InfoHub Logo

Roman

BİRİNSHİ TARAÝ

I

Kóktem shyqqaly áldeqashan. Onyń eń sońǵy aıy — maıdyń ózi zyrlap barady. Aýyldyń taý jaǵy kóz nuryn toltyrǵandaı bop, kilem túgindeı kók jasylǵa bólengen. Ádemi ıisi kóńildi alyp, kókirekti ashyp tur. Áldeneshe shaqyrymǵa sozylǵan kók jońyshqaly dala, qyrmyzydaı otty qyzǵaldaq basqan jýsandy alqap, eńisti betkeı sol kóktemniń kórkine oranǵandaı bógip te, tunyp ta jatyr. Túz gúliniń ıisi qandaı ótkir, jyty bolady? Kóksý ańǵarynan soqqan qońyr jel, kóktemniń dymqyl samaly Eshkiólmesti bókterlep ósken shaqta dala gúlderi men kók jýa, jalbyz ben jýsan ıisi aralasyp ańqıdy, bas-aıaǵy keń jatqan zańǵar, jupar shashqandaı bop tóńirekke hosh ıisin tógedi.

Oıy osyndaı bolǵanda, bıik qyrdy, sonaý Jońǵar Alataýynyń órkókirek shyńdaryn appaq bop aqsha qar áli basyp jatyr. Ásirese, tańǵy sáýlede taýdaǵy qar kún nuryna shaǵylysyp oınaıdy, san qubylady, taý shyńdary kúmispen aptalǵandaı jalt-jult etedi, qulpyrady.

Osy óńirdiń kóktem kezindegi kórki kádimgi kempirqosaqty eske túsiredi. Qyzyl shatyrly aq shaǵaladaı appaq úıler, odan soń qońyr beldeýli, kóz tunar egindik, odan ári kók jota. Eshkiólmes qyrqasy, sonsyn bıik shyńdar, aqsha qar, taǵy da móp-móldir teńbil aspan.

Bul óńir kózi úırengen, ózi osynda ósken janǵa, nemese tabıǵat sulýlyǵynan eshteńe ala bilmes jaı pendege, ásemdikke qumarlanbas, túshirkenbes janǵa eshteńe aıtpaýy da múmkin. Aıtqanmen alarman bolmasa taǵy beker! Eı, nesin aıtasyń, jer sulýlyǵy, tabıǵat ásemdigi ótkinshi emes. Birdiń ǵana qyzyǵy bolǵan sulýlyq ta emes, myń-myń jyldar boıy mıllıondardyń kóz janaryn nurǵa toltyryp keledi emes pe!

Shubar aýyly da kádimgi jeti ózendi saǵalaǵan basqa eldi mekender tárizdi Jońǵar Alataýynyń eteginde jatyr, Qoǵaly men Tekeli taýlarynyń aralyǵyndaǵy Eshkiólmes atalatyn kók jota — osy aýylǵa eń jaqyn turǵan taý. Shubardyń ońtústik batysyn osy qońyr jota alyp jatyr. Ol baryp bıik taýǵa, asqar shyńdarǵa, kári taýdyń mújik bas shyńdaryna jalǵasady. Osylaısha septesip alys tartady, jalǵasyp kete beredi.

Alataý sulýlyǵyn eshkim de áli aıtyp jetkize alǵan joq. Ony aıtyp jetkizý múmkin de emes bolar. Adam kóp bolsa ózi jasaǵan, óz qolymen soqqan, álde ózi jasaıtyn zatyn ǵana sýrettep bere alatyn bolar. Al tabıǵattyń ózi jasaǵan sulýlyqty qaz-qalpynda aıtý eshkimniń qolynan kelmese kerek. Alataýdyń myna shoqylary da naq bir sondaı til jetpes sulý. San qubylady. Keshi men tańy taǵy tamasha.

Kúnniń altyn tústes sarǵysh sáýlesi taý bıigindegi aqsha qarǵa oınap shyǵa keldi. Appaq qar basqan bıikten kóringende kúnniń ózi de altyn tústes bop ketedi.

Kún kóterile tústi. Eshkiólmestiń kók jotasyna ıek artty. Kún sáýlesi shashyrap barady. Sáýleniń astyńǵy bir tarmaqtary qarly shyńdarǵa naızadaı shanshyla tústi. Al Eshkiólmestiń qoldan jasaǵan bóget tárizdi uzynsha kelgen kók beli býsanyp sala berdi. Kún kóterilgen saıyn jotadan bolar-bolmas kógildir bozǵyl bý býsanyp bara jatty.

Bólmeniń taý jaqtaǵy, kóshege qaraǵan terezesinen syǵalaı qarap, aınadan túsken oınaqy nur aqyryndap jyljı berdi. Nurmolda oıanyp ketti. Onyń uıqysy da qyzyq. Tuǵyrda turǵan búrkittiń myzǵyp ketip, basyn julyp alǵany tárizdi. Bólme ishinde oınaǵan, terezeniń qymtalmaı qalǵan bir elideı sańlaýynan túsken, qyzyl patsaıy kórpeniń ústinde dirildep turǵan sáýleni kórip, basyn jastyqtan kóterip aldy da, stolda jatqan saǵatyna qarady. Kóktem kúni ózekti taldyrardaı uzaq — erte shyǵyp, kesh batady. Saǵat áli jeti eken. Sonda da bolsa keshigip qalǵan adamsha ol asyǵys kıindi. Basyn jastyqtan kótergen boıda esine túskeni — qysqy qystaýdan jappaı kóterilip, jazǵy jaılaýǵa bet alyp kele jatqan malshylarǵa barmaq bolǵan ýádesi edi. Olar qazir Eshkiólmestiń jyqpyl-jyqpyl kók saılaryna enip ketken. Osy jerlerdi qozy ábden aıaqtanyp, marqaıǵansha jaılaıdy da, tóldiń býyny qatyp, buǵanasy bekigen kúni alys jaılaýǵa, Jońǵardyń bıik shyńdaryna, sonaý Sarynoqaı atanǵan «qutyrǵan ıt» jaılaýyna deıin keshedi.

Malshylar alystamaı, jaqyn jaılaýda otyrǵanda taǵy bir júz kórisip qalýdy oılap edi. Onyń ústine keshe bir jas qoıshyǵa «baramyn» dep bergen ýádesi bar. Bir-eki kúni ketse de, jaılaýdy túgel aralap, árqaısysyna, árbir qoıshyǵa kózbe-kóz, júzbe-júz kezdespese jáne bolmaıdy. Jaılaýǵa kelgenin estise aq jolyqpaı ketti dep ókpeleıdi. Ókpe óz aldyna, qys boıy buıyǵyp alys otarda, sonaý Qarataldyń quıylysy, Balqash jaqta jatqanda kimniń ne oılaǵany, kimniń ne jaıly tolǵanǵany bar, kimge ne jetpeıdi, qaıda, qaı jaılaýǵa barmaq, bıyl kimniń qandaı jobasy bar, osynyń bárin bilip qalmasa, kóńil shirkin ala jazdaı alaqtap, alań bolýy kádik.

Qystaýdyń aty qystaý bolsyn, áıteýir bir qysty, qytymyrlaý qysty qysyla qymtyla áreń ótkizdi. Al endi jaılaýdy she, jaılaýdy kim qalaı paıdalanbaq? Alataýdyń qoıyny keń, saı-salasy kóp, shóbi shúıgin qalaı bolsa solaı mal jaıyp, mol jaılaýdy rásýá etýge bola ma? Qysqa degen eń jaqsy ázirlik maldy jazda durys semirtý ekenin Nurmolda sonaý jas shaǵynan Ahmetshınderdiń qozysy men qoıyn baqqan kúnderden beri biledi.

Jaılaýǵa asyǵys attandy. Shaıdyń ózin kún qyza, at ústinde shóldep baryp, sol jaılaýdan ishpek boldy. Aýyldan uzap shyqqansha tóńirekke kóz salmaı, erdiń basyna, attyń jalyna tesile qaraı otyryp, júrer jolyn jobalap ótti. Barar jer kóp, áńgimeleser adam, bitirer sharýa odan da mol. Ótken qys qytymyr, qyraýly bop, mal qystan áreń-áreń shyqty. Al qystan jilik maıy úzilip áreń shyqqan maldy jazda ońdap baqpasa ne bolmaq?

Qys esesin jazdan almasa sharýanyń uqypty bolǵany qaıda? Bul árıne sonaý eskiden kele jatqan kóne naqyl. Ol at ústinde kele jatyp osylaısha oılady.

Bıyl Jetisýdyń taýly óńirinde jaýyn-shashyn mol boldy. Kók qalyń shóp shúıgin. Eshkiólmestiń etegine jetken kezde ózi de baıqady, shóp bitik te bıik ósipti, qazirdiń ózinde belýardan kelip tur. Jaýyn-shashyn az bolǵan jyly jerge jabysa tyrbıyp ósetin tobylǵynyń ózi búrtik sap tur. Kúngeı betiniń ózine kilem túgindeı bolyp kók jasyl. mol shóp ósipti. Osylardyń bári Nurmolda kóziniń shyryn qandyryp edi. Taý bıiginde áli qar kóp. Kóksý men Tentek keneresinen asyp jatyr.

Tentek dese tentek. Taýdy qaq jaryp ótedi. Ol ǵana emes, bulan talań bop, qutyra aǵady. Sýynyń onsha kóp emestigine qaramaı, keı jyldary jolyndaǵyn jaıpap ketedi. Kóp jyldar boıy Tentektiń tómengi jaǵyna kópir qutaıǵan emes. Kóktem saıyn alyp ketedi, julyp ketedi.

Jetisýda Tentek ekeý. Biri sonaý Alakól boıynda. Biri osy, Ekeýi birinen biri ótedi. Ekeýi de tentek, ekeýi de erke, ekeýi de erkin. Nurmolda Tentekti boılap baryp kóterildi.

Nurmolda Eshkiólmestiń Kóksýǵa tirelgen qyrqasynan asyp bara jatty. Taý shóbiniń reńine nazar saldy. Shóp shúıgin ǵana emes, dándi, býyndy, shaıalanbaı erkin jetilgen eken. Shóptiń qunarly bolǵany sharýanyń baǵy, degenmen Nurmolda oıynsha maldy aýyl qasyndaǵy jaılaýda basqasha jaıǵan jón. Aldymen bıik ósken shópti oryp, sodan soń baryp orylǵan jerge, shóbi orýǵa kelmeıtin jaılarǵa mal jaısa ońdy bolar dep túıdi, mynadaı tabıǵat bergen mol qazynany bar eken dep ,mol eken dep rásýá etýge bolmaıdy, tipti aýyl qasyndaǵy malǵa shóp mashınasy júre almaıtyn jerlerdiń aq shóbi jetip artylady! «Qys kıerin jaz kıgen jarly qaıdan baıysyn» degen el sózi qandaı danyshpan!

Bul sózdi Nurmolda osydan qyryq jyl buryn, sonaý bir kezde Ahmetshınderdiń qoıyn baǵyp júrgende estigen edi. Ol kezde Nurmolda on-on beske jańa kelgen jas edi. Baı muny ústine kúpi kıgen, aıaǵynan kón shoqaıy túspeıtin jas qoıshysyn kelekelep aıtqan bolatyn. Basqa kıeri bolmaǵan soń qalyń kúpisin tastamaı qorbań qorbań etip qoı sońynan ketip bara jatatyn.

Ol jaılaý jaıyn osylaısha oılap kele jatyp, aldaǵy eńiste otyrǵan qoıshy úıiniń ústinen shyqqanyn bilmeı qaldy.

Onyń qarsy aldynda ne bary tórt keregeden kóterilgen qoıshynyń shaǵyn ǵana emes, aıadaı ǵana lashyǵy turdy, onyń esine ertedegi naǵyz sińiri shyqqan sorly qoıshynyń baspanasy elestep ketti.

«Qys kıerin jaz kıgen jarly qaıdan baıysyn» degen maqaldy esine qaıta túsirdi. Al jaz jaılaýyn qysta jep, qys qystaýyn jazda jaılap júrse qazirgi sharýa qaly qandaı bolar edi? Qysqa qystaı, jazǵa jazdaı, árqaısysyn óz ornymen paıdalanǵan jóndi. Mal basy kóbeıgen saıyn jaılaý da, qystaý da tapshylyq etti. Qazir kolhozdyń júz otarǵa bólingen elý myńnan asa qoıy bar. Basqa maldy bylaı qoıǵanda osynshama qoıdy qaıda, qalaı baǵý kerek? Eger buǵan Alataý jeriniń san qubylmaly aýa raıyn qossaq, sonda ne bop shyǵar edi? Mal azyǵynyń basqa túrin bylaı qoıǵanda, jaı shóptiń ózi jetpeıdi. Munyń bári oılamaǵan jaılar.

Baıaǵy baılar malyn qysy-jazy aıdap baǵatyn. Baıaǵy baıaǵy bolsyn. Ýaqyt basqa ǵoı. Mal baǵý, ony ósirýdiń túri de ózgerýge tıis emes pe? Ata-baba murasynyń jaqsysyn, paıdalysyn ǵana alyp, jaramasyn tastaýǵa tıispiz. Olar maldy qalaı baqsa solaı baqsyn, bizge ol mura emes. Bizge jyly qora, shopanǵa jada úı kerek. Qazir árbir otardan, árbir qystaýdan shóptiń mol qoryn jınaǵan durys...

Mal jaıly osyndaı oılaryn jıyp úlgermedi, qyrdan tómen túsip, álgi úıge kelip te qaldy.

— Kim bar ay? — dep daýystady Nurmolda.

Úıden jaýap bolmady. Onyń ornyna baspanadan qalqan qulaq, shegir kóz, uzyn boıly qara jigit shyqty da, kolhozdyń bastyǵyn kórip qalta qarap tura qaldy:

— Sálem berdik, jaqsy ma, jigitim? — dep Nurmolda buryn til qatyp, aldymen sálem berdi.

— Sálemetsiz be, Nureke, sizdi qaıdan júr dep ań-tań bop qalǵan edim.

— Umytpasam, osy sen Myrzabaıdyń balasy bolarsyń?

— Iá, men Myrzabaıdyń ulymyn. Atym Muqajan. Ótken jyly osy qoıǵa jibererde kóp sóılestińiz. Odan keıin kezdeskenimiz osy bolar! — dep Muqajan shegir kózin tómen sap, kónekteı qalyń, salpıǵan shoshtaq ernin jımastan erkelegen balasha sóıledi.

— Iá, Muqajan, sen Myrzabaıdyń balasy edim de, durys, — dep atynan tústi.

Muqajan bolsa shylaýyna orala ketti. Atty beldeýge emes, anadaı jerdegi kisi boıyndaı bıik qazyqqa baılady. Sóleń-sóleń etip, aıaǵyn alǵa qaraı siltep tastap, Nurmoldanyń janyna qaıta oraldy.

— Al, aǵa, úıge enińiz!

Nurmolda tórt keregeli aıadaı qarasha úıge ıilip áreń-áreń endi.

Muqajannyń kelinshegi Juldyz bolsa ornynan jalma-jan tez turyp, irgege qaraı yǵysa túsip, ıilip sálem etti. Badyraq kóz sary kelinshek úıge engen kisige týra qaraı almaı, jerge, úıdiń ortasynda asýly turǵan tórt qulaqty, jetim qozynyń qarny sıaqty tompaıǵan búıirli qara qazannyń astynda jyltyrap jatqan shoqqa qaraı berdi.

— Kelin, qalqam, saý-salamat pa? — dedi Nurmolda.

— Shúkir! — degen sózdi estiler-estilmes etip, Juldyz áreń aıtty.

Qonaq tór aldynda tóseýli jatqan eki búkteýli alabajaq shyt kórpeniń ústine otyrdy. Muqajan tórden jastyq alyp tastady. Nurmolda jastyqty qoltyǵynyń astyna qysa túsip, aıaǵyn búgip, qısaıa jatty.

— Al balalaryń qaıda, Muqajan, kelin ekeýin ǵana ma, jaılaýda?

— Balalar aýylda.

— Oqıtyny bar shyǵar?

— Ekeýi oqıdy.

— Qansha balań bar?

— Jetedi, aǵa! Bes-altaý.

— Óte jaqsy eken! Myrzabaı marqumnyń urpaǵyn kóbeıtip jatyrmyn de, durys, durys-aq.

Bul sózdi aıtaryn aıtsa da, «Myrzabaı marqum» degen sózdi aıtqanda Nurmoldanyń júregin álde ne qatty shymshyp qalǵandaı shym ete qalǵany bar. Osydan keıin ol birazǵa deıin únsiz qaldy. Juldyz Ottaǵy qazandy alyp, syrtqa jýýǵa ketti de, artynsha ile-shala Muqajan da shyqty.

Aldabergenov esik pen tóri bir-aq attam aıadaı lashyqtyń, tórt kerege, on ýyq, sharyqtap jasaǵan alaqandaı kishkene shańyraqtyń astynda qaldy. Biraq ol osy úıdi, osy kúngi jaıdy emes, jańa ǵana atyn ataǵanda júregin qatty shymshyp ótken Myrzabaı jaıly oılap ketken edi.

Myrzabaı Nurmoldadan tórt-bes jas úlken bolatyn. Biraq birge ósti, birge jalshy boldy. Ekeýi sonaý bir jyldarda, temir jol qurylysyn salýǵa ketkenge deıin bir baıdyń malyn baqty. Bir sózben aıtsa, biri aǵa, biri ini bop, uıalas ósti. Aldabergenov jalshylyqty birinshi bop tastady da Túrkistan-Sibir temir jolynyń qurylysyna jumysshy bop ketti.

— Bul kezde jol Almatyǵa jaqyndap qalǵan. Nurmolda bolsa Shaqpaq taýynan bastap, jol qurylysynda ketpenshi, jer qazýshy, qazǵan topyraǵyn bolashaq joldyń sóresine úıip-tógýshi bop istedi. Aýyr, azapty jumys. Qoı baqqannan áldeqaıda aýyr. Biraq bireýdiń, jeke bireýdiń jumysy emes, eldiń, kóptiń jumysy. Azaby kóp, aýyr bolǵanmen qorlyǵy joq, óz isiń tárizdi erkin. Tapqanyn tamaǵyna, jutqanyn jumyryna sap kún keshkenderdiń ótip jatqan san sapasy joq birkelki kúnderi. Bu da bolsa ońdy aq. «Bireýdiń malym baǵyp, jattyń dáýletin qoryp júrmin degennen góri, óz kúnimdi ózim kerip, óz nanymdy ózim taýyp jep júrmin», degen azamat sezimi qoltyǵynan demeıtin. Munyń ústine azannan keshke deıin aıdalada, elsiz shyńsyz shatqalda jalǵyz júrip mal baqqannan góri, munda ózi sıaqty jalańash keýdeli, jalǵyz jeıdeli, qolyn kús basqan jigittermen birge dýman sap, aralas-quralas adamdarmen birge qarbalas júrgeni bir ǵanıbet edi. Kóńilge bolmasa, taǵy bir artyq jeri jáne bar. Qoı baǵyp, jumyr arqalap júrgen kezdegi súıegi shyǵyńqy ıyǵy, jińishke bilegi, qabyrǵasy saı saı bop jatatyn keýdesi tolysyp, bólek-bólek bulshyq et paıda boldy. Munyń ózi jas jigittiń boıyna jańa bir tolqyn lebin tókkendeı qýanysh, jan qýanyshyn, jas kóńildiligin ákelgen. Qoı sońynda júrgen kezdegi aq taıaqtyń ornyna tasty kúl-talqan etetin temir qaıla, alań kúrek ustady. Alaqannyń terisi qalyńdap, túıeniń qatqan moınaǵyndaı siresken kók sińir bop qaldy. Denesi qashaǵan tastaı bop sulýlanyp, symbattanyp ketti.

Temir joldyń qara jumysyna ábden kónigip ketti, qunyǵyp aldy. Osy jumyspen ol Shaqpaqtan bastap, ózi týǵan Malaısary taýlaryn jaryp ótip, Aınabulaqtan baryp bir-aq shyqty.

Túrkistan-Sibir joly osy jerden túıisti. Ulan-asyr toı boldy. Jaqsy istegen ozyq jumysshylarǵa báıge, syılyq berildi. Nurmolda Eltaı Ernazarovtyń qolynan boston kostúm shalbar aldy. Biri ótirik emes, Nurmoldanyń jaryq dúnıege kelgeli ári jańa, ári jaqsy, ári baǵaly kıimniń ıyǵyna ilingeni osy edi: Ol qatty qýandy. Túni boıy uıyqtaı almaı shyqty. Jańa kıimin baýyryna basyp, qolymen ustap jatty. Kedeılik pen joqtyq keıde adamdy bala sıaqty etip jiberedi. Onyń alǵashqy qýanyshy, eńbek qýanyshy, ony bir mezet naq osylaısha bala etip jibergen edi. Ol osy bir kúni bala tárizdi sheksiz qýanyshta júrdi. Kim biledi, bireý bolmasa bireý urlap kete me, aıyrylyp qalsa ne bolmaq?

Bul kúngi tún uzaq boldy. Tań atpaı qoıdy. Nurmolda jannyń bárinen buryn turdy. Tańǵy salqynda Aınabulaqtyń basynda otyryp, sonyń muzdaı sýyna uzaq jýyndy. Ahmetshınniń qoıyn baǵyp júrgende bul bulaqtyń basyna kelip, talaı-talaı shildede mal jýsatqan, sýyn ishken. Bul kópten, tipti sonaý bala jastan tanys bulaq. Búgin onyń sýy múlde salqyn, erekshe dámdi bop kórindi. Ol osy bulaqtyń basynda sáske túske deıin jalǵyz otyryp, uzaq jýyndy. Temir jol qurylysyndaǵy jumysta júrgen kezdegi kón tárizdi qaýdyrlaq, qalyń kenep shalbary men kúrtkesin sheship, bulaqtyń tómengi jaǵyndaǵy jardyń túbine úıdi de, oǵan eski jeıdesin, jaman etigin qosyp, álgi úıindige otty qoıyp jiberdi. Kúnge kúıgen ári qara maımen sylanǵan, maıly aǵashtardy arqalap júrgende ábden maı sińgen kıimder lezde lap ete tústi de, jańa bastady. Jyldan asa kıgen kıimderi jalyn arasynda qońyrsyp jana berdi.

Tili sýmańdaǵan qyzyl jalyn ishinde janyp jatqan shoqpyt kıimderine bir sát tesile, edáýir uzaq qarap qaldy. Jalma-jan artyna burylyp qapshyǵyna qarady da, odan taǵy da bir eski jaman ish kıimder alyp, otqa tastap jiberdi. Ot qomaqtanyp kóterile berdi. Jalyn tili sýmańdap kóterile tústi.

— Bastan qulaq sadaǵa degen. Osymen baǵymdy baılaǵan kedeılik kesel kesepat ketsin! Aıaǵyma tusaý, jolyma bóget bolǵan bále-jala, kedeı taǵdyry, ashylmaı kelgen sor osymen qalsyn! — dep ishineń kúbirlep, ottyń tóńiregin ortaǵa úıirip, qymtaı tústi.

Ot janyp jatyr. Talaı-talaı ter sińip, ábden sire bolǵan, qolańsa sasyǵan kıimder qara kúreń tartyp, jana berdi, jana berdi. Nurmolda bolsa kóz jazbaı qarap qalǵan, bir mezet, shynynda da oǵan osy bir jalaqtaǵan, súıir til qyzyl qońyr jalyn ishinde onyń baıy men kedeıligi, baıaǵydan bergi baǵyn baılap kelgen qyrsyǵy qosa janyp jatqandaı bop ketti.

— Apyr-aı, osy temir jol, osy Túrkistan-Sibir joly dep atalatyn ári uzyn, ári úlken jol meniń bar qyrsyǵymdy alyp qalǵan bolsa ıgi edi-aý!

"Ol osylaısha" oılady. Ózinshe sory men qyrsyǵyn, azaby men ashshy terin, kedeıligi men joqshylyǵyn Aınabulaqtyń basynda otqa, kádimgi qyzýly, jalyny mol otqa jaqty, ol laýlap jatyr...

Qoıshynyń áıeli syrttan kóp, ortadaǵy oshaqtyń astyna ot jaqty, qazan asty. El jaılaýǵa bet alǵanmen quralaıdyń salqyny edi. Sodan da ot áli úıden syrtqa, jeroshaqtyń basyna kóshe qoıǵan joq.

Búıiri bultıǵan kishkene qara qazannyń astyndaǵy ot ta laýlaı bastady. Ot qyzýynan shyrt-shyrt synyp jatqan tobylǵy men arshanyń syrtyly da onyń kóńilin bóle almady. Juldyz otyn jaqty da syrtqa qaıta shyǵyp ketti. Nurmolda taǵy da jalǵyz qaldy. Oıy úzilgen joq. Ol oılap otyr. Otqa qarap qalǵan. Osy bir sátte Muqajan úıinde janǵan kishkene ot sonaý bir jyldary, dál aıtsa 1929 jyly Aınabulaqtyń basynda, sáske tús kezinde janyp jatqan otqa uqsady.

Dál sonyń ózi eken dep uqty. Ot sónbeı qoıdy, shoqpyt kıimder janyp bitpedi. Uzaq jandy, uzaq qarady, saryla qarady. Kıimderdiń bári úlpildek kúlge aınaldy, biraq ot sónbedi. Nurmolda qaraýdan jalyqqan joq.

Onyń oıyn syrttan kelgen Muqajan bóldi.

Nureke, tústenip attanatyn bolarsyz.

Ol solq ete túskendeı bop, basyn kóterdi de, janyp kózin aldy. Oı tizbegi kilt úzildi.

Túske deıin birtalaı jerdi aralap qalsam dep edim. «Júrgen aıaqqa jórgem ilinedi» degen emes pe, iship attanam.

Joq, onyńyz bolmaıdy. Ózińiz aıtqandaı Myrzabaıdyń urpaǵyn kóbeıtip jatqan kishkene shańyraqtan dám tatpaı attanǵanyńyz bolmaıdy.

Myrzabaıdyń aty onyń keýdesinde búlkildep soqqan júregin taǵy bir shymshyp ótti. Álgi bir qalyń oıdyń jalǵasy da osylaı qaraı kele jatyr edi. Sonda da bolsa oıdan aıyǵa almaı:

— Asqa qaraı almaımyn, barar jer, sóıleser, el kóp! — dedi.

— Kelinińiz qazanǵa as sap qoıdy.

— Onysy beker bolǵan. Oqasy joq endi, ózderin jeńder!

— Iá, as pisip jatyr. Bizdiń úıden dám tatpaı ketkenińiz múlde bolmaıdy. Tirini bylaı qoıǵanda, ómirden sory ashylmaı ketken óli arýaq bar, Nureke, sony oılańyz!

Bul álgi bir oıdyń ústine, sonyń otynyń ústine maı quıyp jibergendeı boldy.

Nurmolda Muqajanǵa selt etkendeı, jalt qarady. Ol bul sózin yrjıyp kúle aıtty. Báribir sonda da bolsa Nurmoldaǵa túrpideı tıgen edi. Jańaǵy bir shymshýdyń ornyn tyrnap alǵandaı boldy. Sodan da bolar raıdan tez qaıtty.

— Durys, bul úıden, bul shańyraqtan dám tatý maǵan paryz. Biraq, as daıyn bolǵansha ekeýmiz biraz jerdi, myna seniń kórshi otyrǵan otarlaryńdy aralap qaıtalyq.

— Onyńyzǵa qup ta qup.

Nurmolda ornynan aýyr qozǵalyp turdy da, syrtqa bettedi. Muqajan aty da ázir eken, endi bir sátte, eki salt atty taý arasyndaǵy jalǵyz úıdi tastap, kók jasyl belden asyp bara jatty.

Nurmolda álgi bir kezdegi úıdegi oıdyń jalǵasyn úze almaı qoıdy. Óıtkeni osy oıdyń myna qasynda kele jatqan Muqajannyń ákesine, Myrzabaıǵa soǵar bir jáıti bar-dy. Júrekti qaıta-qaıta shymshyp ótken qytyqty jaılar da osyǵan oraılas edi.

...Aınabulaq basyndaǵy alaýlaǵan jalyn basyldy, ol batqan kúndeı aldymen qyzaryp, artynsha bozalań tartyp, kók jıekke sińdi de kómeski kúlge aınaldy. Aldabergenov sýdaı jańa kostúm shalbaryn, taǵy basqa jańa qusqysyn kıip, úlken jolǵa, Kóksýǵa qaraı ketetin qara jolǵa shyqty.

Jol úlken, keń. Kún saıyn osy jolmen myń san at-arbaly kire salǵan, kerýen tartqan jandar ótedi. Bul bir adam kóp etetin úlken jol. Munyń bir jaǵy Almaty, Shıen bazaryna, odan qalsa Pispek pen Toqpaq jármeńkesine ketedi. Al ol jaqtan qaıtqandar Gavrılovna men Qapal, Lepsi men Aqsý jármeńkelerine, odan ári ketse, Úsharal men Aıakóz, Semeımen Zaısan jaǵyna ketedi. Kóp halyq júretin, damyly joq úlken jol nar túıeniń jonynan alǵan taspadaı sozylyp, bir-birimen jarysa tartyp, alysqa ketip jatyr. Álgi bir aıtylǵan jerlerden asyp taǵy qaıda barady? Ol arasyn Nurmolda oılaǵan emes.

Nurmolda úlken joldyń ústinde turyp qaldy. Qaıda, kimge barmaq? Temir jol bolsa bitti. Onyń qara jumysy da bitken. Basqa is qoldan kelmeıdi. Endi ne isteý. kerek? Jolda kórgen úlken qala Almatyǵa oralsa qaıter edi? Onda ne istemek, tamyr-tanys, qol ushyn berer onda kim bar edi? Al Gavrılovkaǵa barsa she? Ahmetshınderdiń qoıynyń ornyna qulaqtyń shoshqasyn baǵa ma, álde shóbin shaýyp, kartoshkasyn qaza ma? Onyń kókeıinde osyndaı bir shym-shytyryq, beı-bereket kóp suraqtar turdy. Ol naq bir ertedegi ańyz áńgimelerdegi toǵyz joldyń torabyna kelip, endi qaıda júrerin, qalaı basaryn bilmeı, ań-tań bolǵan saıahatshy, jıhankezder tárizdi ań-tań, bop jol ústinde tura berdi.

Ol kóp turdy. Suraqtar da kóbeıe berdi. Kóksý jaqqa, týǵan aýylyna qaraı bir-eki adym júrip bardy da qaıta toqtady. Keıin qaraı júrdi. Alǵashqy jolǵa shyqqan jerine jetip, taǵy kidirdi.

Kún tústikke kóterilip qaldy. Jol ústi typ-tynysh, ásheıinde lek-lek bop aǵylyp jatatyn kerýender de joq. Aldabergenov burylyp artyna, Aınabulaqtyń muzdaı qaınarynyń basynda qońyrsyp jatqan otqa, odan shyqqan bolmashy bozalań tútinge birtúrli kóńilsiz qarady. Kóńil shirkin bir sát sýyp ketti. «Sorym men kedeıligimdi emes, jańa jana bastaǵan baǵymdy, yrysymdy jaǵyp ketken bolarmyn» degen sýyq oı keldi»

Óz oıyn, óz tileýin, óz basyn jamandyqqa kim qıady deısiń, «joq, joq, olaı emes, men sorymdy, kedeıligimdi, qyrsyǵymdy jaqtym, sony órtep kettim» dep ishteı qaısarlana oılady. Kúnde, keń dalada, uzaq jolda aýyr jumys istep sharshaǵan qabaǵyn el jaqqa buryp, jerde tilim-tilim, jalaq bolǵan ernin qaıta-qaıta jalap, Kóksý jaqqa, týǵan aýyl, ósken jerge ańsary aýa qarady.

Naq osy kezde tý syrtynan:

— Janym aý, sen Nurmoldamysyń, — degen daýysqa burylyp, jalt qarady.

Mine qyzyq naq qasynda kishkene kúreń taıǵa mingen Myrzabaı tur. Kádimgi Myrzabaı, pálendeı jyl birge mal baqqan, aǵaıyn ishinde aǵa bolǵan Myrzabaı.

Nurmolda oıdan tez seıilip, Myrzabaıǵa qaraı qushaǵyn jaıyp júgire jóneldi. Ol jetkenshe Myrzabaı taıdan túsip te úlgerdi. Ekeýi aıdalada, úlken joldyń ústinde qushaqtasa ketti. Kópten kórispegen, bir-birinen habary joq eki týys qushaqtasyp kóp turdy. Ekeýiniń de ıini bosap, týystyq sezim bılep, júregi qatty soqty, jıi soqty.

Myrzabaıdyń moınyna Nurmoldanyń ystyq jasy tamdy. Bir-birin qatty qysyp qysyp qoıdy, Álden ýaqytta Myrzabaı qushaǵyn jazyp, birinshi til qatty.

— Al, sóıle, Nurmolda, qaıdan kelesiń, bet alysyń qalaı?

— Ózim de bile almaı, ań-tań bop tur edim.

— Týǵan jerde botasy qalǵan arýana tárizdi aýylǵa qarap turǵanyńdy kerip súısindim. Alysqa kete qoımaıtyn sıaqtysyń.

— Myna temir joldyń, sendershe aıtsam, shoıyn joldyń jumysy bitti. Endi qaıda bararymdy bilmeı turǵanda qudaı aıdaǵandaı óziń sap ete tústiń. Meni alla dalaǵa tastamaǵan eken. Al, ózin, qaıdan kelesiń?

— Seniń jol ústinde, barsa kelmes pen baqyt jolynyń aıyryǵynda ne isterińdi bilmeı turǵanyńdy bilip, perishte bop ádeıi keldim desem nanar ma ediń?

— Nanamyn, aǵa, nanamyn.

— Nansań solaı, qosqa jegip júrgen ala ógiz ben kók ógiz eki-úsh kúnnen beri ushty-kúıdi joq. Sony izdep, myna bir jaman taımen sabylyp júrmin.

— Eldiń jaı-kúıi qalaı?

— Baz baıaǵy. Artel bolamyz, kolhoz bolamyz dep shýlap júrgen halyq. Bireý qarsy, bireý narazy degendeı. Áıteýir júrip jatyrmyz. Artel bolýdyń aldynda bir ekeýmiz birigip egin salyp edik. Sol álgi moıyn qosqa jegip júrgen eki ógizdi jer jutqandaı, zym-zıa boldy. Sony izdep qaıtqan edim. Al endi ne turys bar? Elge bet alǵan bolsań birge kettik! — dep Myrzabaı Nurmoldaǵa qaraıdy, — El-jurtqa ne betimmen kórinemin deıtin emes, óziń shyrttaı bop kıinipsiń. Qalyńdyq oınaıtyn jigitke uqsaısyń.

Ekeýi kóńin súıretip áreń júrip kele jatqan kúreń taıdy jetelep, dańǵyl jolǵa tústi...

Baǵanadan bergi oıynyń osy bir kezine deıin Nurmolda únsiz oılap, únsiz kele jatqan edi. Muqajan bolsa onyń oıyn bólmedi. Bastyqtyń ózi birdeńe suramasa sýmańdap sóıleı beretin Muqajan emes. Jas deıtin jas emes, bes balaǵa áke boldy. Onyń ústine áke tárbıesin kórmese de, ıbaly ana qushaǵynda ósti. Bilgishsinip, qaqańdap, sýyryla shyqpaıtyn ol, ınabatty jigittiń úlken adam aldyndaǵy ádebin de biletin.

Nurmolda men Muqajan biraz ýaqyt únsiz-túnsiz júrip, Eshki ólmestiń teriskeı betindegi baýyrdan kóterile bergende, alystan úrgen ıttiń daýsy shyqty. Ekeýi de alǵa qarady. Tóskeıdegi jalǵyz úı áli de talaı jerde eken.

— Muqajan, — dep Nurmolda qasyndaǵy jas joldasyna qarady.

— Qulaǵym sizde, Nureke?

— Muqajan, men seniń ákeńdi kópten, sonaý bala jastan bilemin! — dep bir toqtady. Munysy aıtar áńgimem bar, sony zeıindi tyńda degendeı bolǵan-dy.

Jas jigit at ústinde yrǵala túsip, keýdesin burdy. Dene salmaǵyn attyń sol jaǵyna tastap, onǵa, Nurmoldaǵa qaraı bir qyryndap otyrdy.

— Myrzekeń menen azdap úlken edi. Biraq qulyn-taıdaı tebisip, aǵa-ini sıaqty birge óstik. Men shoıyn jol qurylysynan qaıtqanda oılamaǵan jerden Aınabulaqta kezdesip qap, birge qaıttyq. Osy aýylǵa sonaý Aınabulaqtan arqasy jaýyr, quıryǵy sholaq, kishkene kúreń taıǵa kezek minip, birde jetelep, birde jaıyp, orta jolda osy kúngi Muqyrǵa bir qonyp áreń jetkenimiz bar...

Aldabergenov astyndaǵy aıqasqa qyzyl kúreńdi jaı ǵana qamshylap qoıdy. Azdap jorǵasy bar, talaı báıgeni, talaı aınalmany, salymdy kórgen ákki at aıaǵyn erkin de alshaq basyp, eshbir qamshy salǵyzbaıdy. Ol ústine mingen adamnyń qamshyny tek bir sándikpen, jaı bir kóńil úshin súıemeldep otyrǵanyn da jaqsy biledi. Qamshy saýyryna tıse de, tımese de bir qalypty ásem júristen aınyǵan emes. Jaıly júrisi, bir, qalypty minezi úshin Nurmolda aıqasqany erekshe jaqsy kórip ketti. Aýylda qalǵan «Volga» bara almaıtyn jerdiń bárine osy aıqasqa, qyzyl kúreń barady. Mashına júre almaıtyn jerlerde bul at mashınadan kem túspeıdi. Bul da bir shaqta óz zamanynyń mashınasy edi-aý! Denesi qyzyp, azdap qoltyǵy terlegen soń bir-eki ret qatty pysqyrynyp alady da, aıaqty kere, kósile tastap sary jeliske salǵanda bókkenshe jortady! Naq qazir ol aýyzdyqsyz, basyna noqta tárizdi jaman jip júgendi ile salǵan, ne jelisi, ne aıaǵy, ne jaı júrisi joq qoıshy atyna qaraılap, ózin-ózi irkip keledi.

— Ol kezde qaıda, osy kúndegideı me! Qazir ne, Almatydan qazir shyqsań tórt-bes saǵatta Taldyqorǵanǵa kelesiń! Muqyr men Aınabulaqtyń arasy «áýdem» jer sıaqty. Myrzekeń ekeýmiz Aına bulaqtan tańerteń shyǵyp, Muqyrǵa ymyrt jabyla keldik. Mynaý attar sıaqty emes, — Nurmolda astyndaǵy aıqasqanyń jibekteı sýdyraǵan, aq seleý tárizdi jumsaq jalyn qolymen sıpap qoıdy. — Jaýyr taıdy kezek mindik. Uzaq jol qatty sharshatty. Biraq jolaı áńgimeni sherttik. Aıtylmaǵan syr, sheshilmegen sher qalmaǵan bolar.

— Aýyl ábigerlenip, artel bolamyz. Seriktik quramyz. Joq, bárin qoıyp birden kolhoz bolamyz dep jatyr. Munyń arty ne bolaryna kózim jetpeıdi. Sen myna shoıyn jolda istep, kózi ashyq adamdardyń qasynda bolyp kelesiń ǵoı, káni bilgenińdi aıtshy, — dep Myrzekeń maǵan qarady. Men ne aıtamyn?

— Aıt, «artel», «seriktik», «kolhoz» degen nemene?

Onyń bul suraǵyna jaýap berýge ázir emes edim. Óıtkeni álgi úsh sózdi ózim de alǵashqy ret estip otyrmyn. Álgi sózdiń bireýi ǵana, tek «seriktik» degeni túsinikti de, basqa ekeýi maǵan múlde maǵynasyz nárse tárizdi. Sonda da bolsa Myrzekeńe aıttym. Bylaı dedim: ózińiz bilesiz, men mynaý shoıyn joldyń qurylysyn bitirip kelemin. Sol jol salyna bastaǵanda bizdiń týystar arasynda talaı-talaı áńgime, talas bopty. Bireýleri temir jol degen pále, bul dalamyzdyń sánin, dalamyzdyń kórkin, dalamyzdyń erkindigin jutýǵa kele jatqan ajdaha dese, endi bireýleri bul «bizdiń dalamyzǵa kele jatqan kún, baqyt, yrys, mádenıet, ǵylym» depti. Men osy ekeýiniń qaısysy durys aıtady, ony aıta almaımyn. Óz basym temir jolǵa súısinip qaldym. Myna kúreń taımen ekeýmiz ǵoı erteden keshke deıin salpaqtap, sardala, kók adyrmen tartyn kelemiz. Poezd degenińiz álgi shoıyn jolmen tútinin býdaqtatyp, osy jerine kóp bolsa et asym, az bolsa sút pisirim merzimde jetedi. Bir ózi orasan kóp júk kóteredi, qyrýar adam mingizedi. Meniń óz oıymsha bul jamandyq emes. Iá, eger shoıyn jol degen jamandyq emes, jańalyq bolsa, biz álgi ózimiz aıtqan úsh sózden nege qashamyz. Aý, tipti qazirgi ýaqyttyń ózi de jańa emes pe? Bir kezde betine qarap bir aýyz sóz aıta almaıtyn keshegi Ahmetshınder, anaý Gavrılov Anton men Sergeıler qaıda ketti. Demek, zaman jańa, jańa zamanda jańa sózden, jańa isten qashpaǵan jón. Ár nárse kezinde emes pe?

Myrzekeń sózime óte qatty rıza boldy.

— Uqtym sózińdi, uqtym. Shoıyn jolǵa beker barmaǵan soń. Álgi aıtqanym ras eken. Kózi ashyq, dúnıe kórgen adamdardyń arasynda bolǵanyń kórinip-aq tur.

Al maǵan bolsa, Myrzekeńniń osy sózi qamshy boldy. Bir túrli shabyt berdi. Shabyt emes-aý, ózime ózim senimdilik, batyldyq paıda bolǵandaı áserlendim.

— Al, Myrzeke, jańadan qashýdyń qajeti joq. Siz ben biz, qudaıǵa shúkir, budan da jamanymyzda toıǵa barǵanbyz. Sondaı bolsa, biz osyǵan kelissek, mine men de elge qaraı bettep kelemin, sol seriktigin de, odan qalsa artelin de, tipti álgi kolhozyn da birge kóreıik, — dedim.

— Munyń jón sóz, kóreıik, ne de bolsa birge kóreıik! — dep Myrzekeń de qulshyna ketti.

— Myna qazir, ekeýmiz kele jatqan Eshkiólmestiń arǵy betindegi baýraıdan eń alǵashqy artel jasaǵan Myrzekeń ekeýmiz edik. Biz aıqaıshy boldyq. Bireýler senbeı bizge mysqylmen kúle qarady. Biraq, myna joldyń ústinde saǵan aıtaıyn degenim bul emes edi...

Aldabergenov kilt toqtap qaldy. Muqajan onyń betine qarady. Ol kópke deıin aıqasqanyń aq seleý tústes, sýsyldaǵan jibek jalyna qarap únsiz otyrdy.

— Aıtpaǵym bul emes edi, — dedi álden ýaqytta Nurmolda qatty kúrsinip, bul emes edi. Durys túsinseń jaqsy, kim biledi, sender áli balasyńdar ǵoı.

— Bes balaǵa áke bop, aýyzyna ata saqal bitken adam jas bola ma, Nureke?

Muqajannyń únemi muryn astynan shyǵatyn kúńgirt daýsy bul joly jarqyn estildi. Budan onyń balaǵa áke bolǵanyn maqtan etetindeı ákelik jyly lep qosa ósken tárizdi edi. Munysy aǵasyna, Nurmoldaǵa qatty unady.

— Durys, Muqajan, ete durys. Ákelik sezimi bar jigit jas ta bolsa bas bolýǵa jaraıdy. Menińshe jas adamnyń aqyly «men ákemin» degen uly sezimmen birge ense kerek. Sen ózińdi óziń mysqyldap aıttyń ba, shynyńdy aıttyń ba? Ony bilmedim. Biraq durys aıttyń.

— Nur aǵa, onda sol siz aıtqan aqyl maǵan bir emes, bes ret engen eken de, ondaı bolsa uqpas dep qınalmaı-aq, sózińizdi aıta berińiz.

— Ah, solaı ma edi? — dep qaldy Nurmolda, — solaı ma edi. Sóziń utymdy, jandy sóz. Biz ózimizden keıingi ósip kele jatqan jigitterdiń qandaı ekenin, qalaı ósip kele jatqanyn kóp bile bermeımiz. Sen durys aıttyń. Sen «men ákemin» degen sózdi bir emes, bes uǵyp, ishińnen bes ret qaıtaladyń. Saǵan aqyl bes ret endi. Durys aq! Bul sóziń óte durys sóz.

Nurmolda óz sózine ózi kúldi. Onyń kúlkisin Muqajan qoshtady. Tómen qarap, keńk-keńk etip qaldy. Biraq, Aldabergenov shyn júregimen kúle almady. Onyń janyn alǵashqy shymshyǵan kezdegi túrshikkeni áli qaıtpaǵan. Ol osy ózimen birge kele jatqan Muqajannyń ákesi Myrzabaıdyń ólimi edi. Sony kóz aldyna keltirse aq boldy, Nurmolda júregin álde ne shymshıdy, jany túrshigedi. Al búgin, sol erdiń artynda qalǵan jalǵyz kózi, ózi ketip bara jatqanda: «Nurmolda, men aıyǵa almaspyn. Sen tiri qalsań, meniń kózim, artymda qalyp bara jatqan myna bir shıki ókpemdi saǵan tapsyrdym. Osyny saqta, úmit qaıran joq. Osyny saǵan tapsyrdym, saǵan» dep ketken jalǵyz uly, sol erdiń artyndaǵy tiri belgisi bútin Alataýdyń tóskeıinde ózimen úzeńgi qaǵysyp keledi. Nurmolda jany osyndaıda tolqymaǵanda qaıda tolqymaq? Náziktiginen qataldyǵy basym, osaldyǵynan ojarlyǵy basym Nurmolda jany osy jigitpen kezdeskeli beri júdeýge jaqyn edi. Munyń belgili sebebi de bar-dy. Ol sony aıtpaqqa oqtalyp keledi. Biraq, aıtyp úlgere almady. Onyń sózin aldynan «áýdem» jerden arsyldap, úre shyqqan shopan ıtteriniń daýysy bólip jiberdi.

II

Bul ejelden tanys, sonaý soǵystan qaıtqaly beri, taıaǵymen qosa baldaǵyn súıretken, bir aıaǵy joq kelinderine «aǵash aıaq, qaınaǵa», al qurdastaryna «baldaqty Balyqbaı» atanǵan, jarbaq boıly, sırek saqal, edireń murt qoıshynyń úıi eken. Úrgen ıtterdiń daýsymen birge seltıip esik aldyna shyǵa keldi. Qolymen mańdaıyn kúnnen kólegeılep, úıine ta qap qalǵan eki attyǵa uzaq qarady. Attylar jaqyn kóp tizgin tartqan kezde baryp, ekeýin de tanı. ketip, qarsy júrdi.

— Júris sátti, sapar oń bolsyn, Nurmolda, óziń ekensiń ǵoı!

— Ózim bolmaǵanda kim dep ediń, Balyqbaı, maly basyń, bala-shaǵań aman ba? Deniń saý ma? Mal baǵýdy qoı, álgi bir múgedektiń pensıasymen otyr, tynysh otyr, asyp bara jatsań óz sharýańdy iste desem kónbeısiń. Menińshe, sen soǵysta da mynaý aıaǵyńnan osy qaısarlyǵyń úshin aıyrylǵan shyǵarsyń?

Aldabergenov atynyń shylbyryn Balyqbaıǵa berip jatyp, jaıdary daýsym shyǵara kúldi.

— Bul aıaqtyń tarıhyn sen surama, men aıtpaıyn, Nurmolda, qalaı aýyl-aımaq aman ba, Aqjarqynnyń, Kúlánniń, Tólenniń deni basy saý ma? Seni kórmegeli de jyl bop qapty-aý. Ótken jyly osy kezde, anaý Kóksýdyń basyndaǵy toǵanda qoı toǵytyp jatqanda bir kelip ediń?

— Oı, sen de bir qý ekensiń, bastyqtyń qashan kelip, qashan ketkenin eseptep, jipke tizip júretin qýsyń ba deımin.

— Qýlyq pen sumdyqtan aýlaqpyn. Myna qurbyń ba, qurdasyń ba, óziń bilesiń, Meıiz ekeýmiz seni syrtyńnan maqtap, ózimizshe maqtanysh tutyp, seniń kelýińdi kútip otyramyz.

Osy kezde úıden qanshyrdaı qara sur áıel shyǵyp:

— Esen-saý júrsiz be? — dep jaı ǵana amandasty.

— Meıiz, jaıyń jaqsy ma, qýattysyń ba? — dep Nurmolda da jaı surap jatyr.

Bastyq amandyqtan soń ditke alǵan oıyn tyndyrmaı kóńili kónshimesin birden sezdirdi:

— Mynaý jazǵy jaılaýǵa barar aldynda shopandarmen bir syrlassam dep edim. Bul ózi osy sizder taý bókterine jetip, jaılaýǵa qaraı bet alǵaly beri kóńilde júrgen bir jaı edi. Sony búgin iske asyra qoımaq bop, aýyldan asyǵys attanǵan betim edi.

— Áńgime sol qoıshylarmen keńes bolsa, ony boldyrý op-ońaı emes pe? Qazir biz myna qyrdyń astynda otyrǵan kórshige habar beremiz. Ol óziniń jaqyn kórshisine aıtady. Sopymen ne bary eki-úsh saǵatta osy aımaqtaǵy barlyq qoıshy osy jerge sap ete túsedi.

— Bárin op-ońaı ettiń de qoıdyń ǵoı. Káni, sonyńdy iste, Balyqbaı!

— Bizdiń úı alpys otar qoıdyń naq ortasy ózi!

Al, Muqajan, atyńa min de, myna kórshige habarlap kel, ol óz kórshisine aıtsyn! Soǵysta da naq osylaısha birden-birge habarlaıtynbyz. Sonda da sodan jyldamy bolmaıtyn.

Muqajan ketti. Úıde Balyqbaı men Nurmolda qaldy. Meıiz bolsa qazan asýdyń qamyna kiristi.

— Meıiz, asqa áýre bolma, anaý Muqajannyń úıindegi kelin de birdeńe istep jatsa kerek. Eki úıden birdeı as jeı almaspyn.

