúlge teńeıdi! — dep Shelestov qasynda otyrǵan Alekseı Drobchınskııdiń qulaǵyna qaıtadan sybyrlap jatyr.

— Men bilemin, — dedi maıor, — Shýra kelgeli biraz jigitter tap-taza, muntazdaı bop júretin boldy. Bul sol gúldiń ásemdiktiń áseri. Anaý otyrǵan, yrjaqtap kúlip otyrǵan kapıtan Shelestov buryn saqalyn jóndep, ýaqtyly almaýshy edi. Kázir qarańdarshy, baqshadan jańa ǵana úzilgen qıarǵa uqsaıdy. Bul da sol Shýra bolǵansyn...

Kapıtan jym boldy.

— Ortamyzdaǵy jalǵyz qyzdy baǵalaı da, aıalaı da bileıik. Ol búginnen bastap, meniń qyzym, senderdiń qaryndasyń bolsyn, túsinikti me?

— Al sizdiń kempirińiz, bizdiń sheshemiz kim bolady? — dedi Alekseı Drobchınskıı, jan-jaǵyna jymıyp, kúle qarap.

Jigitter dý etip, kúlip jiberdi.

Munyń sózinde de jymysqy qýlyq bar, kekse mashınıstka Marıa Petrovnany jigitter maıordyń ózine tanıtyn edi dedim ǵoı, myna qý Alekseı ıindi jerinde sony eskertip, maıor ne der eken dep edi. Ol bul joly da saspady.

— Marıa Petrovna shesheleriń bolady.

— Báse, solaı deńizshi!

— Naq solaı, — dedi Matveevtiń ózi de kúle sóılep, — endi kelistik qoı, Shýra senderge, árqaısylaryńa óz úılerińde apa, qaryndas, súıgen jar baryn eskertip turatyn bir shoq gúl bolsyn. Sózim túsinikti me? Áıel balasy bar jerde esti jigit tártipti de, ádepti de keledi. Áıel kóziniń sondaı sıqyry, erekshe kúshi bolady. Munyma ne deısińder?

— Durys, — destik.

Biz osyǵan kelistik. Qyljaqbastar ydyrap, sıreı bastady. Ázilqoı kapıtan Shelestov ta, men jáne Alekseı de Shýradan alystaı bastadyq. Álgi maıorsha aıtsaq, sol qyzdy gúl dep sanap, alystan kelgen hosh ıisine máz bop qala berdik.

Baıqaımyn, Shýra tóńireginde eki jigit qaldy. Biri — maıordyń orynbasary, aǵa leıtenant Aleksandr Prokofev, biri — jalpaq bet, qyzyl kúreń jigit, leıtenant Ivan Nıkıtın. Osy eni jigittiń kóz aıasynda Shýra baqshadaǵy gúldeı qulpyryp óse bastady. Mashınka basýdy úırendi. Alǵashqy kezdegideı emes, qyz qylyq shyǵardy., Jigitterdiń kózi túse bastaǵanyn sezip, solardyń yqylasyna, kóz qarasyna laıyq bolaıynshy degendeı kishipeıil, ádepti, sonymen qatar azdap oınaqylaý da bop kórinetin. Sylańdap erkin júretin boldy. Onsyz da qaımaǵy buzylmaǵan sútteı reńdi qyz ásem bop ketti.

Betpe-bet kelip, bir-birine qarsy barmasa da ishten arbasqan eki jigit, qaıtkende de qyzǵa unaýǵa, kóz qıyǵyna ilinýge úmitker edi. Qyz syryn, onyń bul eki jigit jaıly oıyn óz basym uǵa almadym. Ómirdi az kórgen jas qyzdyń bilikti qalaýy da bolmas. Nemese ózi týyp-ósken jerinde súıgen jigiti de bar shyǵar, onyń maıdan shebinde júrýi de múmkin. Jas kezdiń úırenisken dosy bolsa, myna eki jigittiń dámesi bos ta bolar.

Er adamǵa qaraǵan shaqta áıel kózi de qyraǵy, alǵyr keledi. Bul ekeýine ol da synmen qaraýy kádik. Túrge, tulǵaǵa kelse Aleksandr uzyn boıly, symbatty jigit. Ivan myqyr, tapal kelgen. Qoıannyń kójegi tárizdi baqa, montıǵan semiz.

Ekeýi de jas, úılenbegen. Kim bilsin, kimdi súıerin? Biraq Shýra syr bermeı, ol ekeýine de biz sıaqty qarap, bárimizge birdeı qaryndas bop júre berdi. Qyzdyń bul qylyǵy kimge bolsa da unap-aq edi.

Maıdan qysy, ólim men ómir, ot pen oq arpalysynda ótken qarly qys kóktemgi altyn kúrek soqqan kezdegi el-sel bop erigen qardaı tez ótti. Kóktemgi shabýyl kezinde bizdiń dıvızıa Lovat ózeninen ótip, arǵy betke, alǵa qaraı kóp jyljyp baryp bekindi. Aǵash úı, jerkepeden kespeltek, janylmaǵan jýan aǵashtardan jasalǵan úılerden shyǵyp, shtab toǵaı arasyna, palatkaǵa ornady. Endi kezekti shabýyl saǵattaryn kútýdemiz. Osyndaı bir tolastaý kezinde komdıv shtabty aralady. Ony-muny jumysty, jatatyn jáne jumys ornyn retke keltirip, shala búlindik te qaldyq.

General-maıor Chernıgovtyń bizge komandır bop kelgenine jylǵa jaqyn. Sodan beri onyń ádeti, minezi edáýir-aq tanysty. Otyz besten jańa ǵana asqan jas general symbatty da, aıbyndy da adam. Qoıý qara qasty, qyzyl júzdi, nasat kelgen, ıyǵy tik, denesi tolyq ta shymyr, az sózben aıtsam, kórse kóz toıatyndaı kisi bolatyn. Aldynda talaı ret bolǵanym bar. Keıde kúlip, keıde túnerip, keıde jekip, keıde menmensip osqyryna qabyldaıtyn. Osylaryna qaraǵanda ol maǵan dórekileý, turaqty minezi joq, kóńili kelse kóldeı, kóńili kelmese shóldeı, alyp qashpa, urma adam bop kórinetin. Meniń osy dolbarymdy basqalardyń aıtqany da rastaıtyn. Ol ózimshil, ózgeniń pikirimen sanaspaıtyn, ózi bilse de, bilmese de, ózimdiki durys deıtin, órkókirek, minezsiz kisi dep árkimder-aq aıtyp júrdi. Ásirese, ol kórseqyzarlaý adam bolatyn.

Ol júzi manaýrap, beti qyzara bórtip, operatıvtik bólimniń jaıyna kirip keldi. Bárimiz bir kisideı ornymyzdan turdyq. Maıor Matveev qalbaqtap, jaǵdaıdy baıandap jatyr. «Bárin bilem, bári túsinikti» degendeı, shyn sózin salǵyrt tyńdap, bárimizdi bastan-aıaq bir sholyp ótti. Dybys shyǵarmaı, qalshıyp biz turmyz. Bir kezde basyn tómen sap, álde ne oılaǵandaı bolyp, basyn keksheń etkizip kóterip aldy da:

— Osy sender kimsińder? — dedi.

Ne aıtarymyzdy bilmedik, óıtkeni ne surap turǵany túsiniksiz edi.

— Sender kimsińder? — dedi aldymen jan-jaǵyna, odan soń árqaısymyzǵa sespen tiktene qarap.

— Suraýyńyzdy qalaı túsinýge bolady, joldas general-maıor? — dedi Alekseı Drobchınskıı.

Komdıv oǵan bajyraıa qarap:

— Únińdi óshir! — dep zekip tastady da artynsha, qasyna jaqyndaı túsip, — káni, qaıta sura, ne dediń, óziń kimsiń, kimmen sóılesip turǵanyńdy bilesiń be? Qara mynanyń batylyn, kimmin men? Káni qaıta sura!

— Suraýyńyzdy qalaı túsinýge bolady, joldas general-maıor?

— Nadan! — dedi ol, — óı, gvardıa maıory Matveev, mynadaı betimen ketken nadandy nege úıretpeısiń!

Maıor úndemeı, sasqalaqtap qaldy.

— Sen, — dedi ol Alekseıdiń keýdesine saýsaǵymen túrtip, — sen nadan bolmasań, «joldas gvardıa general-maıory, komdıv» dep sóıler ediń. General-maıor, general-maıor, tapqan ekensiń, ásheıin jaı generaldy. Álde sen meniń komdıv ekendigimdi de bilmeıtin shyǵarsyń!

— Joldas komdıv, gvardıa general-maıory, sizdiń álgi suraýyńyzdy qalaı túsinýge bolady? — dedi Shelestov.

— Mine, mine, biletin adam. Osylaı deý kerek. Gvardıa kapıtany Shelestovqa, úlken komandırmen qalaı sóılesýdi jaqsy bilgeni úshin alǵys jarıalaımyn.

— Men Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Durys, gvardıa kapıtany, al men senderden kimsińder dep surap turmyn.

— Biz Sovet Armıasynyń ofıserlerimiz.

— Taǵy kimsińder?

— Panfılovshylarmyz.

Komdıvtiń maılaǵan bıdaıdaı jyp-jyltyr qyzyl kúreń óńi buzylyp, beti oqys jybyrlap ketti. Eki qolyn artyna ustap, ersili-qarsyly júrip baryp, qaıta toqtady.

— Al kázir panfılovshy ekensińder, endi qashan chernıgovshy bolasyńdar?

Biz bir-birimizge kóz qıyǵymen ǵana qarap, únsiz qaldyq. Artynsha, Alekseı oń jaǵynda turǵan meni shyntaǵymen túrtip qap, «mynaý mas emes pe» dep kúńk ete tústi. Sybysty estip, basyn biz jaqqa buryp, bajyraıa qarady.

— Nege úndemeısińder? — dedi álden soń.

— Joldas komdıv, gvardıa general-maıory, bizdiń aramyzda kázirdiń ózinde chernıgovshylar bar. Myna leıtenant Nıkıtın, bul dıvızıaǵa sizdiń kezińizde kelgen, bul chernıgovshy! — dedi kapıtan Shelestov.

Jańa ǵana ózi alǵys jarıalaǵan kapıtanǵa ejireıip, ashýly qarady.

— Sen de nadan ekensiń ǵoı, alǵysymdy qaıtyp aldym! Sender, burynǵy eski gvardıashylar ózderińdi basqalardan bólip, Panfılovshy ataıdy ekensińder.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin! — dedi kapıtan.

— Ne dediń?

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Nadan.

— Joldas komdıv, gvardıa general-maıory, siz ne deseńiz de, alǵys aıtsańyz da, aıtpasańyz da, báribir men Sovet Odaǵyna qyzmet etemin.

Bireýler myrs etip kúlip te jiberdi. General surlanyp ketti.

— Gvardıa maıory Matveev, myna nadanyńdy úıret, úırenbese, pogonyn sypyryp al da, alǵy shepke soldat etip jiber!

Komdıv ishke kirgen kezde plash-palatkamen bólingen shırmanyń ishinde tyq-tyq mashınka basyp otyrǵan eki áıel dybysyn shyǵarmaı, jym bolǵan. General solaı qaraı bardy da, qorshaýdy julqyp, qolymen kóterip qaldy. Eki áıel buıyǵyp otyrǵan jerinen atyp-atyp turdy.

— Oho, joldas maıor, myna jerden kádimgi garem jasap qoıypsyń ǵoı!

— Mashınıstkalar ǵoı, joldas komdıv, gvardıa general-maıory!

— Bular nege jaı azamattarsha kıingen? Myna bir báısheshekteı qyp-qyzyl, sary shashty qyzdy qaıdan aldyń?

— Myna kisi aýrýshań, gospıtálge kete qalǵandaı bolsa, mashınıstkasyz qalamyz ba dep, oqýshy-úırenýshi etip aldyq.

— Maǵan nege aıtpaısyń, maǵan nege kórsetpeısiń, álde menen jasyrdyń ba? Meniń kózim qyraǵy kóz. Bolmaıdy munyń.

Matveev kúmiljip úndemeı qaldy. Barynsha aq kóńil, kishipeıil kári maıor komdıv sóziniń qaljyń-shyńyn bile almaı qysyldy.

— Bir jolǵa keshiremin. Qyzyń súıkimdi eken, sol úshin keshiremin! Myna nadandaryńdy jóndep úıret! — Jan-jaǵyna qarady da, Shýranyń qasyna jaqyn baryp, — atyń kim? — dedi.

— Shýra! — dedi jerge qarap, aqyryn ǵana.

— Shýra de, durys! — dep qyzǵa az-kem oılana qarady da, artynsha jas jemtigin kórgen qyransha suqtandy. Kózi oınaqshyp, álgi kezdegi ashýyn da umytyp ketti.

Basqalardy bilmedim, óz basym Shýrany aıap kettim. Qyz qysylyp, tómen qaraı berdi. Ol uıalǵan saıyn general jaınańdap, elire sóıledi:

— Basyńdy kóter, maǵan týra qara, Shýra, myna kapıtan Shelestov sıaqty nadandar saǵan tıisýshi bolmasyn, bir nárse dese maǵan aıt! Jazasyn beremin. Maıor, dıvızıa tiginshisine aıt, men aıtty de, buıryq te buǵan, Shýraǵa shaqtap, ózine laıyq áskerı kıim tigip beretin bolsyn! Búgin aıt, búgin jetkiz buıryqty.

Áli de bolsa ketkisi kelmegendeı, nemese, álde nesin umytyp, endi esine túsire almaı turǵan adamsha shıyrshyq atyp, aınalsoqtap biraz turdy. Meniń aram oıymdy mynalar baıqap turǵan joq pa eken degendeı, árqaısymyzdyń júzimizge barlaı qarap ótti.

General shyǵyp ketti. Óliktiń basynda qaraýylǵa turǵandaı bárimiz melshıip turdyq ta qaldyq. Qaraımyn, ásirese, Prokofev pen Nıkıtınde óń-tús joq, ekeýi de esinen adasyp qalǵan adam tárizdi. Álden ýaqytta maıor:

— Neǵyp tursyńdar, jumystaryńdy isteńder, otyryńdar, joldas leıtenant Dosov, sen Shýrany tiginshige ertip bar, generaldyń buıryǵyn aıt! — dedi. — Shýra, sen qalqam, kıin, tiginshige barasyń.

Qyz barǵysy kelmegendeı, qorshaýdyń ar jaǵynda uzaq kıindi. Ádemi óńi buzylyp, álden ýaqytta shyǵyp, maǵan qarady,

— Shýrochka, kettik! — dedim.

Shýra men atshym Sorokındi ertip, at baılaýly turǵan jerge keldim, eki atty erttettim. Qyz ekeýmiz jolǵa shyqtyq. Derevnányń qyzy emes pe, Shýra atpen júre biledi eken, shabýyl kezinde edáýir artta qalǵan tiginshiler masterskoıyna kep, generaldyń buıryǵyn aıttym.

Basy qasqa bop qalǵan, qoıý qasty, uzyn muryn, kekseleý kisi ezýindegi kúlkisin jımastan, maǵan bir, Shýraǵa bir qarap, buıryqty kúle tyńdady. Meni shyǵaryp jiberdi de, kıim pishti. Keshtetip, Shýra ekeýmiz shtabqa qaıttyq.

Shýra sóılempaz emes-ti. Degenmen ol jol-jónekeı óziniń ómirin aıtty. Úninde bir muń bardaı kórindi... Bireýdiń jalǵyz qyzy bop ósipti. Ákesi soǵysqa deıin Lıhoslavl túbindegi bir derevnáda kolhoz predsedateli bolǵan. Soǵys bastalǵan kúni-aq maıdanǵa ketken. Sheshesi qalaǵa kelgende, bombylaý kezinde qaıtys bolǵan. Biraz ýaqyt jaqyn apasynyń qolynda turyp, keıin Matveev ony mashınıstkaǵa úırenýshi etip alǵan.

Jas qyzdyń bar tarıhy osy eken. Osyny aıtqan kezde úni muńdy, qaıǵyly shyqqanmen, «men baqytsyz janmyn» degen sóz aýzynan shyqpady. Qaıta «bul kimniń basynda joq» degendeı:

— Bizdiń shaqtyń úlesine tıgen nárse osy ǵana bolsa, ony da kórip kelemiz, — dedi.

Kóńilsiz kele jatqan, ómirin aıtyp, muńǵa batqan jas qyzdyń oıyn basqa jaqqa, ómir men úmit jolyna burǵym kep, ázildeı sóıledim.

— Shýrochka, shynyńdy aıtshy, kimdi súıesiń?

— Onyń sizge keregi ne, kimdi bolǵanda da, áıteýir sizdi emes.

— Ony aıtpasań da bilemin. Saná men Vanányń qaısysyn unatasyń degenim ǵoı?

— Olaryńyz kim edi?

— Bilmeıtin shyǵarsyń, Aleksandr Prokofev pen Ivan Nıkıtın she?

— Á, solar ma edi, onyń ekeýi de jaqsy. Siz de jaqsysyz.

— Bul jalpy sóz ǵoı.

— Endi ne deıin.

— Kimdi súıesiń?

— Ol týraly oılanǵan emespin.

Jol ústindegi az áńgime osymen bitti. Biraq bul ázil, janǵa jaıly soǵatyn jeńil kúlki kópke barǵan joq.

Arada eki kún ótken soń, túski astan soń Shýrany general shaqyrtyp jatyr degen habar estidik. Tóbemizden jaı túskendeı nemese jańa ǵana shtabqa bomba túsip, sodan bárimiz kontýzıa bop qalǵan jandaı kózimiz baqyraıyp, bir-birimizge qarap, ún-túnsiz qatyp qappyz. Ásirese, keskindi, kózi otty, oraq muryn, symbatty Aleksandrdyń óńi qashyp, júzi ońǵan shúberekteı bop-boz bop ketti. Men budan buryn osy ekeýiniń Nıkıtın men Prokofevtiń qaısysy qyzdy shyn jaqsy kóredi eken dep, dal bolýshy edim. Búgin, álgi bir habardan keıin baıqadym. Aleksandr qatty ózgerip ketti. Otyrǵan jerinen áreń qozǵalyp, qoly dirildep, qaıta-qaıta shylym shegip, ne qylaryn bilmeı qaldy. Ol generaldyń shaqyrýyna bara jatqan qyzǵa álde ne aıtqysy kelgendeı, mashınıstkalar qasyna áldeneshe ret baryp, oqtala-oqtala keıin qaıtty.

— Shýrochka, shaqyrǵansyn barǵan durys, general kóp kúttirgendi jaqtyrmaıdy, tez bar, — degen Matveevtiń jińishke daýsy shyqty.

Prokofev oǵan sustana, ala kózimen ata qarady. Kári maıor oǵan zer salmady.

Qyz súıretilip esikten shyqty. Áldekimniń aýyr kúrsingeni estildi. Kókpeńbek kók ala tútinniń ishinde óńi qýaryp, qoly dirildep, ústi-ústine shylym tartyp Prokofev otyr. Men onyń ashýly, yzaǵa býlyǵyp otyrǵanyn kóz qıyǵymmen ǵana baıqap otyrmyn. Ol shylymyn soryp, qozǵala berdi de, keýdesin qars aıyryp, jaryp shyqqandaı etip: «Sobaka» dedi.

Bul sózdi kimge aıttyń, nege aıttyń dep eshkim suraǵan joq. Bári de ishteı uǵyp otyrǵan tárizdi. Jalǵyz ǵana osy sózdi maǵan aıtqan joq pa eken degendeı Matveev qana qýystana qarady, jigittiń júzinen «seniń qolyńda turǵan ne bar» degen sózdi oqyǵandaı boldy. Soǵan jaýap retinde:

— Qaıtesiń, solaı bolǵansyn solaı bolady da, — dep eki qolyn eki jaqqa jaıyp, tómen qarady.

Buǵan da eshkim ún qatpady.

Eki beti narttaı qyzaryp, sazarǵan boıy myńq, etpeı Nıkıtın otyr, torǵa jańa ǵana túsken jolbarystaı býlyǵyp Prokofev júr. Álde bolsa birdeńeniń artyn kútip, ol bolmasa ózin-ózi qurban ete salatyndaı asaý da, ashýly da edi. Er jigitte shyn súıispenshilik baryn men aqaýsyz uqtym.

Az ýaqyt kópteı kórindi. Biz Shýranyń qaıtyp oralýyn kúttik. Ol kelmedi, kóp keshikti. Nıkıtınniń emes, Prokofevtiń kúızelisine ortaq bop, ishteı túıilip men qaldym. Oılap otyrmyn. Esime maıordyń sonaý bir kezde bárimizge aıtqan aqyldy, ákelik sózi tústi. Ortamyzǵa ap, bárimiz birdeı mápelep ósirgen báısheshek, orys ormanynda ósken hosh ıisti ásem gúl edi Shýra. Endi ne boldy eken, abaısyzda aıaqqa basylǵan ásem gúl uıpalaqtanyp, sabaǵynan úzilip túskendeı kórdim.

Kesh túsip, qarańǵy bolǵanda Shýra keldi. Júzi qýań tartyp, qýǵyn kórgen asaýdaı eki tanaýy qýsyrylyp ketken eken. Ol eshqaısymyzǵa qaramaýǵa tyrysyp, júzin tómen sap, shırma ishine enip ketti. Degenmen Shýra men Aleksandrdyń kóz qıyǵy bir sátke kezdesip te qaldy. Qyz kózi shydaı almaı tez taıdy. Jigit kezinde suraý, kúdik qap qoıdy. Meniń esime grek fılosoftarynyń «Adamdy betinen qarap taný» jaıly belgili ǵylymy tústi. Artynsha arap oqymystysy Ibn Hazymnyń «kez — degen adam janynyń senimdi barlaýshysy, jarqyraǵan aınasy...» degen qaǵıdasy oıǵa taǵy keldi. Shýra kózi óz aıybyn aıtyp ketkendeı bop kórindi. Osy sátte meniń júregim Prokofevtiń júregimen qosylyp ketkendeı bir sát yrshyp tústi. Kir-kir gazet qaǵazyna jýan etip, mahorka oradym da, tóńiregimdi kók ala tútinge kómip, ashshy temekiniń tútinin juta berdim. Shýranyń álgi bir sáttegi bárimizden jasyryp, tek Aleksandrǵa ǵana tastap ótken kóz qıyǵyn esime qaıta aldym. Áıel kóziniń nury da, sıqyry da mol bola ma dep qaldym.

Prokofev burynǵydan da beter sabyrsyzdanyp otyr eken. Álden ýaqytta shylymyn jerge laqtyryp tastady da, qolyna qalam, qaǵaz ap, saýsaǵy oqys dirildep, asyǵys jaza bastady.

«Dıvızıa shtabynyń bastyǵyna

aǵa leıtenant Prokofevten

RAPORT

Shtabta isteýim jetti, endi munda otyra almaımyn, kim etip jiberseńiz de, alǵy shepke jiberýińizdi ótinemin!»

Ol jazǵan qaǵazyn aldy da, palatkadan asyǵys shyǵyp ketti.

Azdan soń qaıta kep, zattaryn qapshyǵyna salyp, eshkimmen qoshtaspastan syrtqa bettedi. Bárimiz artynan qarap qaldyq.

Budan soń men ony kórgenim joq. On toǵyzynshy polkta, Baýyrjan Momyshulynyń qaraýynda eken dep estidim. Al Shýra bolsa, áıeldiń aty áıel emes pe, burynǵydaı kórkem, dalanyń báısheshegi bop kórinbegenmen, kóp ortasyndaǵy jalǵyz gúl bop qala berdi. Qaıta túlep, tamyryna salqyn sý búrikkendeı túrlene, qulpyra tústi. Osylaısha qulpyrǵan saıyn, sylanyp, boıanǵan saıyn ol maǵan báısheshek emes, kádimgi sary shashty, jalpaq, sary áıel bop kórinetin. Nege ekenin kim bilsin, dalanyń al qyzyl báısheshegi kóz aldymnan alystap, solǵyn tartyp sala berdi. Eger, osynda da bir zańdylyq bar ǵoı deıtin bolsaq, bul soǵystyń zańy ma edi, álde tabıǵattyń óz zańy ma edi? Ol arasyn óz basym aıta almaımyn.

14

Dıvızıa saıası bólimi mergenderdiń bir jetilik semınaryn ótkizdi. Oǵan ár polk, batalón, rotalardan eń táýir degen atqyshtar, mergen jigitter keldi. Shtabtaǵy ofıserler olardy atý tehnıkasyna, optıkaly qaraýyldy qalaı paıdalaný, jasyryný, qashyqtyqty kóz mólsherimen ajyrata bilýdi úıretti. Eń sońynda qalyń orman arasyndaǵy keń alańda mergenderdiń jarysy boldy. Onda neshe túrli nysanalardy atýdan aldyna jan salmaı shyqqan orta boıly, denesi qaǵylez, óńi juqa, aq sary jigit — Tóleý Ábdibekov edi. Bul soǵystan buryn ońtústiktegi ataqty «Pahtaaral» sovhozynda jumysshy bopty. Taramystaı qatty, shynyqqan kúshti qol nysanaǵa alǵanyn qalt jibermeı, eń kóp upaı jınady. Degenmen, júgirip bara jatqan nysanany atýdan ol eshqandaı upaı ala almaı qaldy. Jalǵyz Ábdibekov emes, jarysqa túskenderdiń kóbi-aq bul nysanany túsire almady. Kezek murty bar, keń jaýyryndy, úlken qara soldatqa tıdi.

Atqyshtar jarysyn ótkizýshi tóreshilerdiń biri Alekseı Drobchınskıı aýzyn qısaıtyp, bir ezýleı sóılep:

— Mergen Sabalaqov, ázirlen! — dep komanda berdi.

Otyrǵan toptyń ishinen keýdesi esikteı, jumyr deneli qara kisi turyp, atý shebine jaqyn keldi.

— Jat! — dep komanda berdi Drobchınskıı.

Soldat Sabalaqov dúrbili myltyǵyn kezenip, alǵa qarap jata qaldy. Aldyńǵy jaqtan keminde segiz-toǵyz júz metrden oıqastap, aı múıizdi «shubar buǵy» shyǵa keldi.

— Júgirip bara jatqan «buǵyny» at! — degen daýys shyqty.

Sabalaqov atyp saldy. Myltyqtyń zatvoryn qaıtaryp úlgergen joq, «buǵy» kórinbeı ketti.

— Mine, atys dep osyny aıtady! — dep Alekseı ornynan turyp jatty.

— Qaıtalasyn! — dep aıqaılady bireýler.

— Al qaıtalaıyq, ázirlen, soldat Sabalaqov! — dep qoıdy Alekseı. «Buǵyny» qazylǵan tereń ordyń ishimen bir joǵary, bir tómen túsirip, sekektete júgirip júrgen jaýyngerge telefonmen tapsyrma berip jatty. Ol óz jaǵynan álgi atystyń ondyqqa dál tıgenin habarlady.

— Qaıtalaımyz! — dep aıqaılady Alekseı telefonmen.

Bárimiz qaıtadan atys shebine jaqyn keldik. Burynǵydaı aqjarqyn emes qabaǵyn túıińkirep, oıly keskinmen myltyǵyn qaraýylda turǵan jaýyngershe oń qolyna qysa ustap, Sabalaqov ta jaqyn keldi. Maǵan eńkeıe túsip, qulaǵyma aýzyn taqap:

— Jatyp atsa, oǵan kim bolsa sol tıgizýi múmkin ǵoı, tizerlep atyp kórsem qaıtedi? — dedi.

Men Alekseıge osyny aıtqym kep oqtaldym da, toqtaı qaldym.

— Aldymen álgini qaıtalaı berińiz.

Myltyq gúrs ete tústi. «Buǵy» joq bop ketti.

— Durys!.. — dedi kórip turǵan kóp.

— Durys... — dedi Nálqara da, mańdaıynyń shyp ete túsken monshaqtaı móldir, gúldiń japyraǵyna túsken shyq tárizdi terin súrtip.

Shtab ofıserleri soldat Nálqara Sabalaqovtyń atqyshtyǵyna tań bolyp, ony qorshap aldy. Árqaısysy bilgisi kelgen jaıyn táptishtep surap ta jatyr. Kári soldat sasqalaqtap emes, árqaısysyna asyqpaı, bir-eki aýyz sózben ǵana jaýap berdi. Kóbine, buryn ańshy, edáýir-aq mergen atanǵanyn aıtty.

Bul kúni soldat Tóleý Ábdibekov pen soldat Nálqara Sabalaqov kózge úzdik tústi.

Tús kezinde úzilis boldy. Orman arasynda otyryp jegen tary botqa dúnıedegi eń bir tátti taǵamdaı bop kórinedi. Býy burqyrap aldyna kelgende eń aldymen eki-úsh ret jutynyp, silekeıińdi jutasyń. Odan soń maıly sókteı sylqyldap, ózi kete beredi.

Eski tanysym Nálqaramen birge otyrdym. Soldat kóńildi. Adam balasy qyzyq qoı. Búgingi jeńis, kóptiń oǵan túsken nazary men yqylasy soldat mereıin kóterip ketken. Ózine-ózi rıza bop, júzi janyp, kóńili ósip otyr. Ótken-ketkennen áńgime qozǵap, jelpinip te alǵysy bar-aý! Biraq, oǵan men yńǵaı kórsete qoımadym. Óıtkeni jer tar, ýaqyt joq. Az úzilisten sóz jarys qaıta bastalmaq. Shtabtan kelgen baılanysshy «búgin jarysty bitirsin» degen buıryq ákep ketti.

— Po mestam! — dep bas tóreshi buıryq berdi.

Men Drobchınskııdiń qulaǵyna sybyrlap, soldat Sabalaqovtyń ótinishin aıtyp ta úlgirdim.

— Tizerlep atý — bizdiń programmamyzda bolatyn. Biraq oǵan ázir eshkim joq bolar dep qospaǵanbyz. Ondaı jeke ótinishti oryndaýǵa bolady.

— Joldastar! — dep aıqaılady Alekseı, erini maıǵa pisirgen juqa shelpekteı maıysyp. — Shapshań atý jarysyna kirispes buryn júgirip bara jatqan nysanany túregep turyp, tizerlep turyp atatyn talapkerler bar ma? Ondaılar bolsa, eki adym alǵa shyqsyn.

Alǵa Sabalaqov pen Ábdibekovten basqa eshkim shyqpady. Eki mergen jarysqa tústi. Júgirip bara jatqan nysanany atýǵa Tóleýden Nálqara sheber eken. Nálqara tizerlep te, túregep te nysanany eki-ekiden tórt ret atyp túsirdi. Tóleý Nálqaraǵa qaraǵanda áldeqaıda kishi. Sodan ba, bilmedim, «jol aǵanyki» degendeı óz kezegin atpaı turyp qaldy. Osy meni kóre almaı turǵan joq pa eken degen kúdikke tirelgendeı Sabalaqov yńǵaısyzdana berdi. Artynsha sóz de taýyp ketti bilem.

— Tóleýjan, sen maǵan jol bermeı-aq qoı. Jarystyń aty jarys. «Kúsh atasyn tanymas» deımiz. Meni qurmettemeı-aq ata ber. Men osy atqyshtyq ónerdi soǵys bolady, sonda senimen toǵaı arasynda kezdesip, kúsh synasamyn dep úırendi deımisiń. Kezinde qatardan qalmaı, birden artyq, birden kem bolmaqqa úırengem. Ónerdi úıren de jıren. Jigit ónerli bolsa abyroıly bolady dep úırengen edim.

— Joq, aǵa, sizge jol berip turǵanym joq. Shynymdy aıtsam, sizdeı ata almaımyn.

— Qalqam Tóleý, seniń onyńa senbeımin. Júzdep jaýdy qıratyp, búkil maıdanǵa aty shyqqan mergenniń onysyna ılanbaımyn.

Tóleýdiń jup-juqa óńi az-kem alaburtyp, qubyla tústi. Uıaty bar jas jigit ózinen góri kópti kórgen adamnyń baıqampazdyǵyn ishteı moıyndap qaldy. Degenmen, Nálqara jigittiń ishki tolqynyn seze qoıyp, izge túsken ákki ańshydaı taǵy da biraz jerge aparyp tastady.

— Sen bolsań, Tóleý, Osovıahım ázirlegen mergensiń. Demek, sen oqyǵansyń. Men ańshymyn. Ómirdiń ózi úıretken mergenimin. Túlkiniń qýlyǵyn izinen kórip úırengenmin. Sondaı-aq, jas mergendi de tez tanımyn, — dep qaldy Nálqara.

Bul ekeýiniń áńgimesin jarys kezegi úzip jiberdi, Tóleý shapshań atýdan birinshi oryn aldy. Qaǵilez jas jigittiń kózdeýine, zatvordy qaǵýyna, serippeni basýyna kóz ilespeıdi eken. Ekinshi Nálqara boldy. Bul Ábdibekovteı emes, óziniń ishki syryn jasyra almady.

— Mine, bul jerde jastyq qana emes, ónerdiń ózi jeńip tur. Qalqam Tóleýjan, men de pendemin. Qyzǵanyshym bar shyǵar. Biraq qansha kúndesem de sen bola almaımyn. Óner bar da dombaı bar, dolbaı bar da dáldik bar. Sondaı-aq jastyq bar da kárilik bar.

— Náleke, siz qaıda, kári emessiz ǵoı.

— Al saǵan qaraǵanda she. Men sendeı kezimde, shaýyp kele jatqan at ústinen qasqyr men túlkini baýdaı túsiretin edim...

«Artyq aıtyp qoıdym bilem» degendeı, Nálqaranyń qaraqoshqyl óńi kúreń tartyp ketti.

— Shal kisige maqtan da súıeý. Keshirińder, jigitter! — dep ózi de rahattana kúlip aldy.

Shtabqa keshtetip qaıttyq. Erteń árbir mergenge eki-ekiden komandır qosylyp, alǵy shepke, kádimgi soǵys shebine aýǵa shyqpaqpyz.

Saıası bólim bastyǵy orta boıly, myǵym deneli, tolyqsha kelgen maı bet, qyzyl jigit árbir ofıserge jeke-jeke tapsyrma, nusqaý berip jatty. Onyń qaıta-qaıta pysyqtaǵan sóziniń eń mańyzdysy mynaý boldy. «Qorǵanys shebinde turǵan ásker tek qorǵanýdy oılamaı, jaýdy oqtyn-oqtyn oıatyp, mazalaı bergeni jón. Biz munymen jaýdy psıhologıalyq jaǵynan eze túsemiz, ekinshiden, jaýdyń kúshin baıqap otyramyz. Úshinshiden, ózimizdiń qamsyz emes ár kezde daıyn ekenimizdi ańǵartamyz. Muny ásker tilinde «Belsendi qorǵanys» dep ataıdy. Osy belsendi qorǵanystyń bir túri jeke atqyshtardy alǵa, jeke atysqa shyǵaryp, jaýdyń kúshine zalal tıgize berý eken.

Jaýdyń alǵy shebine túnde baryp ornalaspaq bop, Nálqara, Alekseı úsheýmiz tún ortasy aýa alǵy shepke jol tarttyq, Joldy mergen soldattyń ózi jaqsy biledi eken. Qıyndyq kórmedik. Tań bozań bermeı-aq, alǵy shepke jeti-segiz júz metrdeı kep, shep qurdyq. Buryn qazylǵan tereń okoptyń ishine aǵash butaǵyn tósep, qarsy aldymyzǵa shyrshanyń qońyr kók butaqtaryn qalqalap aldyq.

Kádimgi Lovat ózenin aǵysyna qaraı eseptesek, biz oq jaq jaǵalaýynda, jaý sol jaq jaǵalaýynda. Ózen ataqty Elman kóline quıady. Bul soltústik-batysqa saıady. Ózenniń biz otyrǵan jaǵalaýy jaý bekingen jaǵadan bıikteý, jarqabaqtaý kórindi. Bul atqysh:mergen úshin de, onyń qımylyn baqylaýǵa kelgen komısıa — bizder úshin de asa qolaıly. Qolymyzǵa dúrbi ustap, Alekseı ekeýmiz mergenniń eki búıirinen otyrdyq.

— Bizden seskenbeı, durystap atyńyz! — dedim Nákeńe sybyrlap.

— Salyq joq qoı, áıteýir, — dep qoıady ol.

Ózi tym erkin. Keshe kúndizgi jarystardan keıin tipti rýhy, arýaǵy kóterilip ketken jan tárizdi mereıli.

Tóńirek jap-jaryq bop keledi. Ózenniń eki beti de tym-tyrys. Biz tárizdi aýǵa shyqqandar, kóp bolmasa da bar eken. Keshegi jarystan ótkenderdiń kóbi-aq, búgin osy ózenniń oń jaq jıegin jaǵalaı ár jerde-aq otyrǵan bolar. Alystan bireý gúrs etkizip qoıyp qaldy. Nysana bizge kóringen joq. Arǵy bette jaý okoptarynyń jalpy deńgeıi jatyr.

Jerden qazǵan bekinisterden murjalar kórinip tur. Bul qaqaǵan qys kezindegi pana. Kázir jerde qar jatqanmen, kóktem lebi ańqyp keledi.

— Al! — dep qaldy Nákeń bizge, eki jaǵyna kezek burylyp.

Qarsy aldymyzǵa jalt qaradyq. Okoptan shyǵyp, bir soldat kerilip, bizge jonyn berip tur. Myltyq tars etti. Jaý jalp ete tústi. Qolyn sozyp kerilgen boıy omyraýyn aıqara basyp, soldat jata berdi. Biz dúrbimen kórip otyrmyz. Qozǵalar emes. Nálqara bizge, biz oǵan qaraımyz.

— Birinshi nysana bolǵansyn turmastaı etip, kádimgi qaraqustan kózdep edim. Qalaı, ornynan qozǵalatyn syńaıy bar ma? — dep qoıady mergen.

Drobchınskıı ań-tań bop birese nysanaǵa, birese Nálqaraǵa jaltaqtaıdy.

Sálden soń bir-eki adamnyń basy ǵana. qyltyńdap, álgi ólikke tómennen qol sozyp, súıreleı bastady. Nálqara bizge eskertken de joq, álginiń birin basyp saldy. Qopań etip bardy da, joq boldy.

— Bul kúdikti, esepke almańdar, — dedi Sabalaqov.

— Bizdiń esep júrgizetinimizdi siz qaıdan bilesiz? — dedim.

— Eseptemegende neǵyp júrsińder?

— Álgi de óldi. Óıtkeni myna ólikke qol sozar eshkim joq. Jańaǵy ekeýdiń biri okoppen júgirip artqa ketti, — dedi Alekseı.

Ekinshi jaq búıirden, okopty jaǵalap, jaıbaraqattaý bireý shyǵa keldi. Bekinis tóńiregin sholyp júrgen komandır bolar-aý, álgi aldynda ólip jatqan eki soldatqa, mergen nysanaǵa alǵan jaıǵa qaraı qannen-qapersiz júrip kep, toqtaı qaldy. Sabalaqov basyp saldy. Álgi shaıqalaqtap, turyp-turyp bardy da, sylq ete tústi.

— Itke sol kerek! — dedi Alekseı jup-juqa ernin jymyra tistep.

Sáske túske deıin mergenniń esebi toǵyzǵa jetti. Drobchınskıı keshegi jarystaǵydan beter tań bop, Nálqaraǵa qaıta-qaıta qaraıdy. Sabalaqov bolsa sezbegen, ańǵarmaǵan adam bop, múlde zer salar emes.

— Aqsaqal, Nálqara! — dedi Alekseı álde ne aıtqysy kelip.

— Mynaýyń ne deıdi, janym-aý? — dep maǵan qarady.

— Sizdi «aqsaqal» dep, birdeńe aıtqysy kep tur ǵoı.

— Aıtsa aıtsyn. Biraq meniń atym Nálqara emes qoı.

— Tili kelmeıdi ǵoı.

— Tili kelmese de, osy sózimen esime áldeneni túsirip jibergeni bar emes pe? Meniń áıelim meni naq osylaısha «Nálqara» dep ataıdy. Sony estimegeli de kóp ýaqyt ótti...

Nálqara toqtap qaldy. Onyń óńinen kóp syr túıýge bolarlyq edi.

Biz keshtetip qaıttyq. Jol-jónekeı Nálqaradan boztarlan jaıyn suradym.

— Aınalaıyn-aı, umytpaǵan ekensiń de.

Tershigen óńi áp-sátte kúreńdenip sala berdi. Áńgimeni birden bastamady. Alekseı alda, biz ekeýmiz sońynda, jaımen júrip kelemiz. Kún batýǵa jaqyn. Orman arasy ala kóleńke tartyp, kúndiz jipsigen qardyń beti qabyrshaqtanyp qata bastady. Qar betindegi qabyrshaq muz pyrt-pyrt synyp, áınek synyǵyndaı jylt-jylt ótedi. Júrip kelemiz. Nálqara sonaý bir kúni aıtqan áńgimesin jalǵap alǵan.

...Bir kezde qýanyshym, mereıim bolǵan boztarlan endi sorym boldy. Aýyldyń sholaq belsendileri, álgi Shalabek eń aldymen dikildep, atty kolhozdyń ortasyna sal deıdi. Meniń sózim bireý: kolhozdyń ortasyna qatynyńdy sal dese kóppen birge men de salam. Al atyńdy sal deseń, onyńa kónbeımin. Kolhoz bolmaımyn. Al, qolyńnan kelse kesip al meniń basymdy.

Qasaryp olar bolmady, siresip men turmyn. Arty nasyrǵa shapty. Shalabek belsendi, kádimgi ózimniń jamaǵaıynym, tapa-tal túste boztarlandy beldeýden sheship jetektep barady. Dalaǵa júgirdim.

— Áı, Shalabek, toqta ýájge keleıik.

— Ýájińdi uraıyn... — degeni bar emes pe.

Shydaı almaı, kózime qan tolyp ketti. Lashyqqa kirdim de, jalǵyz aýyz serippeli myltyqty aldym da:

— Áı, Shalabek, sen shala týǵan ediń. Áke-shesheń toqsan kún týmaqqa salyp asyraǵan, keregeniń basyna ilip qoıatyn. Seni sonda adam bolady eken degen jurt joq edi. Endi adam bopsyń, shash qoıypsyń. Shalabek belsendi atandyń. Atty ornyna ákep baılamasań bul kúniń qarań bolady.

Shalabektiń óńi buzylyp, degbiri qashyp ketti. Ózi usqynsyz neme, odan saıyn quty qashyp ketti.

— Áı, áı, Nálqara, óı, Nálqara, oınaǵandy bilmeısiń be? — dep, basy qaltańdap, qoly dirildep, boztarlandy beldeýge qaıta ákep tur.

— Kózime endigári kórinbe! Atyp tastaımyn!

Beldeýde osqyrynyp boztarlan tur. Shalabek ún-túnsiz ketip qaldy.

Munyń arty nemen tynar eken dep men qaldym. Nege ekeni belgisiz, júregim bir túrli loblýly. Osy beıjaılyqty jeńgen bilmese eken dep, ony-muny jumys istegen bop júrmin. Biraq jumysqa zaýqym joq. Bala kúnnen bergi qara kóriktiń qasyna áldeneshe ret baryp qaıttym. Kóriktiń birneshe jeri tesilgen. Ony jamaǵanmyn. Balǵa men qara tósti tot basqan. Peshke ot jaǵylmaǵaly qashan. Bári qańyrap tur. Osylardy kórgende kóńil shirkin qaıta qulazyp, baqytym degen usta dúkenim mynaý, jaqsy at mingen ne sánim dep te oılaımyn. Meniń jalǵyz atym túgil, osy attyń shyqqan tegi — keshegi Qonysbektiń on segiz myń jylqysy qaıda?

Búıregim búlkildep, sonda da bolsa mereıim — boztarlandy qımaımyn. İshim ashıdy. Kesh. Tósekte dóńbekship jatyrmyn. Uıyqtaı .almadym. Bir kezde daladan dúbir keldi. Atyp turyp, tysqa shyqtym. Qarasam, qasynda eki mılısıasy bar, Shalabek tur.

— Áı, Shalabek, munyńa jol bolsyn! — deppin.

— Atty alamyz!

— Almaısyńdar! — dep atty sheship, ústine erdi saldym da qarǵyp mindim. Qalta qarap tura qaldym.

— Tús aldymyzǵa! — dedi bireýi naganyna qolyn sap.

Baıqaımyn, syńaıy qatal. Amalsyz aldyna tústim. Basym myń-dyń. Ne istesem eken dep oılap kelem. Babatadan uzap, anaý álgi Qapshaǵaıdyń keń jazyǵyna túsken kezde mılısıanyń biri attan túsip, túzge otyrdy. Osy jerde bolmasa eshteńe shyqpas degen oı keldi. Jalma-jan mılısıanyń attaǵysyn jelkeden bir qoıyp attan qalpaqtaı ushyrdym da jónele berdim. Baj-baj etip Shalabek qaldy. Qapshaǵaıdan Shıli ózeniniń aıaǵyndaǵy Qaratastyń órine qaraı qasqaıa tarttym. Artymnan bireý «toqta, toqta!» dep, shaýyp keledi. Men uzaı berdim. Qaratastyń qyrqasyna shyqqansyn, saryqobylatyp, qaıtadan Babataǵa tarttym. Úıge kep myltyǵymdy aldym. Áıelim qaıda barasyńdap shylaýyma oraldy.

— Shalabektiń túrmesinde shirigenshe keń dalada qańǵyp ólem.

Áıelim ebil-debil bop jylap, senen qalmaımyn dedi, kelip turamyn dep áreń qaldyrdym. Qarýlanyp aldym da, Qarataýdyń kók jonyna tarttym. Máseleniń ańdysyn ańdap, taýda birneshe kún júrdim. Ań qaqtym. Sonda da bolsa ishim pysty. Tún jamylyp Babataǵa, ondaǵy úıime keldim. Kelsem, áıelim ólik sıaqty tósek tartyp jatyr. Bir jasqa tolmaǵan jalǵyz ulym shyr-shyr etip, esi ketip, tańdaıy qurǵap, kózi alaq-julaq etedi. Janym shyǵyp ketti bilem, Esim joq, qarasha úıdiń bosaǵasyna áreń súıenip tura berippin.

— Sorly-aý, anaý bala óldi ǵoı, — degen áıelimniń sandyraǵy aralas, álsiz daýsy shyqty.

Balamdy qolyma alyp, aýzyna sý tamyzdym. Jylaı-jylaı tamaǵy qurǵaǵan, álsiregen bala tańdaıyna dym tıgende talyqsyp ketkendeı boldy, Balamdy baýyryma basyp, es bilgeli birinshi ret bolar, óksip-óksip, ystyq jasymdy tóktim. Baıqamappyn, jasym balamnyń betine tamypty. Kóz alamaıyna úıirilip qapty.

Basyn kótere bergenimde jas jıyndysy sorǵalap ezýine quıyldy, qol oramalmen súrtip úlgermedim. Balam balapan tárizdi aýzyn ashyp, jas tamshylaryn jutyp jiberdi. Ákeniń kermek dámdi ashshy terine tushyrqandy bilem, kózin ashpaı, qabaǵyn túıip qoıdy.

Bala sharshap, talyqsyp uıyqtady.

Áıelime jaqyn kep jaı suradym. Men ony aýyryp qalǵan eken desem, ústi-basynda saý-tamtyq jer joq. Kók ala qoıdaı etip sabaǵan.

— Buǵan ne boldy?

— Osy. Álgi shala týǵan týysyń sabady.

— Ne qylmaısyń deıdi?

— Baıyńdy tap, atty ákelsin, — deıdi.

Bári belgili boldy. Endi tek ne isteý kerek. Osyny oıladym. Baqyr basym sharadaı boldy.

Ol kezde tym asaý, doń minezdi bolatynmyn. Balam men áıelimdi syrtqa shyǵaryp aldym da, úıdegi barlyq, ilip alar zatty ortaǵa úıip ot qoıdym. Usta dúkenime kelip, ondaǵylardy, kádimgi qara kórikten bastap bárin jınadym da ot qoıdym. Balam men áıelimdi aldyma mingizip, tún jamylyp, Qarataýǵa qaraı jol tarttym.

Artyma qaradym. Tili súp-súıir bop qyzyl jalyn alystan kórindi. Basqa dúnıem emes, kórigim, baqytym men mereıim bolǵan qyryq jamaýly qara kórigim esime túskende sonaý ottyń ishinde meniń yrysym men arym birge janyp jatqandaı kórdim. Bir sát kóz aldym buldyrap, saǵym tartyp ketti.

Tań ata Ojardyń basyndaǵy tereń saıǵa kep bekindim. Osynda jarty aıdaı jattym. Áıelim men balam aıyǵyp, esin jıdy. Endi ne isteımin. Másele, mine osy.

Tyń tyńdap qaıtý úshin elge keldim. Aýyldaǵy eń shetki úıdi oıatyp, jaı suradym. Álgiler úreıli. Tili baılanyp qalǵan adam tárizdi, betime qaraı beredi.

— Oı, senderdi jyn soqqan ba? Sóıleseńdershi.

Betime senimsizdene, kúdikpen qaraıdy.

— Ne bolǵan senderge, meni tanymaı otyrsyńdar ma, men Nálqaramyn ǵoı, deımin.

Betime qarap yrjıyp kúledi.

— Men jaıly el arasynda ne bar? — dedim.

— Eshteńe joq, ıe, seni...

— Aıtsaıshy, meni...

— Seni banda boldy, adam óltiredi, el tonaıdy degendi estigensin, qorqyp otyrmyz.

Bulardyń meni kórgende esten tanyp qalǵan jaıyn endi uqtym. Kúldim. Kúlmegende qolymnan ne keledi. Bular meniń aıtqanyma ılana ma!

— Men banda-sandany bilmeımin. Kisi óltirý qolymnan kelip tursa da, áli bir urttam qan tókken emespin. Men kádimgi Nálqaramyn. — Ózim kúlip qoıam. Osy ras aıtyp otyr ma degendeı álgi úıdegiler maǵan ań-tań bop qaraıdy, — Tanymaı otyrsyńdar ma, men usta Nálqaramyn, Sabalaq ustanyń artynda qalǵan jalǵyzymyn.

— Kórip otyrmyz. Sen Nálqarasyń, Al Shalabek týysyń úıimizge kelip-ketkenińdi bilse, bizdi anaý Kóktóbeniń basyna shyǵaryp, tirideı asady.

Sol túni qaıtyp mekenime keldim. Alakeýimde joq qarap júrgen el adamyna taǵy jolyqtym. Meni kórip ol da shoshyp ketti. Jaı suradym, jaıymdy aıttym.

— Eń aldymen, — dedi ol, — bir mılısıoner men Shalabekti óltirip qashypty dedi. Sonan soń ol ótirik boldy. Endi ol el tonaıdy, adam óltiredi, urlyq isteıdi degendi shyǵardy. Kimge, qaısysyna nanardy bilmeımiz. Arteldiń qosqa jegip júrgen eki aty joǵaldy. Nálqaranyń bandasy aıdap ketken bolar, izdemeı-aq qoı degender boldy. Óziń aldymnan kezdestiń. Jaqsy boldy. Káne, aıtshy.

— Nálqaranyń bandasy degen qatyny men balasy. Ózi men boztarlan at. Senseń de, senbeseń de osy.

Biz ajyrap kettik. Men bul óńirde, keshe ǵana boztarlandy dúbirletip, báıge qosqan jerde, ákem Sabalaqtyń, ózimniń kindik qanym tamǵan jerde maǵan oryn joǵyn sezdim. Jasyryn qosyma kelip, keshte jolǵa shyqtym. Úsh-tórt kún túndeletip, áıelimdi, balamdy Túlkibastan ári asyryp, qalyń taýǵa aparyp tastadym da, qaıta oraldym. Ondaǵy oıym, aqyr jaman atym shyqqan eken, eń bolmasa Shalabekten áıelim men balamnyń kegin alyp keteıin degen túıindeý edi.

Úshbasta jatamyn. Túndeletip, Sholaqtan Babataǵa shyǵatyn joldy, Qyzyltastyń aıaǵynan tosamyn. Bul Shalabektiń júretin joly. Eki kún tostym. Eshkim kelmedi. Úshinshi kúni túnde tórt salt atty dúbirlep, jortyp keledi eken. Boztarlandy jalposhtap, ózim betimdi tańyp alǵam.

Qaraımyn, bireýi — Shalabek. Qudaı tilekti berdi dedim. Alǵa oq boıy jiberip, artynan tura shaptym. Qapelimde ne isterin bilmeı, ańyra qaldy, Aı-shaı joq, topqa aralasyp kettim. Atta japalaqsha jarbıyp otyrǵan Shalabekti qańbaqsha kóterip, ilip aldym da, alǵa túsip, órge qaraı tarta berdim, ne bolǵanyn bilmeı, tili baılanyp qalǵan adamsha, pys-pys etip, aldymda Shalabek jatyr. Úsh atty da meniń kim ekenimdi bilmese de, tasyrlatyp, sońymnan shaýyp keledi.

— Bul kim?

— Bul qaısyń?

— Aıtpasań atamyn!

Osylaısha úsheýi kezek-kezek aıqaılaıdy.

Shalabekke de til bitti bilem, bir kezde:

— Oı-baı, óldim! — dep aıqaı saldy.

Bala kúninen bilem, albastynyń daýysy sondaı ashshy, shińkildek.

— Óshir únińdi! — dedim.

Meni tanyp qaldy.

— Oı-baı, mynaý bandıt, Nálqara!

Daýysy ashshy, qulaǵymdy jaryp barady. Daýysty qulaǵy shalyp qalsa kerek, bireýi qarańǵyny gýletip, myltyq ata bastady. Bir oq zýyldap, bastan asyp ketti. Maǵan da jan kerek, Shalabekti myqtap turyp, alqymnan bir syqtym da, shaýyp kele jatqan at ústinen kókparsha laqtyryp tastadym. Qýǵynshylar soǵan úımelep qala berdi. Men uzaı tústim. Babataǵa jetip, Úshbasqa qaraı burylǵanda qýǵynshylardyń dúbiri qaıta estildi. Qýyp keledi eken. Jonǵa shyǵyp alsam jetkizbespin dep kelem. Eldiń mańdaıyna ustap otyrǵan kileń júırigin tartyp mingen qýlar emes pe, ekeýi ókshelep qalmaı keledi.

Tań bozara tústi. Kósegeniń kók jonyna jetkensin, boztarlan baıaǵysha kósilip sala berdi. Artyma qarap qoıamyn. Bireýi qara kórim jerde, ekeýi ókshelep qalǵan. Ásirese, quıryǵyn kesken arbıǵan úlken qasqa atqa mingen bireýi oq boıy taqaý keledi.

— Atamyn, toqta!

Daýysy demigip áreń shyqty.

Men elemedim. Aramyz burynǵydan alshaqtaı tústi. Boztarlan babyna endi kelgen tárizdi. Tasy joq, kók dalada jeldeı esip keledi. Meniń endi uzap keterimdi sezdi bilem, gúrs etkizip basyp saldy. Boztarlan alǵa qaraı umtyla túsip, keýdesimen jer súzip, qalpaqtaı ushty. Domalap kettim. Moıynymda myltyǵym bar-dy. Jerde jatqan boıy myltyqty ala sap, álgi qasqa atty keýdeden basyp qaldym. Eki ret súrinip bardy da, omaqasyp ketti. Men saıǵa qaraı júgire jóneldim. Jańaǵy kópke deıin ornynan turmady. Men saıǵa túsip panaladym. Artynan anaý ekeýi keldi. Jyǵylǵanyn turǵyzyp aldy. Boztarlan men qasqa attyń óligi deńkıip jatyr. Ásirese, boztarlan ózime jaqyn jatyr, ókpesi demigip, júregi soǵyp jatyr. Anda-sanda basyn kóterip, oqyranady. Iesin izdeıdi. Mende es joq. Eki kózim álgi úsheýinde. Meni saıǵa túsip uzap ketti dep oılady ǵoı deımin. Jańaǵylar qannen-qapersiz, ólgen attyń tóńireginde qala berdi. Nemese, endi jaıaý adam qaıda barar deı me eken.

Maǵan da osy kezdi paıdalanyp qalǵan jón. Álgi saımen júgirip kettim. Saıdyń aıaǵy ózenge, jartasqa tireldi. Órmelep tasqa shyqtym da, jasyryndym. Alystan álgiler kórinip tur.

Sonymen ne basyńdy aýyrtaıyn. Álgiler baıaǵy saıǵa túsip, meni qýyp ketti. Bárin kórip jatyrmyn. Eki atty baýyzdap qasynda bireýi qaldy. Úshbastyń ózenin boılap, ekeýi joǵary ketti. Men keıin qaraı, Babataǵa qaraı kettim. Kesh túskensin, eki etekti belge túrip, Shaıan astym. Osy ketkennen men mol kettim. Qyrǵyz jerinde júrdim. Soǵys bastaldy. Ne de bolsa týǵan jerin kózimniń tirisinde kórseteıin dep balalar men áıelimdi aýylǵa aparyp tastadym.