— Qoısańshy, Nurmolda, áıeldiń ne istep jatqanynda ne sharýań bar. Odan da el jıylǵansha áńgimelese otyraıyq ta!

— Qulaǵym sende, áńgimeńdi aıta ber, Balyqbaı!

— Aıt deısiń, men ne aıtam. Sen aıt. Qazir seniń órisiń uzaq, jaılaýyń keń. Barmaıtyn jerin joq. Saǵan Máskeý degen myna bizge Taldyqorǵan qandaı bolsa sondaı bop ketti. Sen aıt ta.

— Janym Balyqbaı, áńgime aıtam degen ózin. Men ne aıtam? Surasań jaýabym ázir.

— Surap ne qylam? Ne suraımyn. Suraýdy da birdeńeden habary bar adam beredi de.

Balyqbaı aq kóńil, elikkish, ańqyldaq, ashyq minezdi adam. Ózine tıispese bolǵany. «Áńgimeleseıik» degeni bolmasa onyń oıynda belgili birdeńeniń joǵy da ras edi. Sonda da bolsa az ańyryp, Nurmoldanyń betine qarap otyrdy da:

— Nurmolda deımin, osy ǵoı, ekeýmiz ǵoı, birge óstik. Solaı ma, solaı. Kolhozǵa da birge keldik. Solaı ǵoı, solaı. Keshegi soǵysqa deıin ekeýmiz de jalań aıaq sý sýǵaryp, egin ektik. Solaı ma, solaı. Soǵysqa birge attandyq. Durys aq. Men bolsam bir aıaǵymdy sonaý german jerine kemip qaıttym. Ras qoı, ras. Sen áıteýir qudaı qoldap, qol-aıaǵyń aman qaıttyń. Bul da ras. Ym, sodan beri kóp ýaqyt ótti me? Menińshe, ýaqyt kóp emes.

— Kóp deseń kóp, az deseń az. On bes jyldy artqa tastap kettik. Attaı on bes jyl bopty.

— On bes degen balanyń jasy. Al, men shynymdy aıtsam, sen óte qatty kettiń...

— Qaıda kettim? Ketkenim joq eshqaıda. Men senderdiń aralarynda júrmin.

— Eshqaıda da ketpediń. Osy ózimizdiń kóz aldymyzda..júrip-aq, tipti qatty siltep kettiń degenim ǵoı. Ras pa, ras.

Nurmolda bir sát te bolsa oılanyp qaldy. Artynsha:

— Balyqbaı, sonaý týǵannan beri kórgen kóp qorlyqtan keıingi osy bir az baǵymdy maǵan kópsinip otyrsyń ba? — dedi.

Aldabergenov bul sózdi kúlip te, qaljyń túrinde aıtty. Degenmen zildi shyqty.

— Joq á, til aýzym tasqa, kóre almaı emes, qaıta qýanyp, ishteı maqtanysh etip aıtamyn.

— Ondaı bolsa, myń da bir rahmet. Óziń sıaqty biren-saran bolmasa, jatty bylaı qoıyp, aǵaıyn-týys ishinde de kóre almaýshy, kúndeýshi tabylady. Oǵan endi sen qosylsań ábden jetisken ekenmin demek edim. Sóziń aq, oıyń adal bolsa keshire gór, Balyqbaı!

— Imandaı syrym, saǵan degen kir kirbeńim joq.

Balyqbaı jaǵasyn ustady. Aldabergenov bolsa, basqaǵa bolmasa da, saǵan senem degendeı onyń ıyǵyna qolyn salyp, jaýrynynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

— Jaqsy turmys, táýir ómir kórsek, senimen keıingi bir on-on bes jyldyń ishinde kórgen bolarmyz. Oǵan deıin mynaý ıyq tesik.emes pe edi? Myna qoldy qus baspap pa edi? Myna arqamyzben ne kótermedi? Sonaý bir jyldary kolhozdyń qyzyl qasqa ógiziniń ekinshi jaǵyna jegilip, osy ıyǵymmen soqa súıregenmin. Sen de súıtkensiń. Esińde bar ma, anaý, álgi Tekeli ózeniniń jaǵasynda kolhozdyń qara buqasy kúrs qulap, soqanyń júrmeı qalǵany. Sonda myna sen moıyn turyqty ıyǵyńa ilip, qalǵan eki aınalymdy óziń ógizben birge aınalyp shyqqansyń. Basqa basqa bolsyn, biz ekeýmiz ony umyta almaımyz. Jaǵańdy ustap otyrsyń, men saǵan onsyz da senem. Onyń bárin bylaı qoıǵanda, keshegi soǵysta ekeýmiz de soltústik-batystyń sonaý Pskov, Novgorod jeriniń batpaǵyn birge keship, jetpis eki mıllımetrlik zeńbirektiń dóńgelegimen birge dóńgelep, aýyr oǵyn birge arqalamadyq pa? Bul biz umytatyn shaq pa edi? Bile bilsek, biz umyta almaıtyn, tipti umytýǵa bolmaıtyn jaılar kóp. Basqa basqa bolsyn, biz ekeýmiz bir-birimizdi kúndeý úshin, bir-birimizdiń baǵymyzdy bir-birimizden qyzǵaný úshin eń aldymen aldy-artymyzǵa qarap alýǵa.tıispiz. Keshe ǵana sen kim ediń, men kim edim? Biz ekeýmiz bir-birimizdi kúndeı qalǵanda úı artynda turyp kúńirenetin kim kúletin kim, ony da bilip alǵan jaqsy.

— Iá, umyta almaımyz. Biz ne kórmedik. Endi ony umytsaq, qudaıdy umytqanmen birdeı. Bir-aq men seni kúndep emes, tań bop suraǵanym edi.

— Árıne, umytpaımyz. Sóıte turyp osy kúnimizge táýbe etemiz, shúkirlik qylamyz. Men saǵan talaı aıttym. Jaǵdaıyń; jaman emes. Jaı-kúıin jetedi. Maldy qoı, jastarǵa. ber de, pensıańdy alyp, balalaryńdy oqyt, jaqsy salyp al dedim. Dedim be, dedim. Kómekteseıik dedim. Oǵan óz zaýqyń soqpady. Mal baǵýdan aıyrylsań, kún kóre almaı, ólip qalatyndaı bop otyrsyń. Oılap qarasań biz ekeýmiz budan da jamanymyzda toıǵa barǵanbyz.

Balyqbaı jaýap qata almady. Óıtkeni Nurmoldany osynsha ejiktep aıta biler dep oılamaǵan-dy. Munyń ústine álgindeı áńgimeniń bolǵany ras. Nurmolda shyn nıetimen, eń jaqynǵa degen dostyq yqylaspen aıtty. Biraq, Balyqbaıdyń aýylda búk túsip jatqysy kelmedi. Ne de bolsa kóppen birge jaılaýda, qystaýda, taza aýada kóship-qonyp júrgisi keldi. Balalary kolhoz ortasyndaǵy mektepte onsyz da oqyp jatyr.

— Kolhozdyń ortalyǵyna baryp, masyl bop jatatyn kúnder de jaqyndap keledi. Ol shaqtyń eshqaıda ketpesin bilgenmin.

Balyqbaı oılanyp aıtty, taýyp aıtty.

— Men jeńildim. Endi qaıtyp, óziń myna malyńa ıe bol degenshe, bul sózge qaıta oralmaımyn.

Nurmolda Balyqbaıdyń sózine rıza bop, kúle otyryp:

— Bireýden aqyl suraıtyndaı pendeligiń de joq, eken! — dedi.

— Qudaıdan malǵa jarly qylsań qyl, aqylǵa jarly qylma dep júrgende soǵys bastaldy. Aıaǵymdy berdim. Sonda da aıaǵymdy alsań al, abyroıymdy alma, aqylymnan adastyrma dep tilegen pendeniń birimin.

— Qalaı, qalaı tartasyń, janym aý, sheshensiń be, álde bilgishsiń be? Baıaǵy Balyqbaıǵa uqsata almaı otyrmyn.

— Sen uqsatpaǵanmen, ózime-ózim uqsaımyn. Baıaǵy dediń aý! Men saǵan seniń de baıaǵy Nurmoldaǵa uqsamaıtynyńdy aıtpaq edim ǵoı álgide. Sen ony basqashalaý túsindiń be, bilmeı qaldym. Sen baıaǵy Nurmolda bolmaǵanda, men eń, bolmaǵanda ózime ózim, kádimgi Balyqbaıǵa uqsaýǵa tıispin ǵoı...

— Qýdyń da qýy bar. Sen qýdyń qýysyń ba den qaldym. Tiliń qandaı ý edi?

— Tilimniń ýy da, baly da osy. Artynda zili men zári joq. Biz ózi teginde mal ǵana emes, soǵan qosa sóz baqqan elmiz.

— Bul da jany bar sóz.

— Jany nege bolmasyn. Aıtaıyq ken dalada, nemese bıik taýdyń bekterinde japadan-jalǵyz qoı qaıyryp kele jatyrsyń. Seniń oıyńdy bóler, qıalyńdy buzar dáneńe joq. Tóńirek jym-jyrt. Yzyndap ushqan masa da joq. Óıtkeni keń dalada, bıik taýda masa degen atymen bolmaıdy. Sen bir nárseni oılap kettiń. Sen sol oıdyń túbine jetpeı toqtamaısyń. Óıtkeni shyryq buzar tiri pende joq.

— Adam jalǵyz júrse oıshyl da, qıalshyl da bolady demeksiń ǵoı. Bul quptaýǵa turady. Baıaǵyda qozy baǵyp, qoı baǵyp, anaý Malaısarynyń taýlarynda júrgende ánshi de ózimiz, bilgir sheshen de, neshe túrli arman qıal ıesi de ózimiz bolatynbyz.

— Biz de sol kezdegi ózin sıaqtymyz. Meniń jaman túsinigimshe qaladaǵy ý-shýda, neshe túrli kóz tartar qyzyq tamashada, oıyn-saýyq, toı-dýmanda esken adamnan góri dalada, jalǵyz japa júrip ósken adamnyń oıy tunyq, qıaly baı keledi.

Balyqbaı munyma qalaı qaraısyń degen adamsha Nurmoldaǵa qarady. Tyńdaýshy biraz únsiz qaldy. Álden ýaqytta:

— Týra osy sózińniń durys burysyn aıta almaımyn! — dep Nurmolda Balyqbaıǵa qarady.

Balyqbaı raıdan qaıtpady.

— Dala adamy oıshyl, armanshyl keledi. Buǵan paıda ber. Máselen aýyl balasy qala balasynan pysyq ómirge beıim keledi eken. Muny men óz balamnan, sonyń isinen kórip júrmin.

Baldaqty Balyqbaı óziniń aýyldan qalaǵa jaqynda ǵana oqýǵa barǵan jalǵyz uly Serikti maqtanysh ete sóıledi. Biraq, Nurmolda bolsa onyń balasyn jaqsy bilmeýshi edi. Sodan da bolar, onyń bul sózin qoshtaǵan joq. Balasyn óte jaqsy kóretin múgedek qoıshy muny aıaqsyz qaldyrǵysy kelmedi.

— Meniń balam Almatyda úlken agronomnyń oqýyn oqyp jatyr. Biletin bolarsyń?

— Balandy bilem. Biraq onshalyqty bilmeýshi edim. Meniń de qyzym Almatyda oqıdy. Amandyq bolsa dáriger bop shyǵady.

— O, tamasha eken. Qyz balaǵa dáriger bolý, ul balaǵa agronom, zootehnık bolý qandaı jaqsy?

— Zaman solardiki. Kim bolam dese de jaǵdaı bar. Qazirgi zaman jastarynyń yrysy kere qarys. Kim bolam, ne bolam, ne isteımin dese bári bar. Tek aqyl, parasat bersin de.

— Jańaǵy bir aıtyp otyrǵan áńgimemizdi úzip alyppyz ǵoı. Sóıtip, sen dala adamdary ańqaý, aqylsyz deıtin qala adamdaryna qosylmaqsyń ba?

— Men eshqaıda da qosylyp otyrǵanym joq. Odan da sen maǵan myna maldan, azabyn kóp kórip júrgen maldan qaıtkende durys ónim, eńbegimizge laıyq, sony aqtarlyq ónim alamyz. Mine, bilgish bolsań osyny aıtsańshy!

— Mássaǵan, Nurmolda, men bilgish pe ekenmin. Biraq óz aqylym ózime jetedi. Meniń barlyq biligim sol ǵana.

— Joqtan o da jaqsy!

Ekeýi keńkildep qosyla kúldi.

— Jańa bir sóz kezeginde súringenińdi esińe alsań, ekeýmiz qazir ıtjyǵysqa tústik.

— Bastyqpen ıtjyǵys túsip júrgen sen de jaý júrek ekensiń. Sen ıtjyǵysty qoı da, qazir malshylar kelgende, solardyń jıynynda sóz sóıle! Maldy baǵýdyń, semirtýdiń jaı-japsaryn aıt.

— Mine, kórdiń be, sóıleı almaımyn deısiń. Ábden sóıleısiń, sóılempaz ekensiń. Al, Muqajan, sen asyqpa, osydan keńesti bitirip, saǵan bir-aq bararmyz. Sodan ári qaraı aýylǵa tartyp ketemin.

Bular osyǵan kelisti.

EKİNSHİ TARAÝ

I

Jan-jaqtan salt atqa mingen qoıshylar keldi. Bir-birimen toqaılasa kelip, osynda kórisip, osynda tabysyp, shurqyrasyp jatyr. Bári de eń aldymen Nurmoldamen kerisip, el, aýyl jaıyn, jalpy amandyqty ejikteı. surasty. Keıbiri bastyqtyń janyna, shuqshıa otyryp, óziniń aryz armanyn tókti, muń-muqtajyn aıtty. Biriniń maly joǵalǵan, endi biriniń úıi tozǵan, taǵy biriniń qysqy adal azyǵy jetimsiz bop maly ólgen, saýlyqtary ish tastaǵan. Sonymen alǵan mindettemesin oryndaı almaǵan. Endi biriniń semá jaǵdaıymen aýylǵa qaıtqysy keledi. Qysqasyn aıtsa másele kóp. Otarǵa talasqan, shópke, mal azyǵyna talasqan. Sóıtip ózara qyrǵı qabaq bop qalǵan. Endi bastyq sonyń bárin jýyp-shaıyp, tatýlastyryp, jarastyryp qaıtpaq. Bir shal máseleni kóldenen. qoıdy.

— Qys dep qystaýda otyrdym. Qıyn kezde maldyń basy qasynan uzap kete almadym. Mine kóktem shyqty. Endi jaz keledi. Mynaý Almaty jaqta, Jambyl aýdanynda uzatqan qyzym bar. Kórmegen, tanys-bilis bolmaǵan quda-jekjatym taǵy bar. On-on bes kúnge bosat. Maldy bir jas jigitke tapsyra turýǵa ruqsat et! — dep qamshysyn kóldeneń tastap, suq qolymen jer syzyp, otyryp aldy.

Jaýap almaı qonjıa otyrysyn ózgerter de, ornynan turar da emes.

— Aý, aqsaqal, bizdiń de aıtar ótinishimiz bar, jol berińiz, aıtyp boldyńyz ba? — degen bógde sózdi estip te otyrǵan joq.

Aldabergenov bolsa shaldyń ótinishin berýge qınalyp otyrǵan joq, qaıta osyndaı kishi-girim máseleni ferma bastyqtarynyń, zootehnıkterdiń ózi sheship, ózi jaıǵastyryp jatpaı ma? Bul qarıanyń myna tilegine jol bolsyn dep ań-tań bop otyrǵan edi. Ferma meńgerýshileri osyndaı máseleni sheshe almasa ne bolǵany dep oılaǵan. Osy kúdiginiń basyn ashyp alǵysy keldi de.

— Aqsaqal, men sizdi jaqsy bilem. Ózińizdi jaqsy syılaımyn. Bul tilegińizdi oryndaý múlde qıyn da emes. Osy siz qaısy fermada edińiz? — dep surady.

— Bizdiń ferma álgi Jóndibaı ǵoı.

— Ol qaıda?

— Osynda.

— Muqajan, Jóńdibaıdy shaqyr!

Shal jer shuqyp áli otyr.

— Meni shaqyrdyńyz ba, Nureke? — dep Jóndibaı keldi.

— Myna qarıany tanısyń ba?

— Tanymaǵanda she! Eń qurmetti, eń syıly aqsaqal.

— Seniń fermańda ma?

— Iá, mende.

— Bul kisiniń tilegin nege oryndamadyń?

— Qandaı tilek, maǵan eshteńe aıtqan emes.

— Bul kisi Almatynyń qasyndaǵy Uzynaǵashqa, on kúnge suranǵan joq pa?

— Ondaı eshteńe aıtqan joq.

— Saǵan aıtpasa maǵan aıtyp otyr. On kúnge ruqsat beresiń ǵoı deımin.

Shaldyń ıyǵy búlkildep, ornynan qozǵalaqtap qoıdy.

— Aqsaqal, siz bul ótinishińizdi ferma meńgerýshisine aıtpapsyz ǵoı. Mynaý ózi otyr, sizdiń tilegińizdi beretin bolar. Mundaı ótinishińiz bolsa, eń. aldymen óz bastyǵyńyzǵa aıtyp turyńyz.

Kárıa taǵy da qozǵalaqtady, aqyry shydaı almady bilem, shynyn aıtty.

— Men Jóndibaıdan suraýdy bilmeı júrgenim joq. Obalyna ne kerek, surasam betimdi ol da qaıtarmas edi. Men ádeıi ózińnen, Nurmoldajan aý, naq ózińnen ruqsat almaqpyn ǵoı. Baǵyń janyp turǵan shaǵyńda, yrym etip, óz aýzyńnan bergen ýádeńdi, sózdi almaqpyn.

Aldabergenov kúlip jiberdi.

— Iá, baǵanadan beri osy sózińizdi aıtpaısyz ba? Berdim ruqsatymdy, on kún emes, jańa jekjatqa barǵansyń birazǵa baryńyz, aýnap-qýnap dem alyp qaıtyńyz. On bes kún bolsyn. Durys pa?

— Durys bolǵanda qandaı, Nurmoldajan, baǵyń budan da janyp, órkeniń óse bersin!

— Rahmet, aqsaqal, jolyńyz bolsyn!

— Inshalla, aıtqanyń kelsin, baǵyń shaýyp turǵan, dýaly aýyzdy shaǵyń ǵoı, Nurmolda, aıtqanyń kelsin!

Bul shaldyń sońynan kezek kútkender birinen soń biri kele bastady. Keńes jaıyna qaldy. Árkim bastyqpen jeke-jeke syrlasyp, muńdasyp ketti.

— Keletinderi túgel kelip boldy! — dep habarlady Muqajan.

— Oı, qyztalaq, sózdi bólme! — dedi Nurmoldamen sóılesip otyrǵan qoıshy.

Aldabergenov jeke áńgime tilek aıtýshylardan áreń bosap, syrtqa shyqty. Balyqbaıdyń aýylyna jınalǵan malshylar attardy aıqastyryp baılap tastaǵan, keıbiri shiderlep, tusap jibergen. Kózge bolmasa kóp adam jınalypty. Naq bir toıǵa, shildehanaǵa kelgen adamdardaı táýir kıinip jıyla túıile kelgen eken. Olar da syrtqa shyqqan bastyqty kórip, alqa-qotan bop, sonyń tóńiregine dóńgelene tústi. Nurmolda bárimen shetinen qol ustasyp amandasty. Qolymen nusqap «otyryńyzdar» degen ısharat berdi. Halyq bastyqty tóńirektep, dóńgelenip otyra qaldy.

— Al joldastar! Sizdermen azdaǵan bir keńesimiz bar. Sony bastaıyq. Eń aldymen sizderdi myna kóktemniń shýaqty kúnimen quttyqtaımyn!

Púlishteı kók basqan keń jaılaýǵa jańa shyǵyp, arqa-basy keńı túsken shopandar osy sózdiń ózine dúrildetip qol soqty. «Men osy qısyq, birdeńe aıtyp turǵan joqpyn ba?» degendeı Nurmolda qyzaryp ketti. Artynsha sabasyna qaıta tústi.

— Meniń kóp sóıleı almaıtynymdy bilesizder! Sózdiń keregi de joq. Bárinen de jumys tyndyrǵan artyq.

«Munym durys pa» degendeı toqtap, kópke qarady.

— Áı, Nurmolda, seniń sóziń Qojanasyrdyń sózi sıaqty, meniń ne aıtaıyn dep turǵanymdy bilesińder me? Bilseńder endi taraı berińder degen sıaqty bop júrmesin.

Bul Balyqbaıdyń daýysy edi. Bastyqpen ázildese alatynyn bildirgendeı jan-jaǵyna oqyrana qarap, baldaǵyn shoshań shoshań kóterip qoıdy. Tabaqtaı jap-jalpaq maıly betin búlk-búlk etkizip, rahattana kúlip aldy. Biraq Aldabergenov sasqan da, aıtaıyn degeninen adasqan da joq. Ortasha da, salmaqty da daýyspen:

— Áńgime máseleniń jigin bilip, baıyppen eńbek ete bilýde, — dep bastady ol, — mal baǵýdyń ózinde úlken mán-maǵyna bolýǵa tıis. Ásirese, bizdiń zamanymyzda mal baǵýǵa basqasha mán berilip otyr. Osy otyrǵandardyń birazy shet jaǵasyn biledi. Mynaý otyzynshy jylǵa deıin, kolhozdasýǵa deıin osy ólkede baılardyń eki túri boldy. Olardyń biri qyrýar mal ustap, onyń júnin, terisin, etin satyp paıda kórdi. Al ekinshileri myńdap qoı aıdady, júzdep jylqy baılady. «Men baımyn» dep kókiregin qaǵyp, maqtanǵany bolmasa paıdasyn, ıgiligin kerýdi bilgen joq. Sol bir sasyq baılar sıaqty maldy paıdasyz ustaýdyń bizge qajeti joq. Biz mal baǵady ekenbiz odan zıan emes, paıda kórýge tıispiz. Qazir kolhozdyń keıbir fermalary malshynyń, zootehnık, ferma meńgerýshileri men mal azyǵyn ázirleýshi kolhozshylardyń eńbegin óteýden ári aspaı otyr. Mundaı fermanyń, mundaı otar qoıdyń bizge keregi ne, paıdasy qaısy? Biz árbir qoıdan jún alýdy kóbeıtýge tıispiz. Árbir qoıdyń tirideı salmaǵyn arttyrýǵa kúsh salǵan jón. Bul eki maqsatqa jetý úshin — maldy semirtý kerek. «Semizdiń arty segiz» dep burynǵy mal baqqandar beker aıtpaǵan. Semiz mal ǵana mol jún, mol et beredi. Qoıdyń paıdasy eti men júninde ǵana. Kimde-kim ózi baqqan malyn jazda semiz etip, odan et pen júndi kóp alsa, sonyń eńbegin erekshe baǵalaýdy kelistik. Etken eńbektiń ıgiligin kórý, paıdaly bolýyn kózdeý osyndaıdan bastalmaq. Demek bizdiń búgingi keńesimizdiń maqsaty — qoıdy jazda jaıyp semirtýdiń jaıy bolmaq. Sizderdiń aralaryńyzda buryn mal baqpaǵan jas qoıshylar bar. Baıaǵydan mal baǵyp kele jatqan tájirıbeli, kópti kórgen, kolhozdyń ǵana emes, ertede baılardyń malyn baqqan, anaý otyrǵan Balyqbaı syndy adamdar bar. Mine, biz tájirıbe almasyp, bir-birimizden úırenip, bir-birimizge úıretip, selbese júrýge tıispiz.

Balyqbaı naq osy bir jerde óziniń aty atalyp qalar dep oılamaǵan edi. Sodan da ol til qata almaı sharadam maıly júzi qyzara bórtip qala berdi. Nurmolda áńgimeni soza tústi.

— Eńbektiń tabysty bolmaǵy kópke baılanysty. Kóp bolyp, birlesip, aqyl-keńeske salyp eńbek etse qol jetpeıtin tabys joq. Bizdiń basty kemshiligimiz bir-birimizdiń úırenbeımiz, bir-birimizdi úıretpeımiz. Árkim bilgenin istep júre beredi.

Qyzylsha ónimi kóbeıip, artta qalǵandar ozattarǵa teńele bastady. Qazir bizdiń qyzylshashylar Aqyq, Mustafa, Tashenbala, Saýmal, Bazarbaılardyń sol eńbeginiń ıgiligin kórip, zor qurmetke bólenip otyrǵanyn bilesizder. Mine, eńbek rahatyn kórýdi, etken eńbekten mol nátıje alýdy eń aldymen solardan úırengen jón.

Alǵashqydaı emes, malshylar únsiz qaldy. Demek bastyqtyń sózi olardy áldeqalaı bir oılardyń izine túsirse kerek. Til aýzyn egep, únemi birdeńeni oryndy-orynsyz qystyra salýǵa ázir otyratyn Balyqbaıdyń ózi únsiz, tómen qarap, baldaǵymen jer shuqyp otyr.

— Menińshe eńbektiń janýy — maldyń semizdigine baılanysty. Mal semiz bolsa eńbegim jandy deı ber. Semiz mal egiz tabady. Taldyń sany artty deńiz. Semiz mal etti kóp beredi. Tabys kóbeıedi. Semiz maldyń júni de kóp. Tabysqa tabys qosyldy deńiz. Mine, barlyq tabystyń kózi maldy semirtýde, onyń ishinde jaıyp semirtýde. Mine, endi kóp áńgimeni qoıyp, osy maldy qalaı semirtýge bolady, soǵan keleıikshi. Áńgime jazda tur. Qoıdy jazda, kúzde baǵyp, durys baǵyp semirte bilgen utady. Mynaý jatqan keń jaılaý, kók jaılaý, bıik esken taý shóbi ot jandy malshy yrysy, onyń baǵy, eńbegin jandyratyn jatqan bir zor baılyq. Osy jaılaýdy durys paıdalana bilgen er ozady. Óıtkeni jazda semirgen mal qysqa tótep beredi, kóktemge jilik maıy úzilmeı kámil jetedi. Kók shyqqan boıda erte jetilip, az kúnde-aq qalypqa keledi. Sonda jazdyń úsh aıynda jaqsy semirgen mal jyl on eki aılyq kúsh-qýat jınaıdy. Bul nárselerdi men sizderge bilgishtigim ustap, aqyl retinde aıtyp turǵanym joq. Sizderdiń menen de góri jaqsy biletin jandaryń. Tek qana ynta, yqylas kerek. Men sol yqylas týǵyzamyn ba degen nıetpen aıtyp otyrmyn. Báribir budan bylaı biz maldy baıaǵy ata babalarymyzsha baǵa almaımyz. Maldy jazda jaqsylap semirte bilý kerek. Qysqa jetkilikti mal azyǵy bolýǵa tıis. Bul ekeýinsiz mal esirý múmkin emes. Mundaı bolǵanda biz mal esire almaıdy ekenbiz dep, maldy tastap. jappaı qyzylsha egýge shyǵamyz. Biraq bizdiń onymyzǵa aqymaqtan ózge eshkim de nanbaıdy. Al, aıtyńyzdar, maldy qaıtsek kolhozǵa, odan qaldy árqaısymyz ózimizge paıdaly etemiz. Búgingi shaǵyn keńestiń maqsaty osy. Kerek deseńizder búkil kolhoz bop úlken jıyn shaqyramyz. Onda maldy ne ustaıtyn, ne ustamaıtyn bop, eki jaǵynyń birine bel sheship shyǵamyz...

— Odan basqa da aıtarym bar. Qoıdy da durystap baǵa bilý qajet. Qoı degen ózi qoıdyń ishinde júrgende ǵana qoı. Ol basqa bir malmen aralasyp ketse qoı emes esek. Ol eger qasqyrdyń ıt-qustyń aýzyna tússe tipti jaman, onda múlde qoı bolmaı qalady.

Jurt taǵy da dý kúldi.

— Jetedi, bul ne degen myljyń edi.

— Erte kúndi kesh qylyp, osy bylshyldy tyńdap otyramyz ba?

— Jetedi!

— Boldy!

Balyqbaıdyń taǵy da sóılegisi kelip, tamaǵy jybyrlap tur.

— Balyqbaı, jeter endi. Basqalar sóılesin! — dep Aldabergenov qolyn kóterip toqtady da, kópke qarady.

Bir jas shopan qolyn kóterdi.

— Sóz Kópjasar Myqyrovqa beriledi!

Myrtyq boıly, badyraq kóz sary jigit tómen únmen, jaılap sóıleı jóneldi.

— Úlken bolǵansyp, kópti kórgen adam dep, ózi bolsa soǵysqa qatysqan adam dep, syılap tyńdadyq. Áıtpese, bizge Balyqbaı aǵaı ne aıtty? Onyń sózinen ne uqtyq? Ondaı sózdiń qandaı paıdasy bar? Menińshe bári bos, bári ásheıin jaı sóz. Ondaı sózden paıda joq. Men jas malshymyn. Belgili tájirıbem joq bolsa da, ózimniń ne isteıtinimdi, oıymdy, ıe istegim keletinin aıtqym keledi. Menińshe Nurekeń óte durys aıtty. Maldy jyldyń tórt mezgilinde birdeı aman saqtaý úshin, eń aldymen jazda jaıyp semirte bilgen jón. Shildeniń ystyq kúnderinde maldy kúndiz jýsatyp, túnde taǵy túnetýdiń paıdasy az, zıany kóp. Qoıdy ystyq kúnderi, kúndiz yssydan jaıyla almaǵan kúnder, túnde, erteńgi salqynda, kún shyqpaı, tipti tań qarańǵysynan ergizgen durys, mundaı kúnderi tańǵy jáne keshki salqynda jaıǵan paıdaly bolar edi. Men ózim osylaı etpekpin. Áli kún ysyǵan joq. Qyryq kún shildeniń sary tamyzynda qoıdy, óz qoıymdy túnde, eń bolmaǵanda tańǵy jáne keshki salqynda jaımaq oıym bar.

Myqyrov «sezimdi boldym» demeı-aq otyra ketti.

Jas qoıshynyń az da bolsa oıly sózin kóp zeıindi tyńdady.

— Mine osylaı aıtqan jón? — dep qoıdy kóptiń arasynan.

Aldabergenovke onyń oıy unap ketti.

— Óte durys pikir. Osyny basqa joldastar da oılasyn! Taǵy kim bar?

Shopandar árqaısysy bir-eki aýyz sózben óz oıyn aıtyp jatty. Maldy salqynda, jaýyndy kúnderi, erteńdi-kesh jaıýdyń paıdasyn aıtyp jatty. Ystyq kúnderi qoıdy jelge qarsy, samaldata jaıýdyń kerektigin aıtty. Keıbir qoıshylar kúzde etke etkiziletin boıdaq qoılardyń salmaǵyn arttyrýǵa ýáde berip, mindetteme alysty. Etke etkiziletin boıdaq qoılardy bólek jaıýdy usyndy. Jıyn kópke deıin sozyldy. Malshylar aýyldaryna kún eńkeıe tarady.

II

Balyqbaıdyń qara qazanynan býy burqyraǵan súr et alyndy. Nurmolda men Muqajan úı ıesimen as jedi. Biraq Aldabergenov búgingi keńes jaıyn sóz etken joq. Balyqbaıdyń sózin de eske almady. Astan soń qol jýyp, rahmetin aıtty da, atqa qondy. Kún qarańǵy túsken kezde Eshkiólmestiń kúngeı betindegi bir oıdaǵy Muqajannyń úıine kelip toqtady. As jeıtindeı zaýqy bolmasa da erteden beri qasynda júrgen jas joldasynyń kóńilin qımaı attan túsip, úıge endi. Munda da as ázir eken. Syrbazdyń jas ıisi shyǵady. Muqajan joqta kelinniń ózi-aq bir qozyny alyn soqsa kerek.

Nurmolda kúni boıy asylǵan qozynyń syrbaz etin tamsana otyryp uzaq jedi. Jegisi kelmeı, toıyp otyrsa da, ózin-ózi zorlaǵandaı etip jedi. Áńgime aıtylǵan joq. Jalǵyz-aq as aldynda:

— Muqajan, búgin keńeste sen sóılemediń ǵoı. Senem basqalardyń birazy-aq sher tarqatyp aldy ǵoı deımin! — dep qaldy.

— Men tyńdaýshy boldym. Mundaıda onyń da paıdasy kóp. Sóılemegenim bolmasa biraz nárse túıip te qaldym.

— Onyń jaqsy. Uqqan, paıdalysyn alǵan bárinen artyq.

Budan soń únsiz otyryp tamaq jedi. Biraz ýaqyt taǵy ótti. Nurmolda qonbaıtynyn, erteń aýdanda tyǵyz sharýa baryn aıtyp jınala bastady.

Muqajan qonyp ketýdi ótindi. Biraq oǵan Nurmolda kóngen joq. Ekeýi syrtqa shyqty. Jaz túni qara masatydaı tup-tunyq qoıý eken. Onyń ústine kishkene lashyqtyń ishinde ólimsirep janǵan maı shamnyń qalt-qult etken bolmashy bozsha jaryǵynan syrtqa shyqqanda kózge túk kórinbeıdi eken. Muqajan qaıta úı ıesi, osy jerge kúndiz-túni kózi úırengen adam bolǵasyn attardy taýyp, Nurmolda aldyna aıqasqa kúreńdi kóldeneń tarta berdi.

— Nur aǵa aı, qonyp, tańerteń jaryq barda ketpeısiz be?

— Asyǵys sharýa bar dedim ǵoı.

— Endi myna qarańǵyda qıyn ǵoı. Anaý Eshkiólmestiń jotasyndaǵy úlken qara jolǵa deıin shyǵaryp salaıyn. Adasyp ketersiz!..

Elý jyl sharlap kele jatqan jerdeı Nurmolda adasady degeniń ásheıin sóz. Biraz jerge deıin serik bop, jotadan qaıtam deseń atyńa min!

Muqajan da atqa qondy. Kúndizgi qos atty túndi jamylyp Eshkiólmestiń qońyr jotasyn betke alyp, tartyp ketti.

Kóńilge bolmasa, qarańǵyǵa kóz úırene bastady, joldy, jol jıegin Aldabergenov ap-anyq ańǵaryp keledi. Jas kózi almastaı ótkir ǵoı, Muqajan bolsa kúndizgideı sezinedi.

Japandaǵy jalǵyz kúrke sıaqty Muqajannyń baspanasynan edáýir uzap ta ketti. Aıqasqa aýylǵa bet alǵanyn sezgendeı tizgindi eki-úsh ret súze tartyp, basyn shulǵyp tastady da, kósilme aıańǵa saldy. Nurmolda bir jaǵyna sál qısaıa otyryp:

— Muqajan! — dedi, — Muqajan deımin! Kúndiz anaý Balyqbaıdyń aýylyna bara jatqan jolda bastalǵan áńgime she, sol aıaǵyna deıin aıtylmaı, úzilip qalmady ma?

— Iá, áńgime bitpeı úıge jetip qaldyq qoı.

— Bul ózi seni kórgende eske túsken áńgime edi. Ózine aıtyp bereıin.

— Qulaǵym sizde, Nur aǵa!

— Sóıtip seniń ákeń ekeýmiz artelge bir kúni, birdeı múshe boldyq. Tory taı at boldy. Soqaǵa qostyq. Bizdiń kútkenimiz birden bola qoıǵan joq. Qıyn kez týdy. Er synalatyn shaq ekenin kim bilgen. Balapan basymen, turymtaı tusymen boldy da kete berdi. Myrzabaıdyń jaıy nashar degen soń, bir kúni senderdiń úılerińe keldim. Haly nashar aq eken. Sóılese almadyq. Tek meni jańa kórip otyrǵandaı qaraı berdi, qaraı berdi. Onyń sondaǵy kózqarasynda men umyta almaıtyn birdeńe bar-dy. Ol ne ózin, ne meni aıyptaǵan, kinálaǵan kózqaras edi. Men anyq ajyratyp, dál túsip, eshteńe aıta almaımyn. Áıteýir Myrzabaıdyń sondaǵy kózqarasyn umyta almaımyn. Nemenege elpektep, nemenege esirip shapqylap edik. Sondaǵysy osy ma? Maǵan, meniń túrime qarashy! Sonda osyǵan bola ma? Osy ma, bári osy ma, jetken jerimiz osy ma dep otyrǵan sıaqty boldy da turdy. Kóz almaı, ózeýreı qarady. Men shydaı almadym. Onyń súzilgen kóziniń oty sóne bastaǵan eken. Sonyń aqyrǵy otynyń ushqynyna shydaı almadym. Dátim shydamady. Bir nárse taýyp kelýge úıden asyǵys shyǵyp kettim. Myrzabaıdyń kózqarasy, onyń álsiregen, biraq sonshalyq ýytty, áserli kóringen kóz oty kók jelkemnen qadalyp turyp aldy. Artyma qaraýǵa dátim jetpedi. Júgire basyp, Taldyqorǵanǵa, onda Gavrılovqa deımiz, sondaǵy tanys orystardyń úıine tarttym. .Júgire basyp kelem. Naq kók jelkemnen Myrzabaı qadalyp, «jetken jerimiz osy ma?» dep turǵandaı edi. Gavrılovkadaǵy bir tanystan azdaǵan un, qan alyp, qaıta oraldym. Myrzabaı kózin jumǵan eken. Álde ne aıtqysy kelgen adamdaı aýyzy ashylyp, alaqany jaıýly jatyr eken. Oń qolyn jaıyp, «osy ma, bári osy ma?» dep jatqan sıaqty edi. Seniń apań ekeýmiz aýlaǵa jerledik. Sen onda tiliń shyqpaǵan sábısiń. Sondaǵy ákelgen az tamaqpen sender, apań ekeýiń jetilip kettińder!..

Aldabergenov aıtpaǵym osy edi degendeı kópke deıin únsiz qaldy. Muqajannyń esine sheshesi aıtqan áńgimeler tústi. Ol áńgime osy qazir estigenderiniń kóleńkesi bolatyn. Mynadaı qarańǵy túnde emis-emis biletin áke túrin, áke túsin ǵana eske alǵan joq, sonymen birge onyń kóz aldyna ólimmen alysqan, jantalasqan tilsiz, únsiz adamnyń beınesi keldi. Ol sol bir oty sóne bastaǵan, janary jansyz tartqan mylqaý beıneni, tilsiz keskindi esine alyp, kóz aldyna keltirdi. Denesi titirenip, júregi ishten shymshyp shymshyp aldy. Ákesin kóz aldyna ákelgen kezde júregi diril qaǵyp, shabaq bir-eki ret yrshyp-yrshyp tústi.

— Men mundaı áńgimeni aıtqanda búgingi jastarǵa úlgi-ónege, ǵıbrat bolsyn dep aıtamyn. Bizdiń myna kolhozdy qandaı qıyndyqpen, qandaı qurbandyqpen uıymdastyrǵanymyzdy bilsin dep aıtamyn. Áıtpese, eske alatyn, áńgime etetin jaılar emes ol. Ekinshi aıtaıyn degenim. Sol — seniń ákeń, sóıtip bizdiń osyndaı bolǵanymyzdy kóre almaı ketti. Bul da artyq. Kóre almaı emes, ol bizdiń osyndaı bolatynymyzǵa sene almaı ketti. Kóńilinde kúdik, ókinish birge ketti.

Qarańǵyda kim bilsin, kóńilge bolmasa, Muqajanǵa Nurmoldanyń kóńili bosap ketken sıaqty boldy. Daýysy shashyrap, dirildep shyqty.

— Bári ótken is qoı! — dedi Muqajan, — etken isti eske alsa da bolady, almasa da bolady. Aıtqan áńgimeńiz úshin kóp rahmet! Burynda, apamnan estigen bolatynmyn. Alǵashqy kezde tipti sumdyqtaı bop, neshe túrli masqaralar túsime de enip júrdi. Keıin, kele-kele boıym úırendi. Umyta bastadym.

Adam táýbesinen jańylmas úshim ondaıdy umytpasa da bolady.

Durys aqyl. Báribir esten ketpeıdi.

Al sen osy aradan qaıt. Mynaý aıqasqanyń ózi-aq adastyrmaı aýylǵa tup-týra aparýǵa asyqtyryp keledi.

Al saý bop turyńyz. Nur aǵa, qolynan eshteńe kelmese de syrttan abyroı men ataǵyńyzǵa, amandyq sulýlyǵyńyzǵa tilektes bop júrgen jaman inińiz. Anda-sanda, jolyńyz túskende soǵyp ketińiz. Osyndaı bireý bar edi dep syrttan kóz qyryńyzdy sala júrseńiz de artyq emes. Ózińiz aıta beretindeı, júrgen aıaqqa jórgem iliner» dep, kolhozdyń bir qora qoıynyń sońynda qańǵalaqtap júrip jatqan jaıymyz bar.

— Janym aý, úndemeı júrip qalaı-qalaı sóıleısiń. Sóziń Balyqbaıdan artyq bolmasa, kem emes.

— Jaıshylyqta Balyqbaı quıryǵyn ustatpaıtyn sheshen.

— Bilemim. Al saý bol, Muqajan!

Nurmolda men Muqajan Eshkiólmestiń Shubarǵa qaraǵan teriskeı betinde turyp, qoldasyp qoshtasty.

Aıqasqa kolhozdaǵy az jylqynyń ishindegi eń bir kóriktisi. Kolhozdaǵy maldyń kóbi — qoı meń sıyr. Eń bir qadirmeni da osy ekeýi. Jylqyǵa arnaıy kóńil bólgen emes. Biraq qaı kolhozshy bolsa da, aıqasqannyń tarıhyn biledi. Ásirese, Nurmoldanyń kóz aldynda aıqasqanyń barlyq ómiri tur.

Umytpasa, soǵystyń aldynda kolhozda jylqy ósirý máselesi sóz boldy. Kópshilik biraýyzdan qaýly etti. Qoı men sıyr ǵana emes, jylqy ósiremiz. dedi. Osy uıǵarymnan keıin kolhoz predsedateli Nurmoldany shaqyryp, Almaty baryp, asyl tuqymdy jylqy tuqymyn ákelýdi tapsyrdy. Aldabergenov jolǵa shyqty. Bir aıdan asa árbir mekemeniń esigin bir qaǵyp júrip, aqyrynda Sýyqtóbeniń túbindegi jylqy zavodynan eki aıǵyr aldy. Sonyń biri — naq qazir minip kele jatqan aıqasqanyń arǵy atasy — aıdaı qasqasy bar, tórt aıaǵy birdeı ala aıaq qyzyl kúreń edi de, biri shymqaı qara bolatyn. Osy eki aıǵyrdan kolhozdyń osy kúngi az jylqysy ósti. Bári birdeı kúreń qasqa, nemese qara bop esti. Al aıqasqanyń alǵashqy atasy 1941 jyly armıaǵa ketti. Biraq artynda ózindeı taıy qaldy. Sol taıdan mynaý aıqasqa ósti.

Soǵystan keıingi merekelik jıyndarda osy aıqasqa talaı báıgege, jarystarǵa qatysty. Kóbinde aq aldyna tiri tuıaq salǵan emes. Almaty ıpodromynda da jarysqa túskeni bar. Biraq, onda birinshi oryn ala almady. Alǵashqy oryndy osy aıqasqanyń sol Degereste qalǵan urpaqtarynyń biri — kúreń qasqa aldy. Shubardyń aıqasqysy ekinshi bop keldi. Bul da bolsa qýanysh edi.

Bir qyzyǵy aıqasqa basqa jylqyǵa óz tuqymyn jeńgizbedi. Kileń kúreń qasqa kóbeıe berdi. Al qara arǵymaqtyń tuqymy qojyrap ketti. Ekinshi, úshinshi býyndary qarabaıyr tartty. Naǵyz asyl tuqymdy, qany myqty osy aıqasqa ekenin bastyq ta biletin. Sodan da muny óte qasıetti mal sanaıtyn.

Oı ústinde aýylǵa kelip te qapty. Óz úıiniń esigi aldyna bir-aq toqtady. Nege ekeni belgisiz, Nurmolda Muqajannyń qoshtasar jerdegi sózin esine alyp, ishinen kúlip qoıdy. «Kolhoz basqaryp júrgenim bolmasa, asa úlken abyroıǵa, ataqqa ıe bop júrgenim bolmasa, meniń sol Muqajannan qaı jerim artyq, men de sol Muqajan sıaqty «júrgen aıaqqa jórgem iliner» dep, qańǵalaqtap júrip kele jatqan bir pendemin!»

Óz oıyna óziniń kúlkisi keldi. El sendi, halyq qoıdy, úkimet pen partıa qoldady. Qazir úlken kolhozdy basqaryp otyr. Mol abyroıǵa keneldi. Qazirgi jaıy naq osyndaı erekshe bolǵanmen onyń ótken kúnderinen múlde umyta almaıtyn, umytýǵa bolmaıtyn, bir emes, talaı-talaı kúnderi bar-dy. Ol óz oıyna ózi kúlgende osy jaılardy eske alyp edi.

Nurmoldanyń baıyptaýynsha Muqajan aıtqan sózdiń shyndyǵy mol. Ataq-abyroıy qandaı úlken, qandaı qor bolmasyn ómir atty úlken joldyń ústinde jannyń bári jolaýshy, jannyń bári júrginshi. Úlkendi-kishili maqsatpen jolǵa shyqqan toptyń ishinde ol da, bul da ketip barady. «Jolaýshynyń aqysy júrse bitedi» degen sıaqty jol júrgendiki, maqsat talapkerdiki, arman qol sozǵandiki, bilim qýǵandy, baqyt eńbekkerdiki, abyroı men ataq azamattiki, óner bilgendiki, jol, ómir joly júrgendiki. «Júrgen aıaqqa jórgem iliner» dep ata-babamyz osydan shyǵaryp aıtqan bolar. Joldyń ózi júre bilgendiki ǵoı. Osynaý súrendi qalyń kóshtiń bel ortasynda aıqasqa Nurmolda da tartyp kele jatqan syndy edi. Ulan-asyr, úzilmes qalyń kóshtiń, zor da uly kóshtiń artynda qalyp, shańyn jutyp qalmas úshin aıqasqa júristi, kelisti, aıańshyl at kerek, tizgindi qaqpaı, orynsyz qamshy soqpaı, atqa minip júre biletin er azamat kerek-ti.

Ol júrip kele jatty.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

I

Nurmoldanyń keńsesine engeni, ornyna otyrǵany sol edi:

— Assalaýmalleıkým, Nureke! — dep Dosov kirip keldi.

Aldabergenov Dosovpen kezdesem dep oılamasa kerek, ony kórgen boıda ań-tań bop, birazǵa deıin úndemeı qaldy.

Nurmolda onyń betine qarady da qolyn únsiz ǵana sozdy. Bul Dosovqa kádimgi bir selsoqtyq qana emes, unatpaǵandaı bop kórindi. Ol sasqanynan jan-jaǵyna qarady. Taıanysh tappady. Ol kolhoz predsedateliniń keńsesindegi shymqaı qyzyl púlishpen jabylǵan dıvanǵa jaılap otyra ketti. Úıdiń ishi jym-jyrt bop, tyna qaldy. Tilshi demigin basyp, jaıǵasa tústi.

Dosov Nurmoldanyń júzine bir-eki ret anyqtap qarady da, oıǵa ketti. Munysy qalaı, álde tanymaı otyr ma? Joq, bolmasa kekshildigi ustady ma eken? Munyń bárin qoıǵanda kóziniń eti ósip, menmen, ózimshil bop ketken bolar. Osylardyń qaısysy bolar eken dep oılady Dosov. Árıne, tanymaı otyrsa qup ta qup, al sońǵy úsheýiniń biri bolsa, ony jaqsylyqqa jorı almady. Degenmen, tilshi degenniń kóbi-aq shydamsyzdaý keledi. Olardyń kóbi ózimshil. Gazettiń ókilimin dep ózin tym erekshe ustaıdy. Bul ótken, eskirgen minez. Óıtkeni bul sonaý bir kezdegi bir jandardyń gazetten qorqatyn kózinen qalǵan sarqynshaq. Dosovtyń da shydamy bitti bilem. Qyzyl dıvannan turyp, Nurmolda stolynda jatqan bir býma qaǵazǵa úńilip qapty. Bas kótermeı otyr. Dosov áńgimesin bastaı almaı qıpaqtaı berdi. Mundaıda eń bolmasa yńǵaı kórsetpegeni qıyn. Al munyń ústine respýblıkalyq úlken gazettiń qyzmetkeri, tilshisi retinde kelip otyrǵan adamǵa mynaý qylyq tym qolaısyz kórindi. Bul kezde ol basqa oıdan góri eń alǵashqy kelgen boıdaǵy «assalaýmalleıkým, Nureke!» degen sózinen uıalyp otyrdy. Mynadaı sýyq qabyldaıtynyn bilgende sonshalyq názik, tátti sózdiń keregi ne edi?

Tilshi álden ýaqytta baryp áreń til qatty.

— Osy siz, meni tanymaı otyrsyz ǵoı deımin, Nureke!

— Jyǵa tanymaǵanmen, shyramytamyn.

— Áıteýir bir jerde kezdeskenbiz dep otyrsyz ǵoı, shamasy.

— Árıne, biz kezdestik? — dep Nurmolda basyn kóterip, týra qarady.

— Biz tym erterekte, budan on jyldaı buryn, 1946 jyldyń qysynda kezdestik.

— E, endi bildim. Iá, ıá, naq ózi! Sen sondaǵy myqtynyń ózi ekensiń ǵoı.

Mundaı menmendeý, ózimshildigi basym qylyq tilshige unamaı qaldy. Degenmen onyń jaýaby kishilikten asqan joq.

— Naq ózimin. Odan beri arada on jyl ótti. Qyryq altynshy jyl men elý altynshy jyldyń arasynda siz de shyrqap kettińiz.

— Sen tipti az ózgergensiń, baıaǵydaı jigitsiń! Al bizdiń aýyl múlde ózgeshe bop ketti. Keńsege kele jatqanda baıqaǵan da shyǵarsyń. Qalaı eken?

— Aýylyńyz ǵana emes, siz de múlde ózgerip ketkensiz.

— Jaqsy jaǵyna ma, jaman jaǵyna ma? — dep Nurmoldanyń jup-juqa jarǵaqtaı, biraq tym úlken qulaǵy qyzaryp ketti.

— Eki jaǵy da bar dep qaldym, Nureke!

— Ózimniń pálenbaı jyldan bergi tilshilermen kóp kezdesken mol tájirıbemnen bilem. Tilshi degender jaqsylyqtan góri, jamanshylyqty kórgish keledi. Birdeńeni izdep tabýǵa tyrysady.