Sóıtip, boztarlan, baǵym, mereıim bolǵan at, sorym, beınetim bolyp edi. Seniń býyryl atyń oqqa ushqanda meniń kóz aldyma boztarlan keldi. Keıde oılap ketsem, boztarlan Kósegeniń kók jonynda dóńkıip áli jatqandaı bolady da turady.

Shtabqa keldik. Keshki astyń tátti dámin sezgendeı men de, ol da jutyna berdik.

15

Baılanysshy ofıserdiń isi shabarmandy eske salady. Kún demeı, tún demeı, túrli-túrli qupıa paketti planshetke salamyn da jorta berem, jorta berem. Myna Soltústik-batys maıdanynyń baǵytynda men barmaǵan qala, ne selo, nebir hýtor kemde-kem-aq shyǵar. Mine qyzyl kók atty sabyltyp, búgin Harıtonovo selosyna qaıta keldim. Barlaý bóliminiń bastyǵy paketti alyp oqydy da, maǵan qarap:

— Jıyrma tórt saǵat kútesiń! — dedi.

— Qup bolady! — dep shyǵyp kettim,

Buıryqtyń aty buıryq, kúte berem. Biraq qaıda kútem? Maıdan tóńiregi qonaq jaı bola bermeıdi. Munyń ústine seloda shtab tur. Ofıserler men soldattar kóp.

Syrtqa shyqtym. Atshyma kep aqyldastym. Jasy menen úlken, kórgeni kóp Sasha Sorokın Sibirdiń belgili qýaqylarynyń biri bolatyn. Ol oılanbastan-aq:

— Jıyrma tórt saǵat degen az ýaqyt emes: At ta, ózimiz de dem alyp qalar edik. Osy selodan shyǵyp, baǵanaǵy joldan burys turǵan hýtorǵa baryp dem alaıyq! — dedi.

Onyń munysyn aqyl kórdim. Atqa minip, Harıtonovodan shyǵa shaptyq.

Kesh bop barady. Álgi hýtorǵa jaqyndaı berip, atty toqtattym da, dúrbi saldym. Hýtor múlde bos tárizdi. Ortadaǵy bir úıdiń aldynda bizge qarap eki áıel tur. Sharbaǵynda eki-úsh taýyǵy júr.

— Ne de bolsa kettik! — dedim.

Bizdi kóre sap eki áıel de zyp berip, úıge enip ketti de, bireýi sálden soń qaıta shyqty. Biraq bizben isi bolǵan joq, qoradaǵy úsh taýyqty qýalap úıine qaraı aıdady. Mezgilsiz qýǵynǵa túsken taýyqtar bezektep jan-jaqqa qashty. Zirkildete qýǵan áıeldiń aıdaýyna kónbeı qoradan kóshege shyqty. Neshe túrli alabajaq, uzyn etek kóılekterdi qabat-qabat kıgen kekse áıel shashy burqyrap, qolyn kóterip, úsh taýyqty qýa jóneldi. Biz qasyna jaqyn kelip qaldyq. Bizdi eler emes.

Taýyqtyń biri — basyndaǵy aıdary tilim-tilim, kúıe bas, toban aıaq, quıryǵy joq, bir qanaty kúıik qara qoraz eken, al endi biri — qysqa moıyn, sholaq qanat úlken qońyr mekıen de, úshinshisi — qardaı appaq, qyzyl tumsyq, aıaǵy sap-sary jas mekıen kórindi. Álgi sygansha kıingen áıel doldana júrip, qolyn sermep, kesek, shóp-shalam laqtyryp, jańaǵy úsh taýyqty úıine qýyp tyqty.

Jaqyn kep sálem berdik. Áıel sálem alǵan joq, qaıta bajyraıyp jaqtyrmaı, sostıa qarady.

— Qonamyz! — dedim.

— Joq! — dedi áıel.

— Nege? — dedi Sasha.

— Nan joq.

— Nanyńyz kerek emes, nan bizde bar.

— Kartoshka joq.

— Onyń da keregi joq.

— Tósek joq.

— Edenge-aq jatamyz.

— Báribir qonbaısyńdar! Qondyrmaımyn, — dep sestene tústi.

— Uzaq jol júrip sharshap kelemiz. Ózimizde bar tamaqty iship uıyqtap shyqsaq bolady, qondyryńyz, — dedim, oǵan jalyna qarap.

— Sender jaman adam emessińder me? — dep álgi áıel otty kózin bizge tiktep saldy, — qudaıdy bilesińder me?

— Bilgende qandaı, — dep Sasha keýdesine, eki ıyǵyna qolyn júgirtip, shoqynyp qoıdy.

— Qudaıdy bilseńder, qonasyńdar! — dedi áıel.

Biz attan tústik. Áıel bizge kúdiktene qarap, úıine qaraı júrdi. Sasha attardy jaıǵastyrýǵa syrtta qaldy. Men áıelmen ilesip ishke kirdim. Úıde jalǵyz kereýet, úlken pesh, aǵash stoldan basqa eshteńe joq eken. Baǵanaǵy ekinshi áıel esh jerde kórinbeıdi. Onyń úıge engeni anyq. Qaıta shyqqan joq. Sonda onyń qaıda ketkeni dep tań boldym. Terezeden shyǵyp ketýi de kádik emes qoı. Terezeniń ekeýi de shegeleýli eken. Degenmen, syr bermedim.

Áıel ot jaǵyp, ystyq sý qaınatty. Ony ekige bólip, jartysyna shaı saldyq. Qalǵanyna jent tárizdi kúrish konservi salyp, botqa jasadyq. Áıel bizben birge tamaq ishti. Qaraımyn, bir jerde kórgen adamǵa uqsaıdy. Qaıda, qashan kórdim?

Nesin jasyraıyn, keı-keıde ózime-ózim rıza bop ketsem, eń aldymen rıza bolatynym — kózim. Áli kúnge deıin jaza basqan joq desem, artyq bola qoımas. Bul joly da solaı boldy. Kórgenim ras. Kóz aldyma tizilip kele bastady. Ótken qyryq birinshi jyldyń jazynda Pskov túbinen shegingen kezde bizben birge Demánovsk qalasyna deıin bir top sygannyń semásy qosa shegingen. Sondaǵy tabordyń basshysy naq osy áıel bolatyn. Onda bul ásem kıingen, ábden boıanǵan, symbatty da, sulý da edi. Kázir qarasam, sabaǵynan úzilip túsken gúl tárizdi, nemese, ábden ýqalanǵan asyl jibek syndy bop qalǵan eken. Tek qana áli de oty taımaǵan qara kózi jyltyrap, jan-jaqqa qaraǵanda sáýle shashqandaı, ushqyn atady. Ótken jyly munyń qasynda qolyn tańǵan, baldaǵy bar jas jigit bolatyn. Balasy bolar dep edim. Onyń qasynda kózi, qasy qara, appaq bir jas qyz júrgen. Kázir onyń ekeýi de joq. Áıel jalǵyz. Netkenmen, sóıletkim keldi.

— Keshirińiz, siz sygankasyz ǵoı? — dedim kenetten.

— Joq, ıe, ony qaıdan bildiń? — dep shoshyp ketkendeı boldy.

— Túrińizden, tilińizden, kıimińizden...

— Túrge, túske qarasaq, sen de monǵolǵa uqsaısyń. Biraq sen monǵol emes, rýs ofıserisiń ǵoı.

— Men orys ofıserimin. Siz sygankasyz.

— Men syganka emespin, ákem serb, sheshem romanka. Demek, men serbıankamyn.

Men baıaǵy qolyn tańǵan, baldaqty jas jigitti, jańa ǵana qasynda turǵan áıeldiń qaıda ekenin suraýdyń jónin taba almadym. Sóılete bergim keldi.

— Siz meniń taǵdyrym jaıly bal ashyp beresiz be? — dedim.

— Ashamyn, aıtamyn, dál aıtamyn! — dep ornynan turdy da, jastyǵynyń astynan ábden kirlegen, tozǵan karta ákelip, stolǵa jaıyp tastady.

Betime qarady. Kartany qaıta jaıyp, ishinen úsh karta tańdap al dedi.

Aldym. Basqa kartany jınap tastady da, álgi úsh kartanyń betine qarap saırap ala jóneldi. Salǵyrt tyńdap men otyrmyn.

Kereýet astynan jerge túsetin podpoldyń qaqpaǵy kórinedi. Álgi ekinshi áıel sonyń astynda jasyrynyp jatqan joq pa eken dep te oılaımyn.

— Aldyń tolǵan baqyt. Mańdaıyń ashyq, júziń jarqyn. Bári aldyńda, bári seni kútip tur. Qudaıdyń saǵan nazary túsken, sham-shyraǵyń mazdaǵan keremet adam bolasyń! Sulý jar súıesiń. Bári aldyńda, bári artyńda, bári janyńda, ne ishem, ne kıem demeısiń, jatyp iship, jatyp jeısiń, sonyń bári ózińdiki bolmaıdy, yrysyń eldiń ústinde eken. Eldiki — seniki, seniki — onyki. Bári tegin, bári bos. Darqan darıa, aǵyl-tegil, kól-kósir.

— Mynaýyńyz ómir emes, qıamet qoı.

— Qıamet emes, ujmaq, naǵyz ujmaqta bolasyń!

— Mundaı ujmaqtyń maǵan keregi joq. Odan da siz tyńdańyz, men sizge bal ashyp bereıin.

— Sen bilesiń be?

— Bilgende qandaı!

— Al aıtshy, káni! — dep aldyma karta tastady.

— Karta emes, moınyńyzdaǵy monshaqtaryńyzdy berińiz! — dep moınyndaǵy tórt qatar taqqan úlkendi-kishili alqalardyń eń úlkenin kórsettim. Áıeldiń kózi bajyraıyp ketti. Qara sur óńi oınaqshyp, beti kúreń tartyp, jybyr-jybyr etti.

— Sender qudaı adamymyz dedińder ǵoı, bul nemene, bul alqa baǵaly zat emes, ásheıin áınek! — dedi.

— Áınek ekenin kórip otyrmyn, bal salyp bolǵan soń monshaǵyńyzdy qaıtyp beremin. Qoryqpańyz, men Sovet Armıasynyń ofıserimin.

Áıel sener-senbesin bilmegendeı, az-kem ańyryp otyrdy da, alqasynyń birin alyp, aldyma qoıdy. Men áınekten jasalǵan monshaqtyń qyryq birin sanap aldym da, stolǵa shashyp tastap, qaıta jınap, úshke bóldim. Sasha men áıel kóz almaı, meniń qolyma qarap qapty. Úshke bólgen monshaqty tórt-tórtten juptap, qalǵandaryn alǵa shyǵaryp, kádimgi qazaqsha «qumalaq» tarttym. Aýzymdy kúbirletip, ózimniń «kórip kelimmen» sóıleskendeı bop, biraz otyrdym da, kenetten:

— Sizdiń ne qyzyńyz, ne kelinińiz bar? — dedim.

Áıel sasqalaqtap, ne aıtaryn bilmeı ańyra qaldy da:

— Ie, kelin, kelinim! — dep kúbirledi.

Aldymdaǵy monshaqtan áldenelerdi oqyp, kórip otyrǵandaı kúbirlep, artynsha daýysymdy qatty, senimdi shyǵaryp:

— Kelinińiz bar eken, qyzyńyzdaı jaqsy kóredi ekensiz...

— Seneıin be, joq pa? — dedi áıel, — kelinim bar.

— Ony nege tyǵyp qoıǵansyz?

— Tyqqany nesi? — dep áıel selk ete tústi.

— Tyǵyp qoıǵansyz, qudaı adamynan qudaı adamyn jasyryp qoıý kúná bolady.

— Sen, áı sen, rýs ofıseri emes, balger, kóripkelsiń. Qalaı bildiń? — dedi.

— Myna monshaqtarda kózge kórinbeıtin jazýlar, sýretter bar. Men sony oqımyn, kóremin.

— Sen sonda meniń kelinimdi kórip otyrsyń ba? — dep áıeldiń kózi bajyraıyp ań-tań bop súzile qarady.

Ótken jyly kórgen qara kóz, aq qyzdy esime túsirip:

— Árıne, kórip otyrmyn! — dedim.

— Qandaı, káne, aıtshy.

— Kelinińiz orta boıly, taldyrmash, kózi tunyq qara, qasy, shashy qara, ózi aq, eki qulaǵy tesik, syrǵa taǵady. Oń jaq ıeginde kishkene qara meńi bar.

Betime qaıta qarady, tanaýy dirildep, erni oqys jybyrlap, basyn shaıqap qoıdy. Syganka túgil, ózimniń atshym Sasha da ań-tań.

— Bári ras. Men kúnálimin. Sen sıaqty qudaı adamynan kelinimdi jasyrmasam da bolatyn eken, — dep az oılandy da, — al kóripkel bolsań, qaıda tyǵýly tur, káne sony aıtshy? — dedi.

Aldymda jatqan monshaqtardy aralastyryp jiberdim de, qaıta bólip, qaıta tarttym da, tósek jaqqa qaramastan:

— Anaý tósektiń astyndaǵy podpoldyń ishinde jatyr! — dedim.

Áıel jaǵasyn ustady.

— Sen sygan emes, sygannyń syganysyń. Áı, Zema, Zema, bul qudaı adamy eken, qoryqpa, shyq beri! — dep aıqaılady da, edendegi qaqpaqty ózi ashty.

Podpoldan appaq shúberekteı bop, kózi qaraqattaı móldir, sulý kelinshek shyqty. Ol maǵan ań-tań bop uzaq qarady. Nege ekenin bilmedim, meniń esime álginde ǵana qorada júrgen, kázir qamaýda jatqan toban aıaq qara qoraz ben qońyr taýyq, onyń qasyndaǵy súıkimdi aq mekıen tústi.

Zema qoryqqan adamsha sostıyp kóp turdy. «Otyr» dep bárimiz qaıta-qaıta aıtyp, áreń otyrǵyzdyq. Sonyń ózinde kóp qýǵyn kórip, endi quryqqa túsken asaý taıdaı dirildep, úrke otyrdy. Jumyr keýdesi bıshiniń denesindeı qozǵalyp, syrǵasy shaıqalyp tynyshsyz otyr. Qaıta-qaıta maǵan qarady.

Monshaqtaryn jibine qaıta tizip, alqasyn ózine berdim. Syganka bal ash dep qaıta jalyndy. Men kónbedim. Sasha aıtty:

— Búgin sizden asqan qudaıdy men de kórip otyrǵanym joq. Aıta berińiz! — dep kúldi.

Kim bolǵanda da, ana bop qalǵan osy bir áıeldi men aldaýdy oılaǵanym joq. Al, shynyna kelgende bul úıde budan basqa tilde sóılesý qıyn edi. Sodan da bolar, Sashanyń aıtqanyn istedim. Áıel monshaǵyn sheship, qaıta tarqatyp, aldyma jaıyp tastady. Baldy qaıta ashyp, qaıta tartyp, taǵy da biraz únsiz otyrdym. Úı-ishi jym-jyrt. Báriniń kózi meniń aýzymda. Oılap otyrmyn. Ótken jyly naq osy aq mekıen syndy Zemamen qol ustasyp, kelinshek ıyǵyna az-kem súıenip bara jatqan, qoly tańýly, bir qoltyǵynda baldaǵy bar jigitti kóz aldyma ákeldim. Ol osy áıeldiń balasy, myna Zemanyń kúıeýi bolar dep jobaladym. Kózi móldirep, jas syganka maǵan urlana qaraıdy. Ózderi tárizdi balger adamnan taǵy da bir jaqsylyq habar kútip otyr. Olardyń osy úmitin aqtaǵym keldi.

— Balańyz bar, — dedim (kelini bolǵansyn, ony basqadan jasyryp otyrǵansyn, bal asy bary aıan emes pe?) — bir qolynda, bir aıaǵynda kemistigi bar.

— Naq solaı, ony qaıdan kórdiń?

— Mine, mynadan kórip otyrmyn.

Eki áıel maǵan jaqyndap, monshaqtarǵa úńile qarady. Árqaısysy óz keskininen basqa eshteńe de kóre almady. Zema ıyǵyma asyla kep, betin, keýdesin taqap:

— Káne, qaıda, ne istep otyr, túrmede emes pe, nemiske túsken joq pa? Monshaqtan ony emes, sizdi kórip turmyn, — dedi.

Zemanyń kózi shatynap, jalyn ata, asyǵa sóıledi. Onyń oty mol, oınaqshyǵan aýmaqty qara kózinen er saǵynǵan jas áıeldiń ystyq júregin kórdim.

— Qıyndyq kórip júr. Senderdi kóp oılaıdy. Erteń ne ózi keledi, ne habar keledi, — dedim. — Monshaqtan sen meni kórip otyrsyń, men ony kórip otyrmyn. Erteń ne habar, ne ózi keledi...

— Erteń! — dedi Zema.

— Erteń! — dedi ekinshisi.

Ózim erteń ketip qalatyn bolǵansyn nesine tartynaıyn:

— Ie, erteń ne ózi keledi, ne habary keledi! — dedim.

Esine áldene túsip ketkendeı Zema sazaryp, maǵan, orystyń jıyrmadan jańa ǵana asqan jas ofıserine seltıip qarady da qaldy.

Sasha eki atty kúzetip, dalada úıgen shópke túnedi. Syganka aýyz úıge taýyqtarynyń qasyna jatty. Ańqıǵan bos bólmeniń ishinde Zema ekeýmiz qaldyq. Ol peshke, men tósekke jattym. Uıqy qaıda! Kópke deıin uıyqtamadyq. Ásirese, Zemanyń dóńbekship, tynyshsyz jatqanyn sezdim. Men de tolqyp, basyma ár qıly jaı túsip, mazasyzdana berdim. Álden soń, ne de bolsa dep, tósekten turyp, peshke shyqtym. Qasyna keldim. Jas áıeldiń demi, shashynyń ıisi keýdeme soqty. Basym aınalyp ketkendeı boldy.

— Zema! — dedim.

Daýsym dirildep shyqty. Ol úndemedi.

Jantaıyp, qasyna jata kettim. Lúpildegen júrektiń dúbiri ózime de estilip tur. Aıqaılap jibere me dep te seskendim. Imene-ımene, júrek ámirimen qolymdy sozyp, yp-ystyq jup-jumyr moınyna alaqanymdy saldym, ózime qaraı tarttym. Únsiz ǵana shabaqtaı yrshyp tústi de, jylansha eki búktetilip, qalsh-qalsh etti, keýdesi, bútin denesi dirildep ketti. Biraq qolymdy qaqpady. Noqtaǵa basy jańa tıgen asaýdaı dir-dir etken kelinshektiń shashyn, moınyn, betin aımalap, sıpaı berdim. Zema yńyrsyp, qushaǵyn jazyp sozyla berdi. Qarańǵyda ystyq demine demimdi tostym...

Tańerteń dalaǵa shyqsam esik aldy qyp-qyzyl qan, keshegi aq mekıenniń qanaty qaıyrylyp, appaq júni uıpalaqtanyp, baýyzdaýly jatyr eken. Áıeldiń ekeýi de joq, kútip turýdyń jóni taǵy joq. Atqa minip shtabqa keldim. Tús aýa paketti alyp jolǵa shyqtym.

Aldymda maıdannyń shańdaqty, qandy qara joly jatyr. Qyzyl kók atpen jortyp kelem. Harıtonovodan shyǵyp, túnegen hýtordan óte bergende, qolyn kóterip, keń kóıleginiń shalǵaıy dalbaqtap, ókpe tustan júgirip kele jatqan áıeldi kórip toqtadyq. Tanysymyz eken.

Anadaı jerden qolyn jaıyp:

— Sen, sen bir áýlıesiń, qudaısyń. Zema ekeýmiz pochtaǵa bardyq, jańa balamnan habar keldi. Kel, mańdaıyńnan táýep eteıin! — dedi.

Ana kóńilin qımadym. At ústinen eńkeıip qolyna mańdaıymdy tostym. Ol aldymen eki qolymen basymdy qysyp, mańdaıymnan súıip aldy. Artynsha qolyn ıyǵyna, keýdesine basyp, táýep etti.

— Seniń basyń úlken, qasıeti mol bas eken, jerde qalmasyn, nemistiń oǵyna tesilmesin dep tilektes bola júrem. Mynaý sadaǵam emes, qurmetim! — dep kóıleginiń astynan qaǵazǵa oralǵan túıinshek alyp usyndy.

— Bul ne? — dedim.

— Syıym! — dedi.

— Balańyz keledi eken, bul syıdy meniń atymnan soǵan berińiz! — dedim.

— Joq, onyń óz nesibesi bar. Mynaý seniń sybaǵań, tańerteń saǵan arnap soıǵanmyn. Al, alyp ket!

Osylaı turamyz ba saýdalasyp degendeı, Sasha aldy da, bóktergidegi qaıys qorjynǵa álgi túıinshekti sala saldy.

Biz qoshtasyp júrip kettik. Túni boıy jol tartyp, tan ata ábden sharshap, Kamenka túbinen at basyn tarttyq. Tamaqtanýǵa otyrǵanda Sasha qorjynnan túıinshekti alyp ashty. Býly tapqa pisirgen jas taýyqtyń tutas eti eken. Kóz aldyma keshegi aq mekıen keldi. Onyń artynsha Zemany eske aldym. Mynadaı surapyl soǵys saǵymynda ol da buldyrap, munar tartyp, tańerteń erte turǵan shaǵymda qyzyl josa qan bolyp, qanaty qaıyryla, moıyny buralyp jatqan aq mekıendeı bop elestedi. Keıde ol da álgi aq taýyqtaı qarańǵy túnekke qamalady eken. Ol meniń «kóripkeldigimniń» arqasynda bir túndik erkindik aldy. Sol erkindik, sol túngi ystyq qushaq esinen keter me eken dep oıladym. Joq, álde álgi aq mekıendeı moıyny qaıyrylyp, soǵys soqpaǵynyń ústinde qan josa bop qalar ma eken dep te qıaldadym. Árıne, ashshy oı!.. Sóıtip, túngi táttiliktiń arty kermek te, ashshy da bop ketken edi.

Tapqa, óz býyna pisken jas taýyqtyń jup-jumsaq, tátti etin jeı otyryp, osyndaı basy dámdi, arty ashshy oıǵa battym. Dámdi taǵamdy bólip jeskenmen, qaratiken tuzdaı ashshy, kermek oıymdy Sashamen bólise almadym.

Asty jep, atqa qaıta qonǵanda baryp, Sashaǵa tek qana, ne bári keshegi «sáýegeıligimniń» syryn aıttym.

— ...1941 jyl, Pskov túbinde, — dep oqıǵany ótken jyldyń avgýst aıynan bastadym...

16

Tyǵyz paketpen kórshi dıvızıaǵa keldim. Mine qyzyq, endi attanyp keteıin dep jatqan kezde Vladımır Baraev kezdese ketti. Eski dos talaı qıyn kúndi, soǵystyń alǵashqy kúnderin bastan birge etkizgen adam. Ózi aqyn, jany sulý jigit. Ekeýmiz qushaqtasa kettik. Súıisip jatyrmyz, Hal-jaı surastyq. Onyń ómirinde ózgeris az eken. Batalónda partorg kórinedi. Meniń shtabta isteıtinimdi estip, qýanyp jatyr.

Qoshtasar kezde Vladımır tós qaltasyna qolyn sap, qaǵazǵa oralǵan bir zatty aldy da, maǵan usyndy.

— Má, sen al, menen góri jaıyń ońdy eken, — dedi.

— Bul ne?

— Al da, qaltańa sal. Bylaı shyqqansyn ashyp qarasań, bári túsinikti bolady.

Men eshteńeni uǵa almaı, qolymdy sozyp alarymdy da, almasymdy da bile almaı tur edim, ol keldi de, gımnasterkamnyń tós qaltasyna súńgitip kep jiberdi.

— Bul ne? — dep qolymdy qaltama apara berip edim.

— Toqta, bylaı shyqqansyn kóresiń! — dep tejep tastady.

Qoshtasyp júrip kettim. Alǵy shepten uzap, úlken qara jolǵa shyqqansyn qaltama qol sap, álgi oraýly zatty alyp qarasam, altyn júzik, kádimgi Iraklıı Chheıdzeniń altyn saqınasy. Kózime ottaı basyldy. Bul saqınanyń tarıhy da kóz aldyma kele qaldy.

Bári de naq búgingideı esimde tur. Bizdiń shańǵyshylar Kalının qalasyn jaýdan azat etý urysyna qatysty. Bul jańa jyl kúni bolatyn.

Qala jaýdan bosady. Mıhaıl Ivanovıch Kalının óziniń týǵan qalasyn jaýdan bosatqandardy ádeıi kelip quttyqtady.

Japalaqtap qar jaýyp tur. Qalanyń ortasyndaǵy bir alańda kishkene jıyn ótti. Áskerler sapta. Minbege Kalının maıdanynyń qolbasshysy shyqty. Sóz sóıledi. Odan soń kishkene shoqsha saqaly bar, kóz áınekti, óńi appaq, eńkish kelgen alasa boıly shal sóz aldy. Minbege bizden góri jaqyn turǵandar qaıta-qaıta qol soǵyp jatty. Olarǵa ilesip biz de qol soqtyq.

Shal jaı sóıledi. Daýysty kóteretin apparat bolmady ǵoı deımin, eshteńe estı almadyq. Biraq, kóńili bosap, jylap turǵan adam sekildi kóz áınegin alyp, kózin qaıta-qaıta oramalmen súrte berdi. Qar jaýyp tur. Mıhaıl Ivanovıchtiń paltosy men qulaqshyny da appaq boldy. Aq saqalyna qyraý turyp, odan saıyn aǵardy. Ol jińishke, názik saýsaqtaryn joǵary kóterip, áldenelerdi aıqaılap, jigerlene aıtty. Báribir bizge daýysy jetken joq.

— Ne dep tur, bul shal? — dedi bir jaýynger.

— Shal deme, ákemiz ǵoı! — dedi Vladımır Baraev.

— Ákesi balalarynyń erligin maqtanysh etip, qýanyp tur, — dedi Iraklıı Chheıdze.

Munyń ózi de kózine áınek kıetin jigit edi. Áınegin qolyna ap, qaıta-qaıta ysqylap, súrtti de, qaıta kıdi. Pyshaqtyń qyryndaı juqa, bıik kelgen murnynyń qyryna áınektiń salmaǵy túsip, qyzaryp ketken eken. Áınektiń altyn tústes temirinen murynnyń qyryna sýyq ótti me eken, álgi qyzarǵan jerin saýsaǵymen ýqalap, áınegin qaıta kıdi. Bul kıgen kezde, minbedegi shal áınegin qolyna aldy. O da sýyqtan shydaı almaı turǵan sıaqty. Vladımır Baraevtyń aqyn kózi muny kóre qoıdy ǵoı deımin, myrs kúlip:

— Iraklıı, sen ákeńmen qosylyp jylap tursyń ba? — dedi.

— Jylap turmyn. Qýanyshtan jylaımyn. Myna jyl bizge mol baqyt, jeńis ákeledi eken. Jańa jyl kúni ákemizdiń úıin, úlken úıdi jaýdan bosattyq. Ákemizdiń ózi kelip, batasyn berdi.

— Áke úıin bizdiń halqymyz «qara shańyraq» deıdi. Biz búgin qara shańyraqta otyryp, ákemizdiń ózinen aq bata aldyq, — dedim men de kúlip.

Jıynnan qaıttyq. Osy kúni keshke Vladımır, Iraklıı úsheýmiz qalanyń shetindegi temir joldyń boıynda, ústińgi qabaty buzylǵan úıdiń astynda túnep shyqtyq. Kópten birge júrsek te syrlasýǵa mursha da kelmegen eken. Búgin syǵyraıǵan maı shamnyń túbinde otyryp, úsheýmiz kóp sóılestik.

Eń úlkenimiz Vladımır Baraev eken. Ol otyzdyń ishindegi jigit. Chývash aqyny. Sýmkasynan alyp, óz tilinde basylǵan eki-úsh kitabyn kórsetti.

— Ertede chývashtyń Alı degen batyry bolǵan. Mynaý sol týraly dastan, — dedi ol.

Iraklıı ekeýmiz syrtynda «Alı-bator» degen jazýy bar juqa kitapshany alyp kezek-kezek qaradyq.

— Grýzınde Saakadze, qazaqta Syrym degen batyrlar bar. Alı degen bizdiń chývashtyń sondaı batyry, — dep qoıdy Vladımır.

Ortanshymyz Iraklıı eken. Joǵary oqý bitiripti. Jýrnalısik bilim apty. Jasy jıyrma beste. Menen tórt jasy úlken. Jaqynǵa qaraǵan kezde kózáınek kıedi. Jaıshylyqta onysyn qaltasyna salyp júredi. Altyn tústes jıegi bar, úlken de, ádemi de áınek. Etsiz, sopaq jaǵyna, ádemi qyrly murnyna, qoıý qara qasyna áınek sondaı kelisti bop jarasady. Men keıde, ony ásheıin sándik úshin kıe me eken dep te qaldym. Barmaq basyndaı etip qoıǵan, tanaýynyń astyndaǵy qundyzdaı qara murty da jarasyp turady. Munyń ústine sol qolynyń aty joq saýsaǵyna salǵan altyn saqınasy bar.

Iraklıı Chheıdze saýsaqtary qyzdyń qolyndaı názik, etsiz. Ózi de bir zıaly, oqyǵan semádan shyqqan adam tárizdi edi. Onsha kóp sóılemeıtin, biraq, jymıyp kúle júretin, jaıdary jigit edi.

— Soǵys degen, shirkin, osy ǵoı, naǵyz jazý úshin jaratylǵan, qalam ustaýǵa laıyq myna názik saýsaqtardyń endi pıstolet ustap, qan sheńgeldep, topyraq ýystap júrisin, — degen bir sózdiń kezeginde Baraev kúlip oǵan.

— Ózińiz she, ózińiz! — dedi Iraklıı de kúlip, — lırıka jazatyn qolmen kimniń qany bolǵanda da, qan sheńgeldep, adam atýǵa bola ma eken? Pýshkın Dantesti, Lermontov Martynovty, ózderin óltireıin dep turǵan jaýyn nege atpady? Á, ustaldyńyz ba?

— Ustaı almadyń, Iraklıı, ustaı almadyń. Dantes pen Martynov lırıkanyń ǵana, jeke adamnyń ǵana jendeti. Al myna jaý — meniń óz basymnyń ǵana emes, halqymnyń, meniń ata-ana, bala-shaǵamnyń jaýy. Mine, sodan men lırıkany qoıa turyp, meniń urpaǵyma qas, tamyryma balta shapqaly turǵan jaýdy atamyn. Sonda urpaǵym da, lırıkam da aman qalady.

— Qateni moıyndaı bilýdiń ózi aqyldylyq. Túbi men aqylsyz bolmasam kerek. Qup, qup, — dep kúldi Iraklıı, — oıynǵa shyndaı qyp, jaýapty shegelep aıtasyz. Sizben aıtysý qıyn.

— Oınap aıtqandy jaqsy bilem, — dedi Vladımır.

Bul ekeýi ázilin bitire bergen kezde, úlken de bolsa, teteles qoı dep Iraklııge men de jarmastym.

— Kózáınek kórý úshin bolsyn, al altyn saqına men anaý murt ne úshin? — dedim.

Iraklıı aldymen balasha qyzaryp ketti, artynsha kúldi.

— Durys aıtasyń, Sáýken, durys suraý. Óziń aıtyp otyrsyń, kózáınek kózi nasharlaý adamǵa kórý úshin. Al, seniń bilmeı otyrǵanyń baspa murt qoı. Bul qyzdyń tamaǵyn qytyqtaý úshin qoıylady. Súıgen kezdegi hosh ıisti saqtaý úshin ósiriledi.

— Saqal men murttyń arasynda perishteler júredi deýshi edi. Ol ras bolsa, seniń myna kishkene baspa murtyńnyń arasynda sadaǵyn ustap, talaı amýrlar júr eken de...

— Solaı bolar, — dep kúldi ol.

— Netken amýr ol, muz qatyryp, qar toqtatý úshin qoıylǵan dep nege aıtpaısyń? — dedi Baraev.

— Joq, olaı emes, ústi muz, asty jyly keledi murttyń. Muz astynda hosh ıis bar. Al altyn saqına bolsa, meniń qalyńdyǵym bergen. Mamam bergen. Osy júzikte eki adamnyń, anam men qalyńdyǵymnyń aty bar. Ár kezde solardy esime saqtaý úshin saldym. Keıde, osy saqınaǵa qarasam mamamdy, qalyńdyǵym Nýnýdy kórip otyrǵandaı bolamyn.

Iraklıı ázil sózdiń ózine shyndaı etip, qaıta muńdylaý etip jaýap berdi. Ózim de qolaısyzdaý jaıda qaldym. Sonda da bolsa, uıalǵan tek turmas degendeı:

— Qalyńdyǵyń Aleksandr Sergeevıchtiń jubaıy tárizdi sulý ma? — dedim.

— Pýshkınniń áıelin aıtamysyń?

— Joq á, odan basqa Aleksandr Sergeevıch bolǵan. Onyń jary Natalá Goncharovadan da kelbetti bolǵan. Ol — Grıboedov.

— Sen óziń bálesiń ǵoı, ony qaıdan bilesiń, áı?

— Men bala emespin ǵoı. Tańdanatyn ne bar. Aleksandr Sergeevıchtiń óligin Irannan Tbılısıge ákelgende, áıeli qolyndaǵy saqınasyna qarap tanyǵan. Seniń saqınańdy kórgende sol jaı eske tústi.

— Durys, — dedi Chheıdze, aýyr kúrsinip, — durys aıtasyń. Biraq meniń qalyńdyǵym Nıno Chavchavadze tárizdi asqan sulý bolmaǵanmen, ózinshe sulý, ózime sulý.

Bizdiń áńgimemizdi baılanysshynyń habary úzdi. Jańa buıryq boıynsha shegingen jaýdyń sońyna tústik. Qalyń qar, qaqaǵan aıaz. Jaýdyń shegingen súrleýine túsip, júrip berdik. Alakeýimde jaý bekingen úlken selonyń qasyna kelip toqtadyq. Beti shyǵysqa qaraı qazylǵan, jaýdyń bizdi qýǵan kezdegi eski okoby eken. Qar basyp qalǵan. Apyl-qupyl qaryn arshyp, bekine bastadyq. Jaý selony tútindetip, jan talasa kúsh jınap, qarsy shabýylǵa ázirlenip jatqan tárizdi.

Tan ata atys bastaldy. Ornymyzdan áldeneshe ret kóterilip, qaıta jattyq. Seloǵa, panasy kóp, qaltarysy mol jerge bekingen jaý bas kóterter emes. Túndelete sýyt júrip, terlep, sharshap qalǵan jaýyngerler tańǵy sýyqqa shydaı almaı, jer tepkilep, qoldary ılikpeı áreń atyp jatyr. Óz vzvodynyń bekingen okobynyń ishinde zyr júgirip Iraklıı júr. Ár jaýyngerdiń qasyna kelip: «Bylaı at, bylaı at, bylaı...» dep qoıady.

Mańdaıynan oq tıip bir jaýynger okoptyń túbine qulap tústi. Vıntovkasy qar ústinde qalyp qoıdy. Iraklıı júgirip kep, álgi vıntovkany aldy da, ózi ata bastady.

Atyp jatyr. Qyzý qandy, shapshań, jas jigit emes pe, jaýdyń pýlemet uıasyn kózdep, eki-úsh oboıma aq jiberdi. Bir kezde qarasam, altyn saqınasy bar qolynyń astyńǵy jaǵyndaǵy qalyń etten qan saýlap, aǵyp jatyr eken.

— Joldas leıtenant, jaraly boldyńyz, — dedim.

Atýyn toqtata qoıdy. Aıazdy kúni qan ári tez, ári kóp aǵady eken. Ol qan saýlap turǵan jaraly jerin aýzyna salyp, urtyn toltyryp bir-eki ret túkirip tastady da, odan sońǵylaryn sylqyldatyp juta bastady.

Men jara baılaıtyn shúberekti alyp, oraýyn jazǵanymsha ol óziniń jyp-jyly qanyn sylqyldatyp jutýmen boldy. Jarasyn baıladym. Qany appaq shúberektiń syrtyna qyp-qyzyl bop shyǵa keldi.

— Óz qanyńdy óziń nege ishtiń? — dedim.

— Men onsyz da qanym az, aryq adammyn ǵoı...

Kombat batalóndy atakaǵa kóterdi. Qym-qıǵash urys bop ketti. Vzvodtyń aldynda kip-kishkene bop, kózáınegi jarqyldap Chheıdze ketip bara jatty. Selo ishinde qatty urys boldy. Sáskede jaý selony tastap, qasha bastady. Úıler órtenip jatyr.

Tús kezinde tynys aldyq. Jaý uzap ketti. Tiri qalǵandar bas qosa bastady. Bir top jaýynger plash-palatkaǵa sap, Iraklııdiń denesin alyp keldi. Naq bir keshegi tiri kezindeı bop súıkimdi juqa óńi buzylmaı, áınegi jarqyrap, beıne bir uıyqtap jatqan tárizdi eken. Tek qana tanaýy qýsyrylyp ketken eken.

Ólik basyna ádeıilep qaraýylǵa turǵandaı aınala qorshap únsiz turdyq. Tús aýyp barady.

Qımas, jaqsy dosty qara jerge berdik. Qaltasynan jazylǵan hattardy, partbıletin, qolynan altyn saqınasyn aldyq. Qansha degenmen aqyn jandy adam emes pe, Vladımır saqınany alýǵa qarsy boldy.

— Ertede batyrlardy er-turmany, qarý-jaraǵy, kerek dese, súıgen jarymen birge kómetin, — dep qoıdy.

Biz altyn saqınany súıgen qyzy Nýnýǵa nemese anasyna jiberýdi oılap alǵan edik.

Nýný demekshi, Iraklııdiń qaltasynan súıgen qyzdyń sońǵy jazǵan haty shyqty. «Iraklıı! — depti ol. — Jaqynda tús kórdim. Jaman shoshydym. Aıqaılap jiberippin. Óz daýysymnan ózim shoshyp oıansam túsim eken. Ol túsimdi seniń mamańa aıttym.

Ol: «Iraklııdiń jasy uzaq bolady eken», — dedi. Kóńilim osydan keıin ǵana ornyna tústi. Túsimde seni jaý atyp óltiripti. Qara qaǵaz kepti. Meń qara jamylyp, shashymdy jaıyp, jylap otyr ekem. Jylap jatyp oıandym. Túsimde shynymen-aq jylappyn. Kózim qyzaryp, jastyǵym sý bop qapty. Seniń mamań osyny jaqsy tús dedi. Ámende, jaqsy tús bolǵaı...»

Partbılet pen altyn saqınany batalón partıa uıymynyń sekretaryna tapsyrdyq.

— Bıletti tapsyrǵandaryń durys-aq, myna altyn saqınany qaıtemin? — dedi ol bizge qarap.

— Qalyńdyǵyna, nemese, anasyna jiberińiz...

Biz uzaı berdik. Qashqan jaýdyń sońyna tústik. Partorg altyn saqınanyń qyryna jazylǵan «mama», «Nýný» degen eki sózdi oqyp, óziniń de kelinshegi men sheshesi esine túsip ketkendeı muńaıa basyp, bizben birge ketti. Jolda kele jatyp:

— Bul saqınany qolynan beker alǵansyzdar, ne de bolsa, birge, jigittiń ózimen birge kómgen oryndy bolar edi, — dedi ol jaı ǵana.

— Men bularǵa aıtqanmyn, — dedi Baraev.

— Endi oqasy joq. Qashan soǵys bitkenshe bul saqına meniń myna tós qaltamda bolady. Soǵys bitken kúni Iraklıı Chheıdzeni biletin, tiri qalǵan dostary jınalamyz. Myna saqınany ortaǵa qoıyp, jerebe tartamyz. Saqına kimge shyqsa, sol Iraklııdiń anasyna, ne qalyńdyǵyna óz qolymen tapsyratyn bolady, — dedi partorg.

Biz osyǵan kelistik.

Men kóp keshikpeı bul brıgadadan basqa dıvızıaǵa kettim. Osy oqıǵa eske tússe-aq boldy, jerebe kimge túser eken, Iraklııdiń altyn saqınasyn abzal anasyna, nemese qalyńdyǵyna kim tapsyrar eken dep oılaýshy edim. Endi mine, sol saqına meniń qaltamda keledi. Bir dıvızıada Iraklııdi biletin men ǵana. Ózinen ózi jerebe maǵan shyqqan bop otyr.

Oılap kelem. Osy soǵystan saý qalsam maǵan, Iraklııdiń kózin kórgen jalǵyz tanysyna Tbılısıge sapar shegýge týra keledi.

Jasyratyn ne bar, ishimnen osy kúnge jetkizgeı dep tilegenim ras.

17

Tún ortasynda, shyrt uıqyda jatqan kezde oıatqandy kim jaqsy kóredi deısiń. Biraq, soǵysta buǵan ábden et ólip ketti emes pe? Shtabtaǵy kezekshi ofıserdiń shaqyrýymen kózdi uıqydan ýqalap ashyp, operatıvtik bólimge keldim. Shaqyrylǵan jalǵyz men emes, birnesheý ekenbiz. Alekseı Drobchınskıı ekeýmiz artyn ala «eldik. Árqaısymyz kelgenimizdi jeke-jeke habarlap óttik.

Maıor Matveev tómen qarap, jaı sóıleıtin adam. Sol ádetinshe basyn tómen sap, jaılap ta, baptap ta sóıledi.

— Búgin tan ata dál bes nol-nolde bizdiń dıvızıa shabýylǵa shyǵady. Maqsat jaýdy myna turǵan tas joldyń boıynan aıdap shyǵý. Bul joldyń bútin Soltústik-batys maıdany úshin strategıalyq mańyzy bar. — Ol kartadan ońtústikten soltústikke qaraı tartylǵan jýan qara syzyqty kórsetti. — Jaý bekinisi osy joldy jaǵalaı ornalasqan. Joldyń arǵy jáne bergi betindegi myna bir núktelerge qarańdarshy. Osynyń bári bekinis. Shabýyldan buryn osy bekinisti biraz talqandap alǵan jón. Dálme-dál, tańǵy nol-nol beste, bizdiń artılerıa sóıleı bastaıdy. Sol kezde sender alǵy shepte bolasyńdar. Artılerıanyń baqylaý pýnktinde otyryp, urystyń barysyn tikeleı komdıvke habarlap otyrasyńdar. Tapsyrma túsinikti ǵoı deımin? — dep, árqaısymyzdyń betimizge qarady. Qara kóleńkeli maı shamnyń sáýlesinde eshkimdi kóre almady.

— Taǵy da Chernıgovtyń oılap tapqany eken ǵoı, — degen bireýdiń kúńk etken daýysy shyqty.

Maıor sózinen jańylǵan joq. Qatyńqy qabaǵynyń astynan súzile bir qarap ótti de, sózin septeı berdi.

— Kimniń buıryǵy bolǵanda da, munda úlken mán bar. Artılerıanyń jaýǵa atylǵan snarádynyń etken eserin ǵana emes, jaýdyń psıhologıasyn, áreketin, árbir qımylyn baıqap qalǵan jón. Onyń aldaǵy shabýyldarǵa da qajeti bar. Sonymen sender kázir alǵy shepke ketesińder, jaýdy seziktendirip almaı, túnde, qarańǵy kezde artılerıa qımylyn basqaratyn korrektırovshıkter qasyna nemese solarǵa jaqyn jerge ornalasyp alyńdar. Toptanýǵa bolmaıdy. Jalǵyz júrińder. Qaıtý keshki altyda. Sol kezde urys ta biter. Joldaryń bolsyn!

Biz shyǵyp kettik. Mezgil marttyń bas kezi bolatyn. Jerde qalyń qar bar. Tún edáýir-aq salqyn eken. Bes-alty adam súrleý jolǵa túsip, alǵy shepke tarttyq. Bizdiń bastaýshymyz uzyn boıly qara kapıtan, qupıa shıfrlar bólimi bastyǵynyń orynbasary, kádimgi qýaqy Shelestov. Butaqtaryn bomba julyp ketken qaıyńdaı qazdıyp eń alda keledi. Túngi júris uzaq kórine me, áıteýir kóp júrdik.

Alǵy shep jym-jyrt eken. Qaraýyldyń ózi «Bul kim?» degen sózdi jaılap, jaý estip qalmasyn degendeı etip aıtty.

— Sosna! — dep sol kúngi paróldi aıttyq. Qasyna jaqyndaý kep jón suradyq. Ataqty Talǵar polkiniń shebi eken, árıne, bul onyń resmı aty emes. Dokýment boıynsha on toǵyzynshy polk dep atalady.

Biz osy jerde bólindik. Árkim ózine tıisti ýchastok aldy. Bir baılanysshy jaýynger meni polkovoı artılerıa jaýyngerleri turǵan jerge ákeldi. Olardan bir adam ertip, túngi tórtten óte bergende, korrektırovshıkterdi taýyp aldym. Jaıdy túsindirdim.

— Joldas leıtenant, aǵashtyń basyna shyǵyp qaraısyz ba? — dep kúldi bir jas serjant.

— Ekeýmiz bir butaqqa minemiz! — dedim.

— Bir oqtan ekeýmiz birdeı ólgenshe, eń bolmasa jaýdyń taǵy bir oǵyn shyǵyn eteıik te! Ekeýmiz eki jerde otyrsaq bizge eki oq atady. Jaýǵa o da bolsa shyǵyn.

— Áı, óziń bir aqyldy jigit sıaqtysyń, mynaýyń óte durys aqyl. Sen eki qolyńdy eki butaqqa, eki aıaǵyńdy eki butaqqa, basyńdy bir butaqqa ilip qoısań, bir óziń jaýdyń bes oǵyn shyǵyn etesiń, al men senen góri alysyraq, áne bir aǵashqa shyǵaıyn.

— Sizben qaljyńdasý qıyn eken, atyńyz kim, joldas leıtenant? — dedi álgi serjant, taǵy birdeńe aıtýǵa yńǵaı kórsetkendeı jymıa kúlip.

— Quda túseıin dep pe ediń, Sáýken. Óziń kimsiń?

— Qyzdyń aty sıaqty qyp-qysqa eken atyńyz. Meniń atym — Allabergen. Ákemniń up-uzyn qyp, aıamaı-aq bere salǵanyn kórdińiz be? Al ol óz atyn ákesi qysqa etip «Aqboz» qoıǵanyn men týǵanda esine almaǵan, umytyp ketipti. Sonymen meniń aty-jónim Allabergen Aqbozov. Komandırimniń tili kelmeı qınala bergensin, oǵan osynyń jarym-jartysyn orysshalap berdim.

— Sonda qalaı bop shyqty?

— Aıtpaı-aq qoısam qaıtedi, joldas leıtenant. Ózi biraq, tym qyzyq bop shyqty.

— Káne, aıtsańshy sol qyzyqty.

— Men aıttym, joldas komandır. Sizge meniń aty-jónimdi aıtý qıyn-aq bop júr. Odan da siz Allabergen Aqbozov deýdiń ornyna «Allahdan Belobozov» deseńiz, men «Á, joldas komandır, ne deısiz» dep turamyn ǵoı dedim. Ol kázir meni osylaı ataıdy.

— Al, Allahdan Belobozov joldas, óziń qaıdansyń?

— Qazaqstanda Qarataý degen jer bar. Onda Bógen degen ózen bar, Sonyń jaǵasynda, Qyzylkópir degen jerde týyppyn. Al, aıtpaqshy, ózińiz she, joldas leıtenant?

— Ekeýmiz jerles ekenbiz.

— Ras pa, joldas leıtenant, onda álgi qaljyń sózderimdi qaıtyp aldym.

— Men de qaıtyp aldym. Qaltama salyp qoıdym.

— Naq sol qaltańyzdyń tusynan oq tıse tógilip qalmaı ma?

— Sen de bir sózýardyń biri ekensiń, tógilip qalsa terip al da, óz qaltańa sap qoı.

Allabergen ekeýmiz osylaısha qyljaqtap otyrǵanda artılerıa komandıriniń korrektırovshıkterge:

— Ázir bolyńdar! — degen komandasy estildi.

— Joldas leıtenant, siz myna bir úlken aǵashtyń túbine baryńyz, men keıin, mynaý aǵashtyń basyna shyǵamyn. Aramyz ári qashyq, ári jaqyn bolady. Sóılesip turamyz. Myna apparatqa keıin naýshnık jalǵap beremin sizge!

— Sen ony kázir jalǵa!

Ol sýmkasynan naýshnık alyp, apparatyna jalǵap, maǵan berdi. Álgi úlken aǵashtyń túbine kep otyrdym. Ýaqyt beske jaqyndap qaldy.

Men túbine kep otyrǵan shyrsha aǵashy úlken de, kári de eken. Sonyń qar az túsken, yqtasyn jaǵyna kep otyrdym. Ári yq, óri qorǵan, osyndaı alyp aǵashtar jandy talaı alyp qalǵan, Dál kele jatqan oqtan, qasyma jaqyn kep jarylǵan snarád pen mına jaryqshaqtarynan áldeneshe ret aman alyp qalǵan osyndaı batyr tulǵaly kári aǵashtardy, orys ormandarynyń kúzetshisi tárizdi erekshe aǵashtardy myna qart shyrsha taǵy da eske túsirdi. Búgin taǵy da saqtaıdy eken degen tátti oıǵa qaldym. Oıym osy aǵashta, qulaǵyma artılerıa komandıriniń «Vnımanıe, vnımanıe» degen jalǵyz sózi ǵana qaıta-qaıta shyq-shyq etedi.

— Beske bes mınýt qaldy! — dedi komandır.

— Beske úsh mınýt qaldy!

— Beske bir mınýt qaldy!

— Beske on sekýnd qaldy!

— Vnımanıe, ogon!

Trýbkadan estilgen sózder osy ǵana. Búkil qara jerdi solqyldatyp, «Soǵys táńiri» dep atalǵan artılerıa sóılep ala jóneldi. Tunyq aspan, tynysh dúnıe, saýyrly qara jer dúrligip sala berdi. Men otyrǵan, ǵasyrdan asa jasaǵan jýan shyrshanyń tóńirekke jaıǵan sansyz tamyry aýrý kisiniń qan tamyrynsha jıi-jıi soǵyp, solq-solq etedi.

Tóńirek jaryqtana bastaǵan. Allabergen aǵashtyń bir butaǵyna atsha minip apty.

— Asyp ketti!

— Jetpeı qaldy!

— Ońǵa qaraı!

— Endi solǵa qaraı! — dep trýbkadan qaqsap tur.

Jaý jaǵy tym-tyrys. Qarsy atpaı, ózderiniń qaıda ekenin bildirmeýge tyrysyp, únsiz otyr. Jarty saǵatqa jýyq atystan keıin artılerıa toqtady. Toǵaı arasynan tankter kórine bastady. Osy urysty basqarýǵa kelgen korpýs komandıriniń oıy aıqyndala tústi. Artılerıa biraz talqandap bergensin, tankterdiń sońynan jaıaý ásker shabýylǵa kóterilýge tıis. Bul, árıne, jańa taktıka emes. Biraq, mundaıda shabýylshynyń tabysy jaýdyń kúshine, aılasyna, artılerıa atqan kezdegi shyǵynyna, qarsy qoıar kúshtiń kóp-azdyǵyna qaraıdy emes pe!

Bizdiń tankter qalyń qarǵa maltyǵyp, ózimizdiń shepke qaraı jaqyndap keledi. Jaıaý áskerler tankterdiń qatarǵa jaqyn kep, odan alǵa túsýin kútip jatyr.

Dúrbi sap jaý shebine qaradym. Tym-tyrys. Bizdiń tankter tórt-tórtten sap túzep, jaqyn kelip qaldy. Biraq úlken de, ortasha da tankter emes, kishkene tanketkalar eken. Onyń ústine, nege ekenin bilmedim, álgilerdiń attary da tym názik eken. Árqaısysynyń bashnásyna úlken árippen appaq etip, «Zoıa», «Taná», «Soná», «Maıa», «Galá» dep qoıypty. Osy tárizdi qyz attas tanketkalar ózimizdiń shepten ótip, jaý shebine qaraı bet alǵanda, jaıaý áskerler de kóterildi. Sol sol-aq eken, jaý jaqtan vıntovka, zeńbirek, pýshka qarýynyń bári birdeı dúrse qoıa berdi. Qym-qıǵash atys bop ketti. Kórinbeı, únsiz jatqany bolmasa, jaý kúshi mol da, áli tiri de eken. Artılerıa onsha kóp qırata almaǵan.

Bizdiń jaıaý ásker qyz attas tanketkalardy tasalap aldyna qalqa etip alǵa ketip barady. Eń alda ketip bara jatqan «Zoıanyń» moıyny qaıyrylyp, tútini shyǵyp jana bastady. Artynsha «Maıadan» jalyn kórindi. Tankıster syrt kıimderin sheship, janǵan tanketkalardan júgire shyǵyp, keıin qashty.

— «Zoıa» janyp ketti.

— «Maıa» janyp jatyr.

— «Taná» jaý shebine jetip qaldy.

— «Tanány» órtep jiberdi.

— Bizdiń jaıaý ásker jetken jerine jatty.

— Jaý atyp jatyr, — dep Allabergen sarnap tur.

Jaý óziniń bekinisinde otyr. Bizdiń ásker ashyq alańda, qardyń ústinde jatyr. Bas kóterýge yryq berer emes. Munyń ústine «Bizdiń qyzdar» shoshtıyp-shoshtıyp, ár jerde sirińke qoraby tárizdi jalyn bop janyp jatyr.

Jaý atýyn údete tústi. Men tasalap turǵan jýan shyrshanyń dińgegi búkil tamyrymen solqyldap, dir-dir etedi. Jaý jaqtan kelgen oq pen snarád jáne mına jaryqshaqtary qabyǵy qalyń, jýan dińgekke kirsh-kirsh etip enip te ketedi. Nemese, zýyldap janaı ótedi. Ajal ádeıilep kelmese, jaý qasyma kelip, vıntovka súmbisin suǵyp almasa, óletin men joq. Allabergen de aǵashtyń basynan túsip, túbinde otyr.

— Jaý tankteri kórindi! — dep aıqaılady Allabergen.

Mine, naǵyz qıyn jaǵdaı endi bastaldy. Qorǵanys-bekinisten qashyq, qar ústinde, ashyq alanda jatqan áskerdi tankter basyp-janshyp joq etpeı me, qarmen, jermen aralastyryp, talqandap jibermeı me! Naq kázir shegin deseń de, qyryp salady.

Jaý tankteri anyq kórinip jaqyndaı bastady.

— Tankke qarsy atatyn pýshkalar, alǵa! — degen daýys shyqty. Bizdiń jaqtyń pýshkalary men mınometteri ata bastady. Jaýdyń bastaýshy tankisi toqtap qaldy. Basqalary júrip keledi. Ózderiniń tankisin qorǵap, bizge qaraı ótkizip jiberý úshin jaýdyń pýshkalary bizdiń pýshkalardy qaraýylǵa alyp, snarádty ústi-ústine jiberdi. Al bizdiń pýshkalar jaýdyń birneshe tankisin órtedi, toqtatty, keıbireýleri bizdiń jatqan áskerge jete almaı shegine tústi. Eki jaqtyń da tankpen jasaǵan atakalary sátsiz boldy. Urys alanynda bir-birine qaraı aýyzyn ashyp, tumsyǵyn kóterip, pýshkalar, qańqaıyp-qańqaıyp tankter qaldy. Osy kezde jatqan áskerdiń basynan asyra atylǵan snarádtar zý-zý etip jónele berdi. Kádimgi artılerıa dýeli bastaldy.

— Gvardıa kishi leıtenanty Taımasov, pýshkalardy alǵa, ashyq shepke shyǵar! — degen komanda estildi.

Bul meniń buryn múlde estimegen famılıam. Qulaǵym eleńdep, ózimizdiń shepke qaradym. Osy kezde 45 m/m úsh pýshkanyń adamdary alǵa qaraı shyǵyp, jaýdyń sheginen tankteri men kórinip turǵan pýshkalaryn oqtyń astyna aldy. Jaý da esesin jibermeı atyp jatyr. Bir snarád ortada turǵan pýshkany qar-topyraǵymen qosyp joǵary kóterip tastady. Sál aıaldap, álgi pýshka qaıta atty. Qyp-qyzyl oq pen snarádtyń astynda basyn qaıta-qaıta kótere túsip, bireý aıqaıdy salyp, komanda berip jatyr. Álgi Taımasov degen osy shyǵar dep oıladym.

Jaýdyń da tankteri qırap, pýshkalary qatardan shyǵa bastady. Bizdiń jaıaý ásker qar ústimen jer baýyrlap, alǵa jyljydy. Áskerdiń artymen álgi úsh pýshka da jyljyp, múlde ashyq alańǵa shyqty. Jaýdyń eki zeńbirek uıasyn, bir dotyn atqylap, únin óshirdi. Jaıaý áskerdiń alǵa jyljýy jeńildeı týsti. Jaýdyń bekinisteri birinen soń biri qırap jatty. Osy kezde álginde sheginip baryp toqtaǵan jaý tankisiniń biri bashnásyn keri buryp, álgi bizdiń pýshkalardy oqtyń astyna aldy. Komandırdiń ózi bastap kele jatqan ortańǵy pýshkany byt-shyt qyldy. Adamdary birin-biri súıemeldep keri qaıtty. Dóńgelegi qısaıyp, stvoly aspanǵa qarap qańqaıyp, buzylǵan pýshka urys alańynda qala berdi. Vzvod komandıri ekinshi pýshkanyń qasyna kele bergende ol da qırap qaldy. Qalǵan jalǵyz pýshka tanktiń pýshkasymen atysyp jatyr.