— Jamandy kóre bilgen kóz, jaqsyny nege kórmesin. Sizdiń kolhoz, onyń ishinde ózińiz jaıynda birneshe jaqsy maqala, ocherk oqyǵanym ras. Sony jazǵandar da bizdiń tilshiler emes pe?

— Kóptiń aty kóp qoı, ishinde ilýde biri bolady. Al sen bolsań bizdiń aýylǵa on jyldan soń, kelip otyrsyń. Alǵashqy kelisiń jaqsy bolmaǵan-dy. Endigisin kóre jatarmyz.

Nurmolda osy jerde ǵana kúlip qoıdy.

— Kúni buryn ýáde bere almaımyn. Meniń óz oıymsha sondaǵy synnyń da paıdasy bolǵan ba deımin.

— Birinshiden ýáde kútip otyrǵanym joq. Shyndyqty aıtsańdar bopty. Ekinshiden bizdiń tabysymyzda meniń de eńbegim bar demeksiń ǵoı! Dámeń zor eken.

— Shyndyqty sol baıaǵydaǵysha aıtsa rızasyz ba? Sonda da aıtqanymyz shyndyq emes pe edi, Nureke?

Dosov jaıdarylana tústi, kúlip qoıdy.

— Shyndyqtyń da shyndyǵy bolady. Tiri bolsaq áli talaı kezdesermiz degenim bar-dy sonda. Sonym esime endi túsip otyr. Ne de bolsa, ıá, keshteý bolsa da, naq osy shaqta kelgeniń ońdy bop tur.

Kolhoz predsedateli men tilshi arasyndaǵy bul áńgimeniń shaǵyn da bolsa óz tarıhy bar-dy. Dosov bul aýylǵa soǵys bitken soń bir jylǵa tolmaı, 1946 jyldyń qysynda keldi. Shubar aýyly tilshige múlde unaǵan joq. Jataǵan, jaman balshyq úıler retsiz salyna bergen, eń bolmasa jóndep aǵashta egilmegen. Taldyqorǵan sıaqty kókpeńbek kók talǵa, mol aǵashqa oranǵan, naq osy Shubardan taıaq tastam jerde turǵan qalany kórgen adamǵa endi myna aýyldy aralaý múlde nashar oı qaldyrdy.

Tilshi mundaı aýyldy birinshi ret kórip turǵan joq. Degenmen qalaǵa jaqyn, Tekelige qaraı ótetin temir jolǵa odan da jaqyn turǵan aýyldyń mundaı sıyqsyz kóringeni jaqsy oı tastaı almady. Munyń ústine kolhoz predsedatelimen kezdesip, aldaǵy úlken saılaýdyń qaıda ótetinin suraǵany bar. Bastyq kúmiljip qaldy. Tilshi naq osy jerde bir kiltıpan baryn seze qoıǵandaı, aıtylǵan, álgi saılaý úıin óz kózimen kórgisi keldi. Bastyq otyrǵan sýyq, úıden góri syrtta júrgendi táýir kórgendeı ózi bastap syrtqa shyqty. Jolaı ol kórgeli bara jatqan úıdiń anaý aıtqandaı ońyp turǵan kórki joǵyn aldyn ala jaıyp shýmaq bolǵandaı:

— Kıgen kıimińe qaraǵanda sen de soǵysta bolǵan adamǵa uqsaısyń. Men de soǵystan oraldym. Soǵys sharýashylyqtyń qaı túrine bolsa da kesirin jaman tıgizdi ǵoı. Bizdiń kolhoz soǵystan keıin esin jıa almaı jatqan júdeý sharýashylyqtyń biri. Basqany bylaı qoıǵanda kolhozdyń negizgi kúshi — bilekti jumys adamdary endi-endi qaıtyp jatyr. Shynyn aıtsam, áli esimizdi jıa almaı jatqan jaıymyz bar! — dep qaldy.

Ústine aǵylshyn sýknosynan tigilgen uzyn kók shınel kıgen, aıaǵynda japon ofıseriniń qyzyl sary etigi bar, ózimizdiń jez doǵaly jalpaq beldikti, komandır beldigin býynǵan jas tilshi onyń bul sózine den qoıa qoıǵan joq. Óıtkeni jas kóziniń eń qyzyq, eń kóńildi shaǵyn soǵysta ótkizgen jas jigittiń qıaly bir mezet alysqa, soǵys kúnderine alyp ketken edi.

Bul ekeýi áńgime ústinde kádimgi saraı sıaqty uzynnan-uzaq salyna salǵan, ári alasa, ári kóriksiz úıdiń qasyna kelip toqtady. Álgi úıdiń qıýy ketken, syrlanbaǵan jaman esiginiń aýzyna qolaqpandaı qara qulypty ilip qoıǵan. Endi onyń kilti joq bop shyqty. Kóshede ketip bara jatqan bireýdi daýystap, qol bulǵap shaqyrdy da, mynaý esiktiń kilti aýyldyq Sovettiń hatshysynda bolsa kerek degen jobamen soǵan jiberdi.

Tilshi men bastyq ári sýyq, ári syz aýada jer tepkilep, uzaq turdy. Ortaq sóz taýyp shúıirkelesip sóılesip te kete almady. Árqaısysy óz oıymen ózi bop, únsiz qaldy. Álden ýaqytta bir búırek bet, qyzyl kúreń kelinshek kelip, Aldabergenovtyń qolyna syrtyn ábden tot basqan jup-jýan qara kiltti ustata saldy.

Kilt sup-sýyq bolsa kerek, onsyz da tońyp turǵan bastyq kiltti áıelge qaıta ustatyp:

— Qalqam, óziń ashsańshy! — dedi jaı ǵana, sypaıy únmen.

Áıel bir qadaqtaı temirden jasalǵan jýan kiltti aýzymen úrgilep jylytpaq bolǵandaı qolyn aýzyma tosyp, biraz turdy da, qara qulypty qos qoldaı ustap kóterdi de, kiltti súńgitip jiberdi. Bir táýiri tez ashylady eken, nemese, burynnan ashyq turdy ma, bul úsheýi sup-sýyq keń zalǵa, klýb deýden góri mal qamaıtyn úlken saraı sıaqty úıdiń ishine endi de ketti. Bul zaldy jańa kórip turǵan bógde adam túgil, tipti Aldabergenovtyń ózi de ań-tań bop, jan-jaǵyna qarady. Kúzden beri me, álde birneshe jyldan beri me, áıteýir ot jaǵylmaǵan, ári syz, ári sýyq syrttan da jaman azynap tur.

Tereze, edenderine, qabyrǵasyna ne sypyrǵy, ne bir shúberek tımegenine kóp bolǵan. Keıbir jerinen tamshy aǵatyn bolsa kerek, qatyp qalǵan muzdyń súp-súırik, sýyq tili ár jerden bir jyltyrap tur.

Aýyldyq Sovettiń hatshysy men kolhoz predsedateli bir-birine únsiz qarap, «mynaý ne, buǵan kim jaýapty?» degendeı boldy. Osy oıdy aıtpaı uqqan tilshi de birdeńeni bilip qalǵysy kelgendeı:

— Bul klýb aýyldyq Sovetke qaraı ma, joq, álde kolhozdiki me? — dep qaldy.

— Kolhozdiki! — dep áıel sap etip buryn til qatty.

— Men muny aýyldyq Sovettiń klýby bolar deýshi edim!

Aldabergenov osy jaıdy bilmeı kelgeni úshiń aıypty adamsha qolyn jaıyp, tańdana sóıledi.

Bular klýbtan kóńilsiz shyqty. Tilshi oıyn aıtpaı shıyrshyq atyp, tyǵylyp qaldy.

— Saılaý ótkizýge jaraıtyn, budan basqa kolhozda oryn joq pa? — dedi álden ýaqytta Dosov.

— Budan táýir eshteńe joq! — dedi kolhoz predsedateli kelte ǵana.

— Mektep bolmasa. Biraq, onyń da ońyp turǵan eshteńesi joq. Bólmeleri tar, adam aınala almaıdy. Bir kezdegi bastaýysh mekteptiń úıi ǵoı.

Áıel bar shynyn aıtty. Budan soń sóz bolǵan da joq. Tilshi Taldyqorǵanǵa qaraı jaıaý tartty. Atpen aparyp salaıyq degendi kútken joq. Qalyń taban qyzyl etigimen qardy kúrt-kúrt basyp, qalaǵa baratyn týra jolǵa tústi.

Osydan keıin bir aptadan soń respýblıkalyq gazettiń betinde etekteı bop syn maqala shyqty. Onda shınelin súıretken qyzyl etikti tilshi tiliniń ýyn barynsha tókken eken, bilgen sózin aıamapty. Aıaǵynda Nurmolda Aldabergenov basqaratyn bul kolhozda búkil elimiz, Otanymyz bop ázirlenip jatqan asa mańyzdy saıası naýqanǵa tıisti mán bere bilmeıdi, saılaýǵa ázirlik múlde nashar dep jazypty.

Tilshi maqalasynyń sońynda aýyldyq Sovettiń jáne kolhozdyń predsedatelin qatty jazalaýdy usynypty.

Aldabergenov maqalany oqyp shyqty. «Qyztalaq túımedeı nárseni túıedeı etken eken», — dep qoıdy. Biraq áńgime munymen tynbady. Sol maqala shyqqan kúni Aldabergenovty oblystyq komıtettiń búrosyna shaqyrdy. Qaralatyn máseleniń ne ekenin bilmesten aq Taldyqorǵanǵa qara aıǵyr jekken jeńil shanamen tartyp ketti. Degenmen ishinen oılap keledi. «Búgingi maqalany sóz etetin bolsa, basqaǵa qonyp burmaı, tym shuǵyl alǵan eken-aý! Buryndy-sońdy gazettiń maqalasyn, qandaı bir qatty syn bolmasyn, aldyn ala bir ret tekserip almaı, birden sol kúni talqylamaıtyn. Ol bolmas, basqa másele shyǵar» dep oılady.

Aı-shaıǵa qaratpaı Aldabergenovty búro bop jatqan bólmege engizdi. Bólme ishi tolǵan adam. İshinde aýdandyq komıtettiń sekretary, atqarý komıtetiniń predsedateli otyr. Bir buryshta aǵylshyn bostonynan tikken kók sur gımnasterkasy bar, qoıý qara shashty, jalpaq bet qara jigit, áneýkúngi tilshi de otyr eken.

Bólmege kirip kelgende osy otyrǵan kóptiń bári Aldabergenovke qaraı qalǵan syndy bop kórindi. Naq osylaı da emes-ti. Búro bastalǵan joq-ty. Qatysýshylardyń, aýdandardan shaqyrylǵandardyń kóbi-aq máseleniń ne ekenin, qandaı másele qaralatynyn bilmeıtin. Árkim ózinshe oılap, birazy ishteı qypyldap otyrǵan jaı bar-dy. Aldabergenovke sonshalyq bop kóringenmen, munyń kelgenin kórmegen, kórse de elemegender bul bólmede az emes-ti.

Búro bastaldy. Birinshi másele: Shubar aýyldyq Sovetinde saılaýǵa ázirlik jaıly eken. Nurmoldanyń búıregi búlk ete tústi. Aýyldyq Sovet pen kolhozdyń predsedateli aıaǵynan tik turyp jaýap berdi. Respýblıkalyq gazettiń betimde shyqqan syn óte ádil syn. Ondaǵy aıtylǵan, kórsetilgen kemshilikter túgeldeı ras. Synnan durys qorytyndy jasaǵan jón. Bul syn kemshiliktiń betin ashýǵa kómek boldy. Ony basshylyqqa alǵan jón. Bir sózben aıtsa Shubar aýylynda saılaýǵa ázirlik jumystary nashar dep tanyldy. Ekeýine de qatań sógis berildi jáne bes kún merzimniń ishinde saılaý ýchastogin kórkemdeý atap kórsetildi.

Bul Aldabergenovtiń armıa qatarynan qaıtqaly bergi estigen qatań, janǵa batatyn sózderi edi. Qatty tolqyp, beti isinip, tym býlyǵyp shyqty bólmeden. Bireý oǵan tesile qarap turǵandaı bop kórindi. Sol jaq ıyǵyna burylyp, jalt qarady. Oǵan tesile qaraǵan tilshi eken. Bul da qarady. Ekeýiniń kózqarasy bir sát kezdesip qaldy. Nurmolda oǵan: tiri bolsaq áli talaı kezdesermiz degendeı bop qaldy. Shyny da osy edi. «Kezdesermiz, kezdesermiz» deı berdi kózdiń oty da, kóńildi tereńnen tyrnap jatqandaı bop.

Mine, myna búgingi kezdesýde Aldabergenovtiń Dosovqa aıtyp otyrǵany sol edi. Sonda aıtyp edim ǵoı degendeı:

— Kezdesýimizde min joq. Ári naǵyz kezdesetin shaq. Kórgiń kelse endi kór, min taqqyń kelse endi taq! — dep qaldy ol.

Tilshi úndegen joq. Al ishinen bolsa basqasha oılady. «Bastyqtyń kókireginde jeli bar, maqtanǵysy kelip otyr» dep túıdi ol. Al rasyna kelgende Nurmoldanyń kókiregi jelsiz emes-ti. Onyń keýdesin jeldendirip turǵan Shubar aýylynyń búgingi jaıy, kórki, kóshesi, jumyrtqadaı appaq úıleri, alysqa ketken dańqy edi. Munyń ústine Nurmoldanyń keýdesinde eki birdeı «Altyn Juldyz» jarqyraıdy. Eki ret Eńbek Eri atanǵan, búkil respýblıkadaǵy ekeýdiń biri ózi. Sonaý bir qanaty qatpaı, býyny bekimeı turǵan kezdegi ózin esten ketpesteı etip jamandaǵan tilshini búgin qaıta kezdestirgende kóńiline jel tolyp, bir jelpinip qalǵany da durys shyǵar. Biraq, ol onsha jelpingen joq. «Keýdesinde sańylaýy bar adam bolsa bizdiń qazirgi jaıymyzdy, meniń qazirgi halymdy aıtpaı-aq uqpaı ma?» — degendeı kóp jaǵdaıda ol irkile irkile sóıledi.

II

Bastyq pen tilshi tysqa shyqty. Keńse aldynda kishkene alan bar-dy. Ekeýi únsiz júrip sol alannyń naq ortasyna kóp toqtady. Nurmolda tilshige qarady. Onyń óńinen naq qazir eshteńe uǵyp ta bolmas edi. Dosov ózin áldeqalaı bir jumbaqtaý sabyrmen ustap turǵan edi. Naq osy jerde, eki arada azdap ta bolsa, ishteı arbasyp qalýdyń izi de bardaı. Árıne, Dosov sonaý jyldardaǵy synnyń kekti izi áli bar eken dep oılaýdan aýlaq. Onyń oıynsha bastyq maqtanýdyń jolyn taba almaı shıryǵyp qalǵandaı edi. Tilshi de erikti bastyqqa bergen, únsiz. Osy bolmashy baqasyp, ishteı tiresip qalýdyń sheshýin de bastyqtyń ózi taýyp ketti. Munyń ústine álgi bir kezdegi irkilis te kórinbeı ketti. Ol qolyn shoshaıtyp, jelpine, birden ekpindete sóıledi.

— Al endi qara, qarap kór, baıaǵy Shubar qandaı edi, myna Shubar qandaı? Asyqpaı emin-erkin qara! Ábden qarap bolǵasyn sóılesemiz. Endi ne bolady, erteń ne istemekpiz? Mine, sony sóılesemiz. Al qaıdan bastaısyń? Mynaý turǵan keńseden be, álde anaý turǵan mektepten be?..

Ol osy kezde ózi týǵan aýyldyń, óz qolymen kórkeıtken aýyldyń kórkine ózi qyzyǵyp, ózi tamashalap, endi oǵan sóz tappaı, tili jetpeı toqtaǵan syndy bolyp edi. Onyń ózi de osy jan,a kórgendeı tóńirekti tamashalap turyp qaldy.

Aýyl ósken. Táýir ósken. Dosov bul aýylǵa soǵystan keıin, qystyń kózi qyraýda, jyldyń ǵana emes, ýaqyttyń surqaı beımaza kezinde keldi. Sharýany ońdap bitirý bylaı tursyn, eldiń es jıa almaı, etek-jeńin endi-endi kóre bastaǵan shaǵy edi. Arada tabany kúrekteı on jyl ótipti. Bári de kórinip, bári de bilinip tur. Kósheler ret-retimen, qala tártibimen boı túzegen. Burynǵy balshyqtan salǵan jataǵan úıler múlde joq. Kolhozshylar óz tabysyna ádemi úıler — aǵashtan, qyshtan, eńsesi bıik, syz jerden joǵary, shatyrly úıler salǵan. Kóshelerge tas tóselipti. Keıbir kóshelerge asfált tósegen. Árbir kósheniń buryshynda, eki kósheniń qosylǵan jerinde sý qubyrynyń bastary qyltıyp qyltıyp tur.

Bárinen buryn aýyl kóshesin záýlim terekter men qaıyńdar basypty. Jemis baqtary kóbeıgen. Shubar kókpeńbek kók jasyl baqqa bólengen. Munyń bári zaman, ýaqyt atty qudirettiń tańbasy shyǵar. Biraq, osy qatarly kolhozdyń bárinen birdeı osyndaı jaıdy kóre berý múmkin emes. Demek, munda biletin bastyq, bastaı biletin keńesshi bar ekeni birden aq kórinedi.

Aýyl kóshesin bul ekeýi asyqpaı júrip, jaıaý aralady. Ár jerge toqtap, Nurmolda ózi túsinik berdi.

— Mynaý eki qabat úı — meımanhana, anaý áınekti úı — azyq-túlik dúkeni, qasynda ýnıvermag bar, Mynaý turǵan mektep, on jyldyq mekteptiń qasynan qoıshy balalary úshin ınternat úıi salynbaq, irgesin qalap jatyr. Mynaý bolsa keńse, astyńǵy jaǵy kolhozdyń mýzeıi. Al myna salynyp jatqan, áli bitpegen úı — kolhozdyń Mádenıet saraıy bolmaq.

Shubardyń aınalasy at shaptyrym, úlken de, kórikti de aýyl bopty. Aýyldyń óskenine degen qýanysh izin Nurmolda tilshiniń júzinen de baıqady bilem, ózi de bir túrli kóńildi kele.jatty. Oılana oılana, anda-sanda bir sóılep qoıady.

— Jospar-jobamyz áli kóp. Osy aýyldy tóńirektep salynǵan on shaqty sıyr qorasy bar. Bári birdeı jaryq, jyly. Bizdiń eń negizgi maqtanyshymyzdyń biri — sol qoralar. Qazir qala halqyna, myna Taldyqorǵan men Tekelige dámdi sút, tátti maı, súzbe kerek. Al álgi on qorada saýylatyn sıyrdyń súti eki qalany birdeı qamtamasyz ete almaǵanymen, eń bolmaǵanda Tekelini túgeldeı jabdyqtap otyratyn dárejege jetýge tıis. Biz muny isteı alamyz. Buǵan eshqandaı kúdik bolýy múmkin emes. Árbir kishi-girim, aıtaıyq ortasyna kolhoz, eń kem degende Tekeli sıaqty shaǵyn qalany etpen de, sútpen de, maımen de, qantpen de, nanmen de, aıta bersem, túp-túgel qamtamasyz etip otyratyn bolýǵa tıis. Bul úshin kolhozdyń barlyq sharýashylyq salasyn zavodtyń stanok sıaqty bir qalypqa, úzdiksiz isteıtin, sapaly isteıtin yrǵaqqa qoıǵan jón. Ol únemi eselep ósip otyrýǵa tıis. Eń bolmaǵanda turaqty, bir qalypty ónim alatyn bolýymyz kerek. Mine, osylaı bolmaǵan kúnde biz kolhozdy soǵystan burynǵysha basqarǵan bolamyz. Olaı bolýǵa tıisti emes. Kolhoz ózine-ózi paıda keltiremin dese, álgindeı isteıdi.

Ol qolyn sermep, qyzyna sóılep ketti. Onysyn baıqamaı qaldy bilem, keńseniń aldyna kelip, basqyshpen kóterile bergende, toqtaı qalyp sóıledi:

— Al osy jerde ekeýmizden basqa eshkim joq qoı, aıtshy káni, sharýalarynyń turmysyn, ál-aýqatyn jaqsartyp, ózine de, ózgege de paıdasyn tıgize almaǵan, ólekse kolhozdyń keregi ne? Ondaı kolhozdy sovhozǵa bólimshe etip pe, álde áldi kolhozǵa qosyp pa bergen jón ǵoı.

Alǵashqy tuıyqtyq joǵaldy. Odan iz qalǵan joq. Nurmolda sheshile sóılep, Dosovpen kópten tanys, bilis adamsha syrlasyp ketti.

— Menińshe árbir sharýanyń kókeıine quıatyn bir oı bar. Ol kolhoz tabysty bolatyn bolsa, onyń ózi, álgi sharýanyń ózi qandaı bolatynyn jetkize bilgen jón. Sharýanyń kókeıine osyndaı bir sáýle quıylmasa, bári beker. Jasyratyny joq, keıbir kolhozshylar bul kolhoz degenniń beınetin kóre-kóre qartaıdyq qoı, rahatyn qashan kóremiz dep máseleni kádimgideı qabyrǵasynan qoıǵany bar. Ne derińdi bilmeı, óziń de sasyp qalasyn. Óziń bolsań ne der ediń? Meniń qazirgi barlyq qýanyshym sol, osy qıyndyq biz úshin artta qaldy. Bizdiń kolhozshylar kolhozdyń ne ekenin, ne beretinin ábden uqty. Biz kolhozsyz ómir súrýdiń turmys qurýdyń, ásirese mádenıetti turýdyń múmkin emestigin ábden uqtyrǵan sıaqtymyz. Bul úlken jeńis. «Altyn shyqqan jerdi belden qaz» degendeı, biz osy bir oıdy áli de nyǵaıta bermekpiz. Bul qol jetken tabystyń bastysy dep jazyp qoısań da bolady. Qazir bizdiń sharýalar jaqsy turmystyń, mádenıetti ómirdiń, jalpy tabystyń kezi qaıda ekenin bilip aldy.

Dosovty osy aýylǵa kelgennen beri, bastyqpen kezdesip sóılese bastaǵannan bergi eń qatty qýantqan nárse — osy oı edi. Oı tabyldy. Bolashaq týyndynyń ózegi bar. Endi tek jaza bil, kórsete al!

Bul ekeýi keńsege, Nurmoldanyń kabınetine keldi, Otyrǵan boıda Dosov qaltasynan syrty qyzyl kúreń tústi jazý dápterin alyp, jaza bastady. «Bizdiń kolhoz sharýasyndaǵy soǵystan keıingi eń basty tabysymyz sol — kolhozshylar dáýlettiliktiń jaqsy turmystyń, mádenıettiliktiń kózi qaıda ekenin, onyń, kolhoz sharýashylyǵynda ekenin jaqsy uǵyndy. Tabystyń tabysy dep, mine osyny aıtý kerek».

Mine, naq osy sózden bylaı qarap, Dosovtyń Aldabergenov jaıly burynǵy, sońǵy oıy byt-shyt bop, ózgere bastady. Onyń kóz aldynda aýyr ashylatyn, ishinde qazynasy mol qupıa sandyq turǵandaı boldy.

Burynǵy selsoqtyq jaıyna qaldy, Endi ol bastyqtyń aýzyn baqty. Endi ne aıtar eken? Onyń aýzynan taǵy da qandaı sóz shyǵar eken? Tilshi osyny ańdýmen boldy. Biraq, oıda joqta bir-eki ret syńǵyr etip ashylyp-jabylǵan qupıa sandyqtyń qaıta ashylýy qıyn boldy, ony tilshi jigit kóp kútti.

Zatynda, Nurmolda sheshendiktiń, tapqyr sózdiń, taýyp aıtatyn oıdyń sońyna túsip, ony ózine erekshe kásip tutpaǵan adam. Ol sózdi oılap aıtqanmen ekshep, elep aıtatyn jan emes. Sózdi ádemilik úshin emes, oıyn aıtý úshin qoldanatyn adam. Sodan da bolar óz aıtqan Sózderi, oılarymen tilshini qalaı rıza etti, oǵan qaı sóz, qaı oı unap qaldy. Ony oılaǵan ol bolǵan joq, Odan taǵy bir jańa oı, jaqsy. sóz kútken tilshi, budan árige shydamy jetpeı, áldenelerdi suraǵysy kelip edi, onyń retin taba almady. Aqyry qoıyn dápteriniń shetine ádemilep turyp, bylaı dep jazdy: «Bul adam, Nurmolda Aldabergenov sózdiń emes, naqty istiń, qımyldyń, halyq danyshpandyǵyn boıyna jınaǵan aqyldyń adamy».

Tilshiniń óz tapqany ózine unap ketti. İshinen áldeneshe ret oqydy.

Bir rette tipti bastyqtyń ózine oqyp bermek bop oqtalyp bardy da, qolaısyz kórdi.

— Nurmolda kópke deıin úndemedi. Oılanyp otyr. Tilshi onyń oıyn baǵyp qaldy. Onyń oıy — ózi jazbaq bop júrgen bolashaq qoltýmasyn jobasy. Baıaǵy syn maqalany esinen shyǵaratyndaı etip, qyzyqty, kórkem jazsam, ózi de sezbegen, ózine de qupıa jaılardy taýyp, apyraı, mynaý qalaı-qalaı jazady degiz dep túıdi. Ol buryn tym shapshań, tez jazyp júrgen júırik bolǵanmen, shuqshıa zerttep, túbirli qadaǵalap jazýdy «áli úırenbegen, tek qalamy jeldi jigit bolatyn. Ol naq osy jerde qıyndyqtyń shetin de kórdi, Biraq úmitinen kóz jazyp qalmaıyn dep jaqsy oı, pikir kútti. ...

Álden ýaqytta Aldabergenov tilshige buryldy. Meniń qoı topshylaýymsha árbir kolhozdyń ózine laıyq, jerine laıyq naqty sharýashylyǵyna laıyq óz beti, óz bet alysy, belgili baǵyty bolýǵa tıis. Kolhozdyń bári bir-birine uqsas bolsa qyzyq emes. Tipti qatar jatqan kórshiles eki kolhozdyń ózinde bir-birine uqsamaıtyn, sóıtip birine-birin qyzyqtyratyn jaılar bolýǵa tıis. Qyzyq sonda bolady. Osyǵan oraı árbir sharýashylyqty basqaryp otyrǵan basshyda ózindik joba, ózindik oı, ózindik maqsat bolǵan jaqsy. Biz armıa qatarynda júrgende bir shyqyldaq serjant «general bolýdy oılamaǵan soldat soldat emes» dep qoımaıtyn. Sol aıtqandaı-aq óziniń belgili, alys-jaqyndy jospar-jobasy, qaǵazǵa túspegen, eshkimge aıtpaǵan qupıa arman qıaly, jetsem degen nysanasy; alsam degen asýy, shyqsam degen bıigi bolmaǵan bastyqtan bezgen jón. Kóp joldastar kórshige qaraıdy. Kórshiniń istep jatqanyn dálme-dál qaıtalaýǵa, sony barynsha kóshirip alýǵa tyrysady. Bul durys emes. Árkim óz múmkindiginiń tóńireginen shyqsa kerek. «Erteńgisin oılamaǵan erkekten bez, bir kúndigin oılamaǵan qatynnan bez» degen maqal da bar ǵoı deımin.

— Ondaı maqal bar.

— Bar bolsa, naq sol maqaldaǵydaı erteńgisin oılamaǵan bastyq ońbaıdy. Al osyny aıtyp otyrǵan meniń ózim de ońdyryp otyrǵanym joq. Ásirese, alǵashqy kezde jalpy sarynǵa, burynnan kele jatqan eski soqpaqqa túsip ap, tarttym ǵoı kóp, tarttym. Artyma da jóndep qaramappyn. Adam shirkin, adamdyǵyn istep eń bolmasa shimirkenbes bolar ma, álde neden sezik taýyp qýystanbas pa edi? Edáýir uzap baryp artyma qarasam, shańdatyp ótkenim bolmasa, tuıaq tımegen, bos qalǵan jer kóp. Kolhozda tabys az. Sharýalar áli kedeı turady. Ásirese úıleri nashar. Jaqsy úıler salatyn qarjy qaıda? Ol bolsa materıal qaıda? Kolhozdyń mektebi, klýby, balalar baqshasy degeni bolmaı ma? Osylardy oılaǵan kezde ózińniń túk bitirmesten ásheıin bosqa dalaqtap, tekten-tekke aram terge túsip júrgenińdi sezedi ekensiń. Biraq qaıtkende de jospar-joba, jaqsy arman, ádemi qıaldardyń kógildir saǵymyna ilesip, jelge qaraı túkire berýge taǵy bolmaıdy. «Jel» dep otyrǵanym qalyptasyp qalǵan, kópten úlgi-ónegege aınalyp ketken ádetti aıtamyn. Biz, bir bısharalyǵymyz sol ádetten aınalsoqtap shyǵa almaı, sonyń tóńireginde kúıbeńdeı beremiz.

Dosov qaǵaz-qalamyn stoldan tez alyp, áldeneni jaza bastady. Oǵan bir mezet osy jazbaq bop júrgen oılarynyń da bas taqyryby tabylyp qalǵandaı boldy. «Jelge qaraı túkirme» degen sezdi ol qoıyn dápterdiń jańa, jazylmaǵan aq betiniń naq ortasynan bastap úlken etip jazdy. Artynsha Nurmoldaǵa burylyp:

— «Jelge qaraı túkirme» dedińiz aý? — dedi.

— Túkirmeý kerek. Demek, ár nárseniń ýaqyty, pisetin merzimdi shaǵy bolady. Sony bosqa jibermeı, ýaqyt, merzim sátterin kútip ala bilgen jón. Menińshe solaı. Kerek bolsa jelge qaraı túkiretin de kez bolady. Onyń ýaqytyn bilgen artyq.

— Jelge qaraı túkirseń, óz túkirigiń óz betińe shashyraıdy aý! Oıly, tereń aıttyńyz.

— Men seni tań qaldyrmaq bop otyrǵanym joq. Ol ózi bir sózdiń oraıymen aıtyla qalǵan oı. Tereń saıaz ekenin óziń bilesiń. Jospardy shyndyq bolatyn, oryndalatyn istiń tóńiregine qurmasa, ol jelge qarsy túkirgenmen birdeı bolady. Kimde-kim óziniń shama sharqy, múmkindiginen asyp ketip, aıǵa qolyn bostan-bos sozsa ol jel ǵana emes, daýyldyń ótine qaraı túkirgenmen birdeı.

Dosov Aldabergenovtiń sheshile sóılegenine qýandy. Sátti kezi endi keldi dep uqty. Ony ózinshe kóńildendirip, áńgimege tartqysy keldi. Anaý ony da sezip qaldy.

— Tilshi degen qý halyq. Ásirese, kolhoz predsedatelderi men sovhoz dırektorlaryn murnyn tesken taılaqtaı-aq jetelep úırengen. Biz kónbispiz. Qoldarynan kelip turǵanda jetelep qalyńdar. Adam degen keıde jas bala sıaqty, maqtaǵandy, mazdap arqadan qaqqandy unatady. Biz sol balamyz. Tilshilerdiń jyly sózin estýge yntyqpyz. Jylynyń aty jyly ǵoı.

Ol rahattanyp kúlip te aldy.

— Sózdiń qaljyńy da, shyny da osy! — dep taǵy kúldi.

— Tilshiler kez kelgendi maqtaı bermeıtinin bilesiz ǵoı, siz ben bizdiń de shalys kelgen jerimiz bar. Onyń bári qazir esepte emes. Al naq qazir sizdiń kolhoz, aýdan men oblys qana emes, respýblıka men odaqtyń maqtanyshy bop tur. Demek, jaqsy sóz aıtylýǵa tıis. Endi sol jaqsy is jaıly jaqsy lebiz izdep júrgen jaı bar. Álgi ózińiz aıtqandaı ár nárse ýaqytynda. Mezgilsiz kezde jelge qaraı túkirýge bolmaıdy.

«Shyny solaı ma?» degendeı ol Dosovqa badyraıyp suraýly qarady. Al tilshi bolsa onsha múdirgen joq.

— Onyń ústine maǵan sizdiń keıbir oılaryńyz unaı bastady.

— Saǵan unaı qalatynyn aıtyp edim?

— «Jelge qaraı túkirme» degen bir oıyńyzdyń ózi ne turady? Nemese, árbir adamda jamandy-jaqsyly belgili bir maqsat, nysana, jetem degen bıigi men asam degen asýy bolýy jaıly aıtqanyńyz qandaı ońdy! Halyqpen, jaı adamdarmen keńesip, olardyń oıyn bilý jaıynda da aıttyńyz ǵoı deımin. Bul da bir kesek, ondy oı. Eldiń, kóptiń pikiri degen asa úlken nárse. Máselen, búkil Azıany talqandaǵan Shyńǵyshannyń shyǵys Evropadan ári aspaı, onyń ishinde Novgorodtyń ózine jetpeı qaıtqany jaıly bir ańyz bar.

— Káni, aıtshy, tilshi degen áńgimege táýir bolsa kerek.

— Joryqta ketip bara jatyp, bir kúni Shyńǵyshan óziniń eń bir jaqsy kóretin kári noıanyn shaqyryp apty da: myna jaryq dúnıede janyn súıetin jaqsyń ne, sony aıtshy depti...Sonda kári qoıan aıtqan eken: «Kóktemniń jaıma shýaq ashyq kúninde qolyńa qarshyǵa ustap, nemese, suńqar alyp, jaqsy atpen ań qaqqan qandaı rahat. Qolyńdaǵy qyrannyń qıadan qıǵashtaı kóterilgen qaz, úırekti qaǵyp túskenin kórgendi unatam...» Talaı eldi tabanymen taptap ótken qatygez, kári jahanger batyr qoıannyń sózinen beıbit ómirdi kóksegenin kóripti. Biraq, oǵan da toqtamaı, armıasyndaǵy bir qypshaq sarbazyna. da álgi suraqty beripti. Sonda ol turyp: «Qyran ustap, aıdyn kóldi aınala shaýyp, saıat qursam. Arǵymaqpen. kókpar tartyp, salym salsam. Júırik tazymen aq qaǵyp, alpys eki aılaly ańdardy qanjyǵama baılasam. Keshke qaraı sharshap kóp, jar qushaǵynda jatqanda, qulaǵyma alǵyr tazymnyń tús kórip, uıyqtap jatqanda beıbit qyńsylaǵany, tuǵyrdaǵy qyrannyń jemsaýyn kóterip, qańqyldaǵany qulaǵyma kelip jatsa qandaı ońdy», — depti. Sonda kári jahanger basyn shaıqap: «Ekeýiń de durys aıtpadyńdar, dúnıeniń rahaty — eń uly jaqsylyǵy, jaýyńdy jeńip, olardy aldyńa salyp malsha aıdap, barlyq baılyǵyn, dúnıesin talaýǵa sap, keshe ǵana saǵan qaraı qarýyn kótergen dushpanyńnyń kóz jasyn kórý emes pe? Al jaýdyń jaqsy atyna minin, jaqsy qarýyn asynyp, sulý jary men kórkem qyzyn qushqannan asar rahat bar ma?» dep turyp, qoıandarynyń armanyna qarap, joldan qaıtypty. Joryqty toqtatyp, armıasyna tynys beripti. Sóıtip, ol joryqqa shyǵar qolaıly shaqty kútken.

Kórdińiz be? Nureke, eń qatygez, dúnıeni jutpaq bolǵan naǵyz jahangerdiń ózi jelge qaraı túkire almaǵan ǵoı. Siz aıtqan sózdiń túpki, tereń máni osynda. Siz ádeıi aıtqyńyz kóp aıttyńyz ba, joq álde, jaı aıta saldyńyz ba? Biraq siz sondaı úlken oı aıttyńyz.

— Aıtsam aıtqan shyǵarmyn...Biraq, ádeıi aıtaıyn dep aıtqanym joq. Al, Shyńǵyshan dediń, menimshe, zamany, ýaqyty, shyqqan tegi basqa demeseń, o da osy ózimiz sıaqty eki kózi, eki qulaǵy, eki qoly, eki aıaǵy, bir basy bar pende bolsa kerek. Ol men sıaqty da emes, múlde hat tanymaıtyn adam deıdi. Qasyna myna ózimizdiń uıǵyr aǵaıyndardan hatshy alyp júrgen deıdi, Solaı ma? — dep Nurmolda kúlip qoıdy.

— Munyńyz da jaqsy sóz.

— Endi birazdan soń sen meniń aýyzymnan shyqqan bar sózdi altyn dersiń? — dep Dosovqa kúle qarap qoıdy da, — árıne, bir-birimizdi qatyn deskennen góri batyr deskenimiz artyq. Bir-birimizdi uǵa bilsek o da úlken ǵanıbet. Seniń aq aıtqanyń bolsyn, kóńilińnen shyǵaıyn, merzimi, ýaqtysy, shartty shaǵy bolmasa, jelge qaraı túkirmeı-aq qoıamyz.

Ol oıly aıtty. Ózinen-ózi toqtap, biraz únsiz otyrdy.

III

Talaı-talaı oıly, halyq adamynyń aýzynan shyǵatyn táýir sózder aıtylyp ketti. Biraq, sonyń ishinde Dosovtyń esinen ketpesteı bolǵan bir oı bar-dy. Ol aýyldyń ala aýyzdyǵy jaıly edi. Bul oıyn aıtardan buryn Nurmolda tereń kúrsinip, qobaljyp ketti. Álde? neden jaısyzdanyp, aıtaryn da, aıtpasyn da bilmegendeı múdire berdi. Degenmen aıtýdy oryndy kórdi, áńgimesin jaımen, alaqanymen betin, ásirese, ıegin bir sıpap qoıyp, baıaý bastady.

— Bes saýsaq birdeı emes degendi sonaý kishkene kúnimizden estip óstik. Sen de estidiń. Al, sol bes saýsaqtyń birdeı emestigine eshkimniń daýy joq. Al, ol nege birdeı bolmaǵan? Múmkin adamnyń óziniń birdeı emestigin kórsetetin úlgi shyǵar. Adamnyń da bári birdeı emes qoı. Bizdiń aýyldyń kárıalary aıtady. Attyń ala-qulasynan adamnyń ala-qulasy jaman bolady deıdi. Óıtkeni attyń ala-qulasy syrtynda bolady, kózge kórinip turady da, adamnyń ala-qulasy ishinde bolady. Qandaǵy merez sıaqty, ishte jatady da, kózge kórinbeı, jandy jegideı jeıdi. «Men mundalap» kórinip kelgen jaýdan, baspalap kórinbeı kelgen jaý jaman. Al, osydan da jaman nárse bar. Ol aǵaıynnyń, aýyl-úıdiń ala aýyzdyǵy. «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi». Bul bir. «Birlik bolmaǵan jerde tirlik bolmaıdy». Bul eki. Osy maqaldarǵa, ata-babamyz qaldyrǵan nasıhat ósıet sózderge qarap otyrsaq aýyl-aımaqta birlik, týystyq, dostyq bolmasa bári beker. Berekeli ósetin, ónetin aýyldyń birinshi belgisi birlik. Aǵany aǵa dep, ákeni áke dep, shesheni sheshe dep, jeńgeni jeńge dep, balany bala, týysty týys, jekjatty jekjat dep bilgen jón. Alys-jaqyn, ara aǵaıyndy syılap, qurmet tutatyn adam eń aldymen óz oshaǵynyń basyn súıedi. Ol balasyn, óz ul-qyzyn, alǵan adal jaryn súıedi. Ondaı adam áke syılaıdy, aǵany qurmetteıdi. Osydan kelip adam aýylyn, óz aımaǵyn, týǵan jerin súıedi. Mundaı adamnan kóp nárse kútýge bolady. Ol kádimgi Abaı aıtqandaı atanyń ýly ǵana emes, adamnyń balasy atanady. Biraq, qaıtkende de atanyń uly bolmaı turyp, eshkim de adamnyń balasy bola almaıdy. Abaı da osyny aıtyp otyr. Men qatelesip otyrǵan joqpyn. Atanyń uly bolyp qoıý jetkiliksiz, adamnyń balasy, eldiń eri bolǵan artyq. El basqarǵan adamnyń basyndaǵy asa zor qaıǵy sol — eldi óz sońynan erte almasa, eldi eliktire bilmese, adamdardy dos, týys, bir-birine syıly ete almasa, qaıǵynyń úlkeni osy. Meniń de eń osal jerim osy...

Dosov onyń bul oıyna ań-tań bop, qaıran qaldy. Biraq, onysyn bildirmeýge tyrysyp, jerge qarap oıly tyńdady. Bir jaǵynan buǵan tań bolatyn da eshteńe joq edi. Bul ómir boıy halyq arasynda, el ortasynda bolyp, aýyl ómiriniń ystyq-sýyǵyn, jaqsy jamannyń kóz aldynan ótkizgen adam. Eldiń jón-joba biletin, sóılese sózi, saırasa tili bar adamdaryn, aýyl aqsaqaldaryn kórip ósken. Solaı bolsa, Dosovtyń ań-tań bolýy artyq ta edi.

— Al mynadaı da bir oıly naqyl bar. «Qarǵaıyn desem jalǵyzym, qarǵamaıyn desem jalmaýyzym». Qaıda barasyń, kimge shaǵynasyń, kimdi qarǵaısyń? Bári ózin, bári kóz kórgen, bári óz aýylynan shyǵyp jatyr. Kóresiń ishiń qaınaıdy, aıta almaısyń. Óz qolyńdy ózin keskenmen birdeı kúresýge dármen joq. Óz barmaǵyńdy óziń tistep qala beresiń...

Aldabergenov oń qolynyń barmaǵyn kúrek tisine tirep, basyn shaıqady.

— Mine, mynaý barmaqty elden ala bóten, anaý tórt saýsaqtan nege dara, jalǵyz tursyn dep, qyrshyp ap tastaý qandaı qıyn bolsa, el aǵaıyn ishindegi basyna ala jip baılaǵan aryzqoı, baqqumar, búlikshilerdi de qyrshyp tastaý sondaı qıyn. Óz qolyńdy óziń kese almaısyń barmaǵyńdy shaınaǵanyń bolmasa, qyrshyp taǵy tastaı almaısyń. Abaı aǵań aıtqandaı «ne ol emes, ne bul emes, meniń de kúnim kún emes» dep. Durys sóz, aqyldy sóz. Talaıdyń aq basynda bar sóz. Búkil elge aty shyqqan Moskva túbindegi Generalovtyń kolhozymen Sosıalısik jarysqa túsken, mynaý otyrǵan Golovaskıımen jarysyp, odan ozyp kele jatqan kolhozdyń predsedateli dep, men týraly aıtyp, gazetke jazaıyn dep júrsiń. Onyń durys aq bolsyn, biraq, sen jazbastan buryn sol adamyńdy jaqsy bilip al. Múmkin sen maqtaımyn dep júrgen bastyǵyńnyń ishinde qutyrǵan ıt ólip jatqan shyǵar. Sen ony qaıdan bilesiń? Bala, sen aldymen aldy-artyna qarap al!

Nurmolda Dosovqa qarap kúlip qoıdy. Dosov úndegen joq. Aýyr, zildi, biraq barynsha oıly sóz aıtyldy. Basqa — basqa, al tilshi bul sózdi odan múlde kútpegen edi. Nurmoldamen emes, basqa bir belgili aqyl-oı adamymen sóılesip otyrǵandaı áserlendi. Bul tipti yzadan shyqqan oı da bolýy kádik.

— Men shynymdy aıttym. Meni sender baı kolhozdyń bastyǵy, eki ret er atanǵan, áldeneshe orden alǵan, dúnıeniń teń jartysyn aralap shyqqan armansyz adam deısinder. Olaryń durys ta shyǵar. Biraq, dúnıede armansyz, muńsyz adam bolmaıdy. Ertekterdiń ózinde solaı aıtylady. Meniń bir munym mynaý: kolhoz jaqsy atandy. Ataǵy shyqty. Halqym aýqatty, mádenıetti turatyn boldy. Aýyl kórkeıdi, mektep, mádenıet úıi, qonaq úı, magazın, balalar baqshasy, ne tileseń bári bar. Halyq saýatty boldy, gazet-jýrnal oqıdy, kitap oqıdy. Bári jaqsy. Al osynyń bárinde meniń azdy-kópti eńbegim aq bola qoısyn. Muny da durys deıik. Biraq, Aldabergenovtiń osal jeri, sorly jaǵy bar ma? Bar bolsa sony qosa aıtý kerek. Menińshe, Aldabergenovtiń eń osal, beıbaq jeri sol — azǵantaı aýyldyń aýyz birligin áli ornata alǵan joq. Keıde oryndy-orynsyz qıqý, qıqý bop, ózara ala kózdene ketedi. Birin-biri jamandaıdy, ósek. aıtady.

Keıingi eki sóz Dosovqa tipti jańa bop estildi, buryn eshkim aıtpaǵan oı. Tilshiniń estigeni osy.

— Abaı aǵań aıtty ǵoı, aıtty. Pysyq degen kim? Ótirik aryz aıtyp, el arasynyń ala aýyzdyǵynan paıda kóretin oqyǵan, hat biletinder. Bireýdi muqatýǵa, kemitýge, ózinen asyrmaýǵa, tipti qıa bastyrmaýǵa janyn arymen qosa salady. Aryzshyl jelókpelerdiń dem berýshisi araq degen azamat taǵy bar. Ol toıa iship, qyzara bórtip alǵan kúni myna Alataýdy Shubardyń ústine, jóni kelse naq Aldabergenovtiń tórt bólmeli, alasa baspanasynyń naq ústine qulatpaq ta bolady. Araq iship alǵan soń aram sıraq qýlardyń qarmaǵyna ilinip, ótirik aryzǵa qol qoıady. Sen bizdiń tabysymyzdy, eńbektegi qol jetken anaý-mynaýymyzdy kórip tamsanasyń, al myna jaǵyn kórgiń de kelmeıdi. Bul jerde ekeýmizden basqa eshkim joq qoı, jaqsy bastyqtyń aýyly osyndaı bola ma? Jetilgen soń barlyq jaǵynan jetilgen ońdy ǵoı. Jaqsy ómir adamdarǵa jaqsy oı, ozyq sapa, bıik qıal, taza pikir, adal qylyq ákelse bárinen de jaqsy, kórikti bop ketedi emes pe! Biz syrtymyzdy jaqsy túzedik. Biraq syrty jyltyraq, ishi qaltyraqtaý bop turmyz. Bizden jaqsylar da bar shyǵar. Sanalylyqqa kelgende maqtana almaıtyn jaıymyz bar.

— Myna sózderińizge qaraǵanda, Nureke, meniń jaqsy dúnıe jazam dep jınaǵan eńbegim jelge ushyp ketkenmen birdeı boldy ǵoı. Esil eńbegim aı deseńshi! — dep Dosov kádimgideı qınala sóıledi.

— Shyndyqty aıtpaı, ótirik maqtaǵanyń nege septigi bar. Ótirik shynyn aralastyrǵan maqtaý, bir kisideı-aq estidik. Al ondaıǵa ılana beretin bala-shaǵa emespiz. Ata saqal aýyzǵa bitkenshe paıdasyz maqtaýdy maldana berýge bolmas. Jaza qalsań shyndyǵyn aıt. Aldabergenov basqarǵan kolhozda osyndaı osyndaı aryzshylar bar eken dep atap aıt. Men saǵan bir mysal aıtaıyn: bizdiń kolhozda qazaqtan basqa ulttar da turady. Bizde orys, nemis, ýkraınes, chechen, tatar bar. Olar aryz bermeıdi emes, beredi. Biraq aryz ben aryzdyń aıyrmasy bar. Máselen orys aryz beredi, úı salýǵa materıal ber, ýchastok ber deıdi. Nemis aryz beredi, úıimdi salyp alýǵa qaryz ber deıdi. Chechen aryz beredi, týǵan jerime qaıtam, jol qarajatym az, soǵan kómektes deıdi. Tatar aryz beredi, balamdy balalar baqshasyna ornalastyr, ózimniń súıetin jumysymdy ber deıdi. Mundaı aryzdardy, ótinishterdi oqyǵanda súısinesiń, qaıtkende de qol ushyn berýge múmkin bolǵan jaǵdaıdy týǵyzýǵa asyǵatyn. Al ashshy da bolsa jasyratyny joq, bizdiń jigitter aryz beredi, anaý iship qoıdy, anaý jep qoıdy, mynaý qap alyp qoıdy, ana bireý qymtyp qaldy, pálenniń ákesi qulaq bolǵan, túgenniń sheshesi baıdyń qyzy bolǵan, anaý nege magazınde isteıdi, men nege qyzylsha otanmyn... Mine, aryzdardyń túri osyndaı bop kete beredi. Oqı bastasań aq betińnen otyń shyǵady. Keıbireýler qorada turǵan ıtteri sheshilip ketip, talasyp qalsa, sodan bastap arazdasady da, aqyrynda bir-biriniń betin qyp-qyzyl shıedeı etip alady, endi qaıtyp kórispesteı bop bir-biriniń ústinen tógedi aq kóp aryzdy! Mine, tilshiniń gazettiń kúres ashatyn nársesiniń biri menińshe osylar. Eger kerek bolsa, ótirik aryz berý, páleqorlyq, artyq qıanat, aǵaıyn arasyndaǵy ala kózdik, týys arasyndaǵy ala aýyzdyq ta eskiniń qaldyǵy dep túsingen jón. Ótkendegi bizdiń bıleýshilerimiz bizdiń basymyzdy biriktirgisi kelmedi, tatýlyǵymyzdy qalamady, aýyz birlikten, dostyqtan jaman qoryqty olar. Bel alyp ketedi dep qaımyqty. Al qazirgi ala aýyzdyq, aryzqoılyq sol eskiniń sarqynshaǵy. Biz eskiniń qaldyǵymen kúresetin bolsaq, bárimen kúreseıik te! Árıne bizge eskiniń bári eski emes, eskirgeni ǵana eski.

— Nureke, siz andamaı sýǵa tas laqtyryp otyrǵan joqsyz ba?

— Joq á, sen olaı uqpa! Kóptiń betine kúıe jaǵa almaımyn. Biraq «bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi» degendi de kókeıge túıe bil.