— Oqty toqtat, jaıaý áskerler kóteriledi! — dedi artılerıa komandır!

Bizdiń pýshka atýyn toqtatty. Jaý tópep jatyr. Pýshka men mınometten áskerge snarád jiberdi.

— Taımasov, alǵa, alǵa, jaýdyń pýshkasyn at! — degen artılerıa komandıriniń daýysy qaıta shyqty.

Jalǵyz pýshka atakaǵa kóterilgen jaıaý áskermen teńesip, aralasyp ketti. Jaý tas joldyń boıynan shegine tústi. Bizdiń jaıaý ásker jańa shepke ornalasty.

Keshtetip shtabqa qaıttym. Osy jerde bir kezde selo bolǵan eken degen aty bolmasa, bútin turǵan bir úıi joq, Darıshe selosyna kelsem, bir top adam birdeńeni qorshap tur eken. Qasyna keldim. Orta boıly, qasy da, shashy da tunyq qara, ári qoıý, dóńgelek júzdi, jas jigit plash-palatkanyń ústinde, eki qolyn eki jaqqa qaraı jaıyp jiberip jansyz, Sulyq jatyr. Kóntek, qalyń erni qabyrshaqtanyp kezergen. Byt-shyt bolǵan shıneldiń keýdesine uıyǵan, jentek qan jabysypty. Eki at jekken kishkene jaıpaq shanaǵa salyp ákelgen bolýy kerek, qabyrshaq bop qatqan aqsha qardyń betine aq qaǵazǵa qyzyl sıamen tartqan ırek joldaı qan túsipti.

— Bul kim? — dedim.

— Gvardıa kishi leıtenanty Esmuqan Taımasov! — dedi bir soldat jaıymen.

Meniń oıyma kúndizgi soǵys, ondaǵy osy jigittiń erligi men batyldyǵy, shapshańdyǵy tústi. Biraq onyń bári ótti. Endi jigitti qara jerdiń qushaǵyna bergeli turmyz.

Qalyń qardy arshyp, toń jerdi qazdyq. Jer betindegi jarty metrdeı qatqan jerdi alǵansyn, ar jaǵy borpyldaq qara topyraq bolyp ketti. Esmuqandy jerlep, basyna taqtaıǵa jazyp, mynadaı sóz qaldyrdy. «Bul jerde artılerıa aıqasynda erlikpen qaza tapqan gvardıa kishi leıtenanty Esmuqan Taımasov jatyr».

Kesh bop barady. Darıshe derevnásynyń ornyndaǵy bir tómpeshiktiń ústinde, appaq qardyń ortasynda aq qaǵazǵa tamǵan qara qońyr sıadaı bop, qaraýytyp, Taımasovtyń molasy qala berdi. Biz uzaı tústik.

Oılaımyn, osy kele jatqan bir top jaýyngerdiń kóbi-aq osydan birneshe saǵat buryn qasynda júrgen aq jarqyn jaqsy dosy jaıly, qara jer qushaǵynda uıyqtap jatqan erjúrek, aıaýly Esmuqan jaıly oılap keledi.

18

Shabýyl kúngi kesh. Ymyrt úıirile shtabqa kelsem, qonys aýdaryp ketipti. Qys boıy turǵan sasyq blındajdar jaý shaýyp ketkendeı qańyrap tur. Eski at qoralardyń tóńireginen júrip bolmaıdy. Qolqany qaýyp, múńkip jatyr. Aıaldamadym. Shtabty izdep júrmin.

Jańa jaıdy surastyra júrip áreń taptym. Lovat jaǵalaýyndaǵy bir shoq qalyń ormanǵa ornalasypty. Qardy arshyp, qara jerge úlken-úlken shatyrlar tikken. Sonyń ózinde kesh kelgen maǵan oryn jetpedi. Tóńirek kúńgirt tartyp, qas qaraıyp ketti. Jatar oryn izdep, ózen jaqqa keldim. Bir top adam jarqabaqtyń astynda, ózenge jaqyn jerdegi bir tereń saıda otty mazdatyp, ózderi tóńireginde shyntaqtap jatyr...

— Sálem berdik!

— Orta tolsyn!

Tanys daýys, jyly lebiz. Bul kim deımin. Ot basyna otyra berip qarasam, mine qyzyq, Nálqara. Qasynda bir top soldat. Otty tóńirektep, múlgip otyr. Qabaqtary qatyńqylaý. Shabýylda sharshaǵan jandar.

— Siz be edińiz? Qýattysyz ba?

— Shúkir, shúkir!

Daýysy jarqyn emes. Kóńilsiz eken, ońyp turǵan men de joq. Otty aınaldyra qalyń etip, shyrshanyń maıda butaǵyn tósepti. Sonyń ústine jantaıyp, janyp jatqan otqa qarap, men de múlgip kettim. Tán sharshaǵanmen, júrek kúndizgi dúrsilin toqtata almaı, aýǵa túsken sazandaı bulqynady. Úrikken asaýdyń saýyryndaı denem dir-dir etedi. Kózimdi jumyp, myzǵyp alǵym keledi. Kóz uıyqtasa da, kóńil oıaý. Kópten beri ot kórmegensin be, qyzyqtaımyn. Betińdi alaý qyzdyrady. Jan saıa tapqandaı, endi bir sát kúndizgi beınetti umytasyń.

— Ata-babamyz, qoryqsań ot jaq, erikseń ot jaq deıtin.

Áli uıyqtamaı otyr eken. Daýysy kúmbirlep, kóterińki shyqty. Bul Nálqara ǵoı. Biraq bul joly men úndemedim, óıtkeni jandy qyzdyryp, kúndizgi úreı men azapty, qaıǵy men qandy esten shyǵara bastaǵan ot alaýyna, qyzyl jalynyna tabynǵandaı endi-endi júregim dúrsilin saıabyrsytyp kele jatyr edi.

Aıtqan sózine jaýap bolmaǵansyn, Nálqara «ym» dedi de, otyrǵan jerine yrǵalyp, jaılasa tústi.

Ábden sharshaǵan bolarmyn. Bir sát, búkil dúnıe — tirshilikti umytyp, myzǵyp kettim. Qansha ýaqyt ótkenin bilmeımin. Janym rahat taýyp, denem sergip, birneshe saǵat uıyqtaǵandaı-aq tyńaıyp qappyn.

Bir soldat sóne bastaǵan shalalardy ottyń ortasyna qaraı kóseı túsip, áli uıyqtamaı otyr. Ádeıilep ot jaǵýǵa qoıǵan kezekshi sıaqty. Nálqara rahatqa batqan ba dedim. Anda-sanda ıyǵy bir búlk etip, demin ishten, alystan tartady. Uıyqtap jatyr.

Otqa qarap otyrmyn. Oıyma sonaý bala kúngi bir jaı tústi. Áli esimde. Naq bir búgin, tipti jańa ǵana bolǵan sıaqty. Onda bizdiń aýyl kóship júretin. Jaspyn. Aýyl tóńireginde jaıylatyn qozy, laqty qaıtarýdan basqa eshteńe kelmeıdi qoldan. Jalań aıaq, jalań bas, ústimde kir-kir bóz kóılegim, túıe júninen toqyǵan shıdem shalbarym bar. Jylt etip jaz kelse-aq boldy ómirinde budan artyq maǵan kıim bitken emes. Qysta qalyń shulǵaýmen kón etik kıip júrgende juqara bastaǵan tabanym lezde-aq qaıta qalyńdap, kúzge deıin anaý-mynaý ultannan berik bop ketedi. Tabanymdy erterek qalyńdatý úshin jańa shyqqan kópke bir, shańdaq topyraqqa bir úıkeımin. Qap-qalyń, kóntekteı bolady. Mundaı taban pyshaqtaı ótkir tas pen shóńge bolmasa, anaý-mynaý tikenek pen jaı tasyńa boı bermeıdi. Munyń ústine qozy, laqty qaıyrýdan qol bosap ketse-aq boldy, Qaratastyń aldyndaǵy móldek sazda dop oınaımyz. Kók sazda álgideı kóntek taban ámirken etiktiń jyp-jyltyr tabanyndaı jalt etpe, taıǵaq keledi. Bóz kóılektiń eki jeńi, shıdem shalbardyń tizesi men bókseligi kókpeńbek nildeı bop júredi.

Bir kúni, keshqurym óriske qalyp qoıǵan, qurttaǵan qońyr qozyny aıdap kele jatyr edim, aýyl jaqtan áldekimniń:

— Oıbaı-aı, oı-baı, endi qaıttim, myna jaıraǵyr, buıdasyn úzip ketti-aý! — dep baıbalam salyp kele jatqan daýysyn estidim.

Tanı kettim. Meni «pushyq qaınym» dep ataıtyn jaqyn jeńgelerimniń biri eken. Meni kóre salyp, burynǵy ataýynsha emes, jyly, týystyq daýyspen:

— Aınalaıyn, qaınym ekensiń ǵoı, shyraqjan-aı, anaý jaıraǵyr, qarasan kelgirdi qaıyryp kelshi! — dedi.

«Pushyq qaınym» degen, ózim unatpaıtyn jaman atymdy emes, «qaınym», «shyraq» dep turǵansyn ishim jylyp ketti bilem, Qaratastan asyp, Qyzyltasqa qaraı jeldep bara jatqan boz ingenniń sońynan júgire jóneldim. Eskek baılaǵan, qurttaǵan qońyr qozyny aldyna salyp, jeńgem aýylǵa qaıtty. Bezektep, boz ingenniń sońyna tústim. Qýyp jetpek bop júgirip kelem. Meni eleń qylatyn boz ingen joq. Tumsyǵyn jelge qarsy kóterip alǵan, aıaǵyn alshańdaı basyp, tartyp barady. Qyzyltastyń ústine shyǵa bergende ińgendi qýyp jettim, Ortasynan úzilgen sholaq buıdasy bar eken, aldyna shyǵyp ustaıyn desem, qolym jetpeıdi. Buıdasynan ustamasań meni elen eter túıe emes, tizesimen qaǵyp, toqtamaı barady. Shýdasyna, moınyna jarmasyp kórip edim, bolar emes. Yza bop qaıta jarmastym. Kózi tostaǵandaı bop, sharasynan shyǵyp ketipti. Shýdasyna jarmasyp, buıdaǵa qolymdy sozyp júrgende álgindeı ystyq jastyń talaı tamshysy betime, moınyma quıyldy. Júgire-júgire shóldegenimdi sezbeppin, boz ińgenniń eki kózinen aqqan jas jaýyn tamshysyndaı bop, «shek, shók!» dep júrgende aýzyma tamyp ketti. Jutyp jiberdim. Tańdaıym qurǵap qalǵan eken, taq ete tústi. Tuzdy sý tárizdi kermek.

Boz ingen toqtamaı ketip barady. Kózinde jas, tóńiregi qyp-qyzyl. Qaryny túsip ketipti. Jeleıin dese jele almaıdy. Qabaǵy qatyńqy. Bala da bolsam, endi oıyma tústi, boshalap barady. Basyn kekshıtip, kókke kótergeni bolmasa, bul dúnıeni talaq etip, basyn ólimge baılap bara jatqandaı ashýly da yzaly. Álde boıyn analyq sezim, dúleı kúsh bılep, azap pen apat aıdap barady, álde dozaq otyna ózi túskeli barady. Munyń bári ol kezde, árıne, maǵan beımálim. Múmkin, ol áli dúnıege kelmegen botasyn qyzǵanyp, sony pende kózine kórsetkisi kelmeıtin shyǵar.

Men boz ingenmen taıtalasyp, buıdasyna, úzik buıdaǵa qolym jetpeı qoıdy. Ábden sharshadym, shóldedim. Men otyra kettim. Óıtkeni kózim qaraýytyp, basym aınalyp ketti. Qansha otyrǵanym, esimde joq. Bir kezde esimdi jıyp, uıqydan oıanǵandaı bop, jan-jaǵyma qarasam, qap-qarańǵy, kózge túrtse kórgisiz. Jalǵyz ózim. Sorlaǵanymdy endi bildim. Aýyldan uzap ketippin. Qansha uzadym, ony qaıdan bilemin. Ómirimde aýyl tóńireginen áýdem jer, qozy qaıyrymnan artyq shyǵyp kórgen emespin.

Aýyldan alys ketip, qaıda otyrǵanymdy esime túsirgende, basym qaıtadan myń-dyń bop, qulaǵym shýlap ketti. Úreılenip ketsem kerek, qaıda bara jatqanymdy bilmeımin, zyrlap júgire jóneldim. Júgirip kelem. Túıe qýyp sharshaǵanym bar, ókpem eshti. Otyra qap, ókire jyladym. Meni esiter, eler eshkim joq. Óli tynyshtyq, qarańǵy túnek. Aspanda ala sharby bult bolsa kerek, ár jerden jyltyrap juldyz kórinedi. Esimnen adasqan jandaı ańyra qaldym. Óz kózime ózim senbeımin. Alysta laýlap ot janyp jatyr. Esime sap ete tústi. Aýyldan bireý-mireý adasyp ketse, bıik jerge, qyrdyń basyna ot jaǵatyn. Meni izdeýshiler ot jaqqan eken dep, álgi otqa qaraı zyrlaı jóneldim. Júrgen jerim jazyq dala bolar-aý, jýsan men bozqonaqtan basqa eshteńe aıaqqa oralmaıdy. Syrǵyp kelem. Álgi ot qomaqtanyp, úlkeıe túsedi. Jaqyndap keledi ekenmin dep oılaımyn. Ot bıiktene berdi. Bir kezde qarasam aı eken, jańa týyp kele jatqan.

Esim shyǵyp ketken bolý kerek, álginiń aı ekenin kóre turyp, solaı qaraı júgire berdim. Oılaımyn mynadaı qarańǵyda ólgenshe aıdyń qasy jaryq qoı, odan da sonyń qasyna jetip óleıin deımin.

Aıǵa qaraı júgirip kelem. Qarańǵydan janym túrshigedi, qorqamyn. Aısyz, otsyz, jaryq emes jerdegi árbir buta, qaraıǵan tas, qyltıǵan tóbeshik maǵan pále bop kórinedi. Jeztyrnaq, dıý, peri, jyn, shaıtan... Ertekten estigen neshe túrli sumdyqtyń bári meni qamap kele jatqandaı kóremin. Degenmen, adam balasynan kónbis maqulyqty kim kóripti, barǵan saıyn denem úırenip, ár nárseni esime túsire bastadym.

Bizdiń aýyl Shıli ózenniń aıaǵyndaǵy Qaratasta, sondaǵy bulaqtyń basynda, sazda otyr. Aýyldyń ońtústik jaǵy bıik taý, kádimgi Qarataý. Soltústik jaǵy keń dala, Májiniń qopasy. Kúnshyǵysynda alasa taýlar bar, Babata degen qasıetti qala bar. Batysynda Kelinshektaý tur. Aı kóterilgen kezde kózime eń aldymen kóshken kerýen tárizdi, nemese, uzatylǵan qyzdyń kóshi syndy bop, myń jylqynyń shoqysy, kádimgi Kelinshektaý kórine ketti. Tóńirek ala kóleńkelenip qaldy. Endi meni álgi jyn-periler kórip qoımas pa eken degendeı aıaǵymdy eptep basam, tizem, júregim, arqa jaǵym dir-dir etedi. Aıdyń sáýlesine shaǵylysa ma, qaıdan bileıin, ár jerden, qasqyrdyń, jyn men periniń, shaıtan men albastynyń, jeztyrnaq pen mystan kempirdiń kózderi bop, jalt-jult etedi.

Qaı kez, qaısy mezgil ekenin kim bilsin, aıǵa qaraı júgirip kelem. Adasqanym belgili. Aýyl qaı tusta ekenin ajyrata almaımyn. Bir kezde tý syrtymnan aıqaı shyqty. Talyp-talyp jetedi. Toqtaı qaldym. Qulaǵymdy túrsem, ákem daýsy. Mazdatyp, bıik tóbeniń basyna ot jaǵyp qoıypty. Artymnan taǵy bir aı týyp kele jatqandaı. Qaratastyń naq basynda Myqtyń úıi dep atalatyn kóptegen úıindi tastar bolatyn. Solardyń ishindegi eń bıiginiń ústine jaqqan ot bolar, alaýlap, tóńiregin jaryq qyp tur.

Endi men aıdy arqama alyp, álgi otqa qaraı júgirdim. Júgirip kelem. Jaqyndaǵan saıyn kishkene shoqsha saqaly elpeń-elpeń etip ákem kózime ap-anyq kórinedi. Kúıbeń-kúıbeń etip, otqa tamyzyq tastap júr. Jaryqta turǵan adam qarańǵydaǵy adamdy kórmeıdi emes pe, ákem meni kórip turǵan joq. Men kórip kelem. Aıqaılaıyn desem, únim óship, tilim baılanyp qalǵan ǵoı deımin, daýysym shyqpaıdy.

Men bilem, kóshken elde adasý kóp. Sonda basqalar da óstip, taýda bıik tóbege, qumda bolsa shaǵylǵa, dalada jazyq jerge ot jaǵyp belgi beredi. Men qolym jetpes alystaǵy aıdy qoıyp, kóz aldymda lap-lap etip janǵan, ákem jaqqan otqa jete almaı kelem.

Otqa jettim be, joq pa, ákem meni kórdi me, kórmedi me, ol arasyn bilmeımin. Júgirip kele jatyp ushyp tústim. Budan keıingini bilmeımin. Erteńine me, álde odan kóp pe, esimde joq, kózimdi ashsam, ózimizdiń úıde, bosaǵa jaqta tósekte jatyrmyn. Basym meń-zeń, aıaq jaǵym qozǵalmaıdy. Keýdemde kishkene júregimniń búlk-búlk etkeni bolmasa, janym joq pa deımin. Osydan eki aptadan asa jattym. Tabanym tilim-tilim bop ketken eken. Qansha ret jyǵylyp, qanshama turǵanmyn. Ony kim sanapty. Eki tizem shıedeı qotyr-qotyr. Aıaǵymda jan joq pa deımin. Tizem ılikpeıdi. Óz judyryǵymdaı kishkene júregim keýdemde álsiz ǵana búlk-búlk etedi. Tirimin ǵoı, áıteýir, tirimin.

Eki apta tósekte jatyp, úshinshi aptada jasqana-jasqana syrtqa shyqtym. Boz ińgen botasyn ıiskep, beldeýde tur eken. Men kórgen azaptyń aıypkeri bolǵansyn ba, álde jańa týǵan botasyn qyzyqtadym ba, men oǵan qarap qappyn. Qaraımyn, óz kózime ózim senbeımin, qaıta qaraımyn. Bota qozǵalmaıdy. Boz ińgen ebil-debil bon, jylap tur. Budan eki-úsh apta buryn aýyldan qashyp, elsiz dalaǵa qaraı bezip bara jatqanda jylaǵany jylaǵan ba, endi qarasam kóz jasy monshaq-monshaq. Bul ne degen jylaýyq mal dep tań bolam. Kóz jasy taýsylmaıdy da eken? Aýzyma boz ingen kóz jasynyń kermek dámi keldi. Kezergen erinimdi tilmen jalap, silekeıimdi juttym. Túıege qaıta qaradym. «Anaý kúni seni sonsha nege azapqa saldym eken? Senen nemdi alyp qashtym, neden úriktim?» degendeı kóz jasyn tóge-tóge qaraıdy. Endi baıqadym, mine, sumdyq, bota degenim tulyp eken. Jas botanyń terisiniń ishine qoǵa tyǵyp, qaýqıtyp qoıǵan. Boz ingen tulypty, qaıta-qaıta ıiskep, maǵan qaraıdy da yńyrsıdy, kóz jasyn kól etip jylaıdy kep.

Qaryny qampıǵan, basyn kekshıtken anaý kúngi boz ińgen joq. «Mynadaı pále týarymdy bilgende aýyldan nesine qashtym. Ózimdi de, ózgeni de, seni de azapqa salyp aýrý etkende týǵanym osy ma» degendeı úlken kóziniń uzyn kirpikterin qaıta-qaıta jaýyp, kóz jasyn syǵyp-syǵyp tastaıdy. Tulypty ıiskeıdi de, qaıta jylaıdy. Jelini tyrsıyp ketken. Emshektiń úrpinen saryýyz aǵyp tur. Qabaǵy qatyńqy da salyńqy.

Qasyna jaqyn bara almadym. Ornymnan qozǵalmaı turyp kóp qaradym. Boz ingen jaryq dúnıege ózine uqsaǵan tiri maqulyq ákele almaǵanyna jylaıdy. Nemese, ishinde jatqanda qımyldap, jerge tiri túsip, kázir ólik bolǵan, ózegin jaryp shyqqan botashyn izdeıdi. Dúnıege osyndaı álsiz, jerge túskende qaýqarsyz, ózin-ózi qorǵaı almaıtyn dármensiz, naq kázir jansyz, bos tulyp ákelgenine ókinedi. Sol tulypty qaıta-qaıta ıiskegende búkil tula boıy ııdi. Boıy shymyrlap, emsheginen sút aǵady. Biraq sol emshekti emetin bota qaıda? Kimge, nege ıip tur, bul beıbaq? Qaraımyn, beıne bir jas bosanǵan ana tárizdi-aý!

Boz ingen qaıǵysy meniń sol úshin shekken azabymdy tez umyttyrdy. Bala kezde kórgen azap, aýrý tez umyt bolǵanmen boz ingen qaıǵysy, onyń kóldeı tókken kóz jasy, onyń analyq meıirimi, onyń sharasyz, múshkil haly eshqashan kóz aldymnan ketken emes. Bala kezde kórgen, estigen nárse este kóbirek saqtala ma deımin. Qaıta eseıgen saıyn boz ińgen qaıǵysyn tereńirek túsine bastadym. Ásirese, ot kórsem-aq, eń aldymen adasqanymdy, odan keıin Oısylqara anasynyń kóz jasyn esime alam. Sonaý bir kúni Nálqara boztarlannyń oqıǵasyn aıtqanda meniń esime eń aldymen túsken de osy boz ingen qaıǵysy, sonyń kóz jasy edi. Naq kázir myna janyp jatqan soldat otyna qaraı otyryp, álgi bir sýretterdi kóz aldymnan ótkizdim.

Nálqara bolsa uıyqtap jatyr. Otqa qarap men otyrmyn. Boz ińgen qasiret oılap bola bergenim-aq muń eken, Nálqara tús kórip jatsa kerek, bir kezde bir ıyǵy selk-selk ete tústi de basyn kóterdi.

Jan-jaǵyna qarady. Qalǵyp-múlgip otyrǵan maǵan qarady.

— Al, sen nege uıyqtamaı otyrsyń?

Nálqara esinep qoıdy.

— Myzǵyp aldym.

— Mundaıda o da uıqy.

— Siz táýir uıyqtadyńyz.

— Tús kórip jatyr ekem.

— Tús pe, túlkiniń boǵy ma?

— Ekeýi de. Al sen ne oılap otyrsyń.

— Oq astynda júrgende qańǵyrǵan neǵylǵan oı. Túk te oılamadym. Qyzyl kók dónen ne kúıde eken?

— Mundaı da aty bar sen de jaqsysyń. Tiri janǵa ermek, eńbek kerek.

— Baıaǵy boztarlan sizge endi bitse, ne eter edińiz?

— Atqa minip, naızalasyp soǵysatyn ýaqyt ótken ǵoı. At pen erdiń quny tumsyǵyn qyzartyp qoıǵan jalǵyz oq.

Túsine qoıdym. «Tumsyǵy qyzyl» dep Nálqara denege tıgen boıda bólshek-bólshek bop jarylatyn jańa oqty aıtyp otyr.

— Atty ásker kázirde de bar. Biraq az. Kóbinese jaý tylynda soǵysady.

— Estigenim bar. Shyǵyny da mol bolar.

Biz sóılesip otyrmyz. Tań qylań berip keledi.

— Ólmegen qulǵa, qudaı-aý, bolyp qapty-aý, myna jaz, — dep Tólegen aıtqandaı tań da atyp keledi! — dedi Nálqara.

— Iá, bir kezde ýaqytty aımen, jylmen, jyldyń tórt mezgilimen eseptegen. Endi biz saǵatpen, kúnmen, túspen, keshpen eseptep júrmiz.

— Óte áıdik, ádil sóz-aý ózi. Mınýty men sekýndin qaıda qoıasyń.

— Ie, adam ómiri saǵat tiliniń ushynda qylt-qylt etip tur.

— Ustaranyń júzinde.

— Qorǵanys shebinde turýymyz jetken bolar.

— Shabýyl bastady emes pe búgin.

— Osy pyssymyldasy bolar.

— Naq ózine uqsaıdy. Kóńilde júrgen bir sózderim bar-dy, sony aıtyp bala-shaǵama hat jazsam deımin.

— Esen-saýlyqty aıtqanǵa ne jetsin.

— Esendik qana emes.

— Taǵy ne aıtpaq edińiz?

— Ne deriń bar ma? Kókeıde kilegeı tartyp jatyr ǵoı. — Men ejiktemedim. Ol úndemedi. Tań bozalań tartty.

19

Keshegi shabýyldan keıin aıaldap, erteńgi kúnniń ańdysyn ańdaýdy uıǵarǵan bolar. Búgin eki jaq ta typ-tynysh. Arasy jaqyn. Okopta, orman arasynda, jarqabaqta jasyrynbaq oınaǵan balalardaı tyǵylyp-tyǵylyp soldattar jatyr. Kók dónendi ákep, shtabqa jaqyn jerge baıladym. Shabýyl kezinde, shabýyl bastalar aldynda buıryq degen kóp bolady. Men sony kútýdemin.

Mergender vzvodyn rezervte ustap otyrsa kerek. Olar shtab tóńireginde, sonyń kúndiz-túngi kúzetinde kórinedi.

Kún ashyq ta jyly. Kúmis kún orman basynan oq boıy kóterilmeı-aq qardy sylqyldatyp erite bastady. Jer laısań bolǵaly tur. Kúzetten bosaǵan murtty soldat, mergen Nálqara meniń qasyma keldi. Ótken túndi birge ótkizdik. Kóńildegi bir sózdi suraýdyń reti endi keldi. Biraq ony birden bastamadym.

— Sóıtip, bala-shaǵa ózimizdiń aýylda, Babatada dedińiz be? — dedim.

— Soǵysqa alynǵansyn, eki jeti mursat ap, elge aparyp tastadym. Ne kórse de elmen, kóppen, týǵan jerde kórsin.

— Baıaǵy týysyńyz ne aıtty.

— Shalabek pe?

— Ie.

— Ne desin! Ol shirkindi ólip qalǵan bolar sonda desem, tiri eken. Moıny synyp, sodan bir moıyn bop bitipti. Armıaǵa alaıyn dese boıy alasa, álgi normaǵa jetpeıdi, onyń ústine bir moıyn, qısyq. Baıaǵy dúrildegen Shalabek belsendi joq. Aýylda, jeke menshik sıyrdy baǵatyn padashy eken. Meni keldi degendi estip mańaıyma jýymaı ketti. Al osy Shalabekpen qosylyp, boztarlandy atatyn mılısıoner armıaǵa barǵysy kelmeı, ózi qashqyn bop ketipti, qaltamda povestkem bar, ol jerdiń esebinde joq meni ne qylsyn, bala-shaǵamdy ornalastyryp, armıaǵa, osylaı qaraı jónep kettim.

— Soǵystan buryn sizdi izdep, suraý salmaǵanyna tańym bar.

— Sony bilgiń kep otyr ma ediń?

— Sizdi qalaısha izdemegen, izdese qalaısha taba almaǵan? Áńgime osynda ma deımin.