— Dosovtyń álgi bir kezdegi «osy kisi sózdiń emes, tek istiń adamy» degen oıy da seıilip ketti. Onyń endigi topshylaýynsha Aldabergenov halyqtyń adamy, eldiń ortasynan oıyp shyqqan adam. Onyń aqyly, iskerligi erekshe emes, ol halyqtyń aqylyn, iskerligin, alǵyrlyǵyn, bilgirligin boıyna jınaǵan, jınaı bilgen. Halyq ony týǵyzǵan. Oǵan óziniń sózin, tilin, oıyn bergen. Dosov óziniń respýblıkalyq gazette istegen jyldarynda talaı aýdan, kolhozdy aralady. Qazaqstanda ol barmaǵan oblys, úlken qala joq. Ásirese, ol el arasynda kóp boldy. Osy saparlarynda ol eldiń ne bir bilgir, kórgeni men bilgeni, estigeni odan da kóp, alǵyr aqsaqaldaryn jıi kezdestirdi. Solardyń kóbi-aq kezinde isker, alymdy bolǵan. Kezi kelip ornyn tapqan bolsa, osy Aldabergenov sıaqty el basqaratyn, sózin tyńdata alatyn, aıtqanyn istete alatyn adamdar ekenine kim shák keltirer edi? Mine, Dosovtyń kópten jazbaq bop júrgen adamy álgi kórgen talaı el bilgishteriniń jıyntyǵy sıaqty adam.

Amal joq, Aldabergenov mańaılatar emes. Maqtala maqtala, sodan mezi bolǵan adam sıaqty. O da bolar. Respýblıkada keýdesine eki «Altyn Juldyz» qadaǵan ekeýdiń biri ózi. Osy dárejege jetkenshe ony kimder madaqtamady, kimder jazbady. Kóp jazdy, kóp jazyldy. Sonyń bári bir-birinen kóshirip alǵandaı etip, kolhozdyń tabysyn tizbelep keledi de, bárin Aldabergenovtiń basyna úıip-tóge salady. Bárin Aldabergenov óz qolymen istep jatqandaı etip kórsetedi. Bir jaǵynan ony osy jaǵy da yǵyr etken bolar.

Nurmolda taǵy da úndemeı qaldy. Ózi aıtqan sózderdiń tyńdaýshyǵa etken áserin baıqaǵandaı tilshige tesile qarap biraz otyrdy, Álden ýaqytta baryp, keýdesin kótere túsip, áńgimesin jalǵaı berdi:

— Saǵan taǵy bir mysal aıtaıyn. Osynda bir top malshy ferma meńgerýshisi Jóndibaı degen jas jigittiń ústinen jabyla aryz jazdy. Aýdanǵa, oblysqa, Almatyǵa deıin joldapty. Aryzshylar aty-jónin kórsetpegen. Aıaǵyna «Stalın atyndaǵy kolhozdyń bir top shopandary» dep qol qoıǵan. Kimder ekeni belgisiz. Ony biz izdep te jatpadyq. Jan-jaqtan kelgen komısıa tekserip kóp berdi. Qorytyndysy ne boldy deısiń ǵoı. Saıyp kelgende túk te bolmaı shyqty. «Ólgen qoılardy jasyryp, ótirik aqpar berdi. Qysta pálen mal ólgen, ornyn kóktemdegi qozynyń esebimen toltyrmaq bop jasyrdy» delingen. Ótirik bop shyqty. «Kúzde qyrqylǵan qozynyń júnin bólek eseptemeı, qoıdyń júnine qosyp, qoı basynan alynǵan júndi artyq etip kórsetken» dedi. Bul da ras bolmaı shyqty. Bári de kórsetilgen. Ólgeni ólgen, tirisi tirideı sanda bar. Ne deımiz, jigitti biraz áýrelep, onda súırep, munda súırep, aqyrynda qoıdy. Endi biraz ótken soń komısıa taǵy keldi. O, ne boldy? Oıbaı, nesin aıtasyń, áneýgúni kelgender Jóndibaıdyń úıinde qonaq bop baǵlannyń basyn jepti, araq-sharapqa suńqıa toıypty. Demek, ol komısıa kúısin bopty. Sóıtip, endi eshkimniń úıine basyn suqpaıtyn, orazasyn ashpaıtyn biteý komısıa taǵy birneshe kún jumys istedi, biraq eshteńe taba almady. Biraq, birneshe adam sarsylyp, áldeneshe kún otardan otar qaldyrmaı tóbege soǵyp, tumsyqqa uryp, maldy birtindep sanap shyqty. Qansha adam paıdaly eńbekten qalyp, sarylyp bosqa júrdi...

— Bul aıtqanym az áli. Eki aıdan soń jaılaýǵa taǵy bir komısıa sap ete tústi. Aý, ne bop qaldy deımiz ǵoı? Oıbaı, nesin aıtasyń, Jóndibaıdyń fermasynda basy artyq mal kóp deıdi. Aý, anaý kúni kem edi, endi artyq boldy ma? Opalań da topalań qaıta bastaldy. Maldy basyna uryp sanaýdy qoıyp, erteden keshke deıin qosaqtap qoıyp sanaıtyn boldy. Qoı jaıylýdan qaldy. Aýyldyń ústin shań basty. Attaı otyz kún, otyz tún degende bul tekserý de bitti. Eshteńe taba almady. Bir kúni Jóndibaıym kelip tur, «Nureke, meni bosatyńyz, búıtip bastyq bolǵansha jaı bir qatardaǵy kolhozshy bolǵanym artyq, bosatyńyz da bosatyńyz» deıdi.

— Qylmysyń joq, jumysyń jaqsy. Bosata almaımyn.

— Budan da qylmys istegenniń ózi artyq,.

— Adaldyqqa ne jetsin, bala, úsh ret ishek-qarynyńa deıin kádimgi doktorlar sekildi teksergende eshteńe taba almady. Adaldyǵyn bolmasa bir jerden shıin shyǵyp qalar edi de...

— Báribir bosatyńyz. Budan bylaı ferma bastyǵy bop qalsam bilgenimdi isteımin. Soıamyn, satamyn, ishemin, jeımin. Bilgenimdi isteımin.

— Aý, jigitim, shynyń ba? Ózin kommýnıssiń, basyń ketedi ǵoı. Ony sen isteı almaısyń, biz saǵan ondaı istetpeımiz... Seni bosata almaımyn. Maǵan kózi ashyq, jón biletin, is biletin ózin sıaqty jigerli jas adam kerek.

— Bolmaıdy, Nureke, bolmaıdy. Jas bolǵanmen qarttan jaman kórgim bar. Bolmaıdy, isteı almaımyn.

Aldabergenov Jóndibaıdy jumysta qaldyrý úshin ártúrli jubatý sóz aıtqanyn baıandady.

Munyma qalaı qaraısyń degendeı ol taǵy da toqtady. Tilshige nazar saldy. Ol únsiz, sazara tyńdap otyr edi.

Dosov basyn ızep qoıdy. Biraq, odan keler-keter ne bar? Redaktor emes, bólim meńgerýshisi emes, qatardaǵy ádebı qyzmetkerlerdiń qolynda turǵan ne bar? Redaktordan Aldabergenov jaıly jaqsy bir maqtaýly nárse jazýǵa tapsyrma alǵaly edáýir boldy. Sonysyn bitire almaı basy qazandaı bop júr. Degenmen tilshi degen ár jaılarǵa, árbir faktige qyzyqqysh, eliktegish keledi ǵoı. Dosovqa Jóndibaıdyń oqıǵasy bir túrli qyzyq kórinip ketti de, sony ejiktep qaıta surady.

— Sóıtip, Nureke, Jóndibaıdyń máselesi nemen tyndy?

— Nemen tynady. Jumysyn istep júr. Biraq, burynǵydaı emes, salqyn. Sońǵy aryzdan keıin jaılaýǵa bardym. Malshylardy jınap ap, Jóndibaıdyń ústinen jazylǵan aryzdyń bir kóshirmesin oqyp berdim. Al endi buǵan qalaı qaraısyńdar, aryzdaǵy aıtylǵandar anyqtalmady. Adal qyzmet istep júrgen adamdy bosqa qaralap, taýyn jyqtyńdar. Osy durys pa? — dedim. Eshkim ún qatpady. Keıbireýleri bir-birine qaraıdy. Árıne, aryz jazǵan kimder dep suramadym.

Onyń keregi de az edi. Al endi qaıtemiz dep, kópke qaıta qaradym. Kópte ún joq. Aıyptylar moınyn ishine tyǵyp, eshteńe kórmegendeı bop otyr. Bárin bolmaǵanmen olardyń keıbirin men júzinen, otyrysynan tanyp otyrmyn. Solardyń aryna oınap, namysyna tıgim keldi de, aryzdy alyp, qolyma jaıyp turdym da, qaıtadan tórt búktep, ortasynan qaq bóldim. Kópshilik qarap qalǵan. Biz otyrǵan jerden tórt-bes adymdaı jerde jer oshaqta ot janyp jatqan. Álgi aryzdy taǵy da búktep, jyrttym da, otqa, jalynǵa tastap jiberdim. Shopandar ań-tań bop bir-birine qarap qalǵan.

— Al, joldastar, qarańdar, ótirik aryz jazǵysh jalaqordyń anaý aq qaǵazdaı, otqa túsken aryzdaı bop ary kúısin! Kim ekeniń bizge qajeti joq. Biraq aryz jazýshy, ony uıymdastyrýshy osy toptyń ishinde otyr. Ary joq, namysy az, tek búldirýshi bolsa, dáti shydaı alsa qarasyn anaý otqa!

— Daýsym qatty shyqty. Biraq, artynsha jaılap topqa qarasam, baǵana baldaǵyna súıenip bedireıip otyrǵan Balyqbaı jerge qaraı shógip ketken eken. Páleni bastaýshynyń biri osy ma dep qaldym. Biraq, dolbardyń aty dolbar. Kim bolǵanda da ótken is. Jáne naqty bilmeı tek sezimge, kádikke bas ıýdiń jóni joq. Olaı etseń sen de ótirik aryz aıtqanmen birdeı bop shyǵasyn. Al, tilshi joldas, jazǵysh bolsań endi mine, osy oqıǵany jaz.

Aldabergenov ornynan turyp esikke qaraı bettedi. Ornynan Dosov ta turdy. Biraq, ne kerek, onyń maqtaý áńgime jazam degen oıy byt-shyt bop, basy birikpeı qoıdy.

— Al jigitim, ne jazasyn óziń bil, qalaýyń bolsyn! — dedi Nurmolda.

— İzge túsip-aq edim. Qalyń súrleýge sap, adastyryp jiberdińiz! — dedi Dosov kúrsinip.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

I

Aldabergenov jataǵan ǵana tórt bólmeli úıiniń qorasynyń ishinen áınektep salǵan kishkene úıshikte otyr. Ol uzaq sapardan jaqynda oraldy. Moskvada Joǵarǵy Sovettiń sesıasyna qatysqan soń, sol jaqtan Úndi jerin aralap qaıtty. Myńdaǵan jyl tarıhy, júzdegen jyl mádenıeti bar, uly eldi aralady. Sonaý bir jylǵy Kaır, jalpy Taıaý Shyǵysty aralap qaıtqannan keıingi úlken sapary, uzaq sapary, alys joly bolǵan shyǵar. Aýylǵa, týǵan jerine kóńildi oraldy. Kolhozdy basyp jatqan biteý komısıany aıtpaǵanda bári de ornynda, jumys jaqsy eken. Áli bite qoımaǵan Mádenıet saraıynyń qabyrǵasy kóterilip qalǵan. Tóńirektiń bári órken jaıyp, qanat qomdap ósip keledi.

Mezgil — kóktem edi. Aınalanyń bári kók jasyl, ádemi jelek jamylǵan. Aýyl kóshesindegi záýlim terekter men qara aǵashtar burynǵydan beter suńǵaqty, múlde bıik bop, kókpen talasady. Jańadan salynǵan eńsesi bıik, irgeli úıler kóbeıgen; irgesi qalanyp, shatyry kóterilip jatqany qansha! Aýyldyń negizgi kóshelerine asfált tóselgen. Ár úıdiń qorasynda, nemese úıinde sý bar.

Ol erte turyp kolhoz aýylynyń biraz jerin aralap keldi. Aýyl kórki de qysta, qar men muz astynda jatyp, endi mine kún nurymen kóktep, qaýlap kele jatqandaı bop kórindi. «Adam kórki shúberek» degen sıaqty aýyl kórki aǵash, záýlim bıik aq terekter, syńsyǵan jemis baǵy emes pe? Myna aýyl úlde men búldege oranǵan sulýdaı bop syzylyp tur eken. Osy jaılardy kózimen kórip, kóńildenip, qýanyp qaıtty.

Nurmolda áli de kóńildi. Kóktem munyń úıine de kelgen, kelgende ádeıi arnap, osy úıdiń ishine toqtaýǵa kelgen. Qos qarlyǵash shıq-shıq etip, demalys úıshiginiń ishine kirip, shyǵyp júr. Ol úıdiń tóbesine qarady. Jańaǵy oıdan kóńili bólindi. Qos qarlyǵash kezekpe-kezek tumsyǵymen balshyq, qyl-qybyr tasyp, uıa jasaı bastapty. Dúnıege olar óziniń jańa urpaǵyn ákelmek. Qazir kóktem. Barlyq jan-janýar dúr silkingen shaq. Betegesi men jemsaýyna tas salǵan qus ekesh qus ta bolashaǵynyń qamyna kirisken. Ol da ózine bolashaq urpaq ósirmek, dúnıege, mynaý jaryq dúnıege ózi sıaqty, aq baýyr, súıir qanat ásem qara qarlyǵash ákelmek. Eń aldymen, sonyń jyly ornyn, jaqsy jaıyn salyp jatyr. Dúnıe degen osyndaı bir qyzyq jasalǵan, qupıasy, keremeti kóp nárse. Ol úıge damyl tappaı qaıta-qaıta kirip-shyǵyp, tym asyǵys qımyldap, qos qanaty sýyldap, áldeqalaı bir ıgi az edi. Al endi qaıtemiz dep, kópke qaıta qaradym. Kópte ún joq. Aıyptylar moınyn ishine tyǵyp, eshteńe kórmegendeı bop otyr. Bárin bolmaǵanmen olardyń keıbirin men júzinen, otyrysynan tanyp otyrmyn. Solardyń aryna oınap, oǵan tıgim keldi de, aryzdy alyp, qolyma jaıyp turdym da, qaıtadan tórt búktep, ortasynan qaq bóldim. Kópshilik qarap qalǵan. Biz otyrǵan jerden tórt-bes adymdaı jerde jer oshaqta ot janyp jatqan. Álgi aryzdy taǵy da búktep, jyrttym da, otqa, jalynǵa tastap jiberdim. Shopandar ań-tań bop bir-birine qarap qalǵan.

Kúlánda Almaty dárigerlik ınstıtýtynda oqıdy. Tólegen bolsa mektepte, áli jas.

Bala balalyǵyn istedi. Qarlyǵashtar úıge ushyp kelgende ornynan atyp turyp, qýyp jibermek boldy. Nurmolda ony ustap qaldy da, jaı ǵana bóksesine soǵyp jiberdi. Ol jalt qarady.

— Qarlyǵashqa tıýshi bolma! Úrkitpe de, tıme de! Ol da myna sen sıaqty balapan ósiredi.

— Qarlyǵash degen adamnyń dosy, adamǵa jaqyn, ete jaqsy kús! Oǵan eshkim de tımeıdi. Sen de tıme! — dep, Kúlánda ákesiniń sózin tiriltip, Tólegenge bul da aqyl aıtyp qoıdy.

Qyzynyń osy sózi qamshy boldy da, Nurmolda «adamnyń dosyna» qaıta qarady. Óte bir názik jándik, sándi, sulý qus baýyr júni appaq, shymqaı qara, ala moınaq, aıyr quıryq. Daýsy shyq-shyq etedi. Temir qalaqtaı jup-juqa qanattary sýsyldap birde-bir tynym tappaıdy. Uıa salyp bolǵansha tynystar emes. Úıasy myqty bolsyn dep, balshyqqa jún-jurqa, qyl-qybyr aralastyryp, osy kúngi Almatyda jer silkinýge qarsy salynyp jatqan temir qursaýly úıler sıaqty shyrmap, órelep jatyr. Ol muny qaıdan bilgen? Alǵashqy salǵan uıalary kóp buzylyp, sodan alǵan sabaǵy bolar. Al bul uıany adam turatyn jaıǵa, adamǵa jaqyn jerge salý sebebi ne?

Bul anaý aıtqandaı jumbaq ta emes. Qarlyǵash qustardyń ishindegi eń bir názik, qorǵansyz bolýmen birge aılasyz da. Biraq ol adammen dos bolýdy, adamǵa jaqyn júrse aman qalatynyn bilgen, demek, dúnıedegi eń bir aılaly, kúshti, aqyldy adam ekenin ol da bilgen. Óziniń aılasy, óziniń belgili kúshi bolmaǵan kúshi barǵa arqa súıeıdi. Adam júrgen jerde shymshyq, torǵaı sıaqty álsizderdi jem qylatyn jyrtqysh qandy kóz qustardyń bolmaıtynyn qarlyǵash ta sezedi. Ekinshiden ol óziniń súıkimdiligin, ásemdigin de bilgen. Adam uly. Ol ádemilik pen náziktikti, sulýlyq pen kórkemdikti baǵalaıdy, súıedi, saqtaı biledi. Ol adamnyń ulylyǵyn, óziniń qorǵansyzdyǵyn sezgen, bilgen qus.

Adam joq jerde qarlyǵash ózi sıaqty álsizderdiń ishindegi aılasy baryn, qarsy jumsaıtyn qarýy baryn izdep tabady eken. Qarlyǵashtyń uıasynda shıqyldap, qyzyl shaqa balapany jatyr. Balapan jutyp úırengen jylan daýysty sezip, jaqyn jerde uıa baryp, soǵan qaraı jyljıdy. Mine, jylan uıaǵa birte-birte jaqyndap keledi. Balapandaryna jem alyp kelgen ana qarlyǵash jaz boıy uıa salyp, jumyrtqa basyp, odan jem tasyp, beınetpen ósirip kele jatqan urpaǵyna tónip qalǵan qatal jaýdy kórip, shyryldaıdy, bezekteıdi. Ana janyn qıyp, jylan men balapan arasyna túsip, qanatymen jer sabap, shyryldaıdy kóp, shyryldaıdy. Budan basqa aılasy joq, budan ózge qarýy da, kúshi de joq. Ana qarlyǵash janyn sap qorǵanady. Ony eler, odan qaımyǵar jylan joq, basyn kókshıtip, sýsyp keledi, sýsyp keledi. Kózi jaltyldap, tili súıreń-súıreń etedi. Kerek dese, balapannan buryn anasyn jutyp qoıýǵa bar. Osy kezde ata qarlyǵash keldi. Ne isterin bilmegendeı, esi shyǵyp, shyr kóbelek aınalyp biraz júrdi de, ushyp ketti. Keshikpeı qaıta ushyp keldi. Biraq, jalǵyz kelmeı, qanatyna qondyryp dáýit ákeldi. Ony uıasynyń aýyzyna qondyrdy da ózderi keri ushyp ketti. Jylan men dáýit arbasty. Jylan balapandarǵa aýyz sala bergende dáýit onyń kózin shuqyp aldy. Kózi aǵyp túsken jylan sylq etip qulap tústi. Qarlyǵashtardyń balapandary aman qaldy...

Bul el arasynda kópten kele jatqan ańyz-áńgime. Bolǵan jáne bolatyn jaı. Aldabergenov ózi kórmese de osy ańyzdy esine aldy. Dúnıede áke bolýdan, ana bolýdyń qıyny aı! Uıa sap jatqan myna eki qarlyǵashtyń anasy azapty kóp shegip, jumysty kóp tyndyryp júr. Bala azabyn kóp kóretin de ana, qashań jumyrtqadan balapan bop, sary aýyz tartqansha jylýymen jan beretin de, qan beretin de ana. Ata qarlyǵash baspana, uıa salysty. Ol onyń atalyq paryzy. Balapandar aýyzdanǵan soń jem tasydy, ony jaýdan, jattan qorǵady.

Uıa demekshi, adam da ózine uıa salady, úı turǵyzady. Ol óziniń segiz bólmeli, eki qabat, endi ǵana irgesi qalanyp jatqan úıin esine aldy. Esine alyp qana qoıǵan joq, qazirgi otyrǵan demalys úıshiginiń terezesinen qarady. Áýdem jerde kórinip tur. «Osy úıdiń keregi bar ma edi, joq pa edi? Osyndaı bıik úıdiń keregi ne, kimge kerek, kim turady? Bir úıdegi tórt adamǵa osy da jetpes pe edi? Tipti, sonaý bir kezde bes keregeli, otyz ýyqty kishkene kıiz úıdiń ishinde-aq ondaǵan bala ósip jetilmeý me edi? Aǵash úı, qysh úı, tas úı salmaı-aq el boldyq qoı» degendeı ózine-ózi qatal suraý qoıdy da, taǵy bir sát oılanyp qaldy.

«Ras, el keshti, kóshpeli boldy. Turaqty meken bolǵanmen, turaqty irgesi bar, shatyry bar, túndikpen japqan úıi bolmady. Al, sóıtip ósken eldiń balasy búgin ádemi, eńseli, bıik úıde otyrsa nesi bar? Qazir tórt-bes bólmeli ádemi, ishinde barlyq keregi túgel páter kimde bolsa sonda bar. Basqaǵa ónege bolatyndaı etip, osy kolhozdan eń úlken úıdi ózim salsam, bastyqtyń kórsetken úlgisi bolmas pa» degen bastapqy oıyn ishteı taǵy bir qaıtalap ótti. «Kóshpeli el bop, úı-jaı, jaqsy úıdiń taýqymetin kóp tartqan eldiń balasymyz ǵoı. Úı degende biz jetim bala sıaqtymyz. Ózimiz toısaq ta kózimiz toımaı turady. Ekinshiden, «keshegi kóshpeli eldiń balasynyń búgingi turysyn aı» dep tań qaldyrmaq ta oıym bolyp edi» — dep ol ishinen óz oıyn ózi sholyp ótti.

Ol úı jaıyn qarlyǵashtyń uıasyna baılanysty eske alǵan-dy. Biraq, oıyn aıaqtap úlgermedi. Kóben kelip kirdi.

— Assalaýmaleıkým, Nureke, at-kólik aman, saý-salamat keldińiz be? — dedi Kóben esikten attaı berip.

— Kóben qalqam, amansyń ba, úı-ishin, bala-shaǵań aman ba? Aýyl-aımaq aman ba? Al, ne jańalyq bar, sóıleı otyr.

— Anaý aıtqandaı jańalyq joq! — dep jerge qarap kúńk ete qaldy.

— Tynyshtyq pa, áıteýir? — dedi Nurmolda Kóbenniń daýsynan áldeqalaı bir sezik alyp qalǵandaı.

— Tynyshtyq qoı, biraq, álgi komısıa degen taǵy keldi.

— Ne qylǵan komısıa?

— Jónin áli aıtqan joq, jaılaýda qoıdy sanap, munda qyzylsha egilgen jerdi ólshep jatyr.

— Anaý bir kezdegi Jóndibaıdyń máselesi sıaqty nárse bop júrmesin!

— Bilmedim.

— Bular múlde halyqqa jumys istetýdi qoıdy aý.

— Jaılaýda mal sanaýǵa munda qyzylsha kútip jatqandardyń birazyn áketti. Jaılaýǵa qaraı kóterilip bara jatqan eldiń bári toqtady. Tekserýdi kútip otyr. Tekserý bitpeı birde-bir otardyń ornynan qozǵalýyna múmkindik bermeı qoıdy.

— Durys ta, kórermiz. Odan basqa taǵy ne bar.

— Komısıanyń bir múshesi sizdiń mynaý jańa salynyp jatqan úıińizdiń jaıyn surap, aqsha kimdiki, qaıdan alynǵan, qansha aqsha jumsaldy, endi qansha jumsalmaq dep surastyryp jatty.

— Eshqandaı jańalyq joq deısiń, Kóben aý, jańalyq sende bop shyqty ǵoı. Sóıtip, bul úı ne qylǵan úı, kim, nege salǵyzyp jatyr deıdi de...

— Solaı deıtin kórinedi.

— Mine, mynaý bizdiń úıdiń ishinen, naq tóbesinen myna bir qos qarlyǵash kóp ózderine úı salyp jatyr. Anaý balshyqty, qyl qabyrdy, jún-jurqany qaıdan aldyń, nege salasyn dep, myna Tólegen ekeýmiz úndemeı-aq otyrmyz ǵoı. Kóre qoıǵan eken de shirkinder!

Ol bul sózdi ózin-ózi, basqanyń kóz aldynda, jubatý úshin aıtqanmen ishi álem-jálem bop ketti. Álgindegi, Kóben kelmeı turǵandaǵy osy úı jaıly oıy mynaý áńgimeniń bolyp jatqanyna kóringen eken de. Degenmen, bul habar oǵan ońaı tıgen joq.

— Kóremiz de, kórermiz, — deı saldy.

Ol myrs etip kúlgen boldy. Biraq, onyń kópti kórgen, aýyrdy, qıyndy kótergen júregi jaı ǵana búlk ete tústi. «Kóp bolmasa da azdaǵan eńbegim, kórsetken qyzmetim bar emes pe edi, apyr-aı, osy jurt ishten shalǵandy qashan qoıar eken?» dep oılady. Artynsha Kóbenge ishindegisin aıtty:

— Sala bastaýymdy bastasam da, ishimnen osynsha úlken úı nege kerek dep oılaýshy edim. Bitken soń kórermin degen de bir oı keldi. Múmkin kolhozǵa mýzeı jasarmyz, nemese, balalar baqshasyna berermiz deýshi edim. Ne de bolsa qara basyma bola jasalyp jatqan dúnıe emes, qatyn-balanyń aıtýymen, solardyń tilegi, ótinishimen salynyp jatqan edi. Aryz tússe kóremiz de, onda men de qasardym. Úı ózimdiki, aqsha ózimdiki, eńbegimmen tapqan aqshama saldyryp jatyrmyn. Qalada mınıstr degender eki qabat, birneshe bólmeli úıde turady. Onyń ózi úkimettiń úıi. Al kolhoz predsedateli ózi saldyrǵan eki qabat úıde tursa bireýdiń óti jarylyp kete me eken?

Aldabergenov bul sózdi aıtaryn aıtsa da, álgi bir kezdegi kolhozdyń óskeni, aýylynyń kórki, qos qarlyǵashtyń uıasy jaıyndaǵy ósińki, ystyq kóńiliniń ústine muzdaı sý Shashyp jibergendeı sýyp qalǵan edi. Ol degenmen osy bir sátte sýyǵan kóńildi jylytýǵa sebepker izdedi, biraq oıyn bóler tirek tabyla qoımady. Mundaıda úıde otyrýdyń da, nemese keńsege jetip barýdyń da sebebin taba almady. Ekeýi de qolaısyz kórindi. Mashınasyn aldyrdy da qyzylshashylardyń arasyna ketti.

II

Aýyldan uzap, at-arba júretin shańdaq jolǵa tústi. Jol ári shań, ári kedir-budyr eken. Mashına shańdy tozańdatyp, yrǵala yrǵala etedi. Nurmoldanyń da oıy byt-shyt bop, yrǵalańdap keledi. Jan-jaqqa, ár nársege bir aýytqyǵan bas-aıaǵy joq kelte ǵana oı emes, oǵan qosylǵan azdap yza bar sıaqty. Yza! Kádimgi adamdy alqymnan ap, áı shaıǵa qaramaı býyndyra bastaıtyn yza. Mundaı yza ózińnen áldeqaıda bıik kelip, áı shaıǵa qaratpaı alqymnan ala túskende múlde jaman. Ol alǵashqy kezde kúni ap ketedi. Bılep alady. Munyń ústine qýlyq-sumdyǵy múlde joq, ásheıin halyq arasynan shyqqan ańqaý, aqkóńil adamǵa aryzdyń yzasy, ádiletsizdik yzasy qatty tıedi. Óz isinde adal adam qashanda ańqaý, ańǵal keledi. Ondaı adam tótennen kılikken soqqyǵa ázir turmaıdy da, birden qulap ketedi. Biraq, ol ózin-ózi jaılap jubata berdi, jubata berdi: — «Aryz berse bersin. Odan paıda kóretin bolsa, onysymen úlken bir qylmysty ashýǵa kómektese alatyn bolsa, aryzdy bersin. Jalpy aryzǵa, aryz bitkenniń bárine birdeı qarsy bolýǵa bolmaıdy. Onyń ishinde jalpy iske, el, qoǵam, kóp isine paıdasyn tıgizetini bolady. Al ótirik aryz she, jalaqorlyq aryz she? Bul iske zıan keltiredi, adamdy buzady, tipti azdyrady. Ekinshiden keıbireýler óziniń jeke basynyń qýlyq-sumdyǵymen ony paıdalanady, ol bireýden ala almaı júrgen óshinen úmitker bop, ótirik aryzdy qalaıdy. Sóıtip adal adamnyń betine kúıe jaǵady, qorlaıdy, kók alady, ol ózinshe rýhanı rahattanady. Al, endi bireýler, sende alty alasy, bes beresisi bolmasa da, alys otyryp seni tabalaıdy, kóre almaıdy. Ol seni kóre almaı tabalaıdy. Sen oǵan bir aýyz sóz aıtyp, til tıgizbeseń de, ol senińqulaǵanyńa, jyǵylyp jatqanyna kúledi. «Qulan jyǵylsa qulaǵyna qurbaqa úımeleıdi» degendi aınalaıyn halqym, bilip aıtqan ǵoı. Halyqty, kópti aıyptaýdan aýlaqpyn: Biraq, keıbireýler sen joǵarylap, ósip, jaqsy bop bara jatsań ań-tań bolady, áı, mynaý qaıda, qaıda bara jatyr dep aıaǵyńa jarmasady, tómen súıreıdi. Al endi biri — mynaý kim, bizden nesi artyq, dep, ózinen-ózi kúıinedi de, ósek aıtady, jala sózder taratady. Mine, osyndaı adamdar seniń qulap túskenińe qýanady. Ózderine jaqsy bolsa jazsyn aryzdy, aıtsyn ósekti. Meniń arym adal, janym aq. Qulatsa qulatsyn. Ony da kóreıin. «Budan da jamanymda toıǵa barǵanmyn» degendeı, men ash ta, jalańash ta, qorlyq ta, tepki de kórgen adammyn. Men tipti mundaı bolamyn dep oılamaǵan adammyn, osyndaı bolýdy arman da etpegen janmyn. Biraq ósek jaman, qańqý sóz jaman. Ádiletsiz kúıgen bárinen jaman...»

Ol oılap keledi. Óz oıyn ózi nyǵyta bastady. «Adal eńbegimdi durys baǵalaǵan elim qıa basty dep qıanat aıtqandardan da saqtap qalatyn bolar» dep bir toqtady. Onyń eń túıindi, eń basty oıy, tiregi osy boldy.

Osy bir oıyn ol ishinen áldeneshe ret qaıtalady, Budan soń nege ekenin ózi de baıqamaı qaldy ǵoı deımin, Uly Otan soǵysynda bolǵan tórt jyldyń izine túsip ketti. Ol kez er etigimen sý keshken, at aýyzdyǵymen sý ishken, jigit jeńin jastyq, etegin tósek etken, betin otqa, jalynǵa tosqan, joryqty kúnderdi bastan ótkizdi. Sonaý bir jyldary Túrkistan-Sibir temir jolynyń qurylysynda jer qazýshy bolǵany, odan kolhozda soǵysqa deıin qara jumys, istep, ketpen shaýyp ábden shynyqqany soǵysta kórindi, durysyraq aıtsa, úlken medeý boldy. Bilegi qatty, keýdesi keń, ıyǵy shyǵyńqy alpamsadaı jigit soǵysta da óziniń erligin, kúshin kórsetti. Oǵan qarýlas joldastarynyń talaı-talaı rıza bolǵany bar. Aldabergenovtiń kúshi, erligi jaıly maıdandyq gazetterde de maqalalar shyqty. Qazir ol teńselip kele jatqan mashına ústinde, sol bir soǵys kúnderiniń birazyn eske aldy...

...1943 jyldyń qaqaǵan qysy edi. Soltústik-batys maıdanynda turǵan bizdiń áskerler shabýylǵa shyqty. Ol 76 mıllımetrlik zeńbirek súıretken qos kúreń attyń sońynda ketip bara jatqandy. Syrty jaǵal-jaǵal sholaq tony qaýdyrlap, júgire basyp, elpeńdep bara jatty. Kún sýyq, qalyń qar, shytymyr aıaz. Zeńbirekke jegilgen attardyń saýyryna appaq qyraý turǵan. Al alqymynan burqyraǵan bý shyǵady. Áli jol túspegen, súrleýsiz qalyń qardyń ústimen áreń júrip keledi. Attar qatty pysqyrynyp qoıady. Aýzynan, tanaýynan aq kóbik aǵyp, jerge muz bop túsedi.

Sholaq tony qaýdyrlap kóp júrdi, uzaqqa ketti. Soldattardyń birazy syr berip qaldy. Qatardan, joryqtaǵy saptan shyǵyp qalýshylar kóbeıdi. Biriniń qarny ashty, biriniń etigi qajady, birine sýyq tıdi, endi biriniń qulaǵy, qoly úsidi.

Osy jaıdy sezgen bolý kerek, komandır aldaǵy, Aldabergenovtiń qyzmet etetin batareıasy bastap bara jatqan topqa:

— Baıaý júrińder? — dep komanda berdi.

Top soǵys jolynyń ústinde, appaq qalyń qarda mamyrlady da qaldy. Aıaz burynǵydan da qatty qysa túskendeı boldy.

— Shep quryńdar! — degen komanda berildi.

Attardyń basy tylǵa qaraı buryldy da, zeńbirekterdi, shep bolǵanda aldy ashyq, bıikteý jerdiń enisine ornatty. Aldan úlken bir selonyń sheti kórinip tur. Qyraý basqan aıazdy kúnde selo da ún-túnsiz múlgip qalǵan.

Shabýyldaǵy áskerler komanda kútti. Zeńbirekshiler aldymen kútken bolar.

— Selonyń oń jaq qanatyn ala, birtindep, zeńbirekten atyńdar! — degen komanda berildi.

Jaýdyń shebin, ondaǵy qarýyn bilip alý úshin berilgen komanda ekenin jaýynger artılerıashylardyń bári biledi.

Aldabergenov qyzmet isteıtin zeńbirektiń kishi komandır, serjant jigittiń buıryǵymen zeńbirek oqtaldy. Atýshy men oq tasýshy basqa da, zeńbirekti oqtaýshy Nurmolda.

Maıdanǵa kelgeli eki jyldaı bop qaldy. Sodan beri oqtaýshynyń qyzmetin óziniń bes saýsaǵyndaı bilip alǵan. Oq tasýshy ákelgen uzyn snarádty zeńbirektiń qulybyn ashty da, ishine súńgitip jiberip, qulypty qaıta japty. Atýshy nysanaǵa úńildi. Serjant:

— At! — dep aıqaı saldy.

Zeńbirek gúrs ete qaldy. Zeńbirektiń ishinen, qyzyl jalynnyń arasynan ushqan snarád nysanaly jerge túsip jaryldy. Appaq qardyń astynan kóterilgen qara-qoshqyl topyraq shapshyp baryp, jerge qaıta tústi. Biraq selt etken eshkim bolmady. Jaýdan jaýap joq.

— Taǵy da at! — degen komanda berildi.

Oq tasýshy qolyna ustata bergen snarádty Nurmolda qaǵyp alyp, álgi atys bolǵan soń, sýysyn dep ashyp qoıǵan stvoldyń óńeshine tastap jiberdi de, qulypty sart japty. Jaýǵa qaraı zýlap taǵy bir oq ketti. Snarád alǵashqydan ońǵa qaraı burys baryp tústi. Áli jaýap joq. Nurmoldanyń basyna «osy biz jaý joq selony bos atqylap jatpaıyq» degen bir oı keldi. Degenmen munyń atyn «artılerıalyq barlaý» deıdi. Oqtaýshy muny da jaqsy biledi.

Komanda boıynsha taǵy birneshe snarád jiberildi. Eń sońǵy snarád selonyń shetindegi saraı sıaqty bir úıdiń janyna baryp tústi. Sol sol-aq eken, álgi úıden qarańdaǵan bireýler shyǵyp, naq bir uıqydan endi oıanǵandaı seloǵa qaraı júgirdi. Artynsha aq jaýdyń artılerıasy gúrsildetip ata bastady. Buryn bir zeńbirekten ǵana baıqaý úshin atylǵan edi,.mine endi barlyq stvoldan oq shyǵa bastady.

Seloda jaýdyń kóp kúshi bar eken. Barlyǵy da úıden shyǵyp shebine kóp jatty. Eń aldymen úlken-kishi zeńbirekterdiń qym-qıǵash atysy bastalyp ketti.

— At! — degen komanda aıazdy kúni shaq-shaq etip ár jaqtan estiledi.

Jańa ǵana joryqta tońyp, búrsektep kele jatqan soldattar endi tipti aıazdy da umytyp, keıbireýleri erkin qımyldaýǵa yńǵaıly bolsyn degendeı aq tonynyń omyraýyn aǵytyp jiberipti.

Atys, artılerıa atysy edáýir kópke sozyldy. Jaıaý áskerler ańdysyn andyp, komanda kútip jatyr. Mynadaı aıazda qardyń ústinde qımylsyz jatý qandaı qıyn. Degenmen tiri jan tirligin istemeı qoımaıdy. Jaýyngerler qardyń astyn úńgip, ózderine yqtasyn, pana jasap jatyr.

Jaýdyń eki-úsh zeńbiregi Aldabergenov qyzmet etetin zeńbirektiń turǵan jerin bilip qalsa kerek, dál kózdep ata bastady. Jaý snarádtary jaqyn kóp túsip jatyr. Snarád jaryqshaqtary burshaqtaı jaýdy. Qos kúreń qysylǵannan jan daýsy shyǵyp, shyńǵyra kisinedi. Sóıtkenshe bolǵan joq, oq tasýshy keýdesin basyp qalpaqtaı ushty. Endi bir kelgen snarád qos kúreń turǵan jerge túsip, biriniń belin úzip ketti de, biriniń basyn julyp áketti. Janýar, mal ekesh mal da biledi eken-aý, osynyń aldynda ǵana jan daýsymen shyńǵyryp-aq edi. Jylqy balasyn sonaý jasynan dosy, qanaty sanap ósken qazaq balasy emes pe, murttaı ushyp túsken qos kúreńge kózi túskende Nurmoldanyń, kózinen bir tamshy jas byrt etip shyǵyp ta ketti. Aıazda muzdap qatqan jeńiniń syrtymen mańdaıyn, kózin súıkep ótti.

— Shepti aýystyryńdar! — degen shińkildek serjanttyń daýsy shyqty.

Attar sulap jatyr, shepti kim, qalaı aýystyrady? Atqysh pen oqtaýshy az-kem oılanyp qaldy.

— Zeńbirekti basqa jaqqa aýdaryńdar, jaý senderdi nysanaǵa aldy! — dep serjant taǵy da aıqaılady.

Oqtaýshy men atýshy at jegiletin qaıysty moınyna salyp, zeńbirekti, eki at súıreıtin 76 mıllımetrlik zeńbirekti .dyryldatyp ala jóneldi. Qalaı shapshań, qalaı tez qozǵaǵanyn ózderi de jóndep ańǵara almaı qaldy. Jaý nysanaǵa alǵan jerden júz metrdeı uzaǵan kezde baryp toqtady da, ekeýi de artyna qarady. Betinen býy burqyrap turǵan joldasyna qarady Nurmolda. Men de sondaı terlep turǵan. bolarmyn. Ne bop ketti? Álde aıaz syqyldy kún jylyndy ma? Ekeýi zeńbirekti qaıta súıredi. Taǵy da bir júz metrdeı ary aparyp ornatty.

Aldabergenov alǵashqy orynǵa qaıta júgirdi. Naq bir qymbat zatyn qaldyryp ketkendeı zyr júgirip barady. Aldynan snarád túsip jaryldy. Jata qaldy. Taǵy turyp, alǵa umtyldy. Áldeneniń úrgen ıt sıaqty arsyldaǵan daýsy shyqty. Tanys daýys. Jaýdyń úretin zeńbiregi bar. Eldi sodan ata bastady. Qaıter eken, asyp keter me eken, álde jetpeı qalar ma eken, dál túse me? Kim biledi? Bir sát osylaısha oılady. Zyrlap keledi. Bireýdiń «jat» degen daýsy estildi. Jata qaldy. Gúrs etip snarád jaryldy. Eki qulaǵy tas bitip, bir sát uıyqtap ketkendeı basy aınala berdi. Ornynan qaıta turyp, artynsha buǵa qaldy. Ditke alǵan jerine kelip qalǵan eken, anadaıda qardyń ústinde, dóńkıgen eki attyń óligi arasynda solyǵyn basa almaı, jaraly joldasy, osydan az-aq, buryn ózine snarád tasyp berip júrgen orys jigiti jatyr.

Ol taǵy da atyla turyp, yshqyna júgirgende joldasynyń qasyna keldi. Ózi etpettegen boıda jaraly joldasyn qolymen jyljytyp arqasyna saldy. Qaǵylez ǵana jigit edi, arqasyna salǵanda baıqady, aýyr eken, ózi názik bolǵanmen súıegi aýyr adam bolady. Sondaı shyǵar, ıyǵyna áreń sap, ornynan turdy da, keıin qaraı júgire jóneldi. Adam arqalaý zeńbirek súıregennen aýyr bolmasa, jeńil emes eken! Zeńbirek qansha aýyr bolsa da dońǵalaǵy bar, al shala jasar jaraly adamdy arqalap qarańyz. Nurmolda terlep, ókpesi óship, zeńbirektiń shebine áreń alyp keldi. Ekeýlep oǵan jeńil járdem kórsetti. Atshy da keldi, qamyttaryn súıretip arqalap alǵan.

— Endi qaıttik, myna zeńbirekti qalaı súıreımiz? — dep alaqanyn jaıady.

— Biz at bop, jegilip kórdik, endi sen óziń jegilip baıqa! — dep Nurmoldanyń osyndaı qysylshań jerde qaljyń aıtqany bar...

Naq qazir mashına ústinde kele jatyp esine túskeni osy bir oqıǵa edi. Qyzylsha kútýshilerdiń qasyna kelip, mashınadan túsken soń ol oıy da byt-shyt bop, ydyrap ketti.

III

— Al, Saýmal, bıyl ónimdi qanshadan almaqsyń?

Nurmoldanyń amandyq-saýlyqtan keıingi ataqty qyzylshashy, Sosıalısik Eńbek Eri Saýmal Noǵaıbaevaǵa qoıǵan birinshi suraǵy osy edi.

— Ne dep bolady. Alla biledi, keleshek kórsetedi.

— Aý, seniń munyń qalaı? Anaý óziń sıaqty Tashenbala, men bilsem mundaı jaýap bermeıdi. Ol eseptep, ólshep-piship júredi de, bir-aq aıtady.

— Aıtsa aıtar. Menen góri kóp bolsa esebi durys shyǵar. Jóni kelse, aryq aıtyp, semiz shyqqanǵa ne jetsin?

— Semiz shyqqan árıne jaqsy. Sen bıyl jaqsy ónim berýge tıissiń. Saǵan kolhoz basqalarǵa jasamaǵan jaǵdaı jasap otyr.

— Jasaǵan jaǵdaılaryńa rahmet!

— Sen óziń kóńilsizsiń ǵoı, áldenege renjip júrgennen saýmysyń? Ondaıyń bolsa aıtyp qoı, eń bolmasa bile júreıik!

— Joq, á, kimge, ne dep renjımin. Men renjisem, ózime ózim renjımin. Kóppen birge kórip, kóppen birge bop, burynǵy úıimde aq otyra bergende, nemese, kerek bolsa óz qolymnan, bul qol ne kórmegen qol deısiń, óz kúshimmen salyp alǵanda aq bolatyn eken. Noǵaıbaevaǵa kolhoz erekshe qamqorlyq jasap otyr, endi ol buryn bolmaǵan, eshkimniń qoly jetpegen erekshe ónim alyp beretin shyǵar dep kúndeýshiler kóbeıipti.

— Á, solaı ma edi? Endi túsinikti. Degenmen kóńilinde bir dyq baryn bilip edim-aý. Al sen onyń nesine renjısiń, onyń nesin kóńilińe dyq alasyń? Kolhoz basqarmasynyń qaýlysymen saǵan kolhozdyń burynǵy qonaq úıi satyldy. Sen ony ózińniń eńbegim eń tapqan aqshańa aldyń. Kóp bolsa eken, bir úı kimge jetedi? Basqa bireýge berseń, oǵan osyny aıtar edi! El ishinde kim joq, bireýlerdiń, árkimniń ósek aıanyn kóńiline ala berseń kún kóre almaısyń, bilip qoı muny! Qatardaǵy kolhozshy sen túgil, qos juldyz taǵyp, oǵan qosa depýtattyq belgi qadap, atqa minip qaýqıyp júrgen myna biz týraly da toqsan túrli ósek-aıań aıtady. Soǵan shydap biz de júremiz. Aıtqan adam aıta bersin, eshteńege renjimeı, jumysyńdy tyndyra ber!

— Aıtqan sózińe rahmet! Adam degen degenmen adam ǵoı, temir emes, dańǵyratyp ura berse temir ekesh temirdiń de mazasy ketetin shyǵar aý! Keıde tipti pendeshildigin ustap shydaı almaı ketesiń. Óz qolymmen salmasam da óz qolymmen tapqan aqshamdy berip otyrmyn.

— Eshqandaı basqasha sóz bolýy múmkin emes. Aıtqanyń jón. Alań bolma! Eńbegińdi et! Bıyl da ótken jyldaǵydaı kóp ónim alýǵa umtyl endi. Ol seniń ósekshilerdi eńbegińmen soqqanyń bolady.

— Ósekshiler alynǵan ónimmen, qyzylshamen soǵylatyn bolsa áldeqashan kómilip qalar edi-aý!

Nurmolda myrs etip kúlip jiberdi.

— Rasy da! — dedi Saýmal, — rasy da. Bizdiń qyzylshadan óngen qantpen úndi shaıyn terlep-tepship rahattana ishe otyryp-aq, biz jaıly aıtatyndaryn aıta beredi. «Sózde qańqý jaman, aýrýda shanshý jaman» degen sózdi sonaý jas kezinen biletin Saýmal jaıshylyqta sóz bilmeıtin ári uıań, ári sózge saran adam, ósek jaıly ashynyp sóılegende tapqyr bop ketkenine Nurmolda da tańdanyp qalyp edi. Onyń ústine ósek, aryz jaıly, jańa ǵana ózi sondaıdan osy jerge bas saýǵalap qashyp kelgendeı bolǵan jaıdan taǵy da tez qutylǵysy kóp, sózdiń betin basqa jaqqa kilt burdy.

— Bári qurysyn, endi aıtpaı-aq qoıaıyq. İske keleıikshi. Sonymen qalaı, ýádeńdi aıt, qanshadan beresiń?

— Ony aıtý áli erte.

— Nege erte, qashan aıtasyń?

— Ony myna qyzylsha jer betine túgel shyǵyp bolǵan soń, bir-eki sýdan keıin ǵana aıta alamyn.

— Jobamen, óz kóńilińdegini aıt!

— Onyń keregi ne?

— Ózin qyzyqsyń ba bastyqqa onyń keregi ne deısiń, kimmen sóılesip tursyń baǵanadan beri, janym aý? — dep Nurmolda kúldi.

— Kimmen sóılesip turǵanymdy bilemin. Maǵan aıtý qazir qıyn.

— Onyń nesi qıyn! Qansha jerge ektiń, qansha tyńaıtqysh berdiń. Kóz mólsherimen baıqa, ótken jyly osy kezde qalaı edi, qazir qalaı, sony salystyr. Sonan soń ýádeńdi aıt. Kúzde asyp ketseń quba-qup. Dál tússeń ol da jaqsy. Al jete almaı qalsań bireý seniń qulaǵyńdy kesip alady deısiń be?

— Meniń ishim sezip tur, ýádemdi bilip ap, bylaı shyǵa bere, áne, Saýmal Noǵaıbaeva qyzylshany munsha berem dep otyr, al káne, sender qanshadan beresińder dep jar salmaqsyń ǵoı. Jas kezdegimiz aq jeter, qartaıǵanda aq jaýlyǵym jelpildep jaqsy da bolsa kózge erekshe túsip ,ónege bolmaı-aq qoıdym.

— Qyzyqsyń ba, Saýmal aý, kolhozdyń predsedateli jar sala ma, joq pa, tipti ony eshkimge aıtpaı qupıa ustaı ma, ol onyń óz jumysy ǵoı. Odan da ýádeńdi aıt!

— Aldymen anaý Tashenbalanyń, odan soń álgi jańa peri, jańa shyqqan jas kelinshektiń ýádesin bilip al, solardyń ýádesin bilip alǵan soń baryp aıtamyn.

Ol ekinshi zvenoǵa júrip ketti. Qyzylsha egistigin keshke deıin aralady. Bir jerge sý jetpeı jatyr, nemese sý shyqpaıdy. Ekinshi jerge tyńaıtqysh berilmegen. Ol kóbinese sýmen birge barý kerek. Ol úshin qulaq, aýzyna tógiledi. Qulaq aýyzyna tutas tógilmese, tyńaıtqysh ta túgel barmaıdy. Keıbir jerdiń alǵashqy otaǵy otalmaı-aq sý bergen. Munyń bári agrotehnıkalyq sharalardy buzýshylyq dep esepteledi. Ónimdi kemitetin, egistikke zıan keltiretin osyndaı jaılar.

Nurmolda egistikti ábden sharshaǵansha aralap, sýshymen de, zveno jetekshilerimen de sóılesti, aqylyn aıtty, eskertýler jasady. Keshke qaraı, aýylǵa kelgen boıda úıine de kirmesten, erteden beri nár syzbaı kóp, keńsege otyrdy. Brıgadırlerdi, agronomdy, taǵy basqa qyzmetkerlerdi jınap keńes ótkizdi. Keńestegi basty másele qyzylsha kútý, odan jaqsy ónim alýdy qamtamasyz etý edi. Kóp sóz boldy. Aldabergenovtiń ózi búgin aralaǵanda kórmegen, bilmegen kemshilikterdiń beti ashyldy.

Aldabergenovtiń basty qasıetiniń biri kemshilikti kórse tózbeıdi. Kim bolsa da sol jerde, nemese, sol kúni aıtyp tynýǵa qushtar. Ol sol kúni aıtylmasa kóńiline kúdik bolady, alań bop uıqysy buzylatyndaı sezinedi.