— Onshalyǵyn qaıdan bile bereıin. İzdegen de bolar. Biraq, men qashyp ketkensin mynadaı bir oqıǵa taǵy bolǵan. Kolhozǵa múshe bolǵysy kelmegen keıbireýler taýǵa kep tyǵylǵan. Olar keshke qaraı kolhozdy shaýyp, mal, astyq ap ketedi eken. Solar aýylǵa shapqanda kileń «Nálqaranyń jigitterimiz» deıdi eken. Shynynda men olardy bilmeımin. Olar meni bilmeıdi. Olarǵa keregi sol óńirge meniń atymmen úreı týǵyzbaq. Meniń atymdy paıdalanyp, ózderin basshysy bar, bedeldi top qyp kórsetpek. Bir jyldan keıin álgi jigitter ózderi kep qolǵa túsken. Álgiler kelisip qoıǵandaı-a.q, «Nálqara qaıda» degende, «ony óz qolymyzdan óltirip, súıegin órtep keldik» dep jaýap bergen. Ondaǵysy «osylaı desek, bizdiń jazamyz jeńil bolady degen. Ekinshiden, bizdiń ózimiz de bilmeıtin, tanymaıtyn «Nálqarany tap, ustap ber» degen áýre-sarsańnan aýlaq bolamyz dep túıgen. Sonymen ne kerek, barlyq akti, aıyptaý qaǵazdarda: «Qarataýda bir jyldaı banda bolǵan Nálqara Sabalaqovty óziniń qasyndaǵy jigitteri, bizdi osyndaı teris jolǵa bastaǵanyń úshin dep, qol-aıaǵyn baılap, janyp jatqan otqa tirideı órtep jibergen. Kúlin kózimizben kórdik, eshteńesi tabylmady. Kolhozǵa bergisi kelmegen boztarlan at odan bir jyl buryn Kósegeniń kók jonynda oqqa ushqan» dep jazylǵan deıdi.

— Myna aıtyp otyrǵandaryńyz kádimgi ertegi sıaqty.

— Erteginiń ózin kezinde osyndaı bolǵan isten alǵan bolar-aý.

— Degenmen, bul kádimgi ózimiz ómir súrip otyrǵan XX ǵasyrdyń ertegisi. Al, siz aýylǵa kóship kelgende ne dedi?

— Ne deıtinin maǵan aıta ma? Keıbireýler esi ketip, ań-tań bopty. Keıbireýler, ózimniń et jaqyndarym jylap kóristi. Endi bireýler «bul jyn ba, peri me» dep mańyma jolamady. Men eshteńe bilmegen jandaı úıimdi ornalastyrdym. Bireýler aýdanǵa, mılısıaǵa habar beremiz dese kerek. Oǵan meniń aǵaıyndarym ernin shyǵarypty. Qyrǵyzdyń Ystyq kelinen kelgen týysymyz, ataqty jylqyshy, eki birdeı ordeni bar, Shalabekter Nálqaranyń tyrnaǵyna turmaıdy. Ólgenimiz tirilip, óshkenimiz qaıta janǵanda otymyzǵa sý quıǵaly otyrǵan kim» dep, qarsy daý soqty. Men merzimdi kúnimde júrip kettim. Odan keıingisin bilmeımin. Úıimnen hat ap turam. Bógde sóz aıtpaıdy.

— Sonda eki ordenińiz bary ras pa edi?

— Ras. Mynaý Eńbek Qyzyl Tý men «Qurmet Belgisin» jylqy baqqanym úshin alǵanmyn. Qyrǵyz jerindegi konezavodta istedim ǵoı.

— Qyzyq oqıǵa. Ertegi tárizdi.

— Ertegi bolsa bolsyn. Meniń saǵan aıtarym bul emes. Hat jazyp berseń deımin. Shabýyl bastaldy. Qol tımeı ketedi. Bir jerde tyraıyp qalamyn ba, kim bilsin, janym barda, esim durysta, úıime bir hat jazsam dep edim. Bizdiń oqý saýatsyzdyqty joıý mektebiniń ekinshi klasy ǵoı. Meniń túlkiniń izi tárizdi ırek-ırek shatpaǵymdy kóp adam tanymaıdy. Kósiltip, myna sender sıaqty, osyp-osyp, soıdaqtata jazbaǵansyn óz jazǵanyna óz qarnyń ashyp, kóp sóz aıta almaıdy ekensiń. Túlkiniń jymyn salyp otyrǵanda ishim pysady. Kókirekte saıraǵan altyndaı sózderim aıtylmaı qalady. Men aıtsam, sen jazsań, talaı sózdi aqtarar edim-aý.

— Maqul, jazyp bereıin.

— Ózim aıtyp otyram.

— Onda tipti jaqsy.

Planshetten bir paraq qaǵaz aldym.

— Munyń az, jetpeıdi. Men aıtyp, sen jazǵansyn aıaqty bir keń kósileıin dep otyrmyn. Taǵy bireýin al.

Taǵy bir paraq aldym.

— Al, jaz! «Qurmetti, kópten kóp artyq kórýshi qosaǵym Narshagúl! — dep jaz. — Bul seniń jeńgeń, meniń qatynym ǵoı. — Qalaı de, el-jurt, bala-shaǵa, aǵaıyn-qaýym, tamyr-tanys, kóz kórgen halaıyq tegis aman ba? Óziń qýattymysyń. Týǵan jerińe qaıta úırenip, aǵaıynǵa qaýyshyp, kózaıym boldyń ba? Meniń qulyndarym — Qarakóz, Belqara Nurqara, Telqara attaı shaýyp, taıdaı týlap, shapqylap júr me? Mektepke bara ma, sabaq oqı ma? Seni tyńdaı ma? Tyńdamasa aıaqtaryna shider sap, aýyzdyqtap al da, qamshyny basyp-basyp al. Dalada kóp oınap, bosqa sandalyp júrmesin, oqý oqyp, jurt qatary hat tanyp, adam bolsyn. Qatardan qalǵan — ólim. Olardyń qulaǵyna osy bastan quıa ber. Men sıaqty ómir boıy jylqy baǵam, at minem dep júrmesin. Zaman júırik at minetin zaman emes, júırik oı minetin zaman. Atqumar emes, zat qumar bolǵan artyq. At ústiniń jeligi, jeli bolady. Ol adamǵa qudaıyn, táýbasyn umyttyryp jiberedi. Ózin-ózi ustaı bilmese at jeligi — kıeli, qasıetti jelik, uryp ketedi. Jaman jolǵa túsiredi. «Zaman túlki bolsa, sen tazy bop shal» degen bar emes pe, bizdiń zamanymyz oqý-bilim, óner zamany. Óner qýsyn! Bul bir de, Narshagúl!

Al endi ekinshisin aıtaıyn. Narshagúl, seniń esiń bar adamsyń. Aýyl-aımaq, kórshi-qolań, aǵaıyn-týyspen tatý tur. «Úndemegen úıdeı páleden qutylady», «páleden mashaıyqtyń ózi qashypty» dep kóp aıtýshy edim ǵoı. Osy sózderim jadyńnan shyǵýshy bolmasyn. Bireý seni dattap jatsa, dattady deme, maqtap jatsa maqtady deme! Dattaǵandy elemeseń páleden qutylasyń, maqtaǵanǵa elikpeseń aldanyp qalmaısyń. Qosh, bul eki de.

Áı, Narshagúl, umytyp barady ekenmin, aıtpaqshy, sen balalardyń qulaǵyna quıyp qoı, qatarynan qor bolmaı, basqa balalar aldynda nazary pás bolmaı jarqyn júrsin. Meniń burynǵy eki ordenimniń qataryna taǵy eki orden qadaldy. «Mergendikpen alpystan asa jaýdy óltirdi» degendi kádimgi qaǵazǵa jazyp, mór basyp berdi».

Baǵanadan beri aıtqanynyń bárin úndemeı jazyp otyrǵanmyn. Osy araǵa kelgende basymdy kóterip, Nálqaraǵa qaradym da:

— Munyńyz óte oryndy. Mundaı naǵyz erlikti aıtqan jón.

— Ózim de uǵyp otyrmyn. Bir kezdegi banda degen jaman atym bar ǵoı. Bireýler ony betine salyq etýi múmkin ǵoı. Myna kitapshada naq osylaı jazylǵany ras. Kórdiń be?

Mergenderdiń esep kitapshasyn kórsetti ol.

— Al, bastaıyq. Neshinshi edi bul?

— Úshinshi bolar.

«Al, Narshagúl, bul úshinshi: esińde bolsyn, budan bylaı men saǵan mundaı uzaq hat jaza almaspyn. Jıi-jıi de jaza almaımyn. Biz shabýylǵa shyqtyq. Sen bul sózdi, «shabýyldy» túsinbeısiń ǵoı. Shabýyl degen, jalpaq tilmen aıtqanda jatqan jylannyń quıryǵyn basyp, basyna aıran quıyp, áýre bolmaı-aq, ininen aıdap shyǵý degen sóz. Demek, jaý qashady, biz qýamyz».

— Aýzyńyzǵa maı! — dep kúldim.

— Qýmaǵanda káıtemiz?

— Durys. Ol qashady, biz qýamyz.

— Jańylystyryp jiberdiń-aý. Nege toqtadyq?

— Biz qýamyz dep.

— Al, Narshagúl, osymen úshinshisi de bitsin. Endi tórtinshisin aıtaıyn. Shabýyl degen qıyn. İnde jatqan abjylandy jalańash qolyńmen sýyryp ap, laqtyryp jibergenmen birdeı. Sondaı bolsa áldeqandaı jaǵdaı bolady. «Jaman aıtpaı, jaqsy joq», olaı-bulaı bop ketsem, berik bol, balalardy jasytpaı esir. Olarǵa ózimshe ákelik aqylymdy aıtpaqpyn. Endi sony tyńda: aqyly bar, esti jigitter bolsyn. Ol úshin menińshe, eń aldymen — adal, ekinshiden — arly bolsa jón-aq. Eshkimniń ala jibin attamaıtyn adal bosyn. Bireý-mireý ózi kep, ádeıilep betin tyrnap almasa, eshkimge, eshqashan da tyrnaǵyn kórsetpesin. Baıbalam álsizdiktiń, páleqorlyqtyń belgisi. Mysyq ekesh mysyq ta tyrnaǵyn qaıda, qalaı, kimge, qandaı jaýǵa kórsetýdi biledi. Narshagúl, maǵan osy hatty jazyp bergen balanyń ákesi, at bapkeri Dos degen kisi «at shaba ma, baq shaba ma, bap shaba ma» degendi kóp aıtatyn. Sol aıtqandaı-aq baq artyq pa, bas artyq pa? Muny da bilsin. Baq bastan artyq emes. Baq degen tasqa emes, basqa qonady».

— Náleke, mynaýyńyz hat emes, ósıet qoı.

— Ósıetińdi bilem be, maǵynasy bolmasa hattyń qajeti ne? Bul bul ma, artymdaǵy kógen kózderime, budan zoryn, osy maıdanǵa kelgeli oılap, jadyma saqtap qoıǵanymdy túgel aıtpaqpyn. Al jaz.

«Narshagúl, balalardyń qulaǵyna sińire ber. Ash bolsa búgilmesin, kisi qolyna úńilmesin. Aǵaıynnan túńilmesin, toq bolsa tógilmesin. Orny tolmas ókinishke egilmesin, eńbek etkende erinbesin. Óz esigin tórim desin, óz týysyn begim desin. Bas saýlyǵyn baq sanasyn, óz oshaǵyn taq sanasyn. Qas aldynda jerge qaramasyn, jaýdy dosqa sanamasyn»...

— Mynaýyńyz óleń bop ketti.

— Aqyndyǵym tasyǵandyqtan emes. Qysyla-qysyla qyz boldym degen sıaqty, ómirdiń myna soǵystyń ózi oıǵa salǵan sóz ǵoı. Ósıet bilmes, ónege kórmes uldan adam shyǵa ma? Kókeıinde óz násiline, óz urpaǵyna degen bir-eki aýyz ystyq sózi joq áke bola ma? Endi bitiremiz. Al, jaz!

«Narshagúl, osy barǵan hatty kók sandyqtyń tereńine saqta. Ózderi ósip, hat tanyp, el qadirin, sóz qadirin, áke qadirin, áke sóziniń qadirin biletin bolǵanda oqysyn.

Qosh, saý bol, aman kórisýge jazsyn dep tile! Hat jazýshy qudaı qosqan qosaǵyń Nálqara Sabalaq balasy dep bilersiń.

1943 jyl, aprel,

Soltústik-batys maıdany».

Eki paraq qaǵazdy úsh buryshtap oradyq ta, syrtyna barar jerin jazyp, shtabtary pochtaǵa berdik. Nálqara kópten beri ıyǵyn basyp júrgen aýyr júginen arqasyn bosatqandaı kóńili jaılanyp, kózi jasaýrap qaldy. Baıqaımyn, hattaǵy aıtqan sózder kópten beri kókeıge úıirilip, ishine myqtap túıgen sózderi eken. Ózi aıtqandaı aqyndyqtan emes, ákelik mahabbattan, ákelik júrekten shyqqan. Osyny uqtym. Sodan da bolar, hat jazyp bolǵansyn oǵan lám dep til qatpadym. Árkim óz oıymen qaldy.

20

Maıor Matveev shtab tóńiregindegi ofıserlerdi jınap ap, jańa karta úlestirdi.

— Qonys aýdara bastaǵanymyzdy baıqaǵan bolarsyńdar. Budan bylaı kázir qoldanyp júrgen kartalaryń eskiredi. Ony ótkizip, myna jańasyn paıdalanasyńdar.

Bul maıordy bir jyldan asa bilemin. Kóp sózi joq, tek máseleniń mán-máıegin ǵana aıtatyn adam. Kázir de ol qysqa sóılep, eski kartany jınap, jańasyn berdi. Tórt buryshtap, segiz búktelgen, sýdaı jańa kartany alyp planshetime saldym. Endi shyǵyp bara jatyr edim, Andreı Akımovıch kez bola ketti. Ákemdi kórgendeı qýanyp qaldym. Bul bir jaqsy jan. Maǵan istegen jaqsylyǵy taǵy bar.

— Bári ornynda ma? — dedi Andreı Akımovıch sálemdesip bolǵansyn. — Sen kórinbeı kettiń ǵoı. Qaıda júrsiń?

— Baıaǵy baılanysshy ofıserlik. Bara almaı júrgenime ózim de ókinemin.

— Ókinish degen sálem emes.

— Ony túsinemin.

— Túsinseń bopty, kelip tur. Eski uıasyna kóktem shyqqansyn torǵaı da bir aınalyp soǵady.

— Ony da uǵamyn. Tapsyrma oryndaýdan kóz ashpaımyz.

— Sen óziń fılosofıany edáýir soǵatyn jigitsiń, onyńdy bilemin. Al, adam «sondaı bir adam bar edi-aý. Soǵan bir soǵyp, dıdarlasý kerek-aý» dep, aldyna belgili maqsat qoımasa ómiri kezdespeýi múmkin ǵoı.

— Shyn sóz. Jeńildim. Barsam degen nıetim bolmasa, maqsatym joq boldy. Endi ony maqsat tutarmyn.

Maıor Vetkov kúlip aldy. Men onyń nazaryna zer saldym. Qystaǵydan da kúreńdenip, qaraıa túsipti. Kóz aldy kireýkelenip, sharshaǵan. Keshe ǵana ótken bir kúndik shabýyldyń ózi onyń óńine tańbasyn basyp ketken.

— Jyly qonys, jaıly kúrkeni endi túsinde kóresiń. Erteńnen bastap, jańa jerlerdi mekendeımiz. Sharshasań, qarnyń ashsa kelip tur. Bizde molshylyq. — Ol kartasyna qarap aldy da: — Eń kem degende seni Novosokolnıkıdiń túbinen kútemin.

— Qup! — dep men de kettim.

Kók dónen baılaýly turǵan kúzetshiler vzvodynyń jerine qaraı júrip kelem. Qar kók jentek bop, sylqyldap erip jatyr. Kúnge qaraǵan Tómpeshikterdiń jaly ala qaýdandanǵan. Ótken kúzde túsken altyn tústes sary japyraqtar tot basqan asyldaı sup-sur. Keshegi shabýyl kezinde appaq qardyń betine tamǵan adam qany kóz aldyńda qyp-qyzyl boıaýyn joǵaltyp, tútinniń ysy tárizdi qara-qoshqyldanyp barady. «Qarǵa tamǵan qan kóp turmaıdy eken» dep oıladym. Shyny olaı emes eken. Qaıta qan tamǵan jerdiń qary tez erıdi. Qar betindegi qannan túsken qara tańba kún sáýlesin ózine tez tartady. Sol jer at tuıaǵynan túsken iz tárizdi tez erip, jyldam qaraıady. Qan qara jerdiń betinde qaımaqtaı kilegeılenip, kóp turady eken. Zatynda adam qany aýyr, ony qan túgil, qanisherdiń ózi de kótere bermeıdi.

Aqsha qardyń betine aq tıinniń izindeı bop alystan, keshegi jeńip alǵan alǵy shepten bir-bir tamyp kelgen qan izi bir jerge kelgende at tuıaǵynyń ornyndaı bop uıyp túsipti. Álgi jer eń aldymen jyp-jyly qannyń qyzýymen oıylyp tómen túsken. Qan salmaǵy taǵy bar. Jer oısyrap jatyr. Qan jer betiniń qaımaǵy tárizdi qatyp kebirsigen. Bet jaǵyna áınekke túsken muz bederi tárizdi áshekeı túsken. Alǵy shepten bizdiń tylǵa qaraı júrgen kerzi etiktiń qısyq taban izi jatyr. Bizdiń jigittiń izi, sonyń qany ekeni aıan. Kim dep oılamadym. Bul tań emes. Qan túgil, ólip jatqan adamdy kórgende denem dir etpeıtin bolyp alǵan. Ómir ǵana emes, ýaqyt zańy taǵy bar emes pe?

Adam degen qyzyq! Ol jaı ásheıin kónbis qana emes, zatynda eń asyl, myqty materıaldan soǵylǵan. Ony ári qatty, ári jumsaq zattan jasaǵan. Adam júreginiń quramynda Mendeleev tapqan kúlli elementtiń az-azdap bolsa da, árqaısysynan bir-bir mysqal bolsa kerek. Bir kezde qandy kórsem teris aınalatyn edim. Ol túsime enetin. Mazalaıtyn, shyryq buzatyn. Qan kóz aldymda qyp-qyzyl bop turyp alatyn. Endi men sol qanǵa qarap oılap turmyn. Meniń esime álgide kezdesken Andreı Akımovıchtiń bir sózi tústi. Bul ótken jazda bolǵan. Barlaýshylardy qarsy alǵanda saptyń eń sońynda Nálqara Sabalaqov keledi eken. Moınynan asyra áldeneni arqalap apty. Qarasaq, til ap, shegingen kezde jaraly bolǵan jas jaýyngerdi balasha arqalap alǵan. Álgi jigit shashy seleýdeı sap-sary, ári sırek, aryq ta, kishkene de eken. Oq jambastan tıgen. Bókse jaǵyn múlde kótere almaıdy. Aýyr dem ap, áreń jatyr. Jarasyn tańǵan shúberektiń syrtyna shyqqan qan appaq qarǵa tamǵan qan sıaqty alqyzyl bop kórinedi. Nálqaranyń ústi-basy qan. Ol terimen aralasyp, jonyn josadaı qypty.

— Áı, senderdiń mynalaryń ne? Bóri kórsin degendeı ishterindegi eń úlken adamǵa arqalatyp qoıyp, ózderiń jaıbaraqat kelesińder. Palatkaǵa sap, qoldasyp almaısyńdar ma? — dep Andreı Akımovıch barlaýshylar vzvodynyń komandırine eskertý jasady.

— Bir ózim-aq arqalap ap júremin dep bolmaǵan ózi! — dep vzvod komandıri mińgirledi.

Budan soń maıor Vetkov Nálqaranyń tulǵasyna, sýǵa súńgitip alǵandaı boı-boı bop turǵan, tútikken túrine, tórge aralasqan josadaı qanǵa qaraı turyp:

— Durys ta, ózi erik bildirse ne deısiń. Jaýyngerine meniń alǵysymdy aıt. Óte kelisti, meıirimdi, ári kúshti adam eken. Qajymuqan degen qazaq palýanyn kórgenim bar bala kezde Almatydan. Sonyń inisi emes pe?

— Joq á. Mundaı kúshti adamdar el ishinde kóp, — dedim.

— Men keıde oılaımyn, — dedi Andreı Akımovıch, ózi de oıly keskinmen. — Bizdiń osy qanǵa qan sińgen, terge ter aralasqan, bir jeńnen qarý shyǵaryp, bir qoldan jaýǵa oq atqan dostyǵymyzdy umytatyn, oǵan til tıgizetin, sony aıaqqa basqysy keletin pende de tabylar ma eken? Mynaý qasıetti nárse. Mynaý til tıgizýge bolmaıtyn bıik, asyl qylyq. Bul jańa qasıet. Naǵyz dostyq osyndaıda kórinedi. Dostyq úlgileri alystan kele jatsa da, naq osy kúngideı, mynaý qıyn kezdegideı jarqyn, ap-anyq bop kózge túspegen...

Maıor Vetkovtyń osy bir sózi esime qaıta tústi. Tipti sol soldat Nálqara Sabalaqov pen osy maıordyń minez-qulqynda sabyrly, keń peıildiginde uqsastyq ta bar ma deımin. Ómirden keń pishilip, kereginshe, ólshemeı alynǵan jandar bolady emes pe? Sabyr, shydam degen qandaı mol!

Oılaımyn, maıor durys aıtty. Shabýyl kezinde urys dalasynda aıqasyp, qushaqtasqan kúıi ólgen orys pen qazaqty óte kóp kórdim. Ondaılar kóbinese mynadaı jaǵdaıda bolady: bir jaýynger jaralanǵan kezde ekinshisi dereý jedel járdem kórsetip, jarasyn tańyp, nemese, aýyr jaraly bolsa keıin alyp ketýge umtylady. Osy kezde ekinshisine de oq tıedi. Sóıtip, ekeýi urys alańynda kópten kórmegen balasyn endi kórgen, ólip bara jatqan ákeniń ulyn qushqany tárizdi aıqasyp jatyp, qanyna qany aralasyp jatyp óledi. Kóbinese-aq, munyń biri ne orys, ne ýkraınes, ekinshisi ne qazaq, ne qyrǵyz bop jatady. Óıtkeni bizdiń panfılovshylardyń ózi negizinen osy tórt halyqtan quralǵan bolatyn. Basqany bilmeımin, mundaılardy ózimiz sol aıqasqan qushaǵyn jazbaı birge jerlep júrdik. Bular qara jerdiń qushaǵyna birge qushaqtasyp kep, qushaqtasyp ketken egizder tárizdi enetin. Bir danyshpan aıtqandaı óle bilý de erlik.

Turǵan jerimnen áreń qozǵalyp, súrleý jolǵa shyqtym. Bul Lovat ózeniniń saǵasyna aparatyn súrleý. Talaı júrgem. Móp-móldir bop kók jasyl ózen aǵatyn qabaqtyń astynda bir top jaýynger otyr. Ortasynda Nálqara. Qop-qoıý, moıyldaı qara murtynyń qıaǵy seltıip, syrty kúıe-kúıe qara kotelokten tary botqany soǵyp otyr. Býy burqyraǵan botqany jalmańdap jutqan saıyn murtynyń qıaǵy, ush jaǵy selteń-selteń etedi. Tup-tunyq, aýmaqty qara kóziniń tóńiregi qyzaryp ketken. Osy kózden sharshaǵany da, ishki oı toly dúnıesi de, kóktemgi aqsha qarǵa shaǵylysa-shaǵylysa aýrý bolǵan kóz jıegi de ap-anyq kórinip tur. Biraq tulǵasy som. Keýdesi keń, bıik. Jaýyryn jaǵy tup-tutas. Osy kisini kórgen saıyn bizdiń Ojar degen jerdegi dóńkıgen-dóńkıgen, jel somdap, jaýyn-shashyn qashaǵan, jup-jumyr qara tastar elesteıdi kózime. Selteńdep turǵan murty jybyr-jybyr etip, qasyq ustaǵan qoly bolmasa, sol tastyń birin ákep Lovattyń jaǵasyna ornata salǵan eken dep oılar edim.

— Orta tolsyn! — dedim.

— Ózińmen birge kóbeısin! — dedi Nálqara.

Nálqara sálemdeskende osyndaı sózdi, kóp aıtylmaıtyn, umyt bop bara jatqan sózdi aıtqandy unatady. Sodan da men ony kórgen boıda, aldyn ala sálem berer sózimdi oılap alam. Ondaǵy oıym Nálqara ondaı sózdi unatady, taýyp aıtqandy jaqsy kóredi. Oǵan qosa ózimniń de eski qulaq ekenimdi bildirip qoıǵanym.

— Bizben birge botqa je! — dedi Nálqara, — soldattyń botqasy dámdi keledi.

— Bilemin. Men de soldat bolǵanmyn.

Býy burqyraǵan, ystyq botqany men de jedim. Shyn tátti eken. İshine temir bankide súrlengen sıyr etin qosypty, maı, kádimgi sary maı salǵan. Shaınap ta áýre bolmaısyń, qasqyrsha bir qylǵyp juta berýge jaqsy.

— Mynalaryńyz dámdi as ekeni.

— Bizde belgili aspaz joq. Bárimiz birlesip jasaǵan taǵam. Kelisip pishken ton kelte bolmas degendeı, kóp jasaǵan as tátti bolady.

Muny aıtyp otyrǵan Nálqara. Jep otyrǵan botqany túgesken joq. Munysy nesi eken dep ishteı oılap qaldym. Mynadaı myǵym, kúshti denemen bes júz gram botqany jeı almady degenge eshkim de ılanbaıdy.

— Náleke, asty az jegenińiz ne? — dedim.

— Mine, sen osyny suraıtyn bolar dep ózim de kútýli edim. — Ol kúlip qoıdy. Murtyn shıratyp, tóńiregine qarady. Sóıtip, otyrǵandardyń nazaryn ózine aýdardy. — Men bul botqany taýysa almaı otyrǵanym joq. Eń aldymen, janyma bos ydysty saldyratyp baılap júrgim joq. Ekinshiden, qus ekesh qus ta bótegesine bir kúndik asyn artyq saqtaıdy. Men qus qurly joqpyn ba?

Otyrǵandar «Nálqara durys aıtady» dep máz bolysty. Biraq bul kúlkiniń aıaǵyn tolyq estı almadym. Jańa tapsyrmamen korpýs shtabyna sapar shektim.

Shtabqa keshke jetip, túnde qaıttym. Tańǵy tórttiń shamasynda ózimizdiń dıvızıaǵa keldim. Budan naq bir kún burynǵy tárizdi tańǵy beste artılerıa atysy bastaldy.

Qara jerdiń quıqasy dir-dir etedi. Holm tóńiregindegi bizdiń artılerıa ǵana emes, oń jaqtan Staraıa Rýssa, sol jaqtan Velıkıe Lýkı mańy da atysty jıilete tústi. Qys boıy tunyp turǵan aımaq tańǵy beste astań-kesteń boldy. Budan burynǵy shabýyl tek kúsh baıqasý, barlaý eken. Naǵyz shabýyl, jazǵy qımyl osylaı bastaldy. Kún shyǵa tank dúrildep, aspanǵa samolet kóterildi.

Shtab qoparyla kóship, alǵy shepke qaraı jyljydy. Dıvızıanyń gvardıalyq týyn kúzetip bara jatqan bir top avtomachıkter men mergender tobynda Nálqara ketip bara jatty. Bular polk shtabynyń ornyna kelip toqtady. Al polk shtaby bolsa, taǵy da alǵa kóshti. Osylaısha septesip, bizdiń ataǵy álemge jetken gvardıalyq dıvızıamyz batysqa, onyń ishinde soltústik-batysqa bet túzep jyljı berdi. Kók dónenniń aıańymen men de kelemin. Oılap qoıam, dúnıe degen shirkin múlde qyzyq! Keıde ózińdi óziń bir dármensiz, qolynan túk kelmeıtin, dál tıgen jalǵyz oqtyń qurbany tárizdi sezinesiń de, keıde kók dónennen júırik kóńil basymen alysyp, seni alyp qyp, sergek etip, aldyńnan úmitińdi jarqyratyp kórsetedi. Mundaıda sen bıiksiń, eresen kúshtisiń, elim seni jeńe almaıdy, oq seniń keýdeńdi tese almaıdy. Bas súıegiń oqtan myqty bolattan jaratylǵandaı emin-erkin alshaqtaı basasyń. Joǵary da úmitti, ádemi bir sezim bılep keledi. Bar bolǵany shtabtan shtabqa qupıa paket tasıtyn baılanysshy ofısermin. Biraq meniń de keregim bar. Joq bolsam izdeıdi. Maǵan tapsyrma beredi. Meni kútedi. Meni shyǵaryp salady. Demek, ózimshe men edáýir jumys bitirip júrmin. Qara jerdiń qalyń quıqasyn solqyldatyp jatqan dúleı kúsh álginde, tań aldynda ǵana men ákelgen tildeı buıryqtyń kúshimen bop jatyr ma eken dep oılaımyn. Shynynda, solaı bolar, ony kim bilipti?