— Naq qazir, qyzylshaǵa birinshi sý bererdegi brıgadırlerdiń mindeti ne, eń basty mindeti qaısy? Eń aldymen tyńaıtqysh túgeldeı, jerge tutas berilýge tıis. Sý barǵan jerdiń bárine tyńaıtqysh qosa barýy kerek. Búgin men aralaǵan jerdiń otyz prosentine sý barǵanmen, tyńaıtqysh barmaǵan. Kóp jerde sý aǵatyn qulaq aýyzynda tyńaıtqysh joq. Brıgadır joldastar, sizder egistik jerdiń qalaı sýarylyp, qalaı baptalyp, qalaı tyńaıtylyp, eginniń qalaı ósip kele jatqanyn baqylamaǵanda, sony bilip otyrmaǵanda ne isteısińder? Senderdiń mindetteriń jumysqa adam jiberý, jumysty bólip berý ǵana bolatyn bolsa, ol múlde jeńil, jaı jumys bolǵany. Sen anda bar, sen munda bar, sen arba aıda, sen sýdy bólip ber dep qarap otyratyn bolsańdar, jumys ońbaıdy. Ónim ala almaımyz. Bizdiń kolhozymyzdyń baılyǵynyń tórtten úshi osy qyzylshadan túsip otyrǵanyn biletin ýaqyt jetti. Qyzylsha biz úshin altynmen, kúmispen birdeı. Birdeı ǵana emes sol altyny men kúmisińniń ózi. Óıtkeni osy kúni sanap otyrǵan kók ala qaǵaz aqshańyz sol qyzylshadan túsip otyr. Árıne, muny eske salý artyq ta. Óıtkeni muny osy kolhozdyń eńkeıgen kárisinen bastap, eńbektegen jasyna deıin biledi.

Ol qyzylsha egisiniń jaıyna toqtady, kóp minder, syndar aıtty.

— Al ekinshi bir másele bar. Ózderińe belgili, bıyl kúzde kolhozdyń otyz jyldyq merekesi bolmaq. Ony búkil aýdan, oblys bilip otyr. Al biz kolhozymyzdyń otyz jyldyq merekesin nemen, qandaı tabyspen qarsy almaqpyz. Mine, áýel bastan oılaıtyn máseleniń biri menińshe osy. Biz óz kolhozymyzdyń baıaǵydan beri ashshy tushshysy birdeı batyp, ystyq sýyǵyna kúıgen kolhozdyń otyz jyldyǵyn tabyspen, eńbektegi tabyspen, mol ónim ap qarsy alsaq, ol jaman ba? Qaıta abyroı, asa úlken abyroı bolar edi...

Nurmolda ábden sharshap kóp uıyqtady.

Erteńine tańnan turyp keńsege qaıta keldi. Naq bir ańdyp otyrǵandaı komısıa bastyǵy artynsha aq jetip keldi.

Kúni boıy ol osy komısıa bastyǵymen sóılesti. Aqyrynda:

— Tekserińder, kemshiligimiz bolsa ashýǵa kómektesińder. Esik ashyq. Tekserińder. Bir bul emes, budan buryn da talaı tekseris, súrginder bolǵan. Olardyń qorytyndysyna qarańyzdar. Áıteýir ádil bolsyn! — degendi aıtty.

Tekserý uzaqqa sozyldy.

BESİNSHİ TARAÝ

I

Nurmolda men Kóben keshke qaraı keńes aldynda kezdesti de ishke, predsedateldiń bólmesine endi. Búgingi istegen jumystyń qorytyndysyn shyǵaryp, erteńgi iske tapsyrma beriletin ótkinshi jıynǵa deıin ekeýi keńesip otyrdy. Aldabergenov eń aldymen kolhoz mýzeıin uıymdastyrýdyń jaıyn aıtty.

— Qashan, kim qaıdan bastama kóterip, kolhozdyń tarıhyn kórsetetin mýzeı jasaıyq degenshe kúte berýdiń jóni bar ma? Biz ony kútpeı-aq jasaıtynymyzdy jasaı bereıik!

— Mýzeıdi jasaýǵa ázirlik júrip jatyr. Jasaǵan jobamyz da bar.

— Oǵan menińshe kóp jobanyń qajeti de joq. Ázirshe tórt qabyrǵaly úlken bir bólme beremiz mýzeıge. Onyń kire beristegi qabyrǵasyna kádimgi aǵash soqadan bastap, osy zamanǵy eń kúshti traktordyń sýretine deıin ilesiń. Kolhozdyń qazirgi baı da, myqty da tehnıkasy osynda kórinedi. Al tórdegi eń negizgi qabyrǵaǵa adamdardyń, kolhoz eńbekkerleriniń úlken-úlken fotosýretterin ilesiń. Qoıǵanda talas, ókpe, naz týmaıtyn bolsyn. Ol úshin kolhozdaǵy orden men medal alǵan sharýalardyń bárin ilýge oryn da jetpeıdi. Sen, eń aldymen kolhozdaǵy Sosıalısik Eńbek Erleri men kolhozymyzdan shyqqan Sovet Odaǵynyń Batyry Mataı Baısovtyń ǵana fotosýrette ilesińder. Sonda mine, myna retpen ilesiń! Árıne, men aıtpasam da, eń aldymen meni, Aldabergenov Nurmoldany birinshi etip ilip qoıasyńdar!

Ol kúlip qoıdy.

— E, oǵan daý bar ma?

— Daý nege bolmasyn, bar ǵoı. Biraq, eki juldyz aldy deısiń de, aldymen birinshi etip ilesiń. Men olaı bolmasyn desem de solaı etesińder!

— Jóniniń ózi de sol ǵoı.

— Bul joly jóni olaı bolmaı-aq qoısyn.

— Endi qalaı? Eń sońyna ilemiz be, álde múlde sizdiń portretińizdi ilmeımiz be?

— Maǵan mynaý dalada turǵan tas pen qoladan jasaǵan da jetpeı me?

— Ol ókimet qaýlysymen jasalǵan. Biz óz kolhozymyzdyń ósý jolyn kórsetetin mýzeı jasaımyz. Oǵan sizdi bas etip, aldymen kórnekti jerge ilemiz. Buǵan daý bolmasa kerek. Alfavıtpen jazǵanda da siz alda turasyz.

— Al daýlaspaı-aq qoıdyq. Biraq, portretter mynadaı retpen ilinsin! — dep ol Kóbenge qarady da, tizim jasaı bastady.

Baısov Mataı — Sovet Odaǵynyń Batyry. Alǵashqy er osy.

Aldabergenov Nurmolda.
Aıdarbekova Tashenbala.
Asanbaev Bazarbaı.
Nurmanbetov Aqyq.
Noǵaıbaeva Saýmal.
Esbolatova Qaıtsha.
Nurpeıisov Nurǵalı.
Jıdebaeva Nurıla.
Serikov Dáýitáli.
Álimbekova Sara.
Terlikbaev Myrzaǵul.
Tergeýova Qaldybala.
Daıyrova Zárish.
Músápirov Appaq.
Rysqulov Ahmetqul.

Ol bulardy jazyp boldy da:

— Taǵy kimder qaldy, Sosıalısik Eńbek Erlerinen? — dep surady.

— Osy ǵoı.

— Osy ma, mine osylardyń ózi bir qabyrǵany alady. Al úshinshi qabyrǵaǵa kolhozdyń ósý jolyn, tabysyn, ár jylǵy tabysyn jeke-jeke kórsetetin otyz jylǵa arnalǵan otyz san, álgi ne deýshi edi, dıagramlar kerek. Bizdiń kolhoz jaıly erteli-kesh jazylǵan gazetter men jýrnaldarda shyqqan maqalalardan nege úzindiler alyp keltirmeske! Mine, osylardyń bári materıal, osylardyń bári biz ótken joldy baıandaıdy.

— Bizdiń de jobamyz osy sizdiń aıtqanyńyzǵa uqsas edi. Naq osy siz aıtqandaı etip jasaýǵa kirisemiz.

— Naq meniń aıtqanymdaı etý mindetti emes. Men óz oıymdy aıttym. Basqa da jaqsy oılar bolsa kórsetińder. Máselen, kolhoz aýylyndaǵy mádenıet, aǵartý isi she! Otyzynshy jyly bizde qansha saýatty adam bar edi? Onyń qanshasy bastaýysh, orta, joǵary bilimi boldy? Al qazir she! Bizde qazir saýatsyz adam joq. Al, aýylda joǵary bilimdi, orta bilimdi júzdegen adam bar. Bul bizdiń tabysymyz emeı, nemene? Keshe ǵana ot basynda, oshaq qasynda júrgen Tashenbala, Saýmal, Saralardyń ómirin, eńbek jolyn, búgin kim ekenin aıtý qajet pe, qajet-aq. Bir sózben aıtsam, mýzeı jasaýdy shyn kolǵa alsaq, bir bólmeni emes, osy turǵan eki qabat, on alty bólmeli úıdi túgeldeı mýzeı etip jiberýge ábden bolady.

Kóben ózinen-ózi qyzaryp ketti. Nurmolda ony baıqap qaldy.

— Men máseleniń zatyn, atyn ǵana aıtyp otyrmyn! — dedi ol.

— Biraq, kóp bolsa eki jetiden soń ashylatyn bolsyn. «Kesh júre túzeledi» degen emes pe, keıin tolyqtyra jatarmyz.

Bulardyń ústine ótkinshi jıynǵa kelýshiler kelip kirdi. Alǵashqy áńgime úzilip ketti.

Ótkinshi jıyn bastaldy. Kelgender tapsyrma aldy.

II

Kolhoz predsedateliniń bólmesi Qaıta bosady. Keńsede Nurmolda men Kóben ǵana.

— Kolhozshylarǵa habarlap qoıdyq. Keshke qaraı kolhozshylar eski klýbqa jınalady.

— Onda ne bolmaq?

— Siz sóıleısiz.

— Ne deıdi? Ne sóıleımin.

— Myna arab elin aralap qaıtqan saparyńyz jaıynda aıtasyz.

— Aý, ondaı nárseni kúni buryn eskertpeı me, nemese, kelisip almaýshy ma edi?

— Kelisetin, eskertetin nesi bar. Kórgen bilgenińizdi aıtasyz da...

— Páli, Kóben, meni bir buryshqa aıdap ákep tyqtyń ǵoı.

— Keliskenmen báribir sizdiń ýaqytyńyz bolmaıdy, Odan da osyndaı saıabyr kezde etkizip jibergenimiz artyq. Halyqqa habarlap qoıdyq.

— Habarlap qoısańdar kelistim. Qaı kezde bastalady?

— Keshki toǵyzda bastasaq, bir saǵatta bitiremiz.

Aldabergenov kelisti de, basqa jumysyna otyrdy.

Kóben asyǵys shyǵyp, egin dalasyna, qyzylshashylarǵa bettedi. Óıtkeni onyń habarlap qoıǵany ótirik edi. Oǵan eń aldymen Aldabergenovti kóndirip alsa, habarlaý qıyn emes-ti.

Merzimdi kezinde kezdesý bastaldy. Aldabergenov Mysyr jerinde, onyń ortalyǵy Kaırde Azıa men Afrıka elderiniń yntymaq konferensıasy bolǵanyn, soǵan óziniń qatysqanyn, sóz sóılegenin aıtty. Aıtqan sóziniń mazmunyn qysqasha baıandap shyqty. Jurt jaqsy da yqylasty tyńdady.

— Konferensıaǵa Azıa men Afrıkanyń barlyq elderinen adamdar qatysty. Barlyǵy da óz eliniń hal-jaıyn, soǵystan keıingi qol jetken tabystaryn ortaǵa saldy. Sóıleýshilerdiń aıtqanyna zer sap, uqypty tyńdap, taldaý jasasań qaı-qaısysy bolmasyn, bizden artyǵy joq. Biz ózimiz de baıqamaı qappyz, biz ozyq turmyz. Ony syrtqa shyǵyp, basqalarmen salystyrǵanda ǵana anyq kerýge bolady.

Aldabergenov jarty saǵattan asa sóılep, endi otyra bergende:

— Joq, munyńyz az, ádeıi bas qosqanda! — dep qaldy bireýler.

— Endi suraý berińizder, soǵan jaýap qaıtaryp kóreıik!

— Onyńyzǵa kónemiz.

— Al, káni, kimde suraý bar? — dedi Kóben ornynan turyp.

Zaldaǵylar bir-birine qarady. Bir kezde tanaýy edireıgen kelte muryn, tik murtty qara kisi ornynan turdy. Aldabergenov ony tanı ketti de:

— Al Appaq, sóıle! — dedi.

Ol kidire berdi. Suraýyn ne umytyp, ne esine túsire almaı turǵan sıaqty ańyra berdi. Appaq degen aty bolmasa, ózi qap-qara, onyń ústine ábden kúnge kúıgen kisi eken, sodan da bolar, qysylǵany, qyzarǵany óńinen kórinbeıdi. Qaıta edireıgen sháltik tanaýynyń astyndaǵy tip-tik mysyq murtyn bir-eki ret shıratyp qoıyp, álden ýaqytta baryp oń qolynyń saýsaǵyn kóterdi.

— Áı, Nurmolda, osy sen Mysyr dediń, Qaıyr dediń. Seniń sol aıtqandaryń álgi paıǵambarlardyń óli emes pe?

— Dál ózi! — dedi Nurmolda kúlip.

— Dál ózi bolsa, sen paıǵambardyń jatqan jerine bardyń ba?

— Onyń jatqan jeri basqa memlekette. Onda bolmadyq. Áı, Appaq, paıǵambarda jumysyń ne, odan da basqa bilgiń kelgeni bolsa, sony sura da!

— Paıǵambarda meniń jumysym nege bolmasyn. Meniń odan kórgen zorlyq-zombylyǵym joq, maǵan ol eshbir zıan da, paıda da jasamaǵan adam. Ata-babamyz qurmet tutqan soń jumysym boldy da. Al, endi ekinshi suraǵymdy tyńda: sen ǵoı, Úndi eline de bardyń. Sonda da paıǵambardyń saqalynyń bir taly saqtaýly tur deıdi. Sen ony kóre aldyn ba?

Aldabergenov kúlip aldy, artynsha kúle turyp.

— Appaq, sen namaz oqyp, Mekke Mádınaǵa baraıyn dep júrgennen saýsyń ba? — dedi. — Ondaı saqaldy da kórgenim joq.

— Joq, ondaıym joq. Ózime eshbir zıan da, paıda da keltirmegen Muhambet túgil, myna kúnde sózin estip júrgen ózimizdiń brıgadırdiń esimin qurmetpen ataımyz, ne, Muhambet sol qurly joq pa? Bilgim keledi de. Al, endi sen meniń úshinshi suraǵyma jaýap ber.

— Aý, aqsaqal, basqalardyń da kókeıinde birdeńe bar shyǵar, kezek bermeısiz be?

— Olar oılana tursyn.

— Durys, surasyn Appaq, surasyn.

— Al endi úshinshi suraǵym. Ertede paıǵambardyń eline baılar, bıler, qolynda dúnıe-múlki kóp moldalar baratyn. Seni kórgende, sen kimsiń, qandaı adamsyń degen joq pa?

— Durys aq, mundaı suraqtyń ákesi suraq boldy. Úzilis kezinde bir jas jigit, sýretshi kelip, meni sýretke túsirdi de, aty-jónimdi surap bolǵan soń, ony jazyp aldy da, artynsha siz asqan baı bolarsyz, sol baılyqtyń arqasynda kelgen bolarsyz. Jalpy dúnıeqoryńyz qansha dep surady. Alǵashqyda sasyp ta qaldym. Ne deý kerek? Tapqanym mynaý boldy, kedeı deseń, kedeımin, baı deseń baımyn. Máselen, óziń qalaı qaraısyń, men sıaqty adam baı bola ma, kedeı bola ma? Ol meniń kıimime, túrime, keýdemdegi ordenderime, eki Juldyzǵa» qarady da, «árıne, siz óte baı adamsyz, jáne óte ataqty adamsyz» dedi. Durys, taýyp kettiń dep, men onyń arqasynan qaqtym. Ol máz bop jaıyna ketti. Biraq, osyny estip turǵan bir afrıkandyq qasyma keldi de, sizdiń baılyǵyńyz aqshamen eseptegende qansha bolady dedi.

— Meniń jeke.basymda eshteńe joq. Bizdiń baılyǵymyz ortaq. Eger ol baılyqty aıtsam, esep joq. Onyń nesin suraısyz. — Bizdiń sózimizge arab jazýshysy Rashad Ibragım aralasty. Ol sózin baılyqtan bastamady, qalaı turasyzdar dep surady.

— Jaqsy turamyz.

— Elektr bar ma?

— Bar. Sıyrdy da elektrmen saýamyz.

— Kıim, tamaq mol ma?

— Mol aq. Kerektiń bári bar.

— Bárińiz bir qazannan, bir ashanadan ishesizder me?

— Árkimniń óz qazany, óz oshaǵy, óz úlesi bar. Ol kolhozǵa eńbek etedi de, eńbegine qaraı kereginshe alady, jeıdi, ishedi, kıinedi.

— Jannyń báriniń keregine jetetindeı Kolhoz sonshalyq baı ma?

— Baı. Aıtaıyn, kolhozda bir myń úsh júzdeı úı bar. Ár úıde orta eseppen bes adamnan bolǵanda alty myń bes júz adam bar deıik. Mine, osynsha adamnyń mynadaı ortaq baılyǵy bar: kolhozdyń jyldyq tabysy jıyrma mıllıon som. Bul jan basyna qanshadan keledi. Ózińiz sanańyz. Munyń ústine kolhozda elý myń qoı, úsh myń sıyr, myńdaı jylqy bar. Kolhozdyń memleketten satyp alǵan júzdegen kombaın, traktor, avtomashına, búldozeri taǵy bar. Kolhozshylar ári jaryq, ári keń, ádemi úılerde turady. Sharýalar turatyn úılerdiń bári de jańa ekeni sonshalyq — túgeldeı soǵystan keıin salynǵan. Kolhozdyń ortalyǵyndaǵy azyq-túlik, mata, kıim-keshek magazınderinde adamǵa kerektiń bári de bar. Kolhozshylar eńbekaqyǵa aqsha, astyq taǵy da basqa tamaqtyq zattar alady. Ózinen artyǵyn saýda ornyna ótkizedi, satady. Bizdiń kolhozymyzdyń ortalyǵynan on eki shaqyrym jerde Taldyqorǵan dep atalatyn úlken, ádemi qala bar. Sonyń ózine kolhozshylar óte sırek barady. Óıtkeni kolhozdyń ortasynda kınoteatrdan bastap adam balasynyń qyzyǵy, ıgiligi, keregi degenniń bári bar.

Ol meni bastan-aıaq bir ret sholyp ótti:

— Shyn maǵynasynda baı ekensizder! Sonyń bári kollektıvtik eńbekten túsken be?

— Endi qaıdan dep oılaısyz? — dep ózine qarsy suraý qoıdym.

Sózge alǵashqy sýret túsiretin jigit qaıta aralasty. Meniń jaıdary qaraǵan kózime, barlyq suraǵyna múdirmeı bergen jaýabyma qyzyqtap, betime qaıta-qaıta qarap aldy da, keýdemdegi eki «Altyn Juldyz» medaline úńilip:

— Qolmen ustap kórýge bola ma? — dedi.

— Bolady!

Ol qolymen ustap, olaı-bulaı aýdara qarap:

— Ózi aýyr eken, taza altyn ba?

— Taza bolar.

— Taza altyn, á? Munyń ekeýin birdeı sizge ne úshin berdi?

— Etken eńbegim úshin.

— Sizge eńbegińiz úshin aqsha bermeı me?

— Beredi. Altyn da beredi.

— Eńbek úshin deısiz, á?

— Eńbek úshin.

— Meniń ákem ómir boıy eńbek etti. Biraq, eńbegine altyn túgil, tamaǵyna jetetin nan da almaı ketti. Sonda, eńbek bolǵanda, sizderde qandaı eńbek?

— Astyq, qyzylsha ósiremiz. Mal baǵamyz. Ádemi úıler salamyz.

— Meniń ákem de Nilde, Sýeste júk tasýshy boldy. Biraq, onyń eshqandaı altynǵa qoly jetken joq. Meniń ákem sonaý bir jas kezinde myna Kaırdegi záýlim, ádemi úılerdi salysqan. Báribir onyń aty da shyqqan joq, altyn da alǵan joq. Mynaý qańqaıyp, qaıqaıyp turǵan úılerdiń qyshyna meniń ákemniń ashshy teri tógilgen. Qazir bul úılerdiń kimge bola, nege bola salynǵany ǵana belgili shyǵar. Kóp bolsa kimniń aqshasyna, kim saldyrǵany bar shyǵar. Al kimder saldy, qandaı eńbek ketti, qansha adam óldi, óshti, kim qansha aldy? Kimde-kimniń aqysy ketti degendi eshkim bilmeıdi. Men sýret túsirip kún kóre júrmin.Ne bári sýret túsirem». Al, men sizderde adam eńbeginiń óte ardaqty ekenine tań qalam. Biz ózi, arabtar teginde, álimizge qaramaı fálsafa halyqpyz. Meniń óz uǵymymsha adam eńbegin durys baǵalaı bilý degen sóz, ol ulylyqtyń belgisi. Al, endi sizdiń tabysyńyz qandaı?

— Qandaı tabysty suraısyz?

— Máselen, siz basqa sharýalardan kóp alatyn shyǵarsyz?

— Nege meni basqadan kóp alady dep oılaısyz?

— Siz bastyq bolarsyz. Bári sizdiń qolyńyzda. Kereginshe alatyn bolarsyz.

— Bizde ondaı zań joq. Bizde kim jaqsy, kóp eńbek etse, sol jaqsy da, kóp te alady. Menen tabysy artyq kolhozshylar bar. Máselen, keshegi soǵysta bir aıaǵynan aırylǵan múgedek bir shopan bar. Aty Balyqbaı. Qoı baqpaı-aq, úıińde pensıańdy alyp otyr desek kónbeıdi. Sóıtip ol qoı baǵady. Onyń jyldyq tabysy otyz myń bolady. Men kóp bolsa jıyrma tórt myń alamyn.

Álgi sýret túsirip júrgen jigit jaǵasyn ustady. Ol tań bolǵany. Jazýshy ózin odan góri sabyrly ustady.

— Men sizdiń baı da, jaqsy. da turatynyńyzdy túrińizden aq, kıimińizden aq kórip turmyn. Fashızmdi jeńgen, odan keıin kosmosty bıleı bastaǵan eldiń adamyn kedeı eken, bıshara eken dep aıtqanmen esýas bireý bolmasa eshkim nanbaıdy. Bizdiń Asýandy salýǵa kelip jatqan tehnıkanyń ózi asa baı eldiń, asa ónerli eldiń, eńbekqor eldiń dúnıesi ekenin kórsetedi! — dedi jazýshy.

Tóbem kókke jetkendeı kóterilip qaldym.

— Áı, Nurmolda, álgi aq kıgen uzyn shalmen, kim edi, qudaı-aý? Sonymen kezdeskenińdi aıt! — dep taǵy bireý qol kóterdi.

— Kimdi aıtasyz? Suraqty jóndep bere bilý qajet? — dep bedireıip Kóben tur.

— Álgi bir jeıdesheń júretin úndiniń shaly she?

— E, endi túsindim. Bul kisi Úndistannyń premer-mınıstr! Djavaharlal Nerýdi aıtyp turǵan bolar.

— Iá, naq sonyń ózi.

Nurmolda Aldabergenov Delı qalasynda bolǵan búkil dúnıejúzilik aýylsharýashylyq kórmesine qatysqanyn aıtty.

— Indıaǵa, onyń astanasy Delıge kelgenime eki-úsh kún bop qaldy. Kórme degen tym úlken. Aralap taýysatyn syńaı joq. Kúni yssy. Bir kúni terlep-tepship degendeı, aralap kele jatyr edim. Tóńirek toly adam. Árkim óz tilinde dabyrlap sóılep, kúlip júr. Bir mezgildi tóńirek tyna qaldy. Jan-jaǵyma men de kóz tastadym. Jannyń bári bir jaqqa qarap qalǵan eken. Sol jaǵdaı men de qaradym. Bir top adam bizge qarsy keledi eken» Ortasynda bireýi tanys tárizdi. Apyr-aý myna kisini qaıda, qashan kórip edim dep, úńile qaldym. Sýretin sań ret, ózin eki ret buryn kórgen adamym bop shyqty. Djavaharlal Nerý eken. Qalta qarap tura qaldym. Ózimizdiń aýyldyń shaldary sıaqty júgirin baryp, shap berigi qolyn ustaı alý qolaısyz. Bir ornymda turdym. Óziniń kózi ótkir aq eken, nazaryna túsip qalsam kerek, qabattasa berip, jalt qarady. Kórdi de, buryldy.

— Umytpasam, eski tanystardyń birine uqsaısyń, assalaýmaleıkým! — dedi qolyn sozyp.

— Aleıkýmýssalam! Men Nurmolda Aldabergenov! Sizdi jaqsy bilem, tanımyn. Eki ret kezdestik. Birinde Máskeýde, birinde Almatyda.

— Endi bildim. Siz Almatydan ǵoı, Aldabergenov myrza!

— Almatydan.

— Óte jaqsy qala. Siz kórmege keldińiz be, Allabergenov myrza!

— Iá, kórmege keldim, Nerý myrza!

— Kelgenińiz óte jaqsy bolǵan. Al siz kolhozdan keldińiz ǵoı, Allabergenov myrza!

— Kolhozdan, Nerý myrza!

— Sizdiń kolhoz baı ǵoı, Allabergenov myrza!

— Baı kolhoz, Nerý myrza!

— Sizder sol baılyqqa qalaı jettińizder, Allabergenov myrza!

— Kollektıvtik eńbektiń arqasynda, Nerý myrza!

— Mine, osy jaıdy, Allabergenov myrza, bizdiń úndi sharýalaryna aıtsańyz. Siz olarǵa kolhoz degen ne, onyń paıdasy ne degendi aıtyńyz! Sizder burynǵy kóshpeli elsizder. Qazir sizder dáýlet jaǵynan ozyp kettińizder! Mine, osy jaılardy aıtsańyz! — dep tilek bildirdi.

Osy kúni keshke qaraı meniń úndi sharýalarymen úlken kezdesýim boldy. Onda da osy búgingi sıaqty sóılegenimnen suraqqa jaýap bergenim kóp boldy. Naq álgi Djavaharlal Nerýdiń ózi úıretip qoıǵandaı aq, famılıamdy durys aıtpaǵanymen turmaı, oǵan «myrza» degen sózdi qosady da, suraqtardy jaýdyra beredi.

— Allabergenov myrza! — dedi bireýi, baıqaımyn sharýa adamy sıaqty emes eken, sol oıym durys ta bop shyqty keıin, — Allabergenov myrza, aıtyńyzshy, kolhoz úkimetke ne beredi, úkimet kolhozǵa ne beredi?

— Kolhoz úkimetke astyq, et, jún, maı, sút, qant qyzylshasyn beredi. Úkimet oǵan kombaın, traktor, avtoshına, qurylys materıaldaryn, aqsha taǵysyn taǵylar beredi.

— Úkimet ala ma, joq, kolhoz ózi bere me? — dedi ol.

— Kolhoz óziniń artyǵyn beredi. Máselen, bizdiń kolhoz bir jyl ishinde óziniń keregin tutas jıyp-terip alǵan soń, óziniń artyq tabysy retinde memleketke jıyrma myń sentner et, on myń sentner sút, bir jarym myń sentner jún, úsh júz myń sentner qant qyzylshasyn, júz myń jumyrtqa ótkizedi. Bul úshin memleketten mıllıondaǵan som aqsha alady! — dedim myna men. — Al endi ózderiń kórińder! Men osynda ótirik aıttym ba?

— Bir ótirigi joq.

— Olar bizdiń ómirimizge tań-tamasha qalady. Olardyń ózinde ómir birkelki emes. Bireý óte baı, bireý kedeı ǵana emes, qaıyrshy. Olar myna bizdegi sıaqty uıymdasqan, kollektıvtik eńbektiń dámin tatyp kórgender emes. Kolhoz degenniń ne ekenin, onyń paıdasyn aıta bastasań, olar naq bir ertegi tyńdap otyrǵandaı-aq qaıran qalady. Al, keıbireýleri bizdiń osy kúngi turmysymyzdy aıtqanda nanbaıdy.

Nurmolda búgingi keshte shet jurtta bolǵany jaıly edáýir áńgime aıtty.

III

Aldabergenov kesh qaıtty úıine. Jazý stolynyń ústinde kóptegen hattar jatyr eken. Olardy alyp shetinen oqı bastady. Kópshiliginiń máni, suraıtyny bir sıaqty. «Qymbatty Nurmolda Aldabergenovıch!» dep bastalǵan myna bir hat sonaý Karpattan jazylǵan. «Biz siz basqarǵan kolhoz jaıynda oqydyq. Kolhozyńyz asa ozyq, tabysy mol kórinedi. Eń aldymen biz, bizdiń kolhozdyń sharýalary sizderdiń sondaı tabysqa qalaı jetkenderińizdi bilgisi keledi. Ekinshiden, biz ózińizdiń ómirbaıanyńyzdy tolyq etip jazyp jiberseńiz dep ótinemiz».

Hattardyń birazy aq osy mándes eken. Aldabergenovke kolhozdyń tarıhyn, búkil ótken jolyn, qazirgi tabysy men jeńisin, bolashaǵyn aıtyp berý qıyn emes.

Al ómir tarıhyn aıtýǵa kelgende ol qatty qınalady. Óıtkeni onyń ózine salsań, onda eshqandaı ómir tarıh joq. Ómirińizdi aıtyńyz, nemese jazyp berińiz degende onyń aıtatyny da, jazatyny da mynaý: «Men Nurmolda Aldabergenov Oktábr Sosıalısik revolúsıasynyń aldynda, sodan on jyl buryn týdym. Týǵan jerim Malaısary degen taýdyń ishinde. Jasymnan árkimniń malyn baqtym. Túrkistan-Sibir temir jolynyń qurylysynda jer qazýshy jumysshy boldym. 1930 jyly Shubardaǵy kolhozǵa múshe boldym. Uly Otan soǵysyna qatystym. Soǵysta úsh jyl, jeti aı boldym. Qaıtyp kóp, osy kolhozdy basqardym. Aqjarqyn degen joldasym bar. Kúlánda degen qyz balam, Tólegen degen ul balam bar».

Aldabergenovty qansha qınasań da budan basqa eshteńe aıtpaıdy, óıtkeni joq deıdi. Al osy bir az sózge úńilgen adam, kóp nárse tabýy kádik. Basqany, jıyrma jyldan asa úlken kolhozdy basqarǵanyn bylaı qoıǵanda, ol qandy maıdannyń aldyńǵy shebinde úsh jyl, jeti aı bolǵan. Ár kúni aıǵa, jylǵa tatyǵan sol kúnderdiń — bir myń eki júz toqsan kúnniń ishinde qanshama syr jatyr? Bir myń eki júz toqsan kún qan maıdanda ótkizgen kúnderdiń ishinde qanshama erlik, azamattyq bar deseńshi! Biraq, onyń muny aıtýǵa qoly bosaǵan emes. Eńbek maıdany ony eliktirip áketken edi.

Mine, búgin túni de ol kóp otyrdy. Árbir hatqa qysqa-qysqa jaýap ázirledi. Biraq, bir myń eki júz toqsan kúnniń bir kúni týraly da lám degen joq.

ALTYNSHY TARAÝ

I

Kolhozdyń uıymdasqanyna otyz jyl tolý merekesin ótkizý máselesi aıtysqa túsip, biri olaı, biri bylaı tartty. Aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli Plotnık úzildi-kesildi qarsy boldy. Óz pikiriniń tóńiregine basqalardyń oıyn toptastyryp, aryzshyldardyń pikirin qoldady.

— Kolhozdyń otyz jyldyǵyn ótkizýden buryn aryzdy tekserip bitirý qajet. Aryzdaǵy aıtylǵandar ras bolsa, toı jasap, dýmandatyp eshteńe de joq. Eń aldymen kolhozdyń sharýashylyǵyn tártipke keltirý. qajet, joldas Aldabergenovti degendi aıtty ol.

Jaı aıtpady, qyzmeti úlkendigin bildire, zil aıtty.

Nurmolda ishteı shılyǵyp qaldy. Qapelimde jaýap ta aıta almady. Ol Plotnıktiń betine qarap uzaq otyrdy. Aıtaıyn degen talaı-talaı qyjyl sózdi jutyl jiberdi. Ne de bolsa máseleni asqyndyrǵysy kelmedi.

— Jaqsy, kezinde kórermiz! — dedi de shyǵyp ketti ol.

Aryzdy tekserý bitpedi. Qaıta aryzdyń ústine aryz jaýa berdi. Onyń ústinen aryz uıymdastyrýshynyń biri aýdandyq partıa komıtetiniń sekretar! Nazarov sıaqty myqtylar bar. Munyń bári kele-kele málim boldy. Aryzshylar men ony qoldaýshylar qolynan kelse kolhozdyń otyz jyldyq toıyn jasatpaýǵa, tipti toıǵa deıin Aldabergenovti ornynan alyp jiberýge kúsh sap baqty. Burynǵy aıtylǵandardyń ústine «Aldabergenov ábden dandaısyǵan, menmen, órkókirek, aýdandyq atqarý komıteti men partıa komıtetin tyńdamaıdy. Sovet zańyn buzyp, kolhozda mastardy qamap qoıatyn abaqty uıymdastyrǵan. Kolhozshylardy balaǵattap, ursatyn bolǵan» degen dálelsiz kinálar jabyldy.

Aldabergenovtiń bularǵa qarsy qoıar barlyq qarýy, bar kúshi, jalǵyz súıenishi adaldyǵy ǵana boldy. «Adalmyn. İshkenim, jegenim joq. Bireýdiń aqysyna, úlesine qol salmadym. Memleket qaltasyna túskenim joq. Elge, Otanǵa paıdadan basqa, kók tıyndyq zıan keltirgen joqpyn. Halyqtyń ózi saılaǵan kolhoz bastyǵynan basqa laýazym, qyzmet izdemedim. Mansapqor emespin. Ataqty surap alǵanym joq. Eńbegiń bar dep ózderi eledi, qurmettedi, oǵan kóp rahmeti Al endi men neden qorqam? Aqqa jaq kóp. Adaldyqtan asqan kúsh joq. Biraq qashan ornymnan alyp tastaǵansha oıyma kelgen, ózimshe durysy osy degen tirligimdi isteı berem. Kolhozdyń otyz jyldyq toıyn ótkizý kerek. Bul osy kolhozdyń namysy, ary, osyndaǵy ondaǵan Sosıalısik Eńbek Eriniń, júzdegen ordendi, medaldi kolhozshylardyń sonaý qyrda, qumda mal baqqan qoıshylardyń namysy úshin kerek. Kolhozdyń otyz jyldyq merekesin ótkizgennen elge, Otanǵa keler zıan joq. Kolhoz bárin óz moıynymen kóteredi. Kolhozshylarǵa da zıan kelmeıdi. Qaıta bul mereke elimizdegi kolhoz qurylysynyń tabysyn, onyń zor jeńisin, úlken saltanatyn kórsetetin mańyzdy, asa zor saıası másele. Kimde-kim kolhoz qurylysynyń saltanatyn, baılyǵyn, jeńisin kórgisi kelse, tabysyn kórgisi kelse, kórsin, bizdiń merekege kelsin. Biz kollektıvtik sharýashylyqtyń úlgisin, ónegesin óz óńirimizde eń alǵashqy kórsetkenderdiń birimiz. Al soǵystan keıingi dáýirde kolhoz qurylysynyń artyqshylyǵy men ereksheligin, tıimdiligin, onyń ómirsheńdigin, sharýa úshin asa qolaıly ekenin tanytqandardyń birimiz. Biz mereke arqyly taǵy da sony aıtamyz. Mundaı sharany boldyrmaý jetesizdik, soqyrlyq bolady. El, jurt, tipti shetel bizdiń Otanymyzda kolhoz degenniń qandaı kúsh ekenin bilýge tıis. Biz kolhozymyzdyń toıyn ótkizemiz dep talaı jerge, aýdanǵa, oblysqa, respýblıkanyń keıbir jerlerine, sonaý Moskva túbindegi, bizben Sosıalısik jarysqa túsip otyrǵan Sosıalısik Eńbek Eri Generalovtyń kolhozyna da habarlap qoıdyq. Kolhozymyzdyń osyndaı úlken merekesi bar, kolhoz degen zor kúsh dep, ótken saparlarymda arab, úndi jurtyna da aıttym. Endi muny boldyrmaý men úshin ǵana emes, kolhoz úshin, kolhozshylar úshin uıat. Olaı bolýy múmkin emes...»

Osy oı ony kóp mazalady. Sońynan qalmady. Ol aýdanǵa, onyń basshylaryna qaıta keldi. Aýdannyń ekinshi hatshysy Nazarov, predsedateli Plotnık qasaryp otyryp aldy.

— Eń aldymen, toıdan buryn ústinnen túsken aryzdardan aqtalyp al! — degen jaýap aıtyldy.

— Bul Aldabergenov úshin emes, kolhoz úshin, buryn aıtylǵan ýáde jerde qalmasyn, dedi Nurmolda.

— Ýádeni kelisip, bizden ruqsat alyp, sodan keıin baryp aıtý qajet edi.

— Senderdiń búıtip qasaryp qalatyndaryńdy qaıdan bileıin?

— Seniń óz betinshe bilgenińdi isteýiń endi jetedi? — dedi Plotnık surlanyp.

— Men óz betimshe istegende kolhozdyń nesin búldirdim, nesin shashtym?

— Ony aryzdyń nátıjesi kórseter. Kóremiz áli...

— Men senen de buryn kolhoz basqaryp, el basqaryp kelgenmin! — dedi ol ashý ústinde.

— Endi mensiz el basqara almaısyń! — dedi predsedatel.

— Kórermiz! — dedi Nurmolda.

— Kórsek kórermiz! — dedi predsedatel.

— Sensiz de men jıyrma jyldaı bastyq bolǵanmyn. Búgin alyp tastasań da kolhozdyń toıyn ótkizemin.

— Ótkize almaısyń. Men qaýly aldyrmaımyn. Qaýlysyz sen óz betińshe ótkizseń, ol úshin partıa aldynda, búroda basyńmen jaýap beresiń! Osyny bilip qoı.

Ol tuıyqqa taǵy kóp tireldi. Shynynda da qaýlysyz eshteńe bolmaıdy.

— Al elden, habarlanǵan elden uıat, basqany, alysta jatqandy bylaı qoıǵanda ózimizdiń kolhozshylar aldynda masqara bolatyn boldym ǵoı, qaýly qabyldańyzdar! — dep ótindi ol.

Osy kezde ekinshi hatshy Nazarov astyńǵy ernin jymyra tistep, oıly túrde predsedateldiń kabınetinen shyǵyp ketti. Aldabergenov pen Plotnık jeke qaldy.

— Qyzmet ústinde ne bolmaıdy. Bir-birimizge qatty aıtqan bolarmyz. Meni uıaltpaı, kóptiń aldynda masqara etpeı, qaýly shyǵaryp berińder! Eń bolmasa respýblıka kóleminde emes, oblys kóleminde, óz oblysymyzda ótkizeıik!

— Oblys túgil aýdan kóleminde de ótpeıdi. Bul jóninde másele qoıýshy bolmańyz! — dep kesip tastady.

Nurmolda qınalyp áli otyr. Keıingi on — on bes jyl ishinde betiniń qaıtqany, ótinishin oryndata almaǵany osy bolar. Beti sazarǵan, aıtqanynan qaıtpaıtyn, kisimen mámileli sóılese bilmeıtin dóreki adam ekenin bildi. Onyń ústine aryz uıymdastyrýshynyń biri osy ekeni esine tústi. Nurmoldanyń zyǵyrdany qaınady, yzasy keldi.

— Qaýly bola ma? — dedi ol.

— Bolmaıdy.

— Bolmasa da ótkizem.

— Jaýap beresiń.

— Sen emes, ózim berem.

— Árıne óziń beresiń! Basyn ketedi, baıqa! Bul kúniń áli az.

— Ne dediń?

— Bul kúniń az.

— Sen arsyzsyń, aryz qoısyn, ótirik aryz jazdyrasyń. Ony jalaqor deıdi. Ony shyndaı etip qoldaısyń! Men endi sen sıaqty arsyz, aryzqoıǵa kelmeımin.

— Kelmeseń kelme, seniń kúnińdi batyramyn.

— Batyra almaısyń.

— Batyramyn.

Páleniń basy osyndaı «bylshyldamadan» bastaldy.

Aldabergenov ashýlanyp shyǵyp ketti. Sazaryp Plotnık qaldy. «Aryzshylsyń» degen sózge eshteńe aıta almady. Aldabergenovtiń ol sózdi sezip qana emes, bilip aıtqanyn túsindi. Sodan da «nege aryzshylmyn», «qalaısha jalaqormyn» dep aıta almady...

Aldabergenov ashýly kúıinde Nazarovtyń kabınetine qaraı júrdi. Birinshi hatshy báribir bul máseleni sheshpeıdi. Mundaı aýyl sharýashylyǵynyń máselesin Nazarov sheshedi, «sol usynys aıtsyn, sonsyn kórermiz» deıdi de qoıady. Odan da Nazarovqa qaıta kirýge bel baılady. Munyń da sózin estip keteıin dep túıdi.

Nazarov ony kúlip, bir túrli jyly qarsy aldy.

— Al qalaı, máseleni sheshtińder me?

— Joq á, kóner emes, predsedatel joldas.

— Ol kónbese bylaı bolsyn. Sen toıyńdy eptep ótkize ber. Biz bilmegen aq bolaıyq.

— Oıbaı, atamańyz, joldas Nazarov, ózim aryzdan kóz asha almaı júrgende, taǵy bir aryz tússin deısiz be? Ol bolmaıdy, ańdýshy kóp. Basqany bylaı qoıǵanda predsedateldiń ózi aryz uıymdastyrady.

Nazarov bul jerde Plotnıkti ádeıi aq qoldaǵan joq, ony aqtamady da. Bul kezde Plotnıktiń Aldabergenov sońyna túsýshilerdiń biri ekeni anyq ta bolǵan-dy. Tipti ol kolhozdyń taýdaǵy jaılaýyna baryp; «Aldabergenov qurıtyn boldy. Ataǵyn alady. Ornynan taǵy alady. Kolhozdaǵy bústin qulatady» dep ósek taratqan. «Seniń balańdy maskúnem» dep on bes kúnge qamatqan Aldabergenov dep Balyqbaı sıaqty syltaý taba almaı júrgen bir top malshydan aryz túsirgen de osynyń ózi ekeni aýdandyq komıtetke de, onyń ishinde Nazarovqa málim edi. Osy jaıdy Nurmoldanyń bilip alǵanyna kúdik qalǵan joq. Sonan soń da ol bul jerde, ekeýi jeke otyrǵanda Plotnıkti ádeıi aq aqtamady.

— Biz bilmegen bolaıyq, ótkize ber, eptep.

— Ol qarsy bolsa bolmaıdy. Aryz áli tekserilip jatyr. — Tekserýdi uzaqqa sozyp otyrǵan da osynyń ózi ǵoı. Komısıanyń biri de ózi.

— Jaǵdaıyń qıyn! — dep qoıdy Nazarov.

Bul sózdiń bir jaq tórkininde úreılendirý baryn sezdi Nurmolda.

— Qorqytpaı-aq qoıyńyz. Men ásheıin halyqtan shyqqan, halyqpen birge jasap kele jatqan adammyn. Maǵan kishireıe qoıý ońaı. Kóp bolsa burynǵy qalpyma, óz ornyma, kádimgi kolhozshyma baram.

Nazarov odan mundaı jaýap kútpep edi. Muńaıyp, ýaıym jep otyrǵan ol joq. «Sen áli kúshti ekensiń» dep oılady da:

— Qaýlysyz aq ótkize ber! — dedi ol.

— Bolmaıdy.

— Meniń aýyzsha ruqsatym jete me?

— Jetpegende she!

— Jetse, berdim.

— Ýádeńiz osy ǵoı.

— Osy.

Aldabergenov Nazarovtyń kabınetinen qýana shyǵyp, tup-týra aýylyna tartty.

II

Kolhoz aýyly merekedegideı bezendi. Astyq et, jún, maı, qyzylsha jospary artyq oryndaldy. Endi kolhozdyń otyz jyldyq merekesin ótkizip, sonaý bir kezdegi jupyny aýyldyń endi baıyǵanyn, mádenıetiniń óskenin kórsetpek. Bul aýylda qazir ne joq? Bári bar. Záýlim salynǵan on jyldyq mektep úıi qandaı ásem. Malshylardyń balalaryna bola salynǵan ınternat qandaı jaqsy? Keńse, mýzeı, qonaq úı, magazın, qandaı ádemi salynǵan! Qala sıaqty túzý, keń kóshelerge plakattar ilingen. Keńseniń aldyndaǵy alańdaǵy jazýlarda kolhozdyń otyz jyl ishindegi ósý joly túgeldeı baıandalǵan. Dıagramlar, dıagramlar! Birinen biri asqan uzyn-uzyn sandar. Kolhoz qaı jyly qansha astyq qyzylsha, et, jún, sút bergeni túgeldeı kórsetilgen.

Kolhozdyń Taldyqorǵan jaqtan keletin úlken kóshesiniń ortasyndaǵy bıikke, «Kolhozymyzdyń uıymdasqanyna otyz jyl tolǵan merekemizge qosh kelipsizder, qymbatty joldastar!» dep jazylǵan.

Aýyl kóshesi kóńildi, tolǵan halyq. Búgin jannyń bári erte turǵan. Kún endi ǵana shyǵyp keledi.

Eń birinshi bop jetken qonaq Panfılov qalasyndaǵy «Oktábrdiń 40 jyldyǵy» kolhozynyń predsedateli Nıkolaı Golovaskıı edi. Onyń mashınasynda tilshi Dosov otyr.

Bular naq keńseniń aldyna kóp toqtady. Merekedegideı jaqsy kıingen, basynda ádemi sýsary bórki bar Nurmolda Nıkolaıdy kórip tura júgirdi. Golovaskıı de mashınadan shyǵa umtyldy. Ekeýi ataqty eki kolhozdyń predsedateli kádimgi týysqan, jaqsy dostarsha qushaqtasyp kóristi. Ekeýi bir-birin qushaǵynan shyǵar» maı, qatty qysyp kóp turdy. Qushaǵyn ekeýi de jazyp jiberip, qaıta qaýyshty da, bir-biriniń betinen súıdi, Birinshi bop Nıkolaı Golovaskıı til qatty.

— Al, Nurmolda, toıyń qutty bolsyn, toıǵa toı ulassyn! Qalaı, aman-saýsyń ba? Áıeliń, balalaryń aman ba?

— Bári jaqsy! Kelgeniń óte jaqsy boldy. Ózim de birinshi bop Nıkolaı keletin shyǵar dep oılap edim. İshim sezgen eken. Oı, saǵan óte úlken, óte zor rahmet. Mine, joldas, dos, týys dep osyndaı adamdy aıtady.

Aldabergenov taǵy Nıkolaıdy qushaqtap, arqasynan qaǵyp qoıdy.

— Nurmolda, seniń kolhozyńnyń toıyna men kelmegende kim keledi? Biz eń jaqyn, eń jaqsy dospyz. Al jumysta kúndespiz. Kim ozady, kim qalady? Kolhozdyń toıyn búgin sen ótkizseń, erteń biz ótkizemiz. Sen taǵy da alǵa túsip, bizge jaqsy jol salyp, úlgi-ónege kórsetip otyrsyn. Endi kolhoz toıyn biz de ótkizemiz. Sóıte-sóıte bul ózi belgili saltqa, qalypty ádetke aınalady.

— Ilahım, solaı bolǵaı!

— Kórersiń, endi ózi de solaı bolady.

İshinen «solaı bolsa ońdy bolar edi-aý» dep oılaǵanmen Nurmolda bul bastamanyń saltqa aınalyp, etek alyp ketýine sengen joq. Onyń kóz aldynda Plotnık turdy. Ár jerdiń óz Plotnıgi joq deısiń be?

— Al, basqany qoı, kolhozyńnyń jaıy qalaı, sony aıt? — dep Aldabergenov shuqshıa surady.

— Óte jaqsy. Bıyl úsh ret mıllıonerlikke qaraı siltep ketti.

— Oı, bárekelde! Óte ońdy eken. Bári de júgeriden be? Saǵan bir eń baılyq tabyldy ǵoı, ózi.

— Bári de júgeri men baqshadan, baýdan. Júgeri bizdiń altynymyz. Ózi de altyn sıaqty sap-sary.

— Iá, naq altyn sıaqty. Myna Saryózektegi elevatordan óte kóp kórem. Altyndaı sap-sary bop jatady.

— Qaıdan kórseń odan kór, bizdiń júgerimizdiń altyn ekenin moıyndasań bopty. Al, túsine qarasań, seniń qyzylshań kúmis sıaqty. Ózi de zavodtan kúmis bop, appaq bop shyǵady. Sonda biz altyn, sen kúmis óndirip jatyrsyń.

— Ah seniń aıtpaǵyń sol ma edi. Úndemeı meni bir soqtyń aý! Al shynyna kelsek, bizdiń qyzylsha kúmisten de, altynnan da artyq. Altynnan artyq álgi bir tasty ne deýshi? Sol ǵoı.

— Atyn bilmeseń onymen nesin teńeısiń?

— Nege bilmeımin. Qaýqar jaqut.

— Onyńdy kórmegen soń, aıta almaımyn. Al sen nege júgeri ekpeısiń, nemene, sen jańa nusqaýǵa, jańa bastamaǵa qarsysyń ba? Káni osyny aıtshy?

— Men júgerige, jańa bastama men nusqaýǵa da qarsy emespin. Onyń qyzylshaǵa qaraǵanda enbekti de az kerek etetinin bilem.

— Júgeriniń eńbegi qyzylshadan az dep saǵan kim aıtty?

— Eshkim aıtqan joq. Óz shamalaýymsha az. Bir-eki shabyqtap, sýdy ýaqtyly berseń júgeri bola beredi. Ol kózge kórinip, bıiktep ósetin nárse. Al qyzylshada azap kóp. Qashan jerden sýyryp alǵansha ishinde ne bop jatyr, tipti ıt ólip jatsa da bilmeısiń. Qyzylshany qolmen otyrǵyzady. Ony taldap, ósken soń keı jerin qalyńdatyp, endi keı jerin sıretip qaıta otyrǵyzamyz. Bes-alty ret shabyqtaımyz. Sondaı etip sý beremiz. Tyńaıtqysh tógemiz. Ósken soń qolmen qazamyz, mashınadan shyqqan soń da qolmen tazalaımyz, sorttaımyz. Júgeride, mundaı eńbek joq qoı, joq!

— Áı, Nurmolda, senimen ne dep talasýǵa bolady. Árkim óziniń istep júrgen isin maqtaıdy, onyń qıyndyǵyn taǵy aıtady. Al júgeri qyzylshadan ońaı bolsa, nege ekpeısiń?

— Júgeri egetin bos jerim joq. Seniń jerindeı baıtaq keń mol jerim bolsa qyzylshamen qosa júgerińdi de eger edim. Átteń, jer tar, áıtpese, men de kórseter edim, saǵan, seniń ózine júgeriniń paıdasyn!

— Ne ister ediń?

— İshim biledi. Men ony taza altynǵa aınaldyryp jiberer edim.

— Qaıtip? — Nıkolaı Golovaskıı oǵan ań-tań bop qarady. — Ne ister ediń?

— Osy kolhozdyń syrtyna shyqsań, aınalada bes-alty sıyr qorasy bar. Bári de jańa úlgimen, sıyrdy qysy-jazy ustap saýýǵa bolatyn etip salynǵan. Biraq biz sıyrdy onda qysta ǵana ustaımyz. Óıtip-búıtip jınaǵan mal azyǵy qysqa ǵana jetedi. Al júgeri eksem, sol saýyn sıyrlardy qysy-jazy qolda ustar edim de, sútti, maıdy, irimshikti qansha kerek bolsa, sonsha etip myna Taldyqorǵan men Tekelige berer de otyrar edim. Biraq, meniń júgeri egetin jerim joq. Qyzylshanyń jerin alsam kolhozǵa o da qıanat. Bolmaıdy. Tek jerdiń tapshylyǵy qoldy baılaıdy.

— Bul aqylyń jón! — dedi Nıkolaı.

— Árıne, jón. Sende qora kóp pe?

— Bar. Biraq, kóp emes. Bizdiń jerde qys múlde bolmaıdy. Kóbinese sıyrdy jaıyp baǵamyz.

Bulardyń áńgimesin kádimgi merekege shyqqandaı qyzyldy jasyl kıingen jastar, qyz-kelinshekter, aýyl adamdary bólip jiberdi. Halyq kóńildi. Merekeli kúnderdeı jaqsy kıinip, nagradtaryn taǵyp kóshege shyqty.

— Mine! — dedi Nurmolda qýanyshtan kózi kúlimdep, qolyn Nıkolaıdyń arqasyna sap, — mine, halyq óz eńbeginiń qýanyshyn tamashalaýǵa shyqty. Endi birazdan soń saltanatty jıyn ótkizemiz. Sodan soń keshke qaraı beretin qonaqasymyz bar. Mine, barlyǵy osy. Báıge, kókpar bolsa, kúres bolsa, taǵy basqa da halyq oıyndary bolsa eken dep edik, oǵan ruqsat ala almadyq. Keıbir joldastar osynyń ózine aýyzsha áreń ruqsat berdi. Áıtpese, alǵashqy oıym edáýir qomaqty edi. Mynaý ózińnen bastap respýblıkanyń Ybyraı, Jazylbek, Kenen, Syndybala, Darıǵa, Baýyrjan, Talǵat sıaqty azamattaryn shaqyrmaq edim. Oǵan múmkindik bermedi. Alysqa ushqysy kelgenmen qanaty synǵan úırekteı óz aýylymyzdyń úırengen kólinde otyryp qaldyq. Oblys basshylary kelmeıtin boldy ǵoı deımin. Al aýdan basshylary baramyz dep ýáde bergen...

— Ýáde berse keledi ǵoı, — dedi Nıkolaı.

— Keletin shyǵar! — dedi Nurmolda.

Kún kóterilip qaldy, halyq kóshede júr. Jarqyn kúlki, jarastyq ázil, án, saltanat kósheden boı kórsete bastady. Táýir kıimderin kıip kóshege qarttar da shyqty. Býlardyń kóbi-aq osy kolhozdyń ystyq sýyǵyna kúıip-pisip óskender. Kolhozdy óz qolymen uıymdastyryp, onyń barlyq qıyndyǵyn ıyǵymen kótergender. Olardyń kolhozsyz ómiri bolǵan joq. Barlyq ómirbaıany, kórgen jaqsylyǵy men shekken azaby osy kolhozben birge, osy kolhoz ótken jol — olardyń ótken joly. Mine, osy aıtylǵannyń aıǵaǵyńdaı bop, kóshege shyqqan kárıa kisiler, erkek, áıelder arasyndaǵy biraz adamnyń kókireginen Lenın ordeni, onyń qasynda oraq-balǵaly «Altyn Juldyz» medaly jarqyraıdy. Ordender! men medaldary barlar múlde kóp eken, Bul degenmen etken eńbektiń syıy sybaǵasy bolýmen qatar, osy kolhozdyń ómir tarıhy, ótken joly.

Kóshedegi halyq kóbeıe berdi. Aýdannyń kórshi kolhozdarynan adamdar, aǵaıyn-týys, quda-jekjat jınaldy. Respýblıka men oblystan Nurmoldanyń kóńil jeterleri, nıeti durys dostary keldi. Bárin Nurmolda ózi qarsy alyp, úı-úıge bólip, jaıǵastyra bastady.

Tús bop qaldy. Aýdan basshylary kelmedi. Endigi kóptiń kútkeni solar edi. Halyq sendeı. soǵylysyp kóshede júr. Olarǵa kimniń kelip, kimniń ketkeni, nemese, kimderdiń kelmeı qalǵany báribir. Al, kolhozdyń basqarmasy, onyń ishinde Aldabergenovtiń ózi eleńdep, buǵan ań-tań bola bastady. Munysy qalaı? Ózi ruqsat bergen Nazarov joldastyń kelmeı jatqany qalaı?

Nurmolda shydamsyzdanyp, biraz shıyrshyq atty da, artynsha qaınap basylǵan sýdaı tuna qaldy. «Kelmese kelmesin, jınalysty kórsetilgen ýaqytynda, tústen keıingi úshte bastaımyn» dep túıdi.

Tús aýdy. Kútkender kelmedi. Kolhozdyń uıymdasqanyna otyz jyl tolý merekesine arnalǵan saltanatty jınalys bastaldy.

Kolhoz basqarmasynyń predsedateli Nurmolda Aldabergenov baıandama jasady. Odan soń quttyqtaý sózder sóılendi, kolhozǵa dep syı tartty kórshiler. Keshke qaraı kolhozshylarǵa, qonaqtarǵa arnalyp, mektep-ınternattyń keń sport zalynda qonaqasy berildi. Munda da quttyqtaý sózder aıtyldy. Saltanatty jınalysta sóz sóılep, jaqsy syı tartqan Nıkolaı Golovaskıı munda da kezekti sóz aldy. Qasynda otyrǵan Nurmoldany ıyǵynan qaǵyp, ornynan turǵyzdy. Onyń on ıyǵyna bir qolyn sap, ekinshi qolyn joǵary kóterip aldy da, sóılep ketti.

— Joldastar, biz oblysymyz bir, aýdanymyz bólek biraq jaılaýymyz bir týyspyz. Men Aldabergenov Nurmoldany asa ardaqty Nurekeńdi on bes jyldan asa, soǵystan qaıtyp kóp, kolhozǵa predsedatel bolǵan kúnnen bastap bilem. Bul óte adal, el jumysyna berilgen, óziniń boıyndaǵy jaqsy qasıetin, adamdyq qasıetin, azamattyq jigerin, talantyn, ónerin kolhozdy nyǵaıtýǵa, eldi kórkeıtýge, sharýashylyqty jaqsartýǵa jumsap kele jatqan adam. Soǵystan buryn da, odan soǵys kezinde mesheýlep artta qalǵan kolhozdy ol órge súıredi. Jolyn tapty, ózi oılaǵan jospar-jobany, armandy iske asyra bildi. Mine, sonyń nátıjesinde kolhoz aýdandaǵy, oblystaǵy, tipti respýblıkadaǵy ǵana emes, odaqtaǵy eń bir ozyq tabysty, ataqty kolhoz sharýashylyǵy bop otyr. Bul halyqtyń sol halyqty tabysqa uıymdastyra bilgen Nurekeńniń eńbegi. Artta qalǵan sharýashylyqty osyndaı dárejege, zor tabysqa jetkizgeni úshin úkimet pen partıa onyń, eńbegin joǵary baǵalady. Ol Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn eki ret aldy. SSSR Joǵarǵy Sovetine, respýblıkanyń Joǵarǵy Sovetine depýtat boldy, Qazaqstan Kompartıasynyń múshesi bop saılandy. Munyń bári keshegi jalshy, baıdyń qoıshysy Nurmolda Aldabergenovtiń memleket qaıratkeri dárejesine deıin eskenin kórsetedi. Iá, Aldabergenov Nurmolda, meniń eń jaqsy dostarymnyń biri, ekeýmiz qurdaspyz, syrlaspyz, ol shynynda da kolhoz qurylysynyń artyqshylyǵyn, basqa sharýashylyqtyń qaı-qaısysynan bolsa da sharýa úshin tıimdiligin tanyta bilgen, kolhoz dáýletin kótergen, mádenıetin kótergen, sharýalardy qýatty, mádenıetti turmysqa kózdeı bilgen basshy retinde kolhoz qurylysynyń respýblıkadaǵy, odan qalsa odaqtaǵy bilikti qaıratkerleriniń biri. Men osyny Nurmolda Aldabergenovtiń densaýlyǵy, amandyǵy, bolashaqtaǵy taǵy osyndaı jemisti eńbegi úshin alyp qoıýdy suraımyn, joldastar!

Tosttan soń Nıkolaı Golovaskıı men Nurmolda qushaqtasyp súıisti. Kópshilik eki ataqty kolhoz predsedateliniń dostyǵynyń qurmetine bola uzaq qol soqty.

Budan soń da birneshe adam sóıledi. Kolhozdy, ondaǵy ataqty adamdardy madaqtap tostar kóterdi. Bir kezde esik jaqtan bireý qol kóterip ,eshkim eleı qoımaǵan soń, aıqaı saldy:

— Búgin toı jasap otyrǵan kolhozdyń da bir múshesi sóıleýge tıis qoı. Maǵan sóz berińiz, joldas stol bastyǵy!

— Siz kim bolasyz?

— Men kim bolýshy edim. Balyqbaımyn!

— Kim bop isteısiz?

— Jáke, qoısańyzshy! dep Muqajan onyń eteginen tartyp, «tynysh otyr» degendeı tómen basyp qoıady. Biraq oǵan kóner Balyqbaı joq, eki beti shara tabaqtaı bop, qyzara bórtip alǵan. Baldaǵymen edendi tyq-tyq etkizip, bir qolyn joǵary kóterip alǵan.

— Kim deısiz be? Qoıshymyn desem, sóz bermeıin dep tursyz aý! Meniń qyzmetim joq. Kimmin desem eken?

— Bul shopan! — dep bireý aıqaılap jiberdi. — Aty Balyqbaı!

— Sóz osy kolhozdyń múshesi, shopan Balyqbaıǵa berildi!

Balyqbaı bir qolyn joǵary kóterip stoldyń terine qaraǵan boıy ańyryp turdy da qaldy. Ne derin, neden bastaryn bilmeı, tóbesinen jaı túskendeı bop qalǵan shopandy, bul áli az degendeı:

— Balyqbaı!

— Mynaý ózimizdiń Balyqbaı ma?

— Balyqbaıǵa sóz berdi.

— Balyqbaı sóz surap aldy.

— Al sóıle, Balyqbaı!

— Mynanyń jaǵy qarysyp qalǵan ba?

— Oı, sen bolsańshy, Balyqbaı!

Osyndaı qaý-qaý sózder onyń degbirin aldy ma, álde sóz beredi ǵoı dep oılamaı suraı salǵan Balyqbaıda aıtatyn daıyn eshteńe joq pa edi. Ol esi ketken adamsha terdegilerge qarap ańqıdy da qaldy. Jurt aqyryp, tyna qaldy da qaıta kóterildi.

— Balyqbaı aý, bolsańshy!

— Bizdiń de sóılegimiz kóp otyr. Aıtaryń bolsa aıt, nemese basqaǵa kezek ber, otyr ornyna.

— Jáke, Balyqbaı jáke, otyrsańshy! dep Muqajan onyń eteginen tartqylap otyr. Ony tyńdaıtyn Balyqbaı joq.

— Joldastar! dedi Balyqbaı. Daýsy tarǵyl tarǵyl bop, baryldap shyqty. Joldastar! Sóılegen, ıá aıtqan sheshenderdiń bári osy Aldabergenovty aıtady, qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı maqtaıdy. Al durys, maqtasyn. Al aıaq-qolyn jerge tıgizbeı-aq qoısyn. Durys aq, bolsyn. Al maqtasyn dedik. Maqtady. Al endi, nemene, osy kolhozda basqa adam joq pa eken? Nemene, men Aldabergenovti bilmeımin be, bilemin. Mynaý bir aıaǵymnyń joq ekenin qandaı bilsem, joldastar, Aldabergenov Nurmolda degen adamnyń bar ekenin de sondaı bilem. Men ony bilem.

— Bilseń ne deısiń, aıtatynyńdy aıtsańshy, Balyqbaı!

— Sózdi buzba! Aıtatynym osy, men ony bilemin. Bilgende, joldastar, ekeýmiz osy kolhozǵa birdeı múshe boldyq. Birge jer jyrttyq, birge sýshy boldyq. Ekeýmiz birdeı, joldastar, keshegi ótken soǵysqa bardyq. Ol aman-saý qaıtty. Ol artılerıa bopty. Men pehot boldym da, aıaǵymdy berip áreń qutyldym. Ekeýmiz taǵy da birge kolhoz boldyq.

— Sonymen, Balyqbaı jáke, ne aıtpaqsyz, otyrsańyzshy! — dep Muqajan onyń eteginen tartyp qaldy.

— Oı, sen bala, qoı deımin. Sózimdi bitireıin. Sóıtip, joldastar, qaıta kolhoz boldyq. Sóıtip júrgende, joldastar, meni qudaı atty. Sózge, tilge erdim.

Jurt osy jerge kelgende tyna qaldy. Zal tym-tyrys boldy. Ýlap-shýlap otyrǵan jurtshylyqtyń munysy qalaı degendeı, Balyqbaıdyń ózi de bir sát ań-tań bop, qalta qarap tura qaldy.

— Iá, sóıtip men sózge, ázázil sózine, tiline erdim. Maǵan aıtty, joldastar, aıaǵyńdy alǵan qudaı, sonyń esesi dep jalǵyz bala berin edi, Aldabergenov sony on bes kúnge qamatyp qoıdy dedi. Men nandym. Keıin surasam ol beker eken. Balanyń ózi aıtty. Balalyq istep, bir joldastarymen, joldastar, ol ózi iship qoıypty. Sonymen ne bastaryńdy aýyrta bereıin, joldastar, ázázil sózine erip dedim ǵoı, Aldabergenovtiń ústinen jazylǵan bir qulash aryzǵa men de qol qoıdym. Men qoıshymyn, men múgedekpin, men jasyrmaımyn, joldastar, men sóıtip, ishinde ne aıtylǵanyn bilmeımin, áıteýir bir uzyn, uzaq aryzdyń artyna myna qolymdy qoıdym. Munda ne bar dep edim, munda seniń balandy zańsyz qamaǵany jaıly bar, sen soǵan bola, sony rastap qol qoıasyń, basqa jaǵynda seniń jumysyn bolmasyn dedi. Men qol qoıdym, joldastar! Mine, búgin, joldastar, sender, joldastar, Aldabergenovti maqtap jatyrsyńdar. Ol durys, joldastar, bul jaqsy adam. Men sóıtip, joldastar, aryzǵa qoıǵan qolymdy qaıtyp aldym, joldastar!

— Durys, durys! Endi otyr, Balyqbaı! dedi qasyndaǵylar.

— Joq, áli bolǵanym joq. Men, joldastar, álgi Nıkolaıdyń Golovattyń aıtqan sózine túgel qosylam. Men de, joldastar, Nurmolda Aldabergenoviń densaýlyǵyna alyp qoıamyn!

Masańdaý bop otyrǵan bireýler qol soqty. Tor jaqtaǵylar miz qaqpaı otyryp qaldy.

Taǵy da biraz talapkerler sóıledi. Eń sońynda Nurmoldaǵa sóz berdi. Ol qysqa aıtty. Kelgen qonaqtarǵa, jaqsy lebiz aıtqan adamdarǵa raqmet aıtty. Eń sońynda ol ózin tym asyra maqtap jibergenin, ol da osy kolhozdyń kóp múshesiniń biri, kóp bolsa osyndaǵy ataqty adamdardyń biri ekenin aıtty.

— Meniń batyr baýyrym Baýyrjan Momyshuly bir jazǵanynda aıtypty: «Er istedi degenshe, el istedi deseńshi» depti. Sol aıtqandaı-aq, men istedi demeńder. Meniń ataq, abyroıym bári de eldiń, myna otyrǵan kóptiń arqasynda bolǵan, solardyń eńbegimen bolǵan nárse. Elime, eńbekker. halqyma rızamyn. Mynany halyq kolhozshylardyń amandyǵy, densaýlyǵy, tabysy men jeńisi úshin, solardyń bala-shaǵasynyń saýlyǵy úshin alaıyq!

Qonaqasy uzaqqa sozylǵan joq. Onyń ústine «toıdyń bolǵanynan boladysy qyz.yq» degendeı, bári de ótti de ketti. Qonaqtardyń kóbi túnde ketti. Aýyly alystar ertemen attandy. Aldabergenovtiń óz basy Nıkolaı Golovaskııden basqa eshkimdi de shyǵaryp salǵan joq.

III

Bular Shubardan kún kóterile, tańerteńgi shaıdan keıin shyqty. Taldyqorǵanǵa soqpaı, Kırov selosyn qaq jaryn ótti, Karl Marks atyndaǵy kolhozdyń qasyndaǵy taýdyń bókterine, kishkene ózennen ótetin kópirden asyp baryp toqtady. Osy jerde qoshtasatyn syńaıy bar. Ekeýi de óz mashınalarynan túsip bir-birine qarsy júrdi.

— Mine, Nıkolaı, ruqsat bolsa, osy jerden keıin qaıtaıyn. Jumys áli kóp. Qystyń qamy taǵy bar, Ózińde de solaı bolar. Aıtatyn sóz, aqyl qosatyn másele áli de bar. Oǵan bir ádeıilep bas qospasaq! — dep Aldabergenov kidirip qaldy.

— Biz ekeýmizdiń keńesetin jaǵdaıymyz bar. Myna kolhoz sharýasyn ońdaý úshin taǵy ne kerek. Sony sóz etsek dep edim. Oǵan bul joly sáti kelmes. Sen toı ústindegi sezimmen júrsiń, men bolsam toıǵa kelgen adammyn.

— Nıkolaı, toı degeniń bolmasa, toı aty demeseń, ózimniń kóńilim tolǵan joq. «Toıdyń bolǵanynan boladysy qyzyq» degen emes pe, naq sondaı bop, kádimgi jetim qyzdyń toıy sıaqty bop óte shyqty.

— Oı, Nureke, sen olaı deme! Toı óte jaqsy ótti.

Ózimiz osyndaı etip te ótkize almaımyz ba dep qorqamyn.

— Joq, ásheıin, kóńili qalmasyn dep aıtasyń. Shynyna kelgende nesin jaqsy deısiń. İshken jegen kimge de bolsa tabylady. Meniń oıym basqasha edi. Biraq onym bolmady.

— Senińshe qalaı bolý kerek edi?

— Oryndalmaǵan oıym saǵan kúlki bop kórinýi de kádik qoı.

— Kúdiktenseń aıtpaı-aq qoı. Biraq, toı jaman ótken joq.

— Nesin jaqsy deısiń?

— Toı kádimgi toı. Kolhozdyń tabysy, qol jetken jeńisi aıtyldy. Sharýalar kolhozynyń toıyn toılap kóńildendi, kárileri qaıta jasap, jastary qýanyshqa batty. Kolhozdyń atyna qanshama quttyqtaýlar tústi, syı-sıapat ákeldi. Al, seniń ózińe qandaı jaqsy sóz, ıgi tilekter aıtyldy. Tipti, sózge shydaı almaı anaý bir shopan ótirik aryzǵa qol qoıǵanyn aıtyp, oǵan qoıǵan qolyn qaıtyp alatyn boldy.

— Ol-ol ǵoı. Aryzdan kóz ashpaıtyn boldyq qoı. Meniń oıymsha kolhozdyń toıyn budan góri keńirek ótkizip, respýblıkanyń kóńil jeter jaqsy adamdaryn túgel shaqyrsam dep edim. Ony jergilikti ókimet, aýdan basshylary, ásirese, aýdandyq atqarý komıteti, Plotnık joldas qoldamady. Raıkomdegiler soǵan siltedi. Aqyrynda aýyzsha ruqsat aldym. Kolhoz kóleminde ǵana ótkiz dedi. Úlken oıym osylaısha quldyrap ketti. Tipti joǵary jaq qoldasa, kolhozdyń týyna da bir belgi qadaýǵa bolatyn edi.

— Oh, mynaý keıingi durys pikir eken. Jeke sharýanyń tabysy, enbektegi úlesine berilip jatqan nagrada kolhozdyń búkil kollektıvtik sharýashylyqtyń tabysy men jeńisine nege berilmeıdi. Bul qoldaýǵa turatyn pikir.

— Bári ótip ketti ǵoı. Munyń ústine álgi aıtqan aryz degender taǵy bir kedergi bolyp kóldeneń turyp aldy.

— Ondaı aryzdar meniń de sońymnan qalyp kórgen emes. Kim ekenin anyq bile almaı qoıdym. Bireýler naq bir meniń kóleńkem sıaqty qosarlasyp júredi de otyrady. Kileń ótirik nárselerdi tizbelep, jalǵandy shyndaı qyp joǵary jaqqa aıdaıdy da jatady. Komısıadan komısıa keledi.

— Ondaı kóleńke mende ǵana bar desem, sende de bar ma edi?

— Bar bolǵanda qandaı? Qansha elemeıin deseń de, júıkege tımeı qoımaıdy. Jumysqa zalalyn tıgizedi, ýaqytty alady.

— Kolhozdyń toıyna da osy kóleńkeler salqynyn túsirmeı qoımaıdy. Sál kóleńkelerdi jaqtaıtyn kóńildester tabyla ketse, múlde qıyn eken.

— Azaptyń úlkeni sonda. Kóleńkelerdiń de tiregi tabyla ketedi. Olar kolhoz ósken saıyn, ózińniń ataǵyń shyqqan saıyn yzalanyp, óshige túsedi.

— Durys aıtasyń, bizde de naq solaı. Taǵy aıtatyny bir-aq nárse. — Jep qoıdy, iship qoıdy, úı saldy.

— Mende de naq solaı. Kóleńke, kóleńke!

— Al, Nıkolaı, kóleńkelerdi joıý biz ekeýmizdiń qolymyzdan kelmes.

— Árıne, kelmeıdi. Kóleńkeniń aty kóleńke.

— Durys aıtasyń aıaǵyna, alǵa basqan qadamyna shyrmaýyqtaı oralyp, jatyp alatyny jaman. Biraq, elemeı jumysty júrgize bergen jón. Men ózim oılap-oılap endi soǵan bastym. Kózge túsip, tabysyń artqan saıyn tabalaýshy tabylady eken. — Aldabergenov oılanyp, jaı bir muńmen aıtty. — Máselen myna kolhozǵa qarashy! Bul kolhoz jóninde eshbir aryz da, daý da, talas ta joq,Al shynyna kelgende áńgime, aryz osyndaı kolhoz týraly bolsa durys. Nege bul kolhoz artta qalǵan. Sharýashylyǵy nege tómen? Sebebi ne? Nege bul kolhoz kórshileri sıaqty bolmaıdy. Báriniń jaılaıtyn jeri bir báriniń sýy bir, jaılaýy, qystaýy bir. Sóıte turyp, bul kolhozdyń sharýashylyǵy nege tómen? Mine, bizde sóz bolatyn másele joq pa eken?

Aldabergenov bul sózdi aıtqanda jańa ǵana qasynan ótken, qazirde «áýdem» jerde jatqan Karl Marks atyndaǵy kolhozǵa qarap turyp aıtty. Nıkolaı Golovaskıı de álgi aýylǵa qarady.

Bul ekeýiniń kóz aldynda, respýblıkadaǵy ataqty eki kolhozdyń predsedatelderiniń kóz aldynda sonaý bir soǵys aldyndaǵydaı, jańa-jańa esin jıyp, el sanyna qosylýǵa endi ǵana bet alǵan tym jupyny aýyldyń sıqy jatty. Balshyqtan salynǵan, jataǵan, shatyry joq, alasa úıler yǵy-jyǵy bop, beıbereket salynǵan. Aýylda ne bir ondy klýb ta joq eken. Basqa aýyldarda eń bolmasa alystan ense kórsetip, men mundalap mektep úıi turýshy edi. Myna kolhozda eń bolmasa jańa salynǵan mektep úıi de joq, eken. Aýyldyń shetinde sıyr qora sıaqty uzynsha bir alasa aq úı tur, mektep bolsa sol shyǵar. Jol ústindegi jupyny aýyldyń sıqyn olaı-bulaı ótkender ábden kórsin degendeı, eń bolmasa kóshesine aǵash ta otyrǵyzbaǵan. Bul aýyldyń sharýasy qandaı dep tanyspaı-aq, úılerdiń sıqy aq kórsetip tur.

— Osy kolhozda ǵoı, talaı-talaı bastyq, bolǵan shyǵar aý? — dedi Nıkolaı.

— Bolǵanda qandaı, tipti, bir kezde basshy qyzmette, oblysta jaýapty qyzmet istegen, oqyǵan, bilgir azamattar da buǵan bastyq bop kórdi.

— Men biletinderi bar ma?

— Bilgende qandaı, saǵan, seniń kolhozyna ókil bop barǵandary tabylady. Bári ótti ǵoı. Sen ony aıtasyń, sonaý jyldary, eń alǵashqy kolhoz uıymdasa bastaǵanda bul jerde aýdan ortalyǵy bolǵan. Muny Muqyry selosy dep ataıdy.

— Aýdan ortalyǵy bolǵan deısiń be?

— Bolǵan. Sondaǵy qalpynan nasharlamasa, eshteńe qosqan joq. Qaıta keıbir úıleri qulap qaldy.

— Óziniń jeri mol eken, tegis eken. Jónin tapsa, dý kóterilgisi kóp turǵan aýyl.

— Óte durys aıtasyń jeri bizdiń Shubardyń jerinen jaqsy bolmasa, jaman emes. Tek durys basshylyq jasaı bilý qajet. Sonda ǵana kókteıdi bul aýyl.

— Babyn bilse Jetisý jerinde kóktemeıtin, ónim bermeıtin jer joq.

— Óte durys sóz. Jetisý maldyń maıly quıqasy sıaqty qunarly jer. Tek eńbek sińirý qajet. «Jylamaǵan balaǵa anasy emshek bermeıdi» degen óte ras sóz.

— Nurmolda, sen ony qoı. Jetisýdyń jerin men de jaqsy bilem. Óziń aıttyń bul kolhozdyń jeri Shubardan jaqsy bolmasa, jaman emes dediń. Al sondaı eken, eger seni osy kolhozǵa jiberse, ne eter ediń?

Nıkolaı Nurmoldaǵa kózin qysyp, qýlanyp, syǵyraıa qarady.

— Al, sony surap turǵan myna seni jiberse ne ister ediń?

— Joq, sen qarsy suraýdy qoı. Jaýap ber.

— Ne isterimdi ózim biler edim.

— Ne isterimdi men de ózim biler edim.

— Demek ekeýmiz de osy kolhozda jumys isteýge kelistik! Al endi saý bol! dep Nurmolda Nıkolaıǵa qolyn kúle sozdy.

Nıkolaı Golovaskıı Saryózekke qaraı tartqan qasqa jolǵa tústi de, Nurmolda aýylyna qaıtty.

Jolaı ol kóshesimen ótti. Álginde aıtylǵan osy selo jónindegi áńgimeniń áserimen aýyl kóshelerine taǵy bir zer salyp ótti. Osynda bastyq bolǵan ózi biletin azamattardyń bárin birtindep kóz aldyna keltirdi. Bári de ózinshe jaqsy jigitter, bilgir adamdar. Nege býlaı eken dep oılady. Qalaısha olar el basqarǵanyna, eńbek kún alyp tamaq asyraǵanyna máz bop júre berdi eken? Nege olar naq bir bes-alty aıǵa kóp bolsa bir jylǵa kelgen qonaq sıaqty júredi eken?

Osyndaı bir ótkinshi oımen aýyl kóshesinen zyr etip óte shyqty. Kóksýdyń kópirinen ótkende onyń, oıy da seıilip bitken edi.

Toı Nurmoldanyń kóńilindeı bolmasa da bir mindetten qutylǵandaı bir sát arqasy keńip qaldy da, artynsha áldenesin umytqandaı nemese joǵaltyp alǵandaı, kóńil shirkin qulazyp sala berdi. Ne jetpedi, ne kem? Buǵan ózi de jaýap taba almady. Artynsha kolhozdyń partıa uıymynyń sekretary Kóbendi kezdestirgenine qýanyp qaldy da:

— Al Kóben, hal-jaıyń qalaı, toıymyz qalaı etti, senińshe?

— Kóńilge bolmasa jaman bolǵan joq qoı deımin. Biraq aýdan basshylary naq bir kelisip qoıǵandaı kelmegeni nesi?

— Shaqyrýyn shaqyrdyq. Aldynan tutas óttik. Kelmese, endi qaıtemiz? Ólemiz be, álde aıaǵyna jyǵylamyz ba? Nazarov joldas ruqsatyn bergen. Maǵan sol jetedi.

Kóben úndegen joq. Ekeýi qatar júrip, jaılap basyp, kolhoz basqarmasynyń keńsesine kelip endi.

Aldabergenov týraly jazbaq bop júrgen tilshi bul merekede bolmady. Shynyna kelgende kolhozdyń erteńgi kúni týraly úlken áńgime osynda bolyp edi. Ol toı kezinde tapsyrmamen Erkin aýylyna ketken bolatyn.

JETİNSHİ TARAÝ

I

Tekserý uzaqqa sozylyp, kóktem shyǵa áreń bitti. Aryzda aıtylǵandardyń kóbi-aq ótirik bop shyqty. Aldabergenovtiń oıynsha másele osymen bitken sıaqty edi. Biraq olaı bolmady. Sonaý bir kezde Jóndibaıdyń basyna kelgen pále óz basyna kelerin ol oılady deısiń be? Oılaǵanda da naq osylaısha bolady da degen joq. Biraq naq solaı bop shyqty. Eski aryz tekserilip, qorytyndysy shyqqan boıda aryzdar qaıta jaýdy. «Oıbaı, nesin aıtasyń, biz tekserýdiń qorytyndysyna rıza emespiz, buǵan Aldabergenovtiń ózin aralastyrǵan kórinedi», dese, endi bireýleri «Tekserýshiler Aldabergenovti jaqtaǵan, bedeline bas ıgen», — dep soqty. Al endi bireýleri «Aldabergenov komısıa múshelerin joǵary jaqtaǵy tanystary, joldastarynyń atymen qorqytqan» deıdi. Keıbir uıatsyzdar «O, nesin aıtasyń, Aldabergenov komısıa múshelerine para beripti. Sóıtip báriniń aýzyna qum quıyp tastaǵan eken» depti.

Býlardyń qaıta tutana bastaǵan otyna maı quıyp, olardy keıde kórine qoldap, keıde jasyryn qoldap Plotnık júrdi. Myna aryzdy tekserýge joǵarydan bedeldi komısıa surady. Endi, osy joly birdeńe jasap qalmasa Aldabergenov onyń ýysynan shyǵyp ketetindeı kórindi. Túsken aryzdardy mashınkaǵa basyp, áldeneshe dana etip kóbeıtti de, tıisti de, tıisti emes te, áıteýir qol jeter jerdiń bárine jiberip jatty. Kórse de kórmegen bop Nazarov otyra berdi.

Ol óziniń oılaǵan úlken qupıasyn iske asyrý úshin aldymen kishkeneden bastaýdy jobalady. Ótken kúzde bolǵan toı jaıyn sóz qylyp, Aldabergenov ol merekeni aýdandyq komıtettiń ruqsatynsyz, eshbir qaýlysyz, óz betimen jasady. Sóıtip ózin aýdandyq komıtetten joǵary qoıdy, partıalyq tártipti buzdy. Sóıtip ol óziniń dandaısyǵanyn, betimen ketkendigin kórsetti. Ol ǵana emes, Aldabergenovtiń bul merekesi, óz betimen jasaǵan toıy kolhozǵa pálenbaı myń som shyǵyn keltirdi. Sóıtip ol qoǵam tabysyn shashty degen kiná taqty.

Plotnık aýdandyq komıtettiń búro múshesi retinde búroǵa másele qoıdy.

Búroǵa Aldabergenov shaqyryldy. Biraq, ol máseleniń nede ekenin bilmeı keldi. Al osydan sál burynyraq, búro bastalmastan buryn Plotnık Nazarovqa kirdi. Óıtkeni sonaý kezde Nazarovtyń Aldabergenovke aýyzsha ruqsat bergeni bar. Sol kúni, ruqsat bergen kúni Nazarov Plotnıkke ádeıi kirip, bylaı degeni bar:

— Aldabergenov senen ruqsat ala almaı, qaýly shyǵarýǵa qoldaý taba almaı, maǵan kirdi. Ózi tym ashýly eken. Men ne de bolsa, naq osy jerde kózge túspeıin dep, aýyzsha ruqsat berip jiberdim. Ar jaǵyn ózin kóre jatarsyń. Kóp bolsa, men tanarmyn nemese esimde joq deı salarmyn degeni bar.

Plotnık Nazarovqa sondaǵy aıtqanyn esine salý úshin ádeıi kirdi.

— Aıtqanym esimde. Men áńgimeniń ańdysyn andyp, artynan, keıinirek sóıleıin. Bárin óziń aıta ber! — dedi Nazarov.

Búro bastaldy. Plotnık sózdi birden aldy da, bastyrmalata jóneldi.

— Kolhozda eshbir qaýly-qararsyz ulan-asyr, úlken toı jasalǵan. Kolhozdyń kolhozshylardyń mańdaı terimen tabylǵan asa kóp aqshanyń bosqa shashylǵany bylaı tursyn, nemene, Aldabergenov joldas úshin Sovet úkimetiniń zańy, partıanyń qaýly-qarary júrmeı me? Joq, joldastar, bul bas buzarlyq, bul betimen ketkendik. Bul partıany, úkimetti elemeýshilik. Bul aýdandyq komıtetke baǵynbaýshylyq. Biz mundaı betimen ketken, dandaısyǵan adamdardy myqtap tártipke salýǵa tıispiz. Kerek bolsa, joldastar, Aldabergenov joldasty myqtap turyp jazalaýǵa, myqtap jazalaýǵa barlyq ataqtan, nagradtardan jurdaı etýge, sóıtip, jazalaýǵa tıispiz.

Aldabergenov Nazarovqa jaltaq-jaltaq qarap qoıady. Ol Nurmoldaǵa qaramaǵan, ony kórmegen bop, miz qaqpaı otyr.

— Menińshe, joldastar! — dedi Plotnık sózin aıaqtaı kelip, Aldabergenov joldasty jergilikti partıa, sovet organdaryn elemegeni, onymen kelispegeni, onyń qaýly-qararyn moıyndamaǵany úshin jáne onysymen turmaı kolhozdyń múlkin, koǵamnyń, kóptiń tabysyna sýyq qolyn suǵyp, ony tógip-shashyp, dálirek aıtsam, talan-tarajǵa salyp, ruqsatsyz toı jasaǵany úshin, óte qatań jaza berilsin. Meniń usynysym, partıadan shyǵarylsyn, isi sotqa tapsyrylsyn.

Nurmolda Nazarovqa qarady. Ol úndemedi. Ol shydaı almaı ketti.

— Joldas Plotnık, meniń bar kinám kolhoz toıyn jasaý jaıly ǵana bolsa, men oǵan mynaý otyrǵan Nazarov joldastyń ruqsatyn alǵanmyn.

— Ol ruqsatyn qaıda? — dedi Plotnık.

— Aýyzsha alǵanmyn ruqsatty.

— Páli, ondaı nársege aýyzsha ruqsat bola ma eken? Qaýly kerek, qaýly, Aldabergenov joldas!

Ol kózin edireıtip, alaqanyn jaıyp, otyrǵandarǵa, jan-jaǵyna alma-kezek qarap qoıdy. Aldabergenov sóıleıin dep edi, sóıletpedi.

— Sen sońynan túsinik beresiń, toqtaı tur!

— Al, maǵan sóz bermeseńizder, myna Nazarov joldas aıtsyn. Men odan jeke otyrǵanda sentábrdiń on besi kúni ruqsat alǵanmyn.

Nazarov báribir melshıip til qatpady.

— Taǵy kim sóıleıdi?

— Maǵan berińizshi! — dedi ádemi kelgen úrpek bas sary jigit.

Bul aýdandyq komsomol komıtetiniń birinshi sekretary Chernyh joldas edi.

Chernyh óte bir súıkimdi, naqyshty mýzykaly, qońyraýdaı syldyraǵan daýsy bar, sóz biletin, máseleni túsine biletin, ózi barynsha ádil, oılaǵanyn taısalmaı týra aıtatyn jigit edi. Onyń boıynda bizdiń aldyńǵy qatarly jastarymyzǵa tán alǵyrlyq, ádildikpen qatar, baıqaǵyshtyq, máselege tereń mán bere bilýshilik bar edi. Onyń bul qasıetin, syrlas, pikirles bolmaǵan soń, árıne Aldabergenov bile de bermeıtin. Óıtkeni ol kolhozǵa kele qalsa, óziniń komsomoldarymen bolyp, jınalysyn, áńgimesin ótkizip qana qaıtatyn. Kerek dese, ol Aldabergenovtiń ne úıinen, ne onymen bir jerde dastarqandas, dámdes-tuzdas bolǵan da adam emes. Sodan da bolar, Chernyh sóz alǵan kezde «mynaý qaıter eken?» dep qaldy ishinen Nurmolda.

Chernyh sózdi týra toıdyń ózinen bastady.

— Men óz basym toıda boldym. Toı jasaýǵa, kolhozdyń otyz jyldyǵyn ótkizýge resmı qaýly alynǵanyn, nemese alynbaǵanyn óz basym bilmeı bardym. Biraq barǵanyma ókingenim joq. Toı, kolhoz toıy úlken bolǵan joq. Óte jupyny bop ótti. Biraq bizge qatty unady. Onda kolhozdyń otyz jyl ishindegi tabysy kórsetildi, qorytyndy jasaldy. Biz qazir jeke jastardyń, aldyńǵy qatarly ozyq jastardyń úılený toıyn jasaýdy, komsomoldyq toı jasaýdy saltqa engizdik. Ondaı bolsa, eń ozyq, ataqty kollektıvtiń, bútin kolhozdyń nemese, sovhozdyń tabysyn, osý jolyn, qol jetken mádenı-ekonomıkalyq jelisin kórsetetin toılar jasaýdan nege qashamyz? Árıne, men sol toıǵa qansha aqsha ketkenin bilmeımin. Bilgim de kelmeıdi. Óıtkeni ol halyqtyń ózi tapqan, bólinbes qorǵa túsken, mádenı qordan bólingen aqsha bolsa kerek. Aqshanyń aty aqsha, adamnyń aty adam. Sol kúni máselen, halyq qandan kóńildi boldy! Bári de kádimgi merekedegi kıinip, serýen saldy, qyzyq tamasha kórdi. Aqshanyń aty aqsha. Ol eldiń, halyqtyń ıgiligine kerek. Ol aqshany jasap jatqan sol halyqtyń ózi.

— Joldas Chernyh, komsomol joldas, jalpy sózdiń keregi ne, myna qaralyp otyrǵan máselege baılanysty naqtyly pikirińdi aıt, fılosofıanyń keregi ne bul jerde! — dep Plotnık qyzara ketti.

Biraq, Chernyh sózinen jańylǵan joq.

— Bizdiń ómirimizde fılosofıasyz, saıasatsyz, bos jatqan, qýys qalǵan eshteńe joq. Biz ár nársege aq, fılosofıalyq, markstik lenındik fılosofıanyń turǵysynan qaraýǵa tıispiz. Máselen, toıǵa ketken on shaqty myń som aqsha qalaı, al halyqtyń, sol aqshany ózi endirip otyrǵan adamdardyń bir kúndik qýanyshy, maqtanyshy, bizdiń kolhozymyz respýblıkada birinshi bop, óziniń otyz jyldyq merekesin ótkizgen kolhoz, bizdiń eńbegimiz janǵan, tabysymyz tanylǵan kolhozbyz degen moraldik maqtanysh sezimniń kúshi qandaı? Mine, osy jaǵynan kelgende, resmı ruqsat almaǵany demeseńizder, Aldabergenov joldastyń álgi Plotnık joldas aıtqandaı aýyr jaza alatyn .kinási joq. Men ol pikirdi qoldamaımyn. Toı táýir ótti. Kári-jasqa birdeı jaqsy áser qaldyrdy. Sol toıda sóılegen qonaqtardyń sózi halyqqa úlken maqtanysh sezimin quıdy. Jastar kóńil kóterip ,án salyp, bı bılep, kórkem óner úıirmesiniń konsertin berdi. Oǵan halyq taǵy rıza bop tarady. Demek, toı men toıdyń aıyrmasy bolatyn shyǵar. Bul toıdyń halyqtyq máni bar, óziniń belgili mánin tanytqan toı dep qaraǵan durys bolady.

Chernyhtyń sózin Plotnık jaqtyrmaı qaldy.

— Komsomoldar óstip, bura tartyp, saıasat soǵady, — dedi ol. — Balalar ǵoı, bular.

— Siz saıasat aıtpaǵanda ne aıtyp otyrsyz? Álgi sózińiz, adal adamǵa taqqan kináńiz saıasattan tys bolsa, talqyǵa sap nemiz bar! — dep Chernyh ony qaǵyp tastady.

Plotnık jym boldy. Biraq, óziniń qatty soǵylǵanyn bildirmeýge kúsh saldy, teris aınalyp, kópke, ásirese, Aldabergenovke qyryp otyrdy.

Bir-eki adamnan soń sózdi Nazarov aldy. Ol kópke qaramaı jerge qarap, aıaǵynyń basyna qarap sóıledi. «Meniń aýyzsha bergen ruqsatym bar edi» dep aıtpady. Sóziniń bárin eki ushty etip, birese, Plotnık durys aıtty dep, birese, Chernyhtyń aıtqany da durys dep, bul toqtata berdi.

— Bizdiń respýblıkamyzda Aldabergenov joldas basqaryp otyrǵan kolhoz sıaqty, sonyń tabysyndaı tabysy bar, júzdegen kolhoz bar. Olar da ozyq sharýashylyqtar. Olardyń uıymdasqanyna alpysynshy jyldary otyz jyl toldy. Biraq, áli toı jasaǵan birde-birin estigen joqpyz. Al Aldabergenov joldasqa eldiń aldyna túsip, osynsha qarjy shashýǵa kim ruqsat berdi?

— Sen ruqsat berdiń, joldas Nazarov, ony aıtý kerek, moıyndaý kerek! Nemese, Aldabergenovti jazalatý úshin ádeıi ruqsat berdiń be? Ondaı bolsa ol jaǵyn da ashyp aıt!

Aldabergenov shydaı almaı ketti. Daýsy oqys shyqty.

— Esimde qalmapty. Ruqsat bergenim joq-aý, shamasy! Qaýly bolmaǵan soń, bári beker. Menińshe, Aldabergenov tıisti jazasyn alýǵa tıis. Plotnık joldas aıtqan pikirlerdiń shyndyǵy mol! — dep bitirdi ol.

— Usynys, naqty usynysty aıtyńyz!

— Menińshe, qatań sógis berilsin!

Daýysqa saldy. Sóıtip Aldabergenov Nazarov aıtqan qatań sógisti arqalap shyǵa keldi. Sonaý bir alǵashqy jyldy, soǵystan keıingi, eń alǵash bastyq bop saılanǵan kezdegi jaǵdaılardy eske almaǵanda, Aldabergenovtiń qatty sógis alýy osy edi. Kópten beri berilmegen jaza. Sodan da bolar, ol búrodan júni jyǵylyp, del-sal bop shyqty. Sóıtip, bul oqıǵadan soń tilshi Dosovtyń jazǵan ocherki de esh jerde basylmaı qaldy. Onyń del-saldyǵy buǵan selsoqtyq ákeldi. Bári bolmasa da, kóbi, istiń kóbi-aq teris aınalyp ketti.

Osy bir del-saldyq onyń ıyǵyna minip aldy. Keıingi kezde onyń eńsesi bir kóterilmeı-aq qoıdy. Oıy onǵa bólindi. Keıde saly sýǵa ketken adamdaı uzaq aqyryp, jumysqa zaýqy soqpaı otyryp alatyn boldy. Bir sát kóz aldyna óziniń ferma meńgerýshisi Jóndibaıdy ákeldi. Jóndibaı adal, aqkóńil, barynsha kóńildi jigit edi. Ol ótirik jazylǵan úsh aryzdan soń múlde ózgerip ketti. Araq ishetin boldy. Bári de júrdim, bardym, selsoq at ústi bop ketti. Jumysqa jany ashymaıdy.

Jóndibaıdy oılaǵan kezde «apyr-aı», jalǵan aryz, jalaqor qylyq adamdy buzady eken-aý. «Taýdy tasty jel buzady, adamzatty sóz buzady» degen halyq qandaı danyshpan deseńshi. Halyq degen tereń, tuńǵıyq, jatqan aqyl. Biraq, sóz buzady eken dep buzyla berýge bolmaıdy. Ol ómirlik tájirıbesi az, óziniń oıynda, maqsatynda belgili turaqtylyǵy joq álsizdiń qylyǵy. Qandaı qıyndyqqa ushyrap, mańdaıyn tasqa soqqanmen adam óziniń oıǵa alǵan úlken maqsatynan qaıtpaýǵa tıis. Adamnyń adamdy qasıetiniń ózi sonda. Ol kezdesken tasqa súrindim eken dep, orta joldan qaıtyp ketpeýge tıis.

Ózin osylaısha bekite túskenmen, kóńilge daq alǵan, daq túsirgen jaılar aınalsoqtap, bastan shyqpaı qoıdy. Ol kóp oılap, kóp tolǵandy. Óz boıynan da min izdedi. «Múmkin, — dep oılady ol, — múmkin men úlken-úlken qateler istegen bolarmyn. Múmkin men asqan shyǵarmyn. Dárejeń qansha eskenmen belgili kenereden aspa, tógilme, jan-jaǵyńa qara, táýbeńnen jańylma dep ózime ózim aıtatynym qaıda? Múmkin sol táýbemnen janylǵanymdy ózim de sezbeı qalǵan bolarmyn. «Asqanǵa tosqan» degen taǵy da halyq sózi. Sol tosqan osy bolar. Al, asqanda men ne istedim? Al ne istedim? Kolhozdyń múlkin, aqshasyn, astyǵyn, etin jedim be? Joq. Basqalarǵa berdim be? Joq. Dalaǵa tastadym ba, joǵalttym ba, shashtym ba? Joq. Toı jasadyń deıdi. Ol jalǵyz meniń ǵana toıym, meniń ǵana qyzyǵym, meniń ǵana maqtanyshym ba eken? Sonaý bir kúni búroda sóılegen jas jigit, komsomoldyń sekretary Volodá Chernyh óte durys aıtty. emes pe! Ol aıtty, mundaı toıǵa, kóptiń qýanyshy dep qaraý kerek te, saıası mańyzy bar nárse dep túsingen jón, dedi aý ol. Óte oryndy, ádil sóz. Al osy jumys, álgi toı basqalar úshin nege saıası mańyzy bar, kerekti nárse bop kórinbeıdi. Bul da taq bolatyn nárse! Máseleniń mańyzdy, mańyzsyz bolýy jeke adamdardyń, Plotnık sıaqty daý izdegish, kekshil adamdardyń qandaı kózqarasta bolýyna baılanysty ma? Bulaı bolýy múmkin emes! Buǵan da bir zaýal bolar. Tekserer, durys emes dep kórseter! Jeke bir adamǵa ókpelep qoǵamdyq isti, kóptiń jumysyn aıaq asty isteýge bolmaıdy!» — dep ózin-ózi ishteı demep, ózine-ózi kúsh beretin.

Bári de ýaqytsha eken. Ádepkidegi ishti ashytqan ýyt birtindep qaıta bastady. Biraq, osyny qaıta ýshyqtyryp jibergen bir jaı boldy.

Bir kúni kolhozǵa aýdandyq komıtettiń ekinshi hatshysy Nazarov keldi. Ol keńsege jaırańdap, kóńildi kirdi, Aldabergenov kúlmedi, túksıe qaldy.

— Al, Nurmolda Aldabergenovıch, qal qalaı, jaǵdaı jaqsy ma? Qyzylshany qashan qazyp bolasyńdar? Jospar oryndala ma? — dep bárin qosa qabat, ústemelep suraı bastady.

— Hal jaman emes. Qyzylsha bolady! — dedi ol qysqa ǵana.

— Qashan bolady?

— Aıtylǵan kezinde.

Nege ekenin ózi de baıqamady, Nazarov suraý bergen saıyn Aldabergenov shıryǵa tústi.

— Aıtylǵan kezi qashan edi, joldas Aldabergenov, meniń esimde joq? — dedi ol.

— Ol úshin aýdandyq komıtettiń búrosynda alynǵan qaýlyny jóndep oqý qajet, ekinshiden aıtylǵan sózdi, ýádeni eske ustaı bilý qajet. Men qyzylshany qashan, qansha oryndaıtynymdy aıtqanmyn.

— Nurmolda Aldabergenovıch, ózińiz ashýlysyz ba deımin. Maǵan nege ashýlanasyz? — dep qaldy Nazarov.

— Men sizge ashýlana almaımyn. Biraq, sózinde turmaıtyn adamdardy óte jek kórem.

— Meniń sózimde turmaǵan jerim bar ma?

— Qalaısha esińizden shyǵa beredi bári?

— Káne, sózimde turmaǵan jerimdi esime túsirshi! Al, túsire almasańyz, onda maǵan qoıyp otyrǵan kináńizdiń bári beker. Men faktisiz, dálelsiz sózdi óte unatpaımyn.