21

Shabýyl jıileı tústi. Alǵa basyp baramyz. Qystap shyqqan eski qonys kósh keıin qaldy. Ábden qarańǵy túsken kezde jaýdan jańa bosaǵan shaǵyn seloǵa kep tústim. Atty baılap shetki bir úıge endim. Kesilgen bórene aǵashtardan salynǵan, ishi-syrty sylanbaǵan eki bólmeli shaǵyn úı eken. Qol shamdy jarqyratyp kirip kelsem, bas suǵatyn oryn joq. Jaýyngerler ólip qalǵan adamdar tárizdi aıqasyp, aıqasyp jatyr. Bir vzvodtaı adam. Bólme ishi sasyq. Qandala men taraqandar qabyrǵada qoısha qaptap, órip júr. Ony sezetin pende joq. Kúndizgi shabýylda turalaǵan soldattar shyrt uıqyda. Bulardy oıatpaıyn dep, jatatyn qurǵaq oryn izdep úıdiń shardaǵyna shyqtym. Shardaqtyń bir jaǵy ashyq, aýasy taza eken. Shóp tósep tastapty. Buryn da bireýler jatqan jaı eken. Qol shamdy jalma-jan sóndirip, qısaıyp jata kettim.

Qatty uıyqtappyn. Oń qolymdy astyma basyp jatqan bolýym kerek, qorǵasyndaı uıyp qalǵan. Biraq sony da sezbeı, tamasha bir tús kórip jatyr ekenmin.

Tús degen túlki tárizdi aldampaz dep, senbeýshi edim. Myna kórgen túsim kádimgideı shyn, óńim eken deımin.

— Armysyń, kárim Qarataý!

Muny aıtyp turǵan men. Biraq ún joq.

— Armysyń deıim, Qarataý!

Miz baqpady.

— Sálem berdim, kári taý!

Búlk etken joq.

— Aldyńa keldim, ata-meken asqarym.

Selk etpedi.

— Mezgilsiz býyryl tartqan basymdy ıdim aldyńa, Kárim!

Sulq jatyr.

— Qasıeti mol, qazynaly Qarataý, qudiretińe bas ıip, tabyna keldim.

Daýsym qattyraq shyqty. Báribir myzǵymady.

— Aý, sálem bere keldim, elimniń eski mekeni, kári turaǵy, ata-babam qurmet tutqan asyl taý!

Áli samarqaý. Basyna kádimgi baǵzy Tarazdyń shuraıly jerin jastanyp, aıaǵyn ejelgi Aqmeshit óńirine tirep, myńq etpesten eshbir qımylsyz, sulq ta, mańǵaz da jatty.

— Basyn ıip, aldyńa balań keldi, basyń kóter, kindik kesip, kirim jýǵan abzal taý!

Burynǵysha mańǵaz edi.

— Qazynam, baılyǵym, tyńda, qulaǵyń sal, qandy maıdan dalasynan sharshap keldim, ot-jalynǵa shaldyǵa keldim.

Sharasyzbyn, báribir ún qatpady. Qushaǵymdy keń jazyp, ústine qulap túsip, zor tulǵasyn aımalap, aıqara qushyp jatqym keldi. Qushaǵym jetpedi. Etpettep jata qaldym da, mup-muzdaı qara tasyn súıdim. Jylymady. Maıdaı qara topyraǵyn ýysyma tolǵansha alyp, keýdeme, jaraly bolǵan jerime bastym. Jibimedi. Jylaǵym keldi. Sabyr ettim.

— Saǵynyp keldim, ańsap keldim, seni.

Jaýap joq.

— Jaralymyn, shólirkep keldim.

Kezinde talaı sumdyqty basynan ótkizgen, tarǵyl tasyna talaıdyń qany shashylǵan kári taý myńq etken joq.

— Baldaı tátti sýyńdy saǵynyp, shólirkep keldim.

Tańdaıym qurǵap, únim áreń shyqty. Otyra qalyp, muzdaı qaınaryna qolymdy saldym. Qos qoldap, móp-móldir, bal tatyǵan sýyn ýysyma toltyryp, meıirim qanǵansha ishtim. Mańdaıymnan burq etip, mup-muzdaı, sýyq ter shyqty. Daýysym burynǵydaı emes, syńǵyrlap sala berdi. Shıpaly dári ishkendeı, ishki saraıym ashyla tústi.

— Kári taý, qulaǵyń sal, seni qazynam, belim, qýatym dep ádeıi keldim, soǵystan keldim, jaraly bop keldim.

Daýysym ádettegiden qatty shyqty. Jartastar bir-birimen jarysyp, jańǵyra tústi. Biraq eshqandaı jaýap bolǵan joq, kári taý til qatpady. Bala Torlannyń aıtasy ǵana jańǵyryp, úlken Torlanǵa jetkendeı boldy. Qarataýdyń bel omyrtqasy tárizdi kári jonnyń ústine shyǵyp tóńirekke qulaǵym tiktim. Dúnıe únsiz, meńireý. Taǵy da aıqaılaǵym keldi. Biraq ony eler Qarataý joq. Ne isterimdi bilmeı, tóńiregimdi qorshaǵan meńireý shyńdarǵa qarap kóp turdym. Álden ýaqytta, jylap-jylap daýysy qarlyqqan jas balasha kezergen erinim kúbirledi:

— Besigim!

Bul meniń daýysym. Qarataý selk ete qalǵandaı boldy.

— Besigim! — dedim qaıtalap.

— Besigim dediń be?

Bul onyń daýysy.

— Besigim, ıe, besigim dedim.

Ol taǵy da jym-jyrt. Kóńili tolmaı turǵan bolar dep:

— Altyn besigim! — dedim.

Basyn shaıqady. Unatpaı qaldy. Qyzaryp kettim. Asylyq aıttym, jaza bastym. Altyn ba, álde aǵash pa, kúmis pe, álde tas pa, báribir, besiktiń aty besik, júrekke qadalatyn naızaly myltyq ta, zýyldap ushqan oq ta emes. Besik, kádimgi besik, asylyp, aq tósinen aq mamasyn emizgen, ana asylǵan,«eń alǵash aq sút emgen aq besik. Aq jórgekke oralyp, qundaqtaýly jatqan besik. Kóz ashyp, jaryq dúnıe kórgen besik. Beıkúnálik pen sábı shaqtyń, perishte kezdiń sút ıisi shyqqan besigi. «Aq bópem, aq besikke jat, bópem» dep terbelgen besigim. Ananyń ashshy teri, ystyq kóz jasy, sút ańqyǵan jupar ıisi sińgen besik. Ana daýysyn eń alǵash osy besikte uqtym. Aıta bersem, kezinde baı da, batyr da, aqymaq pen danyshpan da, er men ez de birdeı jatqan esil besik eshkimdi bóle-jara qaramaǵan ádil besik.

Men besigimniń aldyna kep turmyn. Besigim kári taý, qudiretti Qarataý! Bul birdiń emes, kóptiń, kóptiń ǵana emes, myń-mıllıondar besigi bolǵan, bola berer alyp taý.

— Besigim! — dep muzdaı tasyn qaıta súıdim. Maıdaı jumsaq topyraǵyna aýnadym. Baldaı tátti sýyn juttym. Mańdaıdan salqyn ter shyqty. Saǵynyshtan, aman-esen kelgen qýanyshymnan kózime jas keldi. Eki tamshy ystyq jas muzdaı qara tastyń tarǵyl betine mólt tamdy da, tyrs-tyrs etti. Báribir esirkegen joq, jyly shyraı bermedi. Júregi tasyndaı qatty eken, batyr uldar ósirgen qatal ákedeı miz qaqpady, qaıta tilge kelmedi. Sonda da kózim toıar emes, keskin-kelbetin sholamyn. Bári de sonaý sábı kezden kózge qanyq, kóńilge anyq, júrekke bederi mol tańbasyn basqan jerler. Kári taýdyń qudiretti alyp tulǵasynan temir jumyrtqasyn shaıqaǵan jumbaq, alyp samuryqtyń beınesin kórem. Qyran tulǵaly bop elesteıdi.

Bul keıde maǵan taý emes, qyran da emes, adam tárizdi bop kórinedi. Óte uzaq, alys sapardan kelgen kári jolaýshyǵa, álde burymy býyryl tartqan, ájimdi beti qatpar-qatpar kári anaǵa uqsaıdy. Qarataýdy tastap údere kóshken qalyń eldiń sońynda bos kele jatqan boz taılaqtyń ıesi, baýyrynan aırylǵan qaıǵyly qaryndas osy ana emes pe eken dep qalasyń! Iesin izdep, bozdap kele jatqan boz taılaq zaryna jartastar da egiletin tárizdi. Olar tomsyraıyp-tomsyraıyp turady. Sol tasty, aıtasty, Torlandaǵy aıtasty kórgende men de jyladym... Bala kezde eń alǵash kórgen tamasham osy bolatyn.

Bári esimde, naq bir búgingideı: besikten esikke qaraı eńbektedim, sodan soń talpynyp, turyp-jyǵylyp, súrinip-qabynyp, apyl-qupyl basqanym. Tusaýymdy kesti. Áldekim meni qushaǵyna alyp, eki úıdiń arasynda olaı-bulaı alyp qashty. Tabaldyryqtan attadym. Bel arqannan ustap, úıdi aınaldym. Kún shalmaǵan, jer baspaǵan jumsaq tabanyma tas batty. Tyjyrynyp jerge, odan soń kúnge qaradym. Kún mazaqtap kúlgendeı boldy. Namystandym. Tiri jannyń ózimshildigi bıledi. Júre berdim. Tabanymdy úı irgesindegi jup-jumsaq, úlpildegen kók shepke bastym. Japyrylyp qaldy. Tebindep shyqqan maıda kóktiń betine qısyq taban, kip-kishkene izim tústi. Artyma qaramastan úıdi aınalyp júre berdim. júre berdim. Naq bir, alyp taýdy aınalyp bara jatqandaı mázbin. Aıaǵymdy attap basqan saıyn tabanymnan Qytyq ketip, kóktiń nili jabysyp, kóntıip, tabanym qalyńdaı berdi, qalyńdaı berdi. Kádimgideı júrip kettim. Mańdaıymdy kún shaldy, tabanymmen tas bastym.

Júrip kettim. Sodan beri júrip kelem. Damylsyz, sýyt kele jatqandaımyn. Tóńiregime kóz saldym. Kóz aldymda jumbaq taý jatty. Jan-jaǵyma alaqtap, tamashalaı qaradym. Júrip kelem, tóńiregimdi sholyp kelem. Sodan beri kóp jyl ótipti deımin. Kári taýdyń bar zaryna qana almaı, aralaýmen kelem. Myna turǵan Babata, anaý Ashysaı, Kentaý, ózimizdiń Torlan, Kósegeniń kók jony, Jylybulaq, Myńjylqy tárizdi jerlerin sharlap júrmin.

Bizdiń aýyl Kelinshektaýdyń kúnshyǵys jaǵynda, Babatanyń kúnbatys jaǵynda, osy eki ortadaǵy Aqqoltyq degen jerde otyrady. Oń men solymdy tanyǵanym tárizdi osy eki ǵajapqa qarap óstim, osylardyń keskin-kelbeti, jumbaq syry meniń ǵana emes, myńdaǵan, men tárizdi júzdegen aýyl balasynyń qıalyn terbep, eseıtken besigi bopty.

Tabıǵat atty sýretker salǵan uly eńbek osylar ǵoı. Aldyna basymdy ıdim.

Kelinshektaýǵa qarap qappyn. Kóshken el, irkes-tirkes ketip bara jatqan uzyn kósh. Eń aldynda arýanaǵa mingen sáýkeleli kelinshek. Kóshti bastap barady. Qaraısyń, kóz toımaıdy, ǵajap, ásem. Kádimgi kósh, kádimgi kelinshek. Qaıta-qaıta qaraımyn, uzaq qaraımyn! Saǵynyppyn. Kózime jas keledi.

Osylaısha aq besigime, onyń ishinde Kelinshektaýǵa tamsana qarap turǵanda áldekim tý syrtymnan:

— Leıtenant Dosov! — dedi.

Selk ete tústim. Oıanyp kettim. Kózimdi ashsam, tań atyp qapty. Bir úıdiń shardaǵynda jatyrmyn. Álgilerdiń bári túsim eken.

Basymdy kóterip tóńiregime qaradym. Buryshta kózi badyraıyp bireý otyr. Anadaı jerde shalqasynan túsip, ish kóılegimen bir áıel jatyr. Bul ne pále dep, ornymnan atyp turyp, pıstoletimdi sýyryp aldym. Álgiler qozǵalmaıdy. Jaılap qasyna keldim. Qarasam ekeýi de ólik. Nemis ofıseri aldymen áıeldi atqan, odan soń ózin atqan kórinedi. Ózin de, áıeldi de kádimgi fashısershe naq júrektiń tusynan atypty. Alǵashqyda denem titirenip ketse de, artynsha meniń kóz aldyma jaý oǵynan ólgen dostarym kapıtan Menǵazın men leıtenant Chheıdzeniń ólimi tústi. «Ózi tókken qanǵa ózi tunshyǵyp ólgen eken» dep ishimnen kúbirlep, shardaqtan tústim.

22

Búgingi shabýyl qatty boldy, Jaýyngerler áldeneshe ret atakaǵa kóterilip, qaıta jatty. Tas joldyń bizge qaraǵan jaǵalaýyna qoıylǵan jaý bekinisi berik eken. Bizdiń barlaýshylar ákelgen habarǵa qaraǵanda bizge qarsy turǵan jaýdyń teńiz jaǵalaýyndaǵy jaıaý áskeri kórinedi. Osy teńizshiler ólispeı berispeske bel baılaǵan eken. Artılerıa men samolet shabýylynan keıin kóterilgen jaıaý áskerdiń atakasyn birneshe ret qaıtaryp tastady. Tańerteńnen túske deıin urys nátıjesiz boldy. Tús aýa 23-polk jaýdyń aldyńǵy bekinisin buzyp, tas jolǵa ótti. Eki jaq qanat áli siresip qalǵan. Ortany jaryp, tas joldyń arǵy betine shyǵyp bekingen bizdiń áskerler odan ári bara almady. Jaý aıyrylyp qalǵan jerdi qaıta qalpyna keltirmek boldy ma eken, tas joldy boılap, tankter jiberdi. Shynynda osy tas joldan basqa jerde tank júrer súıem jer joq. Jerdiń bári laısań batpaq.

Polktyń tas joldan ótken batalón, rotalary bólinip qalatyndaı qıyn jaǵdaı týdy. Demek, sol jaq qanattan jibergen tankterdi oń jaqqa jibermeı, ne keri qaıtarý kerek, ne joıyp jiberý kerek. Buıryq naq osylaı bolsa kerek, rezervtegi kúshtiń bári osy araǵa tógildi. Tankke qarsy atatyn zeńbirek, pýlemet, jeke mergender, baılanysshylar men saperler jiberildi. Baılanysshy Aqbozov bastaǵan bir top jigit jol jaǵalaýyndaǵy jaýdyń burynǵy bekinisterine otyryp, eń aldyńǵy tankke granata tastap toqtatty. Biraq munymen tynǵan joq. Urys keshke deıin basylmady. Jaý keshke qaraı kúshin qaıta jıyp, tas jol boıyndaǵy aıyrylyp qalǵan bekinisterine qaıta umtyldy. Eki jaqtan da edáýir shyǵyn boldy. Bizdiń adamdar taban tirep turyp aldy.

Qarańǵy tústi. Atys basyldy. Jol jaǵasyndaǵy bir bekiniske polk shtaby toqtapty. Qasynda eki-úsh ofıser, bes-alty jaýyngeri bar shtab bastyǵy osynda eken. Andreı Akımovıch meni kóre sap:

— Oı, myqtym, adaspaı taptyń ba? — dedi.

— Joldas gvardıa maıory, qupıa paketpen kelip turǵan baılanysshy ofıser Dosov! — dedim.

— Áı, áı, shińkildeme, jaý estip qoıady!

Bul meniń alǵashqy estigen qaljyńym emes. Myǵa qoıǵanym joq, qaıta myrs etip kúlip jiberdim.

— Aý, bul kúletin jer emes.

— Jaýdan qashqanda kúlme, ony qaıta qýǵanda kúlme, endi qashan kúlemiz.

— Jeńdiń, men jeńildim. Sen bul jerdi qalaı taptyń, qalaı keldiń, atpen be?

— At jolda qaldy. Jaıaý keldim. Basqalaryn ózińiz bilesiz ǵoı...

— Bilemin, bilemin, — dedi paketti jyrtyp jatyp, — bilemin. Sende basqalarda kezdese bermeıtin úsh qasıet bar.

— Biz bilmeıtin ol qandaı qasıet? — dep uzyn qara kapıtan Shelestov maıorǵa qarady.

— Sender osy qyzyqsyńdar, — dep maıor Shelestovqa buryldy da, qaıtadan óziniń kómekshisine qarap, — mynany kázir batalóndarǵa habarla! Tezirek aıt. Sender qyzyqsyńdar, qastarynda júrgen adamnyń qandaı qasıeti baryn bilmeısińder. Bul eń birinshiden, kádimgi biz qoldanyp júrgen dúrbiden de kórgish. Alysty tamasha kóredi. Ekinshi, bir kórgen jerin kúndiz-túni birdeı tabady. Úshinshi, ańshy, joqshy tárizdi izshil. Al, endi soǵan tórtinshi qasıet qosylyp turyp, myna kelisine qaraǵanda bul ıisshil.

Men aqymaq emespin. Vetkov bul sózdi astarsyz, shyn nıetimen aıtyp tur. Ony tereń bitken tunyq kók kózinen kórip turmyn. Biraq adamdy kózinshe maqtaǵan jaman. Tek tura almadym. Aldymen tómen qarap qolaısyzdana berdim de, artynsha:

— Joldas maıor, myna sıpattaýyńyzǵa qaraǵanda men naǵyz ıt tárizdi, kádimgi ańshy ıt sıaqty ekenmin, — dedim.

Shelestov kúrildep, kúlip ala jóneldi. Andreı Akımovıch bolsa qolaısyzdanyp, ne derin bilmeı qaldy da, artynsha:

— Mende sen olaı dep uǵady degen oı bolǵan joq. Men shynyn aıttym. Dalada ósken adam alysty kórgish bolady. Sen kórgishsiń. İzshildik te, jershildik te soǵan tán. Al ıisshildikti qaljyńmen aıttym.

— Aıtylar sóz aıtyldy. Endi odan aqtalýdyń jóni joq, — dep Shelestov máz bop tur.

— Kapıtan durys aıtady. Aqtalmasańyz da bolady, — dep kúle sóıledim. — It degen sondaı bir masqaradaı jaman da sóz emes. Men ony kóńilime ala qoımaımyn.

— Munyń altynshy qasıeti taǵy bar. Bul táp-táýir fılosof. Nanbasań qara da tur. Kázir shet-jaǵasyn shyǵara bastady.

— Joldas maıor, aıtqaly turǵanymda eshqandaı pálsafa joq. Oq astynda pálsafa ne alsyn. Zeńbirek atylǵanda mýzyka jym bolady depti ǵoı bir bilgish. Pálsafa da mýzykaǵa jaqyn.

— Otyraıyqshy! — dedi maıor.

Úsheýmiz narǵa otyrdyq. Kúnde kórip júrgen Shelestov óziniń oısyz, mánsiz bos kúlkisinen tez tyıyldy. Meni jańa kórgendeı bop otyr. Maǵan ne de bolsa sóıleýge týra keldi. Andreı Akımovıch úshin emes, Shelestovqa bola sóılemekpin. «Osy bala ne biledi deısiń» dep qısyq murnyn shúıirip júretin menmen kapıtanǵa ózimdi kórsetýge tıispin. Óıtkeni qýdy, ózimshildi, menmendi, ózin erekshe bilgish sanaıtyn aqymaqtardy kórgende jynym ustaıdy. Eń bolmasa odan kem emestigimdi kórsetpekpin. Oılap qaldym. Basqa birdeńe aıtsam jattandy, burynnan daıyn turǵan áńgime bolýy múmkin ǵoı. Sodan da álgi ıt týraly áńgimeden aýmadym.

— It degen sóz jaman sóz emes. It pe, ıt adamnyń eń senimdi dosy. Adam eń áýel basta ózine ıtti serik etken deıdi. Adamdar arasyndaǵy eń alǵashqy bas arazdyqtyń sebepkeri de ıt. Aıta bersem eń tuńǵysh urys, eń tóbelestiń ózi «mynaý seniń ıtiń emes, meniń ıtim» degen egesten shyqqan. Tipti jeke menshiktik pıǵyl men kózqarastyń ózi de ıtten, ıtti menshikteýden bastalǵan bolsa kerek. Adamzat basyndaǵy pendeshildik: ystyq pen sýyqqa, ashtyq pen azapqa bárine birdeı kónbistik. kádimgi ıtshilik ómirdiń ózine tózimdilik tý basta osy ıtterdiń kónbistiginen alynǵan. Al siz osyny durys emes dep basqasha dáleldep kórińizshi. Shyn ba, shyn. Logıka bar ma, bar.

— Munyńda edáýir shyndyq bar, — dedi Vetkov oıly keskinmen.

Shelestov úndemeı qaldy.

— Qalaýyn tapsa qar da janady degendeı, qısynymen aıtylǵan sózdiń bári de shyndaı bop turýy múmkin, — dedim.

— Bul da durys! — dep Vetkov qol saǵatyna qarady. — Artılerıa sóıleıtin shaq bop qapty.

— Taǵy bastala ma? — dedi Shelestov.

— Bastalmaǵanda she! Mynaý maǵan sol jóninde buıryq ákelmegende, áıelimnen sálem hat ákeldi dep pe ediń?

Men blındajdan shyqqanda artılerıa bezildep qoıa berdi.

23

Syrty qońyr boıaýmen syrlanǵan, kádimgi qańyltyrmen qaptalǵan qoıyn dápterimdi alyp, betine uzaq qaradym. Anaý-mynaý álsiz tıgen oq, jaryqshaq, snarád, bomba jańqasy, myltyqtyń naızasy tesip ótpesin dep, munyń ústine qaltada júrgende mújilmesin, ter sińip jazýy óshpesin dep, ádeıi syrtyn temirden jasaǵan, zamanǵa, ýaqytqa saı jasalǵan dápter. Degenmen qaǵazy sarǵysh tartypty. Aýdaryp otyrmyn. Jartysyna deıin jazylǵan. Neden ekenin bilmeımin. Ózim kóńildimin. Kúndelik jazbaımyn. Qoıyn dápterge este erekshe qalǵandardy ǵana jazamyn. Jazǵym keldi. Ne jazamyn. Esime aty ańyzǵa aınalǵan aǵam tústi. Osy kisini alǵashqy ret qalaı kórgenimdi aıtsam. Qalaı, qashan kórdim? Oıyma túsire bastadym.

Bir dıvızıadamyz. Biraq kóp kórgen emespin. Osy bir jylda tórt-bes ret kórdim. Bul maıdan jaıynda az da, kóp te emes. Sol kórgenderimdi qaǵazǵa qysqasha túsirip qoısam deımin.

Birinshi kórgenim: qys kezi edi. Shtabta otyrmyz. Bir kezde jumys istep otyrǵan ofıserler oryndarynan turyp, ústi-basyn durystap, kóılegin, beldigin túzep álek boldy da qaldy. Bularǵa ne bop qaldy dep, men de ornymnan turdym. Kıimimdi jóndep úlgerdim. Ár kez-aq aýyr qımyldaıtyn Nıkıtın úlgere almady. Esikten kózi úlken, onyń ústine qarasynan kóziniń aǵy, alasy kóp, uzyn boıly, qara polkovnık kirip keldi. Bárimiz qalta qarap tura qaldyq. Otty kózimen bárimizdi sholyp etti de, esik jaqta turǵan alqa-salqa Nıkıtınge qarap:

— Joldas leıtenant, seni qudaıdyń erkek etip jaratqany qandaı jaqsy bolǵan. Eger áıel bolsań naǵyz salpy etek, salaq qatyn bolar ediń!

Ol sálemdesip ishki bólmege enip ketti. Bárimiz birdeı myrs etip kúlip jiberdik. Nıkıtın qyp-qyzyl bop otyra ketti.

Bul kúni ol, kádimgi Baýyrjan, eshbir kemshilikti keshirmeıtin, ár nárseni óz atymen ataıtyn, lezde taýyp aıtatyn adam bop kórindi.

Ekinshi kórgenim. Shtabta kezekshi edim. Korpýstan telefon soǵyp, Baýyrjandy surady.

— Polktan taba almadyq. Dıvızıa shtabyna ketti deıdi. Munda bastyq surap jatyr. Taýyp kelińiz!

Shtab bastyǵynda otyr eken. Telefonǵa keldi. Ar jaqtan korpýs komandıri birdeńe dep jatty. Álden ýaqytta Baýyrjan sóıledi.

— Men alǵy shepte, urysta bolyp úırengen adammyn. Maǵan soldatpen birge júrgen unaıdy. Munyń ústine bizdiń halyqta «Qala jigitiniń sony bolǵansha, dala jigitiniń aldy bolǵan artyq» degen maqal bar. Meni qınamańyz, qozǵamańyz! Senimińizge asa zor raqmet!

Sońynan bilsek, korpýs komandıri ózine orynbasar bolýǵa shaqyrǵan eken.

Bul joly ol mansapqa qumarlyǵy joq, soldatty súıetin, naǵyz kishipeıil batyr bop kóringen-di.

Úshinshi kórgenim. Qarańǵy tún. Shtab bastyǵyn alǵy shepke aparyp qaıttym. Bastyq alda, men sońynda, túngi qatqaqpen salyp kelemiz. Bir kezde bastyq at-matymen joq bop ketti. Óz atyma «lojıs» dep úlgerdim. Kádimgi «artıs» atanǵan qyzyl kók dónen ıt sıaqty jer baýyrlap jata qaldy. Júgirip bastyqqa keldim. Tankke qarsy qazylǵan ári keń, ári tereń orǵa túsip ketipti. Betine túnde qabyrshaq muz qatqany bolmasa, máımúldegen sý eken. Qolymnyń ushyn berip bastyqty shyǵardym. Kári soldat emes pe, at tizginin jibermegen. Jetelep jıekke ákeldik. Tuıaǵy erneýge tıýi-aq muń eken, bir yrǵyp at syrtqa shyqty.

Tula boıy malmandaı sý bop, júnjip kele jatqan shtab bastyǵyna jolda Baýyrjan kezdesti.

Bastyqqa eń aldymen raport beretin bolar, odan soń myna halyna jyly jubatý aıtatyn shyǵar dep oıladym. Olaı bolmady.

— Jer jaıyn jaqsy bilmegensiń, túnde júrip neńiz bar? — dep, ezý tartty da júrip ketti.

Bul joly ol ári qatal, ári menmen bop kórindi.

Tórtinshi kórgenim. Gvardıa kishi leıtenanty Esmuqan Taımasov erlikpen qaza tapqan kúngi kesh bolatyn. Sony jerlep, endi taraı bastaǵanda beti qap-qara bop tútikken, kúndizgi shaıqastan ábden sharshaǵan Baýyrjan kezdese ketti.

Taımasov qyzmet etetin batareıanyń komandıri betiniń sheshek daǵy bar, shot mańdaı, qortyq kapıtan Baýyrjandy kóre sala sasqalaqtap:

— Joldas gvardıa polkovnıgi, búgingi urysta gvardıa kishi leıtenanty Taımasov erlikpen qaza boldy! — dep baıandady.

Baýyrjan álgige tesile qarady. Anaý muńaıyp jerge úńildi.

Polkovnıktiń kózqarasyna tótep bere almady.

— Taımasovtyń ólgeni jaqsy bolǵan eken! — dedi Baýyrjan zildi únmen.

Turǵandar oǵan ań-tań bop qalysty.

— Nesine sazara qaldyń.Jaqsy bolǵan eken. Jerin keńigen eken. Keshe ǵana Taımasovpen birge istese almaımyn. Ol ózimshil, menmen dep ústinen raport bergen joq pa ediń? Endi túk bilmegendeı muńaıa qapsyń. Jaqsylap jerleńder, basyna belgi qoıyńdar.

Baýyrjan júrip ketti.

Bul joly ol maǵan eshteńeni umytpaıtyn, aıtqanda almastaı kesip tastaıtyn ótkir bop kóringen.