— Umytshaq adamdy men de unatpaımyn.

— Men umytshaq bolsam, saǵan ne istegenimdi esime túsirshi!

Máseleniń ne týraly ekenin bile turyp, Nazarov qarsy suraqty ádeıi berdi. Ondaǵy oıy Aldabergenovtiń ózine qandaı kiná qoıatynyn óz aýzynan estimek te jáne oǵan qaıtarar daıyn jaýaby da bolatyn.

— Kolhozdyń otyz jyldyq merekesin ótkizýge óziń aýyzsha ruqsat berdiń be?

— Berdim.

— Berseń, búroda nege tandyń?

— Tanǵanym joq. Esimde joq dedim. Onym ras, joldas Aldabergenov. Maǵan da jan kerek. Meniń de bala-shaǵam bar. Saǵan ruqsatty bir ber. Sende birge jaza al! Sondaı-aq, maǵan jan kerek emes pe? Seniń bul kináń múlde negizsiz.

— Ol sondaı-aq, bas ketetindeı másele me edi?

— A, senińshe, qalaı dep oılap ediń?

— Menińshe ol qylmys emes, onda, toıda turǵan eshteńe de joq.

— Eshteńe joq, bolsa, búrodan nege qatty sógis aldyńyz?

— Ol Plotnıktiń maǵan oılap tapqan jazasy.

— Plotnık bireý, búro kóp. Olaı deseńiz qate bolady.

— Menińshe qate de joq, búlingen eshteńe de joq.

— Joq qate. Búronyń qaýlysyn moıyndaý qajet! Bul bir deńiz, ekinshiden, jaqsylyqty bilý qajet.

— Maǵan sen qandaı jaqsylyq istep ediń? dep Nurmolda shap ete qaldy.

— Bilmeısiń be, esine túsireıin be?

— Al túsirshi, káni?

— Basqany bylaı qoıǵanda, osy keıingi kezde saǵan eki birdeı jaqsylyq istedim. Birinshiden, óz basymdy qaýipke baılap, búkil búro«yń qarsy bop otyrǵan máselesine, kolhozdyń toıyn jasaýǵa ruqsat berdim. Ekinshiden, sol toı úshin jazalanyp, eń aýyr jaza alaıyn dep otyrǵan jerińnen saqtap qaldym.

— Sen bolmaǵanda meni qaıter edi? Sol Plotnık joldas aıtqandaı bolatyn ba edi?

— Bolatyn edi. Búronyń qaýlysy da naq solaı jazylyp qoıǵan bolatyn. Men seni sý túbine ketip bara jatqanda jaǵańnan ustap, tuńǵıyqtan shyǵaryp aldym.

Aldabergenov ań-tań bop, osyǵan nanyp ta qaldy. Biraq, artynsha, esin jıǵandaı bop:

— Meniń eń jek kóretin adamym ózin tym aqyldy bilgish sanaıtyn, basqany, ózinen ózgeni aqymaq, ańqaý sanaıtyn adam.

— Al meniń jek kóretin adamym, jaqsylyqty jamandyqtan, dosty qastan ajyrata almaıtyn adam.

— Men seniń dostyǵyńdy kóre almadym.

— Budan bylaı kórsetemin.

— Neni kórsetesiń?

— Dos deseń dostyǵymdy, qas deseń qastyǵymdy kórsetem.

— Buryn sen tyrnaǵyńdy kórsetpeı keldiń, endi kóp bolsa ashyqtan-ashyq ketersiń.

— Saǵan etken adaldyǵym, dostyǵym bosqa ketken eken, endi basqasha bolady.

— Qolyńnan kelgenińdi aıama! — dep qaldy Aldabergenov.

Bul onyń óz adaldyǵyna. sengen eń ashýly, eń qatty sózi edi. Sol sóz aıtyldy. Nazarov qyzylsha jaıyn surap jatqan joq, esikti silke ashyp, syrtqa shyǵyp ketti. Aldabergenov keńsede otyryp qaldy. Jańa ǵana shálkes kóp, tiresken sózderdi esine qaıta aldy. Degenmen, ol muny ásheıin kóp keristiń, umytylyp ketetin jaıdyń biri dep oılaǵan joq.

II

Uzaqqa sozylǵan tekserý bitti. Aldabergenovtiń oıynsha aryzda kórsetilgen jaılardyń birde-biri dáleldengen joq. Shyny da solaı edi. Biraq, komısıa kóptegen qosymsha faktiler taýyp, sony rastapty. Endigi áńgime sol jaılar bolsa kerek. Tipti, jeke adamdardy, kolhozshylardy shaqyryp ap, Aldabergenov jóninde minezdemeler suraǵan. Kóptegen kolhozshy ózderiniń jıyrma jylǵa taqaý basshysy bolǵan adam jóninde eshbir jaman sóz aıta almady. Álgi komısıanyń bedeldi bir múshesiniń osy aýylǵa asa kóp kelgen jáne Aldabergenov jaıly jazbaq bop, kópten beri materıal jınap júrgen tilshi Dosovpen áńgimeleskeni bar. Biraq, Dosovtan qansha syr tartqanymen shı shyǵara almady. Ol Aldabergenovti kópten, sonaý bir kolhozdy nashar kezinde qabyldap alǵan kezden, soǵystan keıingi alǵashqy saılaýdy eski at qoradan ótkizgen kezden biletinin aıtty.

— Meniń baıqaýymsha Aldabergenov barynsha adal, — dedi ol sóziniń sońynda. — Adal, aqkóńil. Eshkimge qıanaty joq. Ol qoǵam múlkin shashpaıdy da, jemeıdi de. Onyń óz tabysy ózine jetip artylady. Óziniń kolhozdan, úkimetten alatyn aqshasy jetpeıtindeı onda úlken semá joq. Áıeli Aqjarqyn, qyzy Kúlánda, balasy Tólegen. Ózi tórtinshi adam. Al osy semány asyraýǵa Aldabergenovtiń óz tabysy moldyq etpese, azdyq etpeıdi. Al sizdiń, erekshe mán berip otyrǵanyńyz úı aý deımin: Meni tyńdaǵyńyz kelse, ony da aıtyp bereıin. Qalaı deseńiz de Aldabergenov keshe ǵana kóship júrgen elde týǵan adam. Ol jas kezinde, tipti myna otyzynshy jylǵa deıin irgetasy bar, edeni bar, birneshe bólmeli úı túgil, bir bólmeli úıde de turyp kergen joq. Ol kıiz úıde turdy. Ol kóship júrdi: Ol ǵana emes, onyń osy kúni basqaryp otyrǵan kolhozynyń kóptegen múshesi mynaý Malaısary men Sarybulaq boıynda kóship-qonyp júrgender. Al keshegi kóshpeli eldiń búgingi basshysy úlken ádemi úıge, eki qabat úıge qyzyqsa bolar, qylmys bolar nesi bar? Bul bir deńiz. Al ekinshiden keshegi qoıshy, baıdyń jalshysy jaqsy, ádemi úıde tursa ol bizdiń zamanymyzdyń artyqshylyǵyn, ereksheligin kórsetpeı me, bizdiń búgingi jeńisimizdi baıandap jatpaı ma?

— Baıqap otyrmyn, tilshi joldastarmen sóılesý, olardy óziń oılaǵan nársege kóndirý qıyn-aq.

— Qıyn emes. Tilshi de adam, logıkasy bar, durys pikir bolsa olar da qýlaı ketedi. Siz meni bólmeı aıaǵyna deıin tyńdańyz. Ol úıde turǵan eshteńe joq. Ol úıde búgin Aldabergenov tursa, erteń balalar baqshasy bolady, kolhozdyń mýzeıi bolady. Mektep-ınternatqa jataqhana bolady. Daıyn úı artyq emes, ol da múlik bop qalady. Ol úıdiń qalqaıyp turǵanynan kolhoz da, kolhozshylar da eshbir zıan shekpeıdi. Qaıta aýyldyń ortasynda osyndaı bir úıdiń turǵany ónege, úlgi bolady. Qarańdar, keshegi kóshpeli eldiń balalary qandaı úıde turady dep maqtanatyn bolady.

Dosovpen sóılesip ol eshteńe taba almady. Basqalarmen áńgime de osy tárizdi bop bitti bilem.

Sonymen endi basylǵan shyǵar, aıaǵy sıyr quıymshaqtap osymen bitetin shyǵar dep júrgende Aldabergenovti búroǵa shaqyrdy da, máseleni talqyǵa saldy. Oǵan mynadaı kiná taǵyldy. Kolhozdyń otarlarynda burynǵy aıtqandaı qoı kem emes, qaıta artyq eken. Etke ótkizilýge tıisti, biraq áli ótkizip úlgermegen bes júz qoıdyń artyq, bop shyqqany ras. Ekinshiden, úı saldyń úlken, eki qabat úıdiń saǵan keregi ne edi degendi qosty. Úshinshiden, mas boldy degen syltaýmen bireýlerdi zańsyz qamatqansyń.

Aldabergenov ornynan alyndy, taǵy bir qatań sógis berildi. Bul oǵan alǵashqydan beter qatty soqqy boldy. Ol kóp jyl ystyq sýyǵyna birdeı kúıgen týǵan aýyldyń adamdarynyń betine týra qaraı almaı qaldy. Nege? Jedi me, ishti me, halyqqa zıan keltirdi me? Bul jaǵy ózińe aıan. Eshkimniń ala jibin attaǵan joq, ala taıyn alǵan joq. Sonda da bolsa ol halyqqa qaraı almady. Nege qaraı almady? Bul belgisiz. Sonaý bir kezdegi qatty soqqy kezindegi kúızelis asaýlyq eken. Bul joly ol qatty kúızeldi, alǵashqy sátte tipti qulap ketti. Mansap, daý-janjal, aıtys-tartys talqysyna túspegen, soǵystaǵy qyrǵynnan basqa qandy aıqas kórmegen, ásheıin bir jaı pende ekenin endi sezgendeı boldy. Batyr pishin, shynyqqan bilek, kóp jyldyq tájirıbe, adal eńbekte ósken basy jumyr pendege tulǵa bola almaı qaldy. Onyń júni jyǵylyp ketti. «Meniń de Jóndibaıdan aıyr.mam shamaly eken» dep túıdi. Ol kópke deıin syrtqa shyqpaı, búk túsip úıde jatyp aldy. Ol qınalǵan kezde: «Osy meniń bastyq bolǵan neni alǵan edi? Basqa kolhozshylar sıaqty sýymdy sýaryp, qyzylshamdy egip, óz jumysymdy ǵana bilip júre bersem ǵoı, mundaı kúıge túspes edim. Biraq, meni erkime qoıdy ma? Sen bolasyn dedi, halyq daýys berip saılady. Sonsyn boldym. Bolmasyma qoıǵan joq»...

Eshkimmen sóılespeı, úıden shyqpaı biraz jatty. Biraq, odan jaıdyń ózgerer túri joq. Onyń júni jyǵylyp, ol ózine kún saıyn quldyrap bara jatqandaı kórindi. İssizdik, halyqtan jyrylyp qalyp qoıý adamdy azdyrady, tozdyrady. Tiregi joq bos qıal adamdy júnjitedi. Óziniń úıinen shyqpaı jatqan bir-eki jetiniń ishinde ol uǵa bastady. Keshe ǵana halyqtyń arasynda, sonyń kúndelikti qyzý ómiriniń ishinde qaınap-pisip, zyr júgirip júrgen adamǵa myna jatys ólimmen birdeı bop kórindi. Ol ózinen-ózi shoshyp ta ketti. Beti qýaryp, jaǵy túsip, óńi bozǵyl tartqan, kóziniń asty sarǵaıyp ketken. Aldabergenovtiń ózi izdenbese, ony joqtaýshy kórinbedi. «Nurmolda qaıda eken, ne kúıde eken? Onyń oıy ne, endi ne istemek degendi oılaýshy bar ma? Bar bolsa ol qaıda, ol kim?»

Ol óziniń osy túrin kórip, qaıta shoshydy. «Joq, bul bolmaıdy eken. Men halyqtan ketsem, jaıym nasharlaıdy eken. Dúnıede eńbeksiz,is-áreketsiz jatýdan jaman nárse joq, eken» dep túıdi ol.

Ol qatty qorlandy. Biraq ózinshe jol tapty. Aýdandyq komıtetke, keshe ǵana ózin jazalaǵan bastyqtyń biri Nazarovtyń aldyna qaıta keldi.

— Alar jazamdy aldym. Endi maǵan qyzmet berińizder, — degen talap qoıdy.

— Qazirshe qyzmet joq, — deı otyryp, Nazarov oǵan qýaqy suraq qoıdy. — Qyzmet bolǵanda qandaı qyzmet istemek oıyń bar?

— Meniń kolhozdan basqa barar jerim joq. Kolhoz berińizder...

Nazarov mıyqtap, bir túrli syqaqty, zárli kúlkimen jymıdy.

— Kolhozdan bosatyp, kolhozǵa jibermeıdi ǵoı partıa!

Aldabergenovtiń nazary tómen túsip, kóńili pás bop qaldy. «Mundaıy taǵy bar ma edi? Kolhozdan basqa taǵy ne qoldan keledi? Qoldan keletin eshteńe de joq».

Sonymen Aldabergenov biraz ýaqyt jumyssyz júrdi. Sol kezde aýyryp emhanaǵa tústi. Kóp jaıdy ol sol emhananyń úıinde, shalqasynan jatyp ap oılady. Kóp ýaqyt dal bop jatty. Keıingi kezde onyń basynan ótkenderdiń kóbi-aq oǵan tús sıaqty, kádimgi kórgen tústeı edi. Onyń kóńilin suraýǵa kelip-ketip júrgen jora-joldas onyń oıyn bólise almady. Kóbi-aq ózi aýrý adamǵa qyzmetin .keıingi kezdegi oqıǵalaryn esine túsirý qıyn tıer dep oılady. Kópten beri aýyl jaqtan da habar bolmaı ketti. Naq osyndaı bir kóńilsiz, oıly shaqtyń kezinde aýyldan Kóben keldi.

— Kóbenjan, halyń qalaı? — dep oǵan aǵalyq meıirmen qarady. — Aýyl-aımaq aman ba, shyqqan shyǵyn joq pa? Balalardyń, bizdiń úıdiń ishiniń deni basy saý ma?

Kóben sońǵy kezdegi jańalyqtyń bárin jaılap otyryp aıtty. Eń sońynda jaqynda qaıta saılaý bop, óziniń túskenin, jańa partorg saılanǵanyn aıtty.

— Á, sóıtip, sen de taıdyń ba? Báse, osylaı bolar-aý dep oılap edim. Men bolmasam, saǵan eshteńe emes qoı.

— Sizge ne bolady? Sizge de eshteńe emes! — dedi Kóben onyń kóńilin kótergisi kep.

— Maǵan nege eshteńe bolmasyn. Sen sıaqty jas bolsam bir sári, ulǵaıyp qalǵan adamǵa qıyn ba dep qaldym. Endi sen meni qoı, ózin qajyma, áli jassyń, bári aldynda, bolashaǵyń mol. Tek densaýlyq bolsyn!

Ol Kóbenge aqyl aıtamyn, jiger beremin dep, ózin-ózi ishteı qamshylap, «Shynynda maǵan ne bolmaq?» dep oılady. Onyń, osy oıyn sezgendeı Kóben de:

— Siz eshteńe oılamańyz. Ózińiz aıta beretin bir maqal bar edi ǵoı, qalaı edi, qudaı-aý, umytyp qaldym ba? Joq, naq tilimniń ushynda turyp, oıyma túspeýin qarańyzshy! Qalaı edi?

— Qandaı maqaldy esińe túsire almaı tursyń?

— Ózińiz kóp aıtýshy edińiz. Sizdiń budan da qıyn kúnderińiz boldy ǵoı. Soǵysta boldyńyz. Sodan qıyn bolmas. Berer jazasyn berdi, endi sizde nesi bar? Jańaǵy maqaldyń esime túspegen aı!

— Á, seniń esińe túspeı otyrǵan maqal menińshe «Budan da jamanymda toıǵa barǵanmyn» degen shyǵar.

— Iá, ıá, naq ózi. Siz budan jamanyńyzda toıǵa barǵan adamsyz. Ataq, abyroı bar. Ony alýǵa eshkimniń haqy joq.

— «Budan da jamanymda toıǵa barǵanym ras!» — dep Aldabergenov rahattana kúldi. — Onyń ras, ataq, abyroı bar. Biraq, sonymen naq bir para-par taǵy bir bıik sózder bar emes pe? Namyssyz abyroı, arsyz ataq bolmas aý! Abyroı men ataq júrgen jerde namys, ar degen sózder tepe-teń júrse jaqsy.

— Sizde ol da bar. Sondyqtan qyzmet jaıyn oılamańyz. Sizge qyzmet beredi. Tek, tezirek aıyǵyp ketińiz.

— Qasqa taba bolmaıyn dep ózim de oılap jatyrmyn. «Aldabergenov ornynan túskenin ýaıymdap aýyryp jatyr eken» degen sózdiń ózi qandaı jaman! Ózim de jazylýǵa qushtarmyn. Degenmen qatty sharshaǵan ekenmin, júıkem quryp qapty. Biraz tynym ap, emdelip shyqqan da jaqsy bolar.

— Árıne jaqsy bolady. Tez aıyǵyńyz!

— Raqmet! Suraǵan jannyń bárine sálem!

Kóben ketken soń, Aldabergenovtiń oıyna mynadaı bir jaı keldi. «Men ǵoı jasarymdy jasap, asarymdy asap, jer ortasynan aýǵanmyn. Ózim kóp nárse kórdim. Basqany bylaı qoıǵanda keshegi surapyl soǵysta ólip ketsem kimnen artyq edim. Qaıta osyny táýbe etýim kerek. Ekinshiden, jańaǵy Kóbenge qaraǵanda ǵoı, men ıt kóılekti buryn tozdyrǵan adammyn. Men ózimniń úlkendigimdi istep, oǵan úlgi-ónege kórsetýim qajet emes pe? Men belimdi qatty býmasam, qasqa kúlki bop, tabalap qalýym kádik. Myqty bolýym kerek-aq!..»

Mine, osy kúnnen bastap, onyń densaýlyǵy da jaqsy bola bastady. Kóp keshikpeı ol emhanadan shyqty. Aýylǵa kelgen kúnniń erteńine ol Nazarovqa qaıta bardy.

— Men ǵoı, alar jazamdy aldym. Al endi taǵy beretiniń bolmasa, maǵan endi qyzmet ber! — dep máseleni qabyrǵadan qoıdy.

Nazarov ózinshe ań-tań bolǵan adamsha kózin badyraıtyp kórdi de, artynsha qýlana qarady. Biraq, Aldabergenov sonaý bir kezdegideı júni jyǵylyp, ne isterin bilmeı, máńgirip qalǵan adam sıaqty emes. Ol ózgerip ketipti. Esin jıyp alǵan kórinedi. Bul jaı Nazarovty qýantqan joq. Qaıta esin tez jınap alǵanyna tań, boldy. Sóıte tura taǵy bir júıkege tıýdi oılady.

— Bizde saǵan laıyq, seniń qolyńnan keletin qyzmet joq.

Onyń bul sózi Aldabergenovti tań qaldyrǵan da joq, qatty áser de ete almady. Óıtkeni ol mundaı sóz túgil, budan da góri aýyryn estýge ázirlenip kelgen edi.

— Maǵan sizshe, qandaı qyzmet qolaıly dep otyrsyz?

— Sony da anyq bile almaı otyrmyz. Ózińiz qalaı oılaısyz?

— Sizder usynǵan qyzmettiń bárin, sizderge unaǵan jumystyń bárin unatamyn.

— Sony biz taba almaı otyrmyz. Ózińiz kómektesip jibermeısiz be?

— Meniń tapqanym sizderge qonsa jaqsy, — dep az oılandy da Nurmolda, qaıter eken degen oımen, bir jaǵynan shynyn aıtty, — men ózim istegen, ózim múshesi bop otyrǵan kolhozdyń kolhozshysynan bastap, brıgadır, zvenoshysy, ferma meńgerýshisi bola alam. Buǵan qalaı qaraısyz?

— Joq, — dedi Nazarov, — joq, shynyn aıtý kerek, ol kolhozda sizdi qaldyra almaımyz.

— Onda qaldyrǵyń kelmese, ózińniń ornyńdy beretin shyǵarsyń? — dedi Nurmolda zildi kúlkimen.

— Partıa usynsa, halyq saılasa bolyp kór!

— Seni saılaǵan halyq meni saılamas dep oılaısyń ba?

— Ondaı bolsa, qashan meniń ornymdy alǵansha saǵan berer qyzmetim joq.

— Oılap qara, tabylatyn shyǵar?

— Sen meni qorlaýǵa keldiń be?

— Jannyń bárin sen ǵana qorlaýǵa tıissiń be, qashanǵy qorlaı beresiń?

— Seni eshkim de qorlaǵan joq, qylmysyńa laıyq jaza aldyń. Seni partıa jazalady. Joq, álde sony durys emes demeksiń be?

— Durys, partıa jazalady. Biraq, partıa meni dalaǵa tasta, jumys berme degen joq qoı. Sen maǵan jumys bermeı qorlap otyrǵan joqsyń ba?

— Daıyn jumys joq. Plotnık joldasqa bar.

— Ol da seniń aıtqanyńdy aıtady da...

— Ony ózi biledi.

— Sen de bilip otyrsyń ǵoı.

— Siz menimen ursýǵa keldińiz be?

— Joq, sóz tabýǵa, uǵysýǵa keldim. Maǵan jumys ber. Men issiz otyra almaımyn. Keıin bir tabylar dep júre beretin jas adam emespin. Maǵan jumys kerek.

— Jumys joq, sizge ázirshe!

— Kóp bolsa, qorladym, shynyn aıtqyzdym dersiń. Biraq men tek shyndyqty ǵana aıtyp úırengen adammyn. Men saǵan shynymdy aıtsam, jumyssyz, is istemeı júre almaımyn. Jańa da aıttym, ne bolsa sony ermek qyp júre turatyn jas adam emespin. Maǵan jaza berildi. Moıynymda kúnám bar deıik. Endi men sol jazany jýýym kerek, iste kórsetip, ózimdi ózim aqtaýǵa tıispin.

Biraq ol munymen de eshteńe shyǵara almady.

— Sizge qyzmet taýyp berý máselesi aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli Plotnık joldasqa tapsyrylǵan. Soǵan baryńyz!

Aldabergenov ábden yzalanǵan edi. Ol oǵan da bardy. Keıinirek, aýyldyq Sovettiń predsedateli boldy. Plotnık bul oblystan aýysyp, basqa qyzmetke, basqa oblysqa ketkende baryp, Aldabergenov baıaǵy jol ústindegi Muqyry aýylyna kolhoz basqarmasynyń predsedateli bop saılandy.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

I

Nurmolda Aldabergenovti jaqsy biletinder de, tipti shala biletinder de bul endi qaıter eken dep tań bola qaldy. Artta qalǵan, kópten eleýsiz jatqan, sharýashylyǵy nashar kolhoz. Bul kolhozdy kóteremin dep kókiregine nan pisip kelgenderdiń kóbiniń aq taýy jyǵylyp, beti qaıtqan. Sodan da bolar, qas túgil, sol Aldabergenovtiń tilektes dostarynyń ózi: «Apyr-aı, mynaý endi qaıter eken, myqty bolsa, shyn talant bolsa, osy jerde kóriner! Nemese, osymen qalar» dep kúdikpen qarady. Basqalar bylaı tursyn, saılanaryn saılanyp bolǵan soń Aldabergenovtiń ózi de qatty oılandy. Ásirese, jeksenbi kúni erte turyp, kolhozdy aýyldy jaıaý aralady. Sol kúni qatty qobaljydy. Aýyl sıqy tym qorash. Eń kedeı úıdiń taýyǵyna shashqan bir ýys dáni sıaqty taýdyń tóskeıine tyrmysyp, shashyraı jatqan jataǵan jataǵan, tóbesi balshyq, shıki kesekten qalanǵan ala-qula úıler. Ne bir ret joq, ne bir jibi túzý kóshe joq. Al mektep, klýb tárizdi mádenı oryndar kózge túspeıdi. Aýyldaǵy eń táýir úı kolhozdy bólip ótetin úlken tas joldyń boıyndaǵy shıfrly magazın eken. Onyń ózin oblystyq tutynýshylar odaǵy salǵan. İshinde nan, túz, tátti nan, qantpen birge mata, kıim-keshek qosa satylady. Onyń ózi de aǵashtyń basyna ilgen qara torǵaıdyń uıasy sıaqty qalqıyp qana tur. Osydan basqa kóz toqtatar eshteńe joq. «Bul aýyldyń úlkendi-kishili azamattary ne bitirgen, ne oılaǵan. Kelip ketken kóp bastyq ne bitirgen. Sonaý otyzynshy jyldan beri otyz jyl ýaqyt ótipti. Sodan beri bul kolhozda jıyrmadan asa kolhoz predsedateli bolǵany haq. Al solardan qalǵan belgi bar ma? Pálen degen bastyq bolǵanda jasatqan edi dep aıtatyn birdeńe bar ma? Bar bolsa, ol qaısy? Ondaı nárse joq.

Aldabergenov aýyldyń naq ortasyndaǵy mal qorasynyń qasynan ótip kele jatyp ózinen-ózi kúlip jibere jazdady. «Mynalar baıaǵynyń sasyq baılary sıaqty óz malynyń qı tezegin ıiskep otyrmasa kóńili kónshimeıtin shyǵar?» — dep oılady. «Al dúnıedegi eń jaman nárseniń biri sol — istegen isińnen, etken qyzmetińnen eshbir nátıje bolmasa belgi qalmasa...»

Ol osylaısha óz oıymen ózi bop, kolhoz aýylyn edáýir aralady. Onyń bul kezde osy kolhozdy jóndeý, sharýashylyǵyn alǵa bastyrý jaıly úmiti qandaı bolsa, kúdigi de sondaı edi. Nurmolda kolhozdy jóndeýdiń iste, kóp jylǵy el basqarǵan qyzmetinde synalǵan bir-aq jolyn biledi. Ol jol — eńbek. Kolhozda eńbekti durys uıymdastyrmaı turyp, eshbir talantty bastyq, sharýashylyqty jaqsarta alǵan emes.

«Kolhozdyń jeri jaqsy, sýy mol, — dep oılady ol jaıaý kele jatyp. — Bul ekeýinde kemdik joq. Endi sol jerge durystap, adaldyqpen ter tóge bilý qajet! Shyn nıetpen, yqylaspen tógilgen ashshy terdiń, býy burqyraǵan ystyq terdiń qasıeti mol aq. Ol zamannyń eń asyl degen tyńaıtqyshynan artyq. Eńbek pen ter — egiz. Eńbek tersiz bolmaıdy. Tersiz enbekte, enbeksiz terde paıda taǵy joq. Al, endi osy aýylda sol terdi tógýge ázir turǵan adam bar ma? Árıne, bar. Tek olardy taýyp, uıymdastyra bilgen jón, enbekke, ter tógetin enbekke bastaý qajet. Jasyratyn ne bar, qaısy aýylda bolmasyn eńbektiń eń aýyr basyn kóteretin, eń qıynyn atqaratyn, eń jańasyn ıgeretin jastar ǵoı. Al, bul aýylda sol jaǵy kem. Jastar bir-birimen kelisip alǵandaı, aýylda turaqtamaıdy. Qalaǵa ketedi. Oqýǵa túskenderi óz aldyna, oqýǵa túse almaı qalǵandarynyń ózi kolhozdyń betin kórgisi kelmeıdi. Jumysty qalada isteıdi, áıteýir ebin taýyp, sonda qalýǵa tyrysady.

Munyń sebebi kimge bolsa da aıan. Kolhozda tabys az. Mádenı jumys joq. Ony ótkizetin oryn bar ma? Kıno, oıyn-saýyq, bı bolyp jatqan klýb bolmaǵan soń, munda jas jigit, jas qyz tura ma? Turǵyn úı she? Jas adamdar jaqsydan jaqsy tańdaıdy, qyzyqtan qyzyq kórgisi keledi. Qalaǵa baryp, ózderi qatarly adamdardyń qandaı jaıda, qalaı turatynyn bilgen jas jigit mynadaı kedeı, eń bolmasa turatyn ońdy úı joq aýylda qalaı turǵysy keledi dep oılaýǵa bolady? Mundaı jerde týǵan aýylyńnan nege bezesin dep, olardy kinálaýǵa da bolmaıdy. Aldymen jaqsy, taza, jaryq, ádemi úıler salý qajet. Klýb, mektep, magazın, emhana, apteka, balalar baqshasy, ıaslı kerek. Sodan keıin baryp, jastardy, eń bolmasa olardyń teń jartysyn aýylǵa ustaýǵa bolady. Demek, eńbekti jaqsartýdan buryn, jumys qolyn, jas kúshti saqtaý úshin eń aldymen jańa úıler, mádenıet mekemelerin, turǵyn úılerin salǵan jón. Osyndaıdan bastamasa, kókpar tartatyndaı ashyq alańda aıta qalǵandaı eńbek ónegesin kórsete salý qıyn.

Eńbekte tabys tappaı turyp, jaqsy úıdi qalaı salýǵa bolady? Mundaıda ol tuıyqqa qaıta tirelip qaldy. Astyq, qyzylsha, et, jún, sút! Mine, kolhoz baılyǵynyń kózi osylar. Biraq, qazir barlyǵy da kózin topyraq basyp, kómilip qalǵan qaınar sıaqty tek qana bolar-bolmas syzattap jatyr. Kózin keńirek ashsa, fontan bop shapshyp atpasa da, búlkildep qaınaǵaly tur, shymyrlap aqqaly bógip jatqandaı». Al sol qaınardyń kózin ashady, býlyǵyp jatqan sýdy jiberedi degen úmitpen halyq munyń ózin saılady. Myqty bolsań endi sol qaınardyń kózin ashyp baıqa.

Aldabergenov kóshe boılap, óz oıymen ózi bop kele jatqanda kósheniń ekinshi basyndaǵy tápeltek jerkepe sıaqty úıden shoqshıǵan teke saqaldy, alasa boıly qart kisi shyqty da, Nurmoldany, kóshe kezip kele jatqan jańa saılanǵan bastyqty kórdi de qalta qarap tura qaldy. Óz kózine ózi senbegendeı, jańa ǵana shyǵyp kele jatqan kún sáýlesinen kózin kólegeılep, qaıta qarady. Bastyqtyń ózi eken. «E, dáýde bolsa mynaý bir jaqsylyq bolar, sonyń basy shyǵar. Aýyldy qydyr aralap kele jatqan sıaqty eken» dep oılady da, qorjıǵan, eski shıbarqyt qamzolynyń qaltasyna qolyn sap, nasybaı shaqshasyn aldy da, aqtarylyp tura berdi. Aldabergenov jaqyndap kelgende nasybaıdy astyńǵy eringe qaǵyp sap, qarsy júrdi.

— Aınalaıyn aý, Nurmoldamysyń, jolyń, qyzmetiń qutty bolsyn, janym! Ýaqyty joq bolar dep, keıin bir arnaıy baramyn dep keńsege bara almaı, qýanyshymdy, jyly sózimdi aıta almaı, al-dal bop júrgen jaıym bar edi. Ózin kezdesip qaldyń ǵoı.

— O, Qalqa aǵa, deni basyńyz saý ma? Óleń jazýdan da qolyńyz bosamaı jatqan bolar.

— Óleńnen emes, esebin taba almadym, janym Nurmolda! Esebin taba almadym. Aýyldyń aqsaqaly bop úıimdi kórseteıin desem, onysy mynaý. Saqalymdy sapsańdatyp jetip baraıyn desem, kóz kórgen soń, bir jyly sóz aıtpaǵan soń, dám tat degen sózge kelmegen soń taǵy qıyn. Sóıtip al-dal bop júrgenimde, qudaı aıdap óziń tap boldyń. Shynymdy aıtsam, seni kórgende bizdiń aýyldyń kóshesin qyryq shiltenniń ózi jibergen Qydyr atamnyń ózi aralap kele jatqandaı kórdim, qatty qýandym!

— Onyńyzǵa kóp raqmeti Qydyr ata bolmaı-aq, Nurmolda Aldabergenovtiń ózi bola alsam da jeter edi-aý.

— Meniki jaqsy nıet qoı. Onyń ras, bizge seniń Nurmolda Aldabergenov bolǵanyńnyń ózi jetedi. Odan artyqtyń keregi joq. Al, Nurmoldajan, baıaǵyda aýylǵa kelin túskende jolyń qutty bolsyn, qadamyńa, júrgen jerine gúl bitsin dep, shashý shashatyn. Sol shashýyń moıynymda.

Raqmet. Sizdiń moıynyńyzda emes, meniń aq moıynymda bolsyn.

— Túsindire almaı, tilim jetpeı, yndynym quryp tur ǵoı.

— Meniń óz bilgenimshe, men de et pen súıekten jaralǵanmyn, jumyryqtaı júregi, jumyr basy, eki qoly, eki aıaǵy, eki kózi bar, kádimgi pendemin, ursa qulaımyn, soqsa jyǵylamyn, atsa ólem, sýǵa tastasa batam. Burynǵylar «bes saýsaq birdeı emes» depti. O da durys shyǵar. Árbir adamnyń kóleńkesi men kúngeıi bolady, ońy men soly taǵy bar. Ondaılar kóp, solaqaılar az. Eń kóp bolǵanda men sol kóp ondaılardyń biri bolarmyn. Siz meni baqyttysyń dep qansha aıtsańyz da men sol kóptiń birimin.

— Áı, Nurmoldajan, onyńnyń bári durys. Aqyldy sóz. Biraq, táýbe qylý kerek, táýbe! Al sen óziń oılashy, alysty bylaı qoıǵanda osy óńirde, mynaý Qaratal men Kóksý, Tentek men Aınabulaq óńirinde, anaý Arqarly men Malaısaryda kimder bolmady. Talaı myqtylar dúnıeden ótti. Baı da, baıbatsha da, bı de, bolys ta, aqyn da, ánshi de, batyr da, batyl da, el qorǵaǵan erjúrek azamattar da ótti. Al, solardyń birde-biri óziniń kóziniń tirisinde sendeı ataqty, sendeı baqytty, sendeı abyroıly bola aldy ma?

— Bul onsha myqty dálel emes. Kezinde olardyń menen de artyq abyroıly, ataqty, el adamdary bolǵanyn bilem, estigem.

— Áı, Nurmolda, estiseń, sen mynany aıtshy, basqany bylaı qoıǵanda, seniń óz ákeń Aldabergen de jaman adam bolmaǵan deıdi. Al qazir sen maǵan onyń molasyn taýyp bershi! Malaısary men Sarbulaqtyń qaı tasynda, qaı qumynda jatyr? Ony óziń de jaqsy bilmeısiń.

— Ár nárse zamanynda, ýaqytynda, Qalqa aǵa!

— Zaman, ýaqyt degendi biz de bilemiz. Senen baqytty qazaqty, sonaý keshegi Jambyldan sońǵy baǵy janǵan adamdy kózimmen, óz kózimmen kórgenim osy!

— Bultaqtatyp júrip Jambyldy taptyńyz ba? Endi biraz oılasańyz taǵy da tabylady. Ekinshiden meni Jambyldyń qasyna aparý qıyn. Ol dúnıege aty ketken aqyn. Onyń aty hatqa jazylyp, kóp tilge aýdarylyp máńgi qaldy. Onyń mýzeıi bar. Onyń atynda dúnıejúzilik kartaǵa túsetin oblystyq qala bar. Qazaqstannyń árbir qalasynda Jambyl atynda kóshe bar, mektep bar. Ózińiz aqyldy aqyn bola turyp meni Jákeńniń qasyna aparyp qoıdyńyz. Ol durys pa? Bul sizdiń aqyndyqpen aıtqan albyrt, sýyryp jannan shyǵara salǵan oıyńyz. Munyńyz óleń ǵoı.

— Áı, Nurmolda, men aıtpaımyn, aıtsam qaıtpaımyn. Men jaı ǵana halyq aqyny emespin, kóp jyldan beri partıa múshesimin, kommýnıspin. Mende bir aıtqannan qaıtpaıtyn tyrysqaq degen aýrý bar. Sen tup-týra sol Jambyl sıaqty baqytty adamsyn! Áı, Nurmolda, tyńda, anaý álgi aq patsha bolmasa, qaı qazaq kóziniń tirisinde seniń kórgenińdi kórdi. Ókimet saǵan eki «Altyn Juldyz» ǵana berip qoıǵan joq. Kókiregin altyn men kúmiske toldy. Dúnıe júzin kezip, aralap shyqtyń. Al bul ǵana emes, mármár tastan qashap, qoladan quıyp, saǵan tirideı eskertkish soqty. Mine, sen máńgi-baqı baqytty bolyp, bolashaq urpaqqa úlgi-ónege, tabynatyn pir, shoqynatyn qudaı bop qalǵan adamsyn. Bir tosqaýyldan qutyldyń ǵoı. Endi seni, seniń keskinin salynǵan Nurmoldany eshkim qulata almaıdy. Ol qasqaıyp turady ǵoı.

— Oı, sizdiń aıtpaǵyńyz osy ma edi, Qalqa aǵa! Siz aqynsyz. Sol aqyndyqpen asyryp aıtasyz. Qashannan-aq aqyn sózinde ásireleý basym bolady. Siz, sol aqyn bolǵan soń, áserlep tursyz.

— E, budan artyq ne kerek. Mine, kún shyqty, sáske boldy. Adal oıym osy. Sen baqytty adamsyń. Sen eshteńeden muńaıma, qajyma, basta myna eldi. Bizdi de shubarlyqtardyń qataryna jetkiz. «Kelinniń aıaǵynan, qoıshynyń taıaǵynan» degen bar. Sen bizge beker kelgen joqsyń, sen bizge yrys ala keldiń. Qutty qonaq kelgen kúni qoı egiz tabady. Sen bizge kút bolýǵa keldiń. Al betińnen jarylqasyn.

Qalqa bata bergendeı betin sıpady.

— O, Qalqa aǵa, siz komýnıs emessiz be? — dep Nurmolda qaljyńdaı kúldi.

— E, ne derin bar, bul salt bop ketken jaı ǵoı, dinshildikten emes. Dinge júginsek, óleń jazǵan da kúná. Biraq onymen óleń jazbaı júrgen Qalqa bar ma?

— Oıyn sóz.

— Túsinip turmyn.

Bulardyń áńgimesin Almatydan tań atpaı shyǵyp, sáskede Muqyrǵa jetip kelgen eki-úsh adam bólip ketti. Munyń biri jazǵany shyqpaı qalǵan Dosov edi.

II

Jańa kelgender Aldabergenovti jańa qyzmetimen quttyqtap dabyrlasty da qaldy. Qalqa ketken joq. Saqaly shoshtıyp, qulaǵy qalqıyp,kelgenderge qaraı berdi. Olardy Aldabergenov Qalqamen tanystyrdy. Kelgenderdiń ishinde biletinder de bar eken.

— Qalqa aǵa, mynaý jigit, men týraly gazetke sóz jazyp júrgen tilshi Dosov degen. Tanysyp qoıyńyz.

— E, muny bilemin. Muny kópten bilem. Maǵan da shek emes.

Dosov kúlip qoıdy; Basqalar onyń bul sózine eshbir mán bergen joq. Ne de bolsa ekeýi ózara túsindi de qoıdy.

— Al, Nur aǵa, jańa qonysyńyz qutty bolsyn! Myna tilshińiz sonaý Almatydan osy sózdi aýyzba-aýyz, betpe-bet aıtýǵa asyǵyp kelgen jaıy bar.

— Sol ǵana bolsa jaqsy ǵoı. Kóp rahmet, jasyń uzaq bolsyn, tilshi!

— Qýanyp jatyrmyz. Jaqsy tilekte.

— Jalǵyz tilek az. Kómektesý qajet. Tıisti jerinde qorǵaı bilgen jón. «Pravdanyń» tilshisi Fedor Fedorovıch Nıkolaı Golovaskııdi, meniń eń bir jaqsy dosymdy qalaı qorǵap jazǵanyn kórdiń be? Óte jaqsy jazǵan. Jalaqorlardan, ótirik aryzshylardan qalaı qorǵaǵan? Maǵan sondaı kómek kerek-aq edi. Kezinde bolmady, bári ótip te ketti.

Dosov qyzaryp tómen qarady. Ol bul kezde ózi istep júrgen gazet basynda otyrǵan keıbir basshynyń álsizdigin esine aldy. Biraq ony aıtý qıyn. Ózi istep júrgen mekemesin kim balaǵattaı alady? Dosov ta sol kúıde. Ol kezinde Aldabergenovtiń adal, ádil isin qorǵap jazdy da. Biraq, ony ózi istep júrgen gazetine bastyra almady. Ol bul jaǵdaıyn da jasyrdy. Aldabergenov qazir oınap aıtty ma, álde shyndap aıtty ma, Dosovtyń eń osal jerinen tıdi, ózi de pushaıman jep, bir jaǵynan redaktor bop júrgen jarasynyń aýzyn basyp ketti. Bul jaıdy Nurmoldanyń ózi de keıinirek baıqap qalsa kerek, dereý áńgimeniń taqyrybyn basqa jaqqa qaraı buryp jiberdi.

— Al endi sender menimen birge júrińder. Men senderge ózimniń josparymdy aıtaıyn.

Bular jaılap basyp, aýyldyń kúnshyǵys jaqtaǵy betine shyqty. Barlyǵy da aqyryp tura qaldy. Bulardyń kóz aldynda tórt qatar bop, qala tártibimen tizile tigilgen júzden asa kıiz úı turdy. Ortada uzyn eki kóshe jatyr.

— Iá, munyńyz ne?

— Kıiz úıler.

— Iá, baıaǵy ata-babalaryńyzdyń kóshpeli dáýirine qaraı bastamaqsyz ba? — dep Dosov kúlip jiberdi.

— Sen kúlme! Kóshpeli halyq óz aldyna, bul úılerdiń ishinde kolhozshylar turady. Jańa úıler salynyp bitkenshe osyńda turmaǵanda qaıda turmaq? Myna jer úıler dymqyl, aýasy jaman. Onda turý qaýipti. Jańa, jaqsy úıler salynyp bitken boıda birtindep, alyp tastap otyramyz. Bul úıler sonan soń malshylarǵa beriledi.

— Sonda qansha kúnde bir úıdi jyǵyp otyrasyz?

— Mynaýyń ertegi sıaqty eken.

— Shyny sol, erteńnen bastap materıal kele bastaıdy. Qurylysshylar brıgadasy daıyn.

Aldabergenov bastaǵan top álgi kıiz úılerdiń qasyna keldi. Shynynda da kóshe sıaqty ortasynan qaq jaryla tizilgen kıiz úıler uzaqqa sozylyp jatyr. Bir kóshe boıyndaǵy kıiz úılerdiń mańdaıshasyna «Karl Marks kóshesi» degen úlken jazýlar jazylǵan.

— Myna tastan salǵan úıi joq kósheńizdiń aty da bar eken ǵoı!

— Bul kóshe! Qandaı kóshe bolatynyn kúzde kóresiń!

— Kóremiz, kóremiz.

— Kóresiń. Bul osy kolhozdyń ortalyq kóshesi bolady. Mynaý kósheniń aty Seńgirbaev. Kádimgi 28 batyrdyń biri, ózimizdiń jerlesimiz.

— Eki kóshe de bir jylda salynyp bite me?

— Bir jylda.

— Taǵy ne salasyz?

— Eń aldymen mektep. Sodan soń mádenıet úıi. Al mal qoralary qazirdiń ózinde salynyp jatyr.

— Kelmeı jatyp osynyń bárin qalaısha josparlap qoıǵansyz.

— Kelmeıtini qalaı? Men kelgeli tórt aı boldy, sodan beri meni shoshqa taǵalap júr dep oılaısyń ba?

Basqalar Aldabergenovtiń oıyn, josparyn tym asyǵys, bola qoımaıtyn jospar degendeı, selsoq tyńdady. Al Dosovqa munyń bári qyzyq bop kórindi. Basqa-basqa, Aldabergenovti táýir biletinderdiń biri osy. Bul jobanyń iske asatynyn ol bildi.

— Birden úı salýdan bastaǵanyńyz qalaı?

— Ne qalaıy bar? Eń aldymen árbir sharýanyń jaqsy turmysqa, mádenıetti turmysqa degen yntasyn arttyryp alǵan jón. Jaqsylyqty árkim óz oshaǵynyń basynan kórse, senimi mol bolady. Jatqan jeriń jaqsy, taza bolsa uıqyń da qanyq júregiń shat, kóńilin qosh bolady. Ondaı adam eńbekke yqylasty keledi.

— Durys demeske sharam joq.

— Durys nárseni burys dep, kepkeni teris kıetindeı, basyna jip baılaıtyndaı neń bar edi?

— Kepkeni teris kıgendi bilemin. Jip baılaǵanyńyz ne?

— Osy kúni tóńiregin jippen kómkerip qoıǵan, basyna jip baılaǵandaı bir qalpaq shyǵypty ǵoı. Anaý Plotnık degen bastyǵymyz basyna kileń jip baılap júredi. Sonsyn osynda bir jas aqyn bar. Onyń da qalpaǵy sondaı, Sońǵysyna aıttym «adam óz basyna ózi jip baılamaı-aq, bir basty alyp júrýine bolady ǵoı» dep. Erteńine qarasam, otyz gradýs aıazda aqynym jalańbas júr. Beker-aq aıtqan ekenmin álgi sózdi dep ekindim, ózin aıap kettim. Shaqyryp aldym da «bas kıimiń bolmasa jaqsy qarakólden tiktirip bereıin» dedim. Joq, joq dep bolmaıdy. Bas kıimim bar deıdi. «Nege kımeısiń?» «Bir basty bas kıimsiz aq kóterip júrýge bolatyn shyǵar» dep kúledi. Biraq men qaladan jaqsy bir qulaqshyn satyp aldym da jalań bas aqynǵa berip jiberdim. Syrtynan baıqaımyn. Ol sol qulaqshyndy kıip júr. Al sen aıtshy káne, osy aqyndardyń, keıbir jastardyń jalań bas júretin sebebi ne? Nemene, mıy qatyp, tońazyp júrmese óleń shyqpaı ma, basyna oı kelmeı me?

Dosovtyń kúlkisi keldi bilem:

— Nur aǵa, osy ózińiz aıtýshy edińiz ǵoı, «bala, bas jaqqa bara bermeıik» dep. Sol basty qoıa tursaq qaıtedi?

— Sen de bir sum ekensiń, álgi boksshylar jerge bir sylq etkizdiń aý! Jeńildim.

— Moıyndasańyz bopty.

— Menińshe adamdardyń boıyndaǵy jaqsy, kerekti qasıettiń biri — jeńilgenin, jyǵylǵanyn moıyndaý bolsa kerek. Bos tyrashtardy jek kórem. Men qazir jyǵyldym ba, jyǵyldym. Al budan buryn da talaı jyǵylyp turǵanym bar. Kerek bolsa meni Balyqbaı men Plotnıktiń ózi-aq ońdyrmastaı etip alyp soqty.

— Olar shyndap soqty. Meniki oıyn ǵoı.

— Oıynnan da ońbastaı soǵylýǵa bolady. Al endi meni jyǵaryńdy jyqtyń ǵoı. Endi jetedi. Sen Almatyǵa qaıt. Qazir eshteńe dep daýryqpa! Gazetke jazbaı-aq qoı.

— O aý, onyńyz ne? Gazetke ókpeńiz bar ma?

— Ókpem joq. Sen sózdi aıaǵyna deıin tyńda! Qazir dúbirlete qoıatyn eshteńe joq. Jazǵyń kelse kúzde kel. Oǵan deıin bul aýyldy biraz ózgertem. Mynaý úıler túgel bitedi. Jańa eki kóshe bolady.

— Munyńyz da durys.

Qaladan kelgender bul aýylǵa tústendi de, júrip ketti.

III

Muqyry aýyly kún saıyn ózgere berdi. Qurylys brıgadasy qyzý qımyldady. Ár jeti saıyn birneshe eski úı qulap, birneshe jańa úı turǵyzyldy. Qaz-qatar tizilgen kıiz úıler birtindep kóshirildi. Olar jaılaýǵa, malshylarǵa jiberildi.

Kileń tórt bólmeli, birinen-biri aıyrǵysyz ádemi úılerge kolhozshylar endi. Biraq, bastyq jańa úıge kóshkenderge mynadaı eskerý jasady.

— Jańa úıge kirgenimizdi toılaımyz dep daýryǵýshy bolmańyzdar. Qazir jumys kezi. Jalpy iske zalalyn tıgizedi. Toıdy kúzde, ábden jıyn-terin bitken soń, qalǵan úıler salynyp bolǵan soń, kóppen birge oıyn tamasha, jańa úıdiń merekesin ótkizesińder! — dedi.

Jańa bastyq sózin kóp durys qabyl aldy. Kúzge deıin aýyl eńbek ústinde boldy. Aldabergenovtiń ózi de tynym tappady. Tań sáriden turyp aýyldy kezedi. Brıgada, zvenolarǵa tapsyrmany ózi aralap júrip beretin boldy.

Tańerteńgi tapsyrmadan keıin qyzylshanyń basyna kelip, árbir sharýamen shúıirkelesedi de júredi. Jumystan kesh qaıtady. Ne bitti, ne qaldy? Munyń bárin, bir kúndik istiń ózin kún saıyn qorytyndylap otyrady. Al mektep úıin salýdy ózi erekshe qamqorlyqqa aldy. Mektep úıin salyp jatqan qurylys brıgadasynyń brıgadırin shaqyryp ap:

— Al, jigitim, halyń qalaı? — dedi.

— Jaqsy.

— Mektep qashan bitedi?

— Ony qazir aıta qoıý qıyn.

— Nege qıyn? Ózi istep jatqan istiń qashan bitetinin bilmeıtin adam bola ma? Qurylys materıaldary jete me?

— Jetedi.

— Al endi ne jetpeıdi? Bári jetse, sentábrge bitir.

— Bári jetedi. Tek oqý bastalǵanǵa deıin bitirýge ýaqyt jetpeı me deımin.

— Ýaqyt degen bir jaǵynan adamnyń óz qolyndaǵy nárse emes pe?

— Qolda ekeni qolda. Ne dep bolady.

— Áı, jigitim, ózińniń balań bar ma?

— Bar.

— Aty kim?

— Murat.

— Jasy qanshada?

— Altyda.

— Kelesi jyly mektepke barady ǵoı?

— Amandyq bolsa.

— Al sen óz balańdy ǵoı jaqsy kóresiń. Basqalardy da ózińdeı kór. Óz balam mektepke baratyn jyly, kelesi kúzde biter degendi qoı sen!

— Ondaı oıym joq.

— Ondaı oıyn. bolmasa, múlde jaqsy. Sen osy aýyldaǵy balalardy, ózińniń Muratyń sıaqty balalardy aldymen qýant. Óz balasyn árkim qýanta alady. Jaqsy jigit kópti, óziniń balasy tárizdi kógen kózderdi birge qýantady. Al endi ekeýmiz keliseıik. Mektep bıyl kúzde bitedi. Seniń Muratyń kelesi jyly daıyn mektepke barady.

— Maqul aq, kúsh salyp kóremiz.

— Kóremiz degendi kóp aıtqan adamnyń biri myna meniń ózim. Al ol sózdiń quıryǵy uzyn sóz. Sen kóremiz qoıyp, naqty ýádeńdi aıt. Qosymsha adam kerek pe? Ony aıt! Tehnıka jetpeı me? Jetpese ony aıt.

Aldabergenov brıgadırge qadalyp otyryp aldy. Naqty ýádesin almaı jiberetin túri joq. Nege ekeni brıgadır ýáde bere salýǵa qatty qınaldy. Jaı ýádege kóngisi ólip otyrǵan Nurmolda joq.

— Jańa oqý jyly osy mektepte, jańa úıde bastalatyn bolady degen naqty, kádimgi jigittik sózińdi ber. Al, ol sózdi bere almasań onyńdy aıt. Onda men ózimshe basqa shara qoldanamyn. Jańa kúsh, jańa tehnıka, jańa adamdar shaqyramyn. Ol kelip senderdiń qaltalaryna soǵady. Men senimen aqyldasqaly otyrǵanda osy jaǵynda alyp otyrmyn. Basqa adamdardy shaqyra salý ońaı. Olaı etý bir jaǵynan senderge qıanat.

— Kele qoıatyn daıyn kim bar deısiz?

— O, jigitim, seniń oıyn solaı ma edi? Ondaı bolsa, jańa oqý jylyna deıin bitpeıdi degen sózińdi aıt. Erteń qalaǵa baramyn da, naq osy senderdeı, eki brıgada ákelem.

Qurylysshy oılanyp qaldy.

— Almaty qalasyndaǵy Vesnovka ózeninen ótetin bir kishkene kópirdi bir qurylys brıgadasy úsh jyl salypty. Bir rette álgi jerden ótip bara jatyp nege osynsha uzaqqa sozyp jatyrsyńdar dedim. Bizge báribir dedi. Proektisin jeti saıyn ózgertedi. Bizge osy kópirdi on jyl salǵyzsa da aqy berse, aqsha berse bolady degeni bar. Sol aıtqandaı qaıda barsa da qurylys qoı, aqsha júrip jatsa bolady dep qaraýǵa bolmas, joldas! Odan da naqty ýádeńdi aıt.

— Jaqsy. Brıgadadaǵy jumysshylarmen keńesip erteń aıtaıyn.

— O, munyń durys aqyl. Kóppen keńes. Olarǵa jaıdy, meniń josparymdy qosa túsindir.

Mektep úıiniń qabyrǵasy jaılap bolsa da kóterile bastady. Kún saıyn bıiktep, qomaqtanyp keledi. Aldabergenovtiń nazaryna kún saıyn ertemen úıinen shyqqanda eń aldymen osy qurylys túsedi. Mektep qabyrǵasy bıiktep keledi. Kóńilge bolmasa osy bir úıdiń qabyrǵasymen birge onyń óziniń de kóńili esip, birte-birte qaıta kóterilip kele jatqan sıaqty edi. Ásirese, sonaý kezde sý sepkendeı basylǵan, kózinde jabyńqy da salqyn tartqanda kúshti kóńil bolatyn. Sol kóńil qaıta serpilip, qaıta ósip kele jatty. Bul kezde ol óziniń aıta beretin bir oıyn esine taǵy túsirip, boıyna jańa kúsh, tyń qýat jınaǵandaı bolatyn. «Adam! Óte qyzyq! Dúnıede budan myqty, budan qýatty, budan jigerli eshteńe joq. Jandy jansyzda budan asyl zat, budan asqan kúsh jáne joq. Al sondaı kúshti nárse et pen súıekten, qan men teriden jasalǵan. Sondyqtan da ol keıde náreste kózindegideı názik, jas shaǵyndaı taza. Ol keıde bala sıaqty. Ne bolsa sodan jasyp qalady. Ne bolsa sodan kóńili qaıtady. Ne bolsa soǵan renjıdi, bolmashy nárse úshin qamyǵady, japa shegedi. Al, záredeı nárseden qýat ap, qaıta kóteriledi. Kóńili ósip, shattanady» dep oılady.

Onyń kóp nárseden kóńili qalǵany, taýy qaıtqany keshe ǵana edi. Mine, búgin oǵan qaıtadan senim kórsetilip, halyqty basqarý, elge qyzmet etý tapsyrylǵan shaqta qaıta túlep, qaıta shabyttanyp shyǵa keldi. Kóńil óz sharasyna túsip keledi. Kesheginiń kóbi-aq umyt bola bastady. Munyń ústine erte shyqqan kóktemniń sony jaýyn-shashyndy boldy. Jer túlep ketti. Shabyndyq shóp te, jaıylym da, jaılaý da qulpyra tústi. Sý mol boldy. Bul yrystyń basy edi. Mal semiz bolsa, ıaǵnı egiz bolady. Etke semiz mal ótkizedi. Sút pen maı kóbeıedi. Al qyzylsha degen kolhozdyń naǵyz aq altyny. Qant qandaı, kúmisteı aq bolsa, muny eńbekkerler aq altynymyz, kúmisimiz deıdi, Kolhozdyń negizgi tabysy osy qyzylshadan túsedi.

Aldabergenov qyzylsha egetin zvenolardy aralap júrip, bir rette:

— Árbir túp qyzylshadan tórt shaqpaq qant, úı salatyn tórt kúıgen qysh alamyz! — dep túsindirgeni bar. — Al myna egilgen qyzylshadan kolhozdyń qansha tabys alatynyn endi eseptep bile berýge bolady. Men nege segiz shaqpaq qant demeı, kúıgen qysh dep otyrmyn? Sebebi, joldastar, bizge qazir bir shaqpaq qant qandaı kerek bolsa, kúıdirilgen bir qysh ta sondaı qajet. Qoıý shaıdy tátti qantpen ishken kezde, basyńdaǵy shańyraǵyń kúldi-kómesh bop tursa, seniń sániń, mádenıetiń qaısy? Bizge qyzylsha kerek. Onyń árbir túbin saqtańdar!

Onyń bul sózi eshkimge de ersi kóringen joq. Óıtkeni kórshi kolhozdar onyń ishinde keshe ǵana Aldabergenovtiń ózi basqarǵan Shubardaǵy kolhozdaǵy sharýalardyń eńbek úlgisi, tabysy bularǵa kópten aq málim bolatyn, Olar bulardan áldeqaıda dáýletti, aýqatty, mádenıetti turatyn. Al osy kúnniń bularǵa da sáýlesin keń shashyp, birdeı shashyp kele jatqanyn mundaǵylar da seze bastaǵan. Jańa salynyp bitken jáne salynyp jatqan úıler, mektep úıiniń qurylysy bularǵa da senimdilik ákelgen-di. Aýylda jańaǵa, jaqsyǵa umtylý etek ala bastady. Bul úlken senimniń tabys, jeńis seziminiń basy edi.

IV

Dosov jańa mekteptiń bitken toıyna keldi. Mundaǵy mektep oqýshylarynyń qýanyshynda shek joq, eken. Bastyqtyń ózi she, ózi árbir bólmege san ret kirip shyqqan bolar. Mekteptiń ashylýyna baılanysty kesh uıymdastyrylyp, oǵan artıser shaqyrypty. Mektep úıiniń ádemi zalynda oqýshylardyń ata-analaryna arnalǵan úlken konsert berildi. Konsertti Nurmolda bastan-aıaq tyńdady. Oǵan buryn atyn estimegen bir ánshi jigit erekshe unady. Basqalarmen birge qol soǵyp, álgi ánshini sahnaǵa qaıta-qaıta shaqyrdy.

El ishinde ne kóp talant kóp. Biraq, bári birdeı kezinde kózge túsip, ónerin kórsetýge múmkindik alyp, jaryqqa shyǵa bermeıdi. Bireýleri ózine-ózi senbeı, talantynyń baryn bilmeı qorashtyq, bilmestik jasasa, bireýleri súıeý tappaıdy, aqyl-keńes aıtatyn aǵa tappaıdy, sóıtip talantyna jol taba almaı, qumnyń İshinde jatqan altyn sıaqty jyltyrap qala beredi. Al, endi birazy júreksinedi, topqa túsip jaryp shyǵýǵa talant jetkenmen batyly jetpeıdi. Sóıtip talaı ánshi, bıshi, kúıshi, boıynda týa paıda bolǵan óneri bar talaılar aq kózi ashylmaı jatqan baǵaly kendeı qaırańda tunyp, el arasynda eleýsiz qala beredi. Qarap otyrsa, mynaý ánshi óte ónerli, sulý úndi, kópti ózine tarta biletin ánshi. Ásirese, buryn estimegen halyq ánderin qandaı tamasha salady. Ol tyńdaýshy kópti eljirep, baýrap ketti.

Ánshi «Maqpal» degen bir án saldy. Budan soń jańa mekteptiń zalynda lyq tolyp otyrǵan jurt burynǵydan beter unatyp, sahnaǵa qaıta shaqyrdy.

Ol «Maqpaldy» qaıta oryndady. Kúmisteı syldyraǵan ádemi eken. Mahabbat jastyq áni. Ánniń sózi de jurttyń kókeıine qona ketti. Munyń ústine ánshi qubyltyp, on buraltyp, alǵashqydan da kelisti etip saldy. Onsyz da jańǵyryp turǵan jańa mekteptiń ishi tógilgen kúmisteı syńǵyrlaǵan, tolqyndy, qanatty ánge toldy. Án sazy mektep úıiniń tóbesine soǵyp, edenge qaıta túsip, qaıta kóterilip on tolqydy. «Maqpal» áni qalyqtap baryp toqtady. Halyq ishten tynyp otyryp qaldy. Álgi bir ásem áýen, kórkem saz qulaqta dirildep, kókeıde kúmbirlep turyp qalǵan syndy edi. Álden ýaqytta zaldan bireýdiń:

— Naǵyz jez tańdaı ánshi eken! — degen daýsy shyqty.

— Bul ózi kim degen ánshi?

— Buryn estilmegen ánshi ǵoı.

— Kim deıdi.

— Raqyshev!

— Estigenimiz osy!

— Ar jaqtan kelgen deıdi.

— Báse, solaı bolar-aý!

— Osy jerdiń óziniki bolsa buryn estir edik.

— Arǵy betten kelgen deı me?

— Iá, arǵy betten.

— Aty kim eken?

— Dánesh!

Konsert basqarýshy shyqty da, burynnan aty belgili ataǵy bar orta ánshiniń birin atady. Sahnaǵa tanys adam shyqty.

Sahnaǵa shyqqan ánshi toqtap qaldy. Ne isterin, ne aıtaryn umytyp qalǵan adam sıaqty.

— Jetedi! — dedi taǵy bireý.

— Durys, jetedi.

— Jańaǵy ánshi qaıta shyqsyn!

Aldabergenov basý aıtpaq bop, artyna burylyp qarap edi, kópshilik dý-dý etip, álgi aıtylǵan sózderdi qoldap ketken eken. Birdeńe aıtýǵa jol bolmady. Qart ánshi qatty shamdanyp qaldy. Halyq basylar ma eken dep biraz kútip edi, saıabyrsıtyn eshkim kórinbedi.

— Álgi jigit qaıta shyqsyn!

— «Maqpaldy» qaıta aıtsyn.

— Joq, «Ańshynyń ánin» salsyn!

Zal tolastamaı qoıdy. Belgili ánshi qoldy bir siltep, shymyldyqtyń ar jaǵyna ketti. Sahna bos qaldy. Halyq dúrildetip qol soqty. Bireýler jańa úıdiń syńǵyrlaǵan edenin tepkilep, dúmbirlete jóneldi.

Halyq kóp kútti. Qart ánshi qaıta shyqpaı qoıdy. Sahna ar jaǵynda edáýir áńgime bop jatsa kerek, kópke deıin sahna bos qaldy.

Qaıta qol soqty. Álden ýaqytta konsert basqarýshy qaıta shyqty da, naq bir eshteńe bolmaǵandaı-aq:

— Qazir sizderdiń suraýlaryńyz boıynsha ánshi Dánesh Raqyshev «Maqpal» men «Ańshy ánin» qaıta oryndaıdy.

Dabyrlap, kúbirlep otyrǵan zaldyń ishi sý sepkendeı tyna qaldy. Shashyn keıin qaraı tik qaıyrǵan, qara kóz, dóńgelek júz, qarshyǵadaı qara jigit dombyrasyn kóldeneń ustap sahnaǵa qaıta keldi. Kópke ıilip sálem berdi, olardyń ózine kórsetken qurmetine bas ıip, raqmetin aıtty.

Ol oryndyqqa otyrdy da ándi qaıta tógiltti. Taǵy da álgi «Maqpal». Biraq, jańa ǵana estigen án sıaqty emes, sony saz sıaqty qulaqqa jyly tıip, júrekti men dep áketti. «Maqpal aý, Maqpal, oı aı kókem, dıdaryńdy kórsem eken» dep shyrqaǵan jeri tolas tappaı tóbede, úıdiń tóbesinde shyryldap turyp aldy. Al endi bir jerinde «kórsem de quralaıdy atqanym joq, uqsatyp Maqpaljanǵa shyn júrekten» degeni kóptiń kókeıine jete qaldy. Tyńdaýshynyń kóz aldyna quralaı syndy, qulyn músheli sulý qyzdyń keskini kelip tura qaldy. Á, báse, «Maqpal aý, Maqpal» dep zarlap otyrǵanyndaı bar jigittiń súıgen qyzy quralaı syndy qyz eken ǵoı.

Mine, ánshiniń qubylmaly ásem úni, sulý daýsy, on qubylǵan kórkem úni kóptiń kókeıine osyndaı bir sýretti ákeldi. Olar ánshini osy qudiretti, osy óneri úshin unatyp edi.

Án qanaty qalyqtap, kóterilip taǵy jóneldi. Zalda shybynnyń ushqany estiletin tynyshtyq. Aldabergenovtiń ózi de ánniń, onyń ishinde halyqtyń ózi shyǵarǵan ánniń qudiretin endi ǵana uqqandaı bop súısine tyńdady. «Mynaý ózi kim de bolsa halyqtyń súıip, súısine tyńdaıtyn ánshisi eken. Ózin konsertten soń alyp qalyp áńgimeleseıinshi. Ánin qaıta tyńdaıyn» dep túıdi.

Án qalyqtap, tolqyp tolqyp baryp tynǵan kezde oń jaǵynda otyrǵan tilshini shyntaǵymen jaı ǵana túrtip qap:

— Tamasha ánshi eken?

— Ózderińdeı kolhozdyń aq ánshisi.

— Ne deısiń, áı, kolhozdyń deısiń be? Qaısy kolhozdyń?

— Nıkolaı Golovaskııdiń kolhozyndaǵy mádenıet úıinde isteıdi.

— Solaı ma? Biz shaqyrsaq keler me eken?

— Siz ony qaıda shaqyrmaqsyz? Golovaskııdiń Mádenıet saraıyńdaı saraı túgil, jóni durys klýbyńyz da joq.

— Solaı eken-aý! Men Muqyrda emes, Shubarda otyrǵan sıaqty oılap otyrmyn ǵoı! — dep ol kúldi.

— Shubarda bolsańyz da ala almas edińiz.

— Onda bolsam birdeńe etip kórer edim.

— Golovaskıı sizge bere me?

— Ol bermeıdi ǵoı, birdeńe etip, balany úgittep kórer edik te... Aıtpaqshy, sen jigitti jaqsy tanısyń ba?

— Tilshiniń tanymaıtyny bola ma?

— Sen tipti bizdiń Qalqany da bilesiń aý.

— Bilgende qandaı.

— Ony qoı, sen myna jigitti konsertten soń bizdiń úıge nemese Kóbenniń úıine shaqyr, ózine taǵy da biraz án salǵyzaıyq, tanysaıyq.

— Kolhozyńyzǵa qaldyrýǵa shamańyz kelmegensiń, endi solaı dedińiz be?

— Durys aıtasyń, amal joq. «İsh qazandaı qaınaıdy kúresýge dármen joq» dep osylaısha saly sýǵa ketkendeı aqyrǵan kezde aıtqan ǵoı shamasy. Al endi eregiskende mádenıet úıiniń qurylysyn aldymen bastaımyn. Mektepten keıingi eń kerekti úı sol ǵoı. Mádenıet úıin bitiremiz de, naq osyndaı bulbuldyń bir-ekeýin shaqyramyn. Bul jerden naq Shubardaǵydaı halyq teatryn uıymdastyryp jiberemiz. Sonsyn qara da tur, kim kelmes eken, qandaı adam bas tartar eken. Tipti, bizdiń kolhozdaǵy teatrdy basqarýǵa Qanabek Baıseıitov pen Qurmanbek Jandarbekovtiń biri kelemiz, dep talasyp júrmesin. Múldem kelmese de bir-eki oıyn qoıyp berýge Qanabekti shaqyramyn ǵoı...

Nurmolda kúlip qoıdy. Bul kezde halyq qaıta surap, «Maqpal» ánin taǵy da qaıta salǵyzdy. Án oryndalǵan saıyn jańa estilgendeı áser qaldyryp, qubyla da qulpyra berdi.

Maqpalǵa aıttym sálem múlde erek dep,
Aqyly basqa jannan ózgerek dep,
Bolmasa men qaıtamyn aınalmastan,
Maqpaljan júrgen shyǵar men keledi dep!

Ánniń sońǵy jaǵy muńaıǵan, muńǵa batqandaı bop bardy da, qaıyrmasyna kelgende qaıta kóterilip, qalyqtap joǵary órlegen qońyr qazdaı shyrqaý kóterilip ketti.

Maqpal aý, Maqpal,
Maqpal aý, Maqpal!
Oı aı kókem, oı aı kókem, úre aıdaı,
Úkili qońyr ala úırek sekildi aı,
Kóre almaı dıdaryńdy ókindim aı!

Al ánniń ekinshi shýmaǵy taǵy da ózgergendeı, oınaqy shyqty, ári erkindeý bop kóterildi.

Maqpaldan qaıttym bir kún kerbalaqpen,
Asynyp myltyǵymdy qoramsaqpen,
Kórsem de quralaıdy atqanym joq,
Uqsatyp Maqpaljanǵa shyn júrekten.
Maqpal aý, Maqpal! Maqpal aý, Maqpal!
Oı aı kókem, oı aı kókem, úrı aıdaı,
Úkili qońyr ala úırek sekildi aı,
Kóre almaı dıdaryńdy ókindim aı!

Ánshi án aıaǵyn sozyp baryp toqtatty da, ornynan turyp, ıilip taǵy bir bas ıdi de, sahnanyń syrtyna qaraı jóneldi. Qol soǵyldy. Uzaq soqty taǵy da. Ánshi sahna ortasyna shyǵyp, birneshe ret kórinip ketti, bas ıip, halyq qurmetine raqmetin bildirdi.

Konsertten soń Dosov Dáneshti Kóbenniń úıine shaqyryp, sonda alyp bardy.

Nurmolda osy bir túndi lám dep til qatpastan, tek qana án tyńdaýmen, óz halqynyń kókeıtesti muńyn shaqqan, zaryn aıtqan sulý sazdy, ádemi ánderin, jan terbeıtin sándi áýenderin tyńdaýmen, qulaq quryshyn qandyrýmen, júrekti án nazymen sýarýmen ótkizip edi.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

I

— Syzyp jibereıik, jaqsy keldińder, jigitter, «joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵar» dep osyndaıdan aıtqan bolar, — dep támpish muryn, beti dóp-dóńgelek, kádimgi tandyrǵa japqan nan sıaqty, pákene qara kóz áıneginiń arjaǵynan qarashyǵy kúlimdep, bólmege endi engen jasańdaý eki jigitke alma-kezek suqtanyp ótti. Qaıqaıma tos qyzyl dıvanda ákesi marqum jańa ólgendeı bir búıirin taıanyp alǵan, bir qujban sary otyr. Samogonshy kerjaqtardyń murny tárizdi qojyr qojalaq, balshyq tanaýyn oqtyn-oqtyn kári buqasha shıyryp shıyryp qoıady. — On, tipti ondy boldy-aý ózi, jaqsy keldińder. Dereý ǵana syzyp jibersek. Biletin shyǵarsyńdar, bilesińder ǵoı. Myna aqsaqalymyz Kúzekeńdi biletin shyǵarsyńdar. Ol kisi de kóńilsiz bop otyr edi. Al qaǵaz, qalam qaıda? Syzyp jiberelik!

«Munyma qalaı qaraısyz» degendeı myrtyq qara dıvanda otyrǵan úsigen sábiz sıaqty bolbyraq, dobal muryn, álgi jıren saryǵa qarady. Bul sabalaq-sabalaq basyn bolar-bolmas shulǵı saldy.

Jańa kelgen ekeýdiń biri — shóje torǵaıdyń tumsyǵyńdaı ımek muryn, dálirek aıtsa qus tumsyq, eki betine pyshaq jonyp alǵandaı jylan jaq, solyq urtty, bala qorazdyń basyndaı jalbyr shash, qan-sólsiz sur qara. Sasyq shylymdy ózegi órtengenshe qushyrlana tartatyn bolsa kerek, kóziniń aldy, taramystaı aryq saýsaqtarynyń basy, tyrnaqtary ótke batyryp alǵandaı sarǵaıyp ketken. Jup-juqa qaımaqtaı erni áldebir jas balanyń erinińdeı oqtyn-oqtyn dir-dir etedi, ony ishine qaraı jymyryp alǵan. Kózi, tek qana kózi oınaqy, otty, jalyndy kórindi. Sol oınaqy, jalyndy, sáýleli otty tútinmen ystap tastamaq bolǵandaı, qaltasynan óziniń saýsaǵy tárizdi uzyn shylymyn ap, ruqsat suramastan aq, tutatyp aldy da sora bastady.

Bul kezde tapal qara óziniń beti syndy dóp-dóńgelek stoldy ortaǵa jyljytyp, sony nusqap:

— Al, jigitter, otyryńdar, syzyp jiberelik! — dep bir qarymta karta men aq qaǵazdy stolǵa tastaı berdi.

Syrty sary jezdi, sharıkti qalamy bólmeniń kók tútin qaptaı bastaǵan tunyq aýasyn jaýyn aldyndaǵy najaǵaıdaı tilip tilip ótti. Biraq onymen otyra qalǵan eshkim joq, bári de samarqaý. Bular áli de sostıyp, máseleni uqpaı tur.

— Syzǵanyńyz ne? Biz ony bilmeımiz ǵoı! — dedi jańa kelgen ekeýdiń biri, kolhoz predsedateliniń orynbasary, kókshil kózdi qara jigit Kóben Juparbaev. — Almatydan qonaq kelipti degensiń, kolhoz predsedateli oralǵansha jalǵyzsyrap qalmasyn dep ádeıi kóp edik.

— Mine, biletin jigit osyndaı bolady. Kelgenderiń jaqsy boldy. Al endi jaqsylap syzyp jibereıik.

Bul ekeýi sostıyp áli tur.

— Otyryńdar! — dep álgi ekeýin dóńgelek stoldyń janyna jetelep ákeldi. — Al syzamyz.

— Syzǵanyńyz ne? Biz túsinbeımiz, — dedi sylyńǵyr juqa qara qaımaqtaı ernin buryp, maıystyra sóıledi.

— Aıttym ǵoı, aıttym, aýyl ıntellıgensıasy áli qaıda, qala ıntellıgensıasynan kósh keıin qalyp qoıdy. Býlaryn áli syza da bilmeıdi. Qaıǵy, qaıǵy ǵoı. Qaıran nadandyq, qaıda barsam da aldymnan arsalaqtap shyǵa kelesiń aý! — dep qujban sary syzdanyp zil tastaı sóıledi.

— Bilmesek túsindirmeısizder me? — dep shápek qaralyp etip tutanǵan ottaı-aq, shap ete tústi de, qaıtadan sónip qaldy. — Arsalaqtap dedińiz aý! Ym... Bul da bolsa estýge jazǵan sóz bolar, qaıtemiz.

Kóben bas biligi jýas atandaı myńq etken joq. Degenmen qop-qońyr maıly beti oqys qana búlk ete tústi.

Aýylda ózin ozyq sanaıtyn eki azamatynyń bul jaıymen eshkimniń isi bolmady. «Syzaıyq» basqa sóz aıtylmady. Bul ekeýi tynyǵýǵa, úlken adamdarmen tildesip, bilisýge kelgen edi.

— Apyr-aı, eń bolmasa esen-saýlyqty da jóndep suraı almadyq qoı.

Kóben qınalyp sóıledi. Biraq onyń mińgirlep, muryn astynan aıtqan sózin eshkim estigen joq.

— Jaqsy lebiz estigeli kelip edik!

Kishkene qara shylymyn sora túsip, túımedeı kózsheń bastyq úıinde otyrǵan óńi qonaqty, atyn estigeni bolmasa, buryn kórmegen, ataǵy bar adamdardy baǵdarlap etti. Qopal sary kópten ataǵy shyǵyp júrgen adam, ózine salsań sahna úshin týǵan zor adamdardyń biri. Ekinshisi aqyn. Munyń da aty men ataǵy tez shyǵyp, tasy órge domalap turǵan shaǵy. Ataǵy shyǵa bastaǵan kolhozǵa kelgen bilikti adamdar. Sodan da aýyldyń eki jigitiniń bir jaǵynan tosyrqap, ári qaımyǵa tartynshaqtap turǵan jaıy bar.

— Mynaý syzý bilmeıtin, shash qoıǵan jigitiń kim? — dep shıki sary Kóbenge zildene qarady.

Kóben kádimgideı abyrjyp qaldy.

— Iá, aıtpaqshy, biz ózimizdi tanystyrmappyz ǵoı, aldymen ózimnen bastasam, Kóben Juparbaev, kolhoz basqarmasynyń orynbasarymyn.

— Oı dóıt dersiń, kolhoz predsedateliniń, onyń ishinde Aldabergenov sıaqty adamnyń orynbasary bolsań sen de tegin emessiń! Baǵanadan beri osyńdy aıtpaısyń ba? Ym, bul ne de bolsa syzýdy biletin qý.

— Myna jigit osy kolhozdaǵy orta mektepte muǵalim bop isteıdi. Ózi óleń jazady. Bıikbaı Paıǵambarov.

— Mássaǵan, Bıikbaıyń kıikbaı ǵoı, kıiktiń asyǵy tárizdi. Kolhozdyń saraı aqynynyń famılıasy qandaı ońdy edi. Sabaqty ádebıetten beretin bolar aý! — dep qolyna karta ustap otyrǵan aqyn álgi jigitke qarady. — Aqyn bolsań óleń uıqastyrýdy qandaı bilseń, karta da sondaı bilýge tıissin. Karta bilmeıtin adam óleń de jaza bilmeıdi.

«Aqyn» degenge Paıǵambarov isinip qaldy.

— Qarta bilgenmen syzý degendi bilmeı otyrmyz! — dedi ol bir sát kóńildi únmen.

Ol qaıta sóndi. Úlken qaladan kelgen eki ataqty qonaqqa mundaı adamdy jańadan kórgendeı bop, áýestikpen úńildi. Eń alǵashqy oıdyń túıini: «bular da ózimizdeı pende eken ǵoı» dep qoıdy ishinen. «Pende eken ǵoı, bular da ózimiz sıaqty oqys ta, shalys ta sóıleıdi aý shamasy! Bular da kúletin, jylaıtyn bolar-aý!»

— Syzý degendi túsinbeseńder, preferansa degendi bilesińder me?

— Syzý degen qazaq sózin bilmegen adam, preferansi degendi bile me? — dedi Paıǵambarov kúlimsirep.

— Preferansi bilmeı, ıntellıgent bolý múmkin emes! — dep qoıdy sahna dúldili Kúzenbaı. — Preferansi bilgen adamǵa óziniń bilimin baıytam dep gazet, jýrnal, kitap oqýdyń qajeti joq. Mıǵa kerekti zarádti osynyń ózi mol aq beredi. Famılıań dardaı bolǵanmen preferansi bilmegeniń zor kemdik. Áı, aqynym aı, aqynym. Preferansi bilmeı óleń jazý obal aq. Eń bolmasa osyny oılasańshy! Kóńilińe kelmesin.

Kúzenbaı áli qatpaǵan shıki et sıaqty bylqyldaq alaqanymen Paıǵambarovtyń sekseýildeı qap-qatty, súıegi shyqqan arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

— Al syzýdy bilmeseńder, kúlisti bilesińder me?

— Joq.

— Jıyrma birdi she?

— Jaman oıyn ǵoı.

— Jamanyn jaman dep bilmedińder, al jaqsysyn taǵy bilmedińder. Endi ne bilesińder? Páli, shirkin, aýyl oqymystylary, biligine bolaıyn.

— Al kıngi bilesińder me? — dep aqyn kartany qaıta-qaıta qopara berdi.

— Kıngti de bilmeımiz.

— Qap endi, qaıteıin, qaıǵy ǵoı bul. Kıngti áıelder oınaıtyn preferans dep te ataıdy. Eń bolmasa sol áıel oıynyn bastaıyq, — dedi qala aqyny.

Bulardyń karta oınamaı tynbasyn bilgen, Paıǵambarov ta ońtaılanyp:

— Bylaı, aýyzsha aıtyp túsindirińizshi. Múmkin atyn bilmesek te, oıynyn biletin shyǵarmyz.

— Preferansi sıaqty oıynnyń sultany turǵanda sol da oıyn ba? Men kópten ony oınap ta kórgen emespin. Da, eń aldymen almaı, sodan soń almaı, valet, dama almaı, sońǵy ekeýin almaı, eń sońynda onyń korolin almaı oınaıtyn oıyn.

— Muny bilemiz. Biz ony túıeniń nemese qyzyl aıyrdyń koroli deımiz.

— Al bilseńder, kettik.

Astanadan kelgen aqyn kartany sýsyldatyp úlestire bastady. Kúzenbaı mysqyldaı sóıledi.

— Túıeniń koroli, túıeniń koroli. Qyzyq aý ózi. Bular karta bilmegenimen turmaı árbir oıynǵa ózinshe at qoıǵysh aq. Qara, qara, túıeniń koroli deıdi-aý. Al túıeniń koroli aq bolsyn. Atan men úlek bolmaǵanyna shúkir.

Bıikbaıǵa úlken adamnyń bul mysqyly unamady.

Jup-juqa ernin jymqyra tistep, ishteı opyq jep qaldy. Ol ishten mújilgen kezde shylymdy sora túsetin. İshke qaraı yp yssy kók tútindi sylqytyp sylqytyp jiberdi. Kóz aldy munar tartyp, basy dyń-dyń ete tústi. Kishkene qýshyq shekesi búlk-búlk soqty.

— Ókinishti-aq! — dep qoıdy ol.

— Nege ókindiń, bala? — dedi ataǵy bar aqyn.

— Myna bir sup-sulý qara tory kelinshek býyrshyn sıaqty myna bir sary jigittiń qoltyǵynda ketti. — Ol shybynnyń qamasyn qyzyl tabannyń valetine tastaı saldy, — ókinishti-aq. Ádildigi joq, sapyrylysqan bir dúnıe. Teńdik qaıda? Qolyndaǵy jalǵyz qazirdi de saqaldy shalmen ura salady. Basqa súıenishiń bolmasa saqaly sapsıǵan koroliń de túk emes. Tuzdy tartyp jiberse, tasqa soqqan japalaqsha, saqaly qaýǵadaı bop qalpaqtaı ushady. Adam balasynyń oılap tapqan oıyndarynyń ózinde osyndaı qýlyq pen sumdyq kóp.

— Mynaý saraı aqyn tegin de emes pe deımin? Qalaı-qalaı silteıdi! — dedi aqyn.

— Iá, osy kúngi balalar qyńyr sóıleýge áýes. Degenmen bul «pas», «bomba», «mızer» degen ádemi sózderdiń ózin «túıe», «shybyn», «qarǵa» degen sózdermen lastap otyr. Eń aldymen ıntellıgent bolý qajet. Bilmeı jatyp bildim deý de qaıǵy ǵoı, qaıǵy! — dep sary shirenip shirenip qoıdy.

Paıǵambarov taǵy da unatpaı qaldy. Shylymdy ústi-ústine soryp soryp aldy. Shekesi dyq ete tústi. Jıegi qyzyl kóziniń aǵy kóbeıip, alaryp ketti.

— Ókinishti-aq! — dep qoıdy, — ókinishti-aq. Osy dúnıe qyzyq. Keregi joqta, bireýge qolaqpandaı etip ataq-dańqty, bar abyroıdy sylq etkizip aldyna tastaı salady. Mine, shybyn-shirkeıdiń qaba saqal koroli jetilik qarǵanyń astyna túsip, moıyny búktelip qaldy.

Dóńgelek stoldyń qasyndaǵy uzyn stolǵa dastarqan jaıyldy. Tamaq pen sharaptan uzynsha kelgen jińishke stoldyń. beli qaıysyp tur. Biraq oǵan qaraıtyn pende joq. Qoldary sýmańdap, kartasy sýsyldap, ersili-qarsyly soǵyp otyr.

Kúzenbaı shyrtyldatyp utyp otyr. Biraq ózinshe buǵan narazy ekenin bildirmek bop:

— Osy da oıyn ba? — dep qoıdy.Osy da oıyn ba? Qazirgi mádenıettaný ozyq ıntellıgensıanyń oıyny — preferansi. Mynaý bala-shaǵanyń ermegi ǵoı.

— Preferansi mádenıetti qaýym oınaıtyn, ete aqyldy oıyn. Kúzekeń óte durys aıtady. Qazirgi jastarǵa ony bilmeý úlken min! — dep qoshtady aqyn.

— Ókinishti-aq! — dep qoıdy Bıikbaı. — Ókinishti-aq. Karta, bilmegenimiz úshin osynsha sóz estidik. Ókinishti-aq.

— Ókinseń úırenesiń! Op-ońaı. Bir aılyǵyńdy utqyzasyń da, saýatty, mádenıetti, aqyly bir jigit bop shyǵa kelesiń.

— Múlde ońaı eken ǵoı, ókinishti-aq. Bir aılyq dedińiz be? Túk emes qoı, sol ǵana bolsa.

— Ný, kóp bolsa eki aılyq.

— Ókinishti-aq, biraq ol da kóp emes.

— Al endi esepteselik! — dep oıynnan soń shıkil sary men kespeltek qara aqshany alma-kezek sypyryp ap otyrdy.

Kóben úndemestiń ózi. Myńq etpesten aqshasyn sanamaı berip otyr. Bıikbaı ishteı qaýsap, ne qylaryn bilmeı, shylymyn tistene tistene soryp, ystyq kók tútindi qushyrlana jutady. Onyń «ókinishti-aq» degen sózine otyrǵandardyń qulaǵy úırenip te ketti.

Tús kezinde bıik taýdan ózenge birtindep túsip, sý ishetin saq qus — kekilikter sıaqty árqaısysy óz betinshe baryp, qalaǵan sharabyn jutyp, tamaq jibitti. Basqalaryna eshteńe bolǵan joq, shylymdy kóp tartyp, onsyz da basy myń-myń bop otyrǵan, onyń ústine qaljasy da analardan emes, ishindegi eń názik bolǵan soń shyǵar Bıikbaıdyń kóz aldy oqtyn-oqtyn tunyp tunyp ketedi. Alǵashqyda dup-durys aıtyp otyrǵan «ókinishti-aq» degen sózdi de sozyp, keıde bólip aıta bastady.

— Osy siz, karta degen mádenıetti, oqymysty qaýym oınaıtyn, ıntellıgent oıyny dedińiz. Ókinishti-aq! — dep qoıdy. — Meniń óz baıyptaýynsha, árıne, ókinishti-aq!

— Karta bolǵanda — preferansti aıttym.

— Báribir karta emes pe, aǵasy aý! Aǵasy, ókinishti-aq. Sizdi tyńdadyq. Endi myna. meni tyńdap kórińiz.

— Bol kartany, sóz tyńdaýǵa mursha joq. Seniń kezegiń, al bol, — Oıyn taǵy qyzyp ketti.

— Ókinishti-aq! — dep qoıdy Bıikbaı.

— Utqyzǵan aqshańa ókinesiń be? — dep qaldy kózáınekti aqyn. Onyń keneı asyqtaı kishkene murnynyń ústi tership, oıyn qyzǵan saıyn býsana tústi. Qazir eshteńege kóńil bólýge murshasy joq. Tanaýy edireıip, qyzyp alǵan. Dúnıeniń bári oǵan qazir bir-aq tıyn sıaqty. — Aqshaǵa ókinesiń be? Aqsha degen ne ol?

— Joq á, bu da bolsa sózdiń bir masaly ǵoı.

— Munyń sóziniń salty! — dedi Kóben de sózge aralasyp, — ábden qulaq úırengen sóz, Aıta beredi. Aıta bersin!

Eshbir áńgime, sóz oıynǵa bóget bola almaı qaldy.

II

Karta qaıta bólindi. Jańa oıyn bastaldy.

— Ókinishti-aq! — dep qoıdy utylǵan jas aqyn.

Paıǵambarov shylymdy qushyrlana sordy.

— Ókinishti-aq! Karta mádenıetti qaýymnyń oıyny dedińiz aý osy. Qolymyzdyń jetpegeni ókinishti-aq! Meniń oıymsha basqasha ma deımin. Ertede «oba», «indet» degen aýrýlar bolǵan deıdi halyq. Olar qurypty. Jaqsylyq jeńipti. Biraq jaqsylyq júrgen jerden jamandyq ár kezde-aq tabylady. Ekeýi de jerden bastalady ǵoı. Kórdińiz be? Bul ekeýi bir adamnyń biri ózi, biri kóleńkesi sıaqty. Menińshe, mynaý karta — oba, siz aıtqan preferans — indet bolýǵa tıis. Sizderdiń nasıhattap otyrǵandaryńyz úlken aýrýlar.

Eki qonaq qanyn ishine tartyp, surlanyp qaldy.

— Myna aqynyń ne dep bylshyldap otyr? — dep shıkil sary ózimen birge kelgen ataqty aqynǵa qarady. — Karta bilmegenmen turmaı neni dattap otyr. Baıqa óziń!

— Bul bylshyl emes, biraq, uqpaǵanyńyz ókinishti-aq! — dep qoıdy Bıikbaı — Baıqaıtyn eshteńe de joq. Bilgen jón.

Ernin ishine qaraı jymyra tistep alǵan. Ózi de kemıekteý edi, onyń ústine ernin tistegen soń, aýzy ishine qaraı opyrylyp ketipti. Qany qashypty. Óńi sup-sur, jylan qýǵan bala sıaqty. Jup-juqa erinderi oqyshtaý bolsa da dir-dir ete tústi.

— Ókinishti-aq! Úlken aǵalar oınaǵan soń oınaımyz. Áıtpese, karta degen adamnyń appaq aryna basylǵan qara tańba. Zaman, ýaqyt atty jaqsy jandardyń kóleńkesi. Biz sıaqty ásheıin bir kún kóris adamdary úshin İndet qoı, indet. Qudaı ózi saqtasyn deımiz, áıtpese, karta degenge ertede qatynyn utqyzǵandar bolǵan deıdi. Áıelim qasymda bolmaǵany qandaı jaqsy. Qaıdasyń, altyn shashty arýym, qaıdasyń! Bolmaǵanyń jaqsy.

— Aldyrǵan albyrt degen osy, zarlap otyr, zarlap otyr. Utylǵannyń sózi qurysyn. Aqyn ishegi ejelden-aq tar keledi. Mynaý aqynyń utqyzǵan az aqshasyna ókinip, býynyp ólip júrmesin áı! — dedi Kúzenbaı ózinshe kúlgen bolyp.

Kúzenbaıdyń kúlkisi keldi. Kúle almady. Zorlanyp óreń kúldi. Onysy jóndi shyqpady, sary atannyń muryndyǵyn oqys tartqan kezde myńq ete qalǵany tárizdi múkis shyqty.

— Durystap kúle almaǵan da ókinish! — dedi Bıikbaı, — ókinishti-aq! Ókinishtiń eń úlkeni kúle almaǵan.

— Mynaýyń ne deıdi? — dep Kúzenbaı joldasyna qarady.

— Ne deıdi? — dep anaý da oǵan qarady.

III

Oıynnyń bir kezeginde Kúzenbaı qolyndaǵy korolin ótkize almaı óz korolin ózi aldy. Oǵan birden on alty jazyldy. Bıikbaı ishinen, «o, toba, osy kisiniń ózi de naq osy túıeniń koroli sıaqty» dep oılady. «Adamǵa adam uqsaýshy edi. Kartaǵa uqsaıtyn da adam bolady eken. Ózi de kartany ezip, sonyń sýyn ishken sum bolar. Álginde ǵana, sóz arasynda ákemiz ertede Mekke Mádıne barǵan eken. Soǵan barýǵa qarajat jınady, biraz ýaqyt Nura boıynan sasyq kúzen aýlapty. Ony Ombyǵa satyp, kóp paıda taýypty. Sol jyly men týyppyn. Sodan atymdy Kúzenbaı qoıǵan. Ózim de anaý, álgi NEP-tiń kezinde biraz ýaqyt kúzen aýlap, baıyp kete jazdaǵanym bar. Keıin qarasam kartamen de biraz nárse jyıýǵa bolady eken» degendi ol.

Bıikbaı shylymyn alyp tutatty. Emirene jutty. Aýzy men murnynan kók tútin qaıta shyqty. Qany qashqan, qýqyl óńin býaldyr shaldy. Kóz aldy munar tartty. «Karta oınaǵannan sasyq kúzen aýlaǵan áldeqaıda abyroıly is. Ol ne de bolsa eńbek. Adam oǵan terin tógedi», — dep oılady da, artynsha estirip:

— Ókinishti-aq! — dep qoıdy. — Ókinishti-aq.

Qulaq úırengen eken, buǵan eshkim mán bermedi. Bastalǵan oıyndy toqtatýǵa eshkimniń de qudireti jetpedi. Kezekti oıyn aıaqtalýǵa jaqyn. Dóńgelek bet, kespeltek myǵym qara támpish tanaýynyń eki jaqtaýy tership, kartany kósilte soǵyp otyr. Onyń qysyqtaý kelgen kishkene ótkir qara kóziniń janarynda áldebir syr, áldebir mysqyl, qýlyq oty janyp sónip, janyp sónip turǵandaı edi. Álde ol osy bir sheshýshi sońǵy oıynnyń artyndaǵy eki júris óziniki ekenin jasyrǵandaı ma edi? Ne de bolsa onyń, júzinen qýanysh otyn, jeńis mártebesin, utys abyroıyn basqadan qymtaı túskendeı qupıa baryn sezý qıyn emes-ti. Al onyń qarsysynda otyrǵan jalqyq bet, kózi ári tússiz, ári otsyz, irkildek betinde ne oıdyń, ne aqyldyń nyshany joq, qujban sary naq bir súıegi joqtaı bylqyldaq, isińki kelgen myrtyq saýsaqtarymen sońǵy eki kartany qysa ustap, demin ishke tartqandaı sazara qapty.

Bıikbaı ań-tań bop, ekeýine, bir kezde kórýdi arman tutqan qıaldaǵy adamdaryna tańdana qaraıdy. «Osynsha sazaryp, osynsha janyn sap, qanyn ishine tartatyndaı osy kartada turǵan ne bar eken». Onyń oıynsha: «karta aýrý ǵana emes, aıtatyn belgili oıy, pikiri joq, basy qýys, mıy qańsı bastaǵan adamdardyń ermegi, kún ótkizedi. Nemese, ózin basqadan bıik sanaıtyn qortyqtardyń nıgılısik oıynan shyqqan kesel. Iá, bul kesel. Qaýipti kesel. Bul aqyldyń, parasattyń, óse bastaǵan, jetilmegen jas oıdyń jaýy. Jaý! Bul jaý! Belgili oıy, qıaly, aqyl-parasaty bar árbir adamnan ózine ortaq oı izdegen, ortaq áńgime izdegen adamǵa mynaý qıanat. Teńsizdikten, bir-birin syılamaýdan, parasat salystyrmaýdan osyndaı ospadarsyz, oqys oıyn shyqqan...»

Al mynalar qyzyp alǵan. Kúzekeńde ózinshe sońǵy eki oıyn qalaısha meniki emes degen dáme bar. Ózinshe isinip otyr. Munyń esebinshe qarsy jaqtyń qolynda eshqandaı qazir joq, tuzdyń tórteýi de oınalyp ketti. Munyń ústine júris kezegi ózinde. Demek utysta onyki. Ol bul shaqta osy oıyndaǵy naǵyz dámesin durys ańǵara almaı qaldy.

Degenmen oınalyp ketken kartalardyń esebinen jańylyp bógeldi. Jerge ketken kartalardy kórgisi kóp, umsyna baryp toqtady. Óıtkeni aqyn shyr ete túskeli otyr.

— O, Kúzeke, toqtalmańyz, tartyńyz! — dep qaldy aqyn men Kóben jarysa sóılep.

Mundaı kótermeshi, demeý sózden keıin ol tartynǵan jan emes qoı, bul joly da kóp oılanyp jatpastan túıeniń korolin sýyryp tastaı berdi. Osy oıynda reti. kelmeı qolynda saqtalǵan jetilik qazir — qarǵanyń jetiligi men túıeniń korolin soǵyp aldy aqyn.

— Á, solaı ma edi? — dep qaldy ózine uqsaǵan túıeniń korolin soǵyp alǵan aqynǵa qarap.

Úsheýi úsh jaqtan dý ete tústi.

— Ókinishti-aq! — dedi aýyl aqyny.

— Kórdińiz be, Kúzeke, ańǵal qolda koróldiń de oınamaı qalatyn kezi bolady, — dedi belgili aqyn.

— Adam denin salmaı salǵyrt, kóńilsiz oınaǵan soń osyndaı bolady. Preferans oınap júrgen adamǵa oıyn emes qoı. Zaýyqsyz, shabytsyz oınap otyrmyn! — dep aqtalǵysy keldi onyń.

Shabytty óleń jazǵandy ǵana kerek dep túsinetin Bıikbaı Paıǵambarov ań-tań bop sahnanyń dandama sheberine balalyq áýestikpen, ańǵal aq kóńilmen qarady.

— Sizdiń bir ret múlt ketkenińiz ókinishti-aq! — dedi ol, — siz utqan saıyn túrlenip, qarǵa aýnaǵan túlkideı qulpyra beresiz. Siz tek utýǵa, uta berýge jaralǵan pendesiz be dep otyrmyn. Sondaı bir joly bolǵysh, baǵy ashylǵan adamdar bolady deıdi ǵoı.

— Áı, bala, sen sózdi qoı, aqshańdy shyǵar! — dedi oınaǵan saıyn, sharap jutqan saıyn isinip, burynǵydan beter maıly beti býsana túsken qala aqyny, — sal ortaǵa! Bógeme qoldy! Sal aqshany. Sal deımin ortaǵa. Tart kartany!

Bıikbaı temeki ysy basqan jińishke saýsaqtarymen aqshany sanap jatyp:

— Men ózim kartany bilmeımin. Ókinishti-aq. Biraq, búgin baıqap otyrmyn, munda da, ómirde bolatyn birdeńeler bar ma deımin. Ómirde bolatyn albyrttyq, ańǵaldyq, olaqtyq, qoldyń qysqalyǵy munda da bolady. Sol bir ábestikterden koróldiń de oınamaı qalatyn kezi taǵy bar eken. Koroliń ne, tipti keıde jalǵyz kózdi áýlıe tuzdyń ózi oınamaı qalady. Ókinishti-aq! — dep sóıleýmen boldy.

Bular kartany qaıta bastaı bergende osy úıdiń ıesi, qonaqtardyń kútip otyrǵan adamy Nurekeń kirip keldi.

— Oı, bárekelde aı, kartany ońdy-soldy tólep jatyrsyńdar ma? — dedi ol kúle amandasyp.

Ol ár kezde-aq osylaı ańqyldap, ashyq sóıleıtin adam.

— Kúzenbaı! — Dep qujban sary bir qadaq shıki et sıaqty bylqyldaq qolyn Aldabergenovtiń ýysyna tyǵa saldy.

— Ó, Kúzeke, sizdi bilemiz ǵoı! At-kólik aman-esen saý júrsiz be? — dep Nurmolda da dabyrlap qaldy. — Oıyndy qoıyńdar. Asqa otyraıyq. Jaılaýdan qaıtqan betim osy. Al, otyryńyzdar, myna stolǵa. Kartany da kóńili toq, qarny toq adam oınaıtyn bolar-aý! Kelińizder!

Tamaq pen sharaptan beli qaıysqan uzyn stoldy jaǵalaı otyrysty bular.

— Ókinishti-aq! — dedi Bıikbaı.

— Nege ókinip otyrsyń, qarǵam? — dedi Nurmolda.

— Tipti eshteńege de ókinip otyrǵanym joq. Aýyz úırenip ketken sóz ǵoı, aǵa! Árıne, ókinishti-aq!

— Utylyp qaldyń ba, qarǵam? — dedi taǵy da Nurmolda.

— Utyldym, qaıda utylmaı júrgen dáldý basym, utylǵanym ras. Biraq oǵan ókinip otyrǵanym joq. Óleń oqyp, sheshile sóılep, biraz sher tarqatyp qalamyn ba dep kelip edim. Olaı bolmady. Bular da ózimiz sıaqty qyńyr júrip, qısyq basatyn pende eken. Ókinishti-aq. Olaı bolmady. Alyp ushqan asaý júrek ózine-ózi senbegen jerde opyq jep, pushaıman bop qala beredi. Aqyn ataýlynyń ózim deıtini sodan bolar. Aqyn degender shetinen ózimshil, er kókirek keledi. Ózinen basqany eshteńe bilmeıdi dep oılaıdy. Aqyndy aqynnyń unatpaıtyny da sodan.

— Myna aýyl aqyny ne dep otyr? Bastyqqa muńyn shaǵyp otyrǵannan saý ma? — dep Kúzenbaı mańǵazdanyp, uıpalaq uıpalaq jıren