Besinshi kórgenim. Jaz kúni edi. Baýyrjan polkiniń turǵan jerine keldim. Osy polktyń bir rotasynda menimen áskerı ýchılısheni birge bitirgen dosym bar. Sony izdep kelgen edim. Tolas kezi eken. Toǵaı arasyna endik te dastarqan jaıyp, iship-jep otyrǵanbyz. Endi qyza túsken kezde, qaıdan, qalaı kelip qalǵanyn bilmedik, toǵaı arasynan Baýyrjan shyǵa keldi. Moınynda dúrbisi, bir qolyna plashyn ustapty. «Qudaı urdy, endi qurydyq» degendeı, qyzyp otyrǵan top ornynan atyp turdy.

Ol jaqyn keldi. Rota komandıri baıandamaq bop qolyn kótere berip edi.

— Qoıa qoı, jetedi! — dedi qolyn kóterip. — Jetedi. Qap-qara bop ózderiń jınala qalǵan ekensińder! Otyra berińder, biraq adam aqylyn ishpeıdi. Men senderdi kórmegen-aq bolaıyn! — dep burylyp júre berdi.

— Ózi naqa bir appaq bop turǵandaı-aq! — dep máz bop jatyrmyz.

Bul joly ol maǵan asa meıirimdi, jaıdy jaqsy túsinetin er kóńildi adam bop kórindi. Ol bizdiń júregimizge otty kózinen, sýyq júzinen jylylyq quıyp ketti.

Altynshy kórgenim. Bul joly ony shabýylǵa shyqqan soldattar sapynyń art jaǵynan kórdim. Alǵa ketip bara jatqan jaýyngerlerdi baqylap, qasyndaǵy baılanysshylar arqyly urysty basqaryp bara jatty. Ústine teńbil buǵynyń terisi tárizdi shup-shubar halat kıip apty. Betpe-bet kelgende bolmasa, ony soldattan ajyratý qıyn. Tek qana ony batyr tulǵasynan, uzyn boıynan tanydyq. Bul kezde ol batyr basshy, aqylshy komandır edi.

Bul alǵashqy kezdesýlerdiń kórinisi ǵana. Qaraı berseń, úńile tússeń bul adamnyń boıynan kóp qyrdy, talaı syrdy kórýge bolatyn. Oılaımyn, osydan ólmeı tiri qalsaq, amandyq bolsa áli talaı kezdesermiz.

Munyń ústine osy aǵany, Baýyrjandy kórgen saıyn meniń esime úndi jurtynyń mynadaı bir ańyzy túsedi. Aty ańyzǵa aınalǵan adamdy kórgende esińe ańyz túsetin de bolar.

«...Bir kezde, osy jaryq dúnıede «Qudaıdan» basqa eshkim bolmaǵan eken deıdi. Qudaı olaı júripti, bylaı júripti. Aqyrynda ishi pysyp, ne isterin bilmeı, ózine ermek izdegen eken. Sondaǵy ózine bola oılap tapqan oıynshyǵy — jup-jumyr, dóp-dóńgelek dop eken. Munymyz osy kúngi jer.

Jer qudaıdyń aldynda shyr aınalyp, bezek qaǵyp oıynshyq bop tura beripti. Kóz aldynda zyr júgirgen dóńgelekten qudaıdyń basy aınalypty.

Jumyr jerdiń ústinde kóz toqtatar dáneńe joq. «Qudaı» sol jerdi kórkeıtip, ádemileý úshin, ekinshiden ózi joǵarydan syǵalap qyzyqtap otyrý úshin — eń aldymen áıeldi jaratypty.

Áıel kim jaratqanyn, kimge bola, nege jaratqanyn bilmeı, ań-tań, del-sal bop kóp júripti. Qudaıdyń basy burynǵydaı aınalmaıtyn, aýyrmaıtyn bopty. Jer betindegi jalǵyz áıeldi qyzyqtap otyra beripti. Burynǵy basy aınalyp kóz tunýdyń ornyna qudaı áıelge qarap esineı beredi eken.

Áıel qudaıdy esinegende shyqqan dybysynan bilip qoıypty.

— Áı, sen kim? — dedi áıel.

— Qudaımyn.

— Meni jaratqan sen be?

— Men.

— Ne úshin jarattyń?

— Ózimniń qyzyǵym úshin jarattym.

— Sen qudaı bolsań, meni óz qyzyǵyń úshin jaratsań, sen búıtip ózimshil bolma, meniń qyzyǵym, qýanyshym, aldanyshym úshin de birdeńe jasap ber.

Qudaı jasyryna almaǵan, áıeldiń kózine bir túskensin, áıel ony tegin qoısyn ba? Ózine ermek, qyzyq tilep, shashyn jaıyp, ebil-debil bop, jer tepkilep otyryp apty.

Sonymen ne kerek, áıeldiń ótinishi boıynsha dúnıedegi toqsan toǵyz maqulyq jaratylǵan eken. Biraq, áıel, árbir haıýanmen úsh kún ǵana qyzyqtap, jalyqqansyn toǵaıǵa jibere beripti, jibere beripti. Maımyl, ıt, qasqyr, arystan, jolbarys, túlki, jylan, aıý, qyran, suńqar birinen soń biri ormanǵa, taýǵa, tasqa ketipti.

Qudaı áıeldiń toqsan toǵyz tilegin berip júzinshi tilegin suraǵan kezde, áıelge tilin tıgizipti.

— Sen ne degen qanaǵatyń joq, beımaza, tilegi, suraǵy kóp pende ediń? — depti.

— Eń sońǵy tilegim! — dep áıel de boı bermepti.

— Al endi sońǵy tilegińdi aıt, degende áıeldiń aıtqany eken deıdi.

— Surap otyrǵan júzinshi tilegimnen qandaı maqulyq bolaryn óziń bil: biraq, onda arystannyń aıbaty bolsyn, jolbarystyń qaıraty bolsyn, túlkiniń aılasy bolsyn, jylannyń sýyqtyǵy bolsyn, aıýdyń sabyry bolsyn, maımyldyń sıqyry bolsyn, qyrannyń alǵyrlyǵy bolsyn, suńqardyń kóregendigi bolsyn, qysqasyn aıtsam, osyǵan deıin jasaǵan toqsan toǵyz maqulyqtyń boıyndaǵy eń jaqsy qasıetter osyǵan berilsin, — depti deıdi.

Sonda, qudaı dúnıedegi júzinshi pende etip jigitti jasaǵan eken. Demek, jigit boıynda, naǵyz jigitte arystannyń aıbaty, jolbarystyń qaıraty, aıýdyń sabyry, qyrannyń júregi, suńqardyń alǵyrlyǵy bolsa kerek. «Jigit seksen syrly, toqsan toǵyz qyrly bolsyn» degen ata maqaly osydan qapty. Biraq kele-kele maqal da ózgerip «jigit eń bolmasa bir syrly, segiz qyrly bolsa depti. Meniń baıyptaýymsha osy adamnyń boıynda qyr da, syr da, oǵan qosa aqyndyq jyr da kóp.

Leıtenant Dosovtyń qoıyn dápterinen.

Batys maıdany. 1943 jyl».

24

Árıne, Býgeevpen kezdespeımin dep oılaǵan emespin. Biraq, qaıda, qandaı jaǵdaıda. Bul arasy belgisiz edi. Qaıtkende de naq búgin tap bolamyn degen oı da joqty, Kádimgi baılanysshy ofıserdiń asyǵys sharýasymen ózimizdiń polktyń shtabyna qaıta oralǵanmyn. Atymdy ormanǵa, Sorokınge tastap, eki-úsh shaqyrym jaıaýlatyp, shtabqa jetkenim osy. Jan-jaqqa qaraýǵa da mursha kelmeı, Andreı Akımovıch otyratyn jerge eńkeıip ene bergende, áldekimniń dórekileý daýysy shyqty:

— Qolyń jetken eken, tipti qaramaısyń da ǵoı!

Kilt toqtap, jalt qaradym. Aldymda orta boıly, qara kapıtan tur. Kádimgi Býgeev. Óńi qop-qońyr, kózi tuzdaı kók. Buryn aǵa leıtenant bolatyn. Bir adym joǵarylapty. Kázir kapıtan.

— Á, sen be ediń? — dedim jaı ǵana.

— Ózińnen ataǵy úlken adamǵa sálem berip, qurmet kórsetýdiń ornyna, «sen» deısiń. Tylda, shtab tóńireginde júrip, esirgen ekensiń.

— Bul kináni qaraýyńa qaıta barǵanda aıtarsyń. Kázir asyǵyspyn.

— Toqta sen, oq pen ot ishinde júrgen biz tárizdi qara taban jaýyngerdi de syılaǵan jón.

— Sonda sen meni aqsaýsaq dep oılaısyń ba?

— «Sen» degendi toqtat dedim ǵoı. Aqsaýsaq emeı, kimsiń?

— Aqsaýsaq dep sen sıaqty bárin KP-da otyryp, ózi bitirip júrgendi aıtady. Men bolsam jaýyr quıryq, tilik taban shabarmanmyn.

— Shtab ofıseri bolsań da tilińniń qotyry jazylmaǵan eken.

— Tiliniń búri joq, tazy bar adammen kezdesken boıda meniń tilime de qotyr paıda bolady. Bizdiń halyqta: «Joldasyń soqyr bolsa, kózińdi qysyp otyr» degen maqal da bar.

— Meniń ataǵym men qyzmetimdi syılamaǵan kúnde, kún saıyn oq pen ottyń ishinde júrgenimdi syılaýyń qajet-aq edi. Ony da bilmediń. Jaraıdy.

Ol sózin salmaqpen, zildi aıtty.

— Sen dozaqta júrgen joqsyń, men jumaqta júrgenim joq. Muny da bilgen jón. — Men de zildi aıttym.

— Áı, degenmen, basyńnan zýlap oq pen dop ushyp jatsa kórer em qandaı batyr ekenińdi.

Ol azdap júzin jylyta, kúle sóıledi.

Mende de adamǵa degen jylylyq bar. Býgeevtiń kúlkisine erip kete qoımaǵanmen:

— Myna bir asyǵys paketti berip shyǵaıyn, — dep ishke enip kettim.

Adamnyń jaıdarysy Andreı Akımovıch pe dep qalamyn. Keýdesinde ınedeı kirbińi joq, eshbir aqaýsyz qarsy alady. Qaljyń-kúlkisi aralasa júredi.

— Joldas gvardıa maıory... — dep shubyrta jónelip edim.

— Áı, toqta, qaıbir jaqsylyq ákeldim deısiń, odan da bererińdi beri — dep kúldi.

Paketti berip qaıta shyqtym. Býgeev ornynda tur eken. Kimdi kútip tur, árıne, meni bolar dep oıladym. Qasyna jaqyn kele bergende, qarsy júrip qasyma keldi. Oǵan bir-eki adym jetpeı men de toqtadym. Ol kúldi. Men de kúldim. Onyń kún qaqty, jel qaqty bolǵan júzinen, ásirese, kók kóziniń qarashyǵynan, eń tunyǵynan kórip turmyn, «osy bizge ne jetpeıdi» dep turǵan syndy. Osyndaı otty ol meniń kózimnen de kórse kerek.

— Júr, ýaqytyń bolsa, bylaı shyǵyp sóıleseıik, joldas leıtenant! — dedi ol.

— Kóp emes, azdaǵan ýaqyt bar, júr, qaıda baramyz?

Ekeýmiz shtabtyń shyǵys jaǵyndaǵy bir top kishkene jas qaraǵaıǵa kelip toqtadyq. Otyratyn jer joq. Ekeýmiz de túregep turmyz. Býgeev áńgimesin bastady. Burynǵydaı emes, sabyrmen, jyly leppen sóıledi.

— Burynǵy óziń kórgen rotada istep jatyrmyn. Óziń biletin jigitterdiń bári bar. Seniń vzvodyńnan múlde shyǵyn joq, ázirge. Biraq naǵyz qaýyrt kez endi bastaldy ǵoı deımin.

— Solaı bolar! — dedim salqyndaý ǵana.

— Ie, aıtpaqshy, aıtaıyn degenim bul da emes. Osy bizge ne jetpeıdi? Sony aıtaıyn degen edim.

Ol maǵan qarady. Meniń eski kegim esime túsip qana qoımaı, júregimdi bir julqyp ótti. Sazara qaldym.

— Bilmestik kimnen boldy, ony tergep jatpaıyq. Ekeýmiz de bir-birimizge ótkendi keshirelik, — dedi ol menen jaýap kútkendeı tesile qarap.

Naq osy kezde jaýdyń alysqa atatyn zeńbireginen ushqan snarád zýyldap kep, qulaqty tundyra baryp, aǵashtyń shetine gúrs etti. Býgeevtiń «Jat» degen jan daýysy shyqty. Ózi meniń qarsy aldymdaǵy kishkene qaraǵaıdyń túbine jalp etip jata qaldy. Meni kádimgi pendeniń ózimshildigi bıledi. Býgeevtiń buıryǵyna baǵynǵym kelmedi, onyń aldynda tize búkpedim, melshıip tura berdim. Eki tizesi, búkil omyraýy batpaq-batpaq bop, Býgeev ornynan turdy.

— Alǵy shep bolsa bir sári, myna jerde bostan-bosqa óle salý uıat qoı, — dedi ol qyzara túsip.

Túsi ózgerip ketken eken. Bárinen qolaısyzy meniń jatpaı, onyń jatqany bolar. Onyń ústine men de tynysh turmadym.

— Daǵdy degen qıyn ǵoı, — dedim...

Bul eki ushty sóz. Býgeev munyń ekeýin de uqty.

— Ie, daǵdy degen ońaı emes. Biz oq atylsa boldy qalaı bolsa, solaı jata qap úırengenbiz.

— Qorqaqtyq ta daǵdyǵa jatpaı ma?

— O, sen sony aıtpaq pa ediń?

Osy shaqta ekinshi snarád zýlap kep, álgiden jaqynyraq jerge túsip jaryldy. Bul joly ekeýmiz de, eshbir komandasyz-aq, júrelep otyra qaldyq. Snarád jaryqshaqtary joǵary kóterilip, jerge tústi. Tysyrlap bizdiń qasymyzǵa da túsip jatyr. «Mynaý qaıtedi, áı» degendeı, bir-birimizge qarap kúlemiz.

Biz endi kóterile beremiz degende taǵy bir snarád kep tústi. Býgeev meniń ıyǵyma qolyn sap, «jat» degendeı, tómen qaraı basyp qaldy. Men de ıile berdim. Ekeýmiz qushaqtasqan boıy qara jerge etpettep jata qaldyq. Jerden kóterilgen balshyq, aralas aýyr topyraq ústimizdi kómip ótti. Biz turǵan jer jaýdyń kúnilgeri nysanaǵa alǵan jeri ekeni belgili boldy. Ekeýmiz álgi jerden jylysyp saıǵa tústik.

Bir-birimizge qarap kúle beremiz. Álgi bir kezdegi zildi áńgime óz jaıyma qaldy.

— Myna keń ormanda, mynaý qysylshań kezde, soǵys otynyń ishinde júrgende bizge jetpeı jatqan eshteńe joq, bárin, ótkenniń bárin umytaıyq! — dep Býgeev qolyn sozdy.

Men onyń qolyn qystym. Ekeýmiz qabaq shytyp kezdestik te, kúlip ajyrastyq. Ol alǵy shepke, óz rotasyna ketti. Men orman arasynda qos atty baǵyp otyrǵan Sorokınge qaraı tarttym.

Júrip kelem. Álgi bir sáttegi jaılar eske qaıta túsedi. Tipti, basqasyn bylaı qoıǵanda, eń sońǵy snarádtan Býgeev ekeýmiz qushaqtasyp jatyp, ólip ketsek she... Muny maıor Vetkov kórse ne der edi? Keshe ǵana bolmashy bir pendeshildikpen arazdasqan eki jigit búgin qushaqtasyp ólip jatsa, bul jaıdy biletinder ne oılaǵan bolar edi? Bireýler «myna ekeýiniń kezdesken jerin-aı dese, endi bireýleri ekeýiniń de nıeti durys eken, tabysqan jerde jan tapsyrǵanyn qara» der edi-aý! Biraq, kimdi bolǵanda da tańdandyryp jatpaı-aq, ólmeı qalǵanymyz ońdy boldy. Sorokın de mazasyzdanyp kútýde eken.

25

Tań sáriden-aq qara jerdiń keń saýyry dirildep sala berdi. Bizdiń artılerıa bastady. Novosokolnıkı qalasynyń tóńiregindegi jaý bekinisterin atyp jatyr, Bir sát tolastamastan ústi-ústine atylǵan zeńbirekten qulaq tunady. Jer quıqasy dir-dir etedi. Júz jyldyq shyrsha men qaraǵaıdyń tamyryn qaıda, qalaı qaraı jaıǵanyn «Soǵys táńirisi» sóılegen kezde anyq kóresiń. Tamyr jaıǵan jerler solyǵyn basa almaı, óksigin údete túsedi.

Aýyr jáne jeńil artılerıa biraz maýqyn basqan kezde jarty saǵattaı tolastaý boldy. Bul jaýdyń qanshalyq shyǵyndaǵanyn bilý úshin bolar dep túıdik.

Alekseı Drobchınskıı ekeýmiz operatıvtik bólimde kezekshi bop otyrmyz. Ózara áńgimede búgingi shabýyldyń kúshti bolaryn sóz ettik. Árıne, Velıkıe Lýkı, Holm túbindegi aıqastarǵa qaraǵanda eshteńe emes te bolar.

Velıkıe Lýkı tóńireginde jaýdyń asa zor áskerı kúshi turdy. Bekinisteri myqty edi. Jaý bul qalany qolǵa ustap qalýǵa úlken mańyz bergen. Olar Velıkıe Lýkıdi Shyǵys Prýssıa men Baltyq jaǵalaýyna aparatyn ashyq esik dep sanady. Sol esikti ashpaýǵa jan talasyp, jyldan asa aıqasty. Kóp kúsh tókti. Biraq bizdiń armıanyń kúshi áldeqaıda basym boldy. Bul soǵystyń alǵashqy jyly emes, Sovet Armıasynyń urys ústinde, maıdan dalasynda shynyqqan, nyǵaıǵan shaǵy. Shegingen soldattardy qýyp júrip, samoletten atqylaıtyn kez qaıda, kelmeske ketken. Bizdiń ásker rýhanı jaǵynan da, qarý-jaraq jaǵynan da basym.

Biz osy jaıdy aıtyp otyrdyq.

Az tolastan soń «Katúshaǵa» kezek berdi. Áldeneshe mashına qatar turyp, eki-úsh dúrkin oq atty. Mine, osydan keıin baryp, jaıaý ásker shabýylǵa shyqty.

Al Velıkıe Lýkıdi, Holmdy bosatar kezdegi shaıqas, aldyn ala ázirlik budan da zor bolǵan. Munyń ústine osy óńirde urys júrgizgen bizdiń bólimder Moskva túbinde, Kalının jerin jaýdan azat etýde kózge erekshe túsken bolatyn. Osyndaı ataqty, gvardıalyq bólimder búgin taǵy da qaıta kóterildi.

Qıan-keski urys keshke deıin bir tolastaǵan joq. Qalaǵa enýge umtylǵan oń jaq jáne sol jaq toptyń atakasyn jaý áldeneshe ret toıtaryp tastady. Kesh aldynda baryp, qalaǵa eń aldymen bizdiń gvardıalyq polk endi. Muny polkovnık Somov basqaraǵyn. Andreı Akımovıch Vetkov osy polkta shtab bastyǵy bon isteıdi.

Endigi urys qalanyń ishinde boldy. Jaýdyń pýlemet núkteleri úılerdiń shardaǵynan, podvaldan ata bastady, Kanattaǵy bólimderdiń qalaǵa enýine erkindik týdy. Jaý ortadan da, eki jaq búıirden de qyspaqqa alyndy. Biraq qalany tastap qashýǵa bet alǵan áskerdiń sheginýin qamtamasyz etý úshin áldeneshe pýlemetshiler qalǵan eken. Jaý atýyn toqtatpady. Bizdiń bólimder úıden úıge, kósheden kóshege álsin-álsin jyljı berdi. Jantalasqan urystyń naq ortasynda, jaýyngerler jáne komandırlerge tikeleı basshylyq etip Somov pen Vetkov júrdi.

Munyń aldyńǵysyn jaqsy bilmeımin. Denesi irkildek, byrjyq betti, orta boıly, sary kisi. Al, Vetkov bolsa, kópten biletin adam. Moskva túbinde, kádimgi Dýbosekovoda batalón adútanty bolǵan. Sodan beri kóp ýaqyt ótti me? Araǵa jyl salyp, úlken gvardıalyq atqyshtar polkiniń shtab bastyǵy bop otyr. Somov bolsa, bizge keıin keldi. Onyń bizben birge úlken urysqa engenin endi kórdim. Sabyrsyzdaý adam ba dep qaldym. Óziniń de, ózgeniń de degbirin qashyryp, kóp aıqaılady.

Qas qaraıa atys saıabyrsı bastady. Qala jaýdan tazardy. Uzaq kúngi urystan sharshaǵan soldattar jatar jaıǵa ornyqty.

Qalanyń shetindegi buzylmaı qalǵan jeke úıge dıvızıa shtaby kelip ornalasty. Maıor Matveev asyp-saspaı, burynǵy ádetinshe bizge, shtab ofıserlerine búgingi urysta dıvızıa komandıri, general-maıor Chernıgovtyń aýyr jaraly bolǵanyn habarlady. Nege ekenin bilmedim, osynda otyrǵan ofıserlerdiń birde-biri «Ne deısiz» dep shoshyna, úreıli suraq bermedi. Bári únsiz qaldy. Tek qana esigi ashyq turǵan ekinshi bólmeden mashınıstka Shýranyń jaı ǵana kúrsingeni estildi. Ony qyzdyń ózi de baıqamaı qaldy ǵoı deımin. Biraq mundaǵylar túgel estidi. Biz birimizge birimiz qaradyq. Nıkıtın be, álde Drobchınskıı me, áıteýir ekeýiniń biri «qanshyqtyń óksikti kúrsinýin qara» dep qaldy. Matveev esitpegen adam sıaqty úndemedi. Jená Ivanova ǵana áıel namysyn jyrtqandaı bolyp:

— Uıat kerek, jigitter! — dep qoıdy.

Daýysy tarǵyl-tarǵyl bop, jaryqshaqtana shyqty.

— Siz de qatty tolqýda ekensiz ǵoı! — dep qaldy Shelestov Jenáǵa.

Maıor Zamojnyı oǵan jaqtyrmaǵan keıippen, alakózdene bir qarady. Shelestov jym boldy. Tyrsıyp jaryla almaı tur eken. Nıkıtın bir kezde:

— Jarasy óletindeı aýyr emes pe eken? — dedi.

Maıor Matveev jaýap qatpady.

Meniń esime ótken urysta qaza tapqan aǵa leıtenant Prokofev tústi. Onyń sonaý bir keshte, Shýrany generalǵa shaqyryp ketkende aıtqan «sobaka» degen jalǵyz sózin esime aldym. Ol er jigit edi, súıe biletin jas edi. Al ádette súıe bilgen adam ǵana jek kóre de biledi.

Biz úlken qalany jaýdan azat etken urystan keıingi jańalyqty estidik. Jalǵyz Chernıgov emes, talaı jigitter jaraly bolǵan, erlikpen qaza tapqandar da bar. Onyń ishinde osy turǵandar túgel biletin jaqsy jigitter bar-dy.

Árkim kóz ilip alatyn jyly qýys izdedi, Alekseı Drobchınskıı ekeýmiz bir kettik. Bylaı shyǵa berip ol:

— Jaraly bolmaq túgil ólip qalsyn, nemene ol Panfılovtan, Ivan Vasılevıchten artyq pa?

— Áńgime artyq, kem de emes. Qaıtkende de adam ǵoı.

— Osy sen-aq gýmanıs bola qalady ekensiń.

— Gýmanıs emespin. Biraq jek kórgen adamyna ólim tileıtin qara nıettigim joq.

— Eı, baıqa, baıqa, joldas leıtenant!

— Ie, bul sóz sizge tıetin be edi?

— Ózińe tıgensin tıgizip aıtasyń da. Áıtpese, sol generaldy táýir kóretindeı neń bar edi. Kóp bolsa Somovtyń áıeliniń aryzynan arashalap qalǵansyn jaqtaıtyn bolarsyń.

— Nansań sonyń naq osy jerde esimde de joq. Aqyr eske saldyń, jaqsylyqqa jaqsylyqty eń nashar adam ǵana umytady.

— Onyń ras. Biraq óziń aıtqandaı general seni qorǵaıyn degen joq. Áıeldi jek kóretin bolǵansyn, saǵan tımedi ǵoı. Ol munysymen álgi áıelge óziniń kózqarasyn tanytty.

Solaı da bolar. Biraq adamnyń aty adam. Onyń qaıǵysy kimdi de bolsa bir kúrsindirip tastasa kerek. Men ózim túgil, álgindegi Shýranyń kúrsinýin sóket kórmes edim.

— Seniń mynaýyńdy basqalar estimesin! — dep kúldi.

Daýsyn, kúlkisin anyq estidim. Biraq onyń kúlkisi de, meniń generalǵa degen ádildik haqynda aıtqan sózim de eshteńege sep bop jatqan joq.

Arada eki-úsh kún ótti. Qaladan shyǵyp, qashqan jaýdyń izine tústik. Generaldyń jarasy onsha aýyr emes eken. Biraq sapqa qaıta almady. Jańa komdıvti kúttik. Tús kezinde, shtab ofıserlerin, qaraýyl rotasy men taǵy bir avtomachıkter rotasyn sapqa turǵyzdy. Bir jańalyq bolary málim.

— Smırno! — degen ashshy daýys estildi.

Alǵy shepte júrgender úshin kóp aıtylmaıtyn komanda. Bárimiz qalta qarap, melshıe qaldyq.

— Ravnenıe napravo! — dedi álgi daýys.

Moıyndy ońǵa burdyq. Eki-úsh jaýynger dıvızıa týyn kóterip shyqty.

— Vnestı znamá dıvızıı na seredıný!

— Smırno!

Dıvızıa týyn kózben sholyp, ortaǵa qaradyq. Tóńiregi altyn tústes sary shashaqty, alqyzyl týdy ortaǵa alyp keldi. Týdyń bas jaǵynda «Gvardıa znachogy» salynǵan. Odan tómenirek, qatarymen úsh orden qadaǵan. Moskva túbindegi shaıqasta asqan erlik kórsetkeni úshin — Qyzyl Tý ordenimen, Soltústik-batys maıdanyndaǵy, Kalının oblysyn azat etýdegi erligi úshin — Lenın ordenimen, keıingi kezdegi enbegi úshin — dıvızıa Sývorov ordenimen nagradtalǵan. Mine, osyndaı dańqy alysqa ketken ataqty gvardıalyq dıvızıanyń týy bizdiń kóz aldymyzda tur. Orman arasyna túsken kún sáýlesimen shaǵylysyp oınaıdy, qulpyrady. Osy týdyń astynda bizdiń jaýyngerler talaı-talaı jeńiske jetti, álemdi tan qaldyrǵan batyrlyq jasady. Osy dıvızıanyń bir ǵana polkynan, bizdiń 23-polkten otyz adam Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn aldy. Bul eshbir polktyń tarıhynda bolmaǵan. Endi bir qarasań osy tý bizdiń jigitterdiń qyp-qyzyl ystyq qanyna malyp alǵandaı shymqaı-aý! Osynda kádimgi, Moskva túbindegi 28 batyr-panfılovshynyń, Aqbota men Ilányń, Esmuqan men Aleksandrdyń qany men teri bar. Sondaı er jigitterdiń ystyq qanyna malynǵan shymqaı tý kóz aldymyzda jelbirep tur.

— Tyńdańyzdar!

Saptaǵylar tyna qaldy.

Buıryq oqyldy. Gvardıa polkovnıgi Somov dıvızıa komandıri bolyp belgilendi.

Bul erlik dańqy álemge ketken úsh ordendi ataqty gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń Ivan Vasılevıch Panfılovtan bastaǵanda altynshy komandıri bolatyn.

Men osy bir jaıdy oılap ta úlgire almadym. Kimder ekeni esime endi túsip kele jatyr edi, polkovnık Somov alda turǵan toptan bólinip shyqty. Tý ustaýshylarǵa qaraı áskershe adymdap keledi. Ol tý aldyna kelip toqtady da, on jaq tizesin jerge jetkenshe búgip, tý aldyna júgindi. Oń qolymen týdyń jerge qaraı tógile jatqan shashaǵyn kóterip, buryshynan súıdi. Bul onyń gvardıalyq dıvızıa týy aldynda bergen anty edi. Adal qyzmet etý úshin berilgen ant.

Bul osynaý qanymyz tústes tý aldynda bizge berilgen ant, bizdiń atymyzdan osy týdy senip bergen Otanǵa, partıaǵa berilgen ant.

Tús qaıta shabýyl qaıta bastaldy.

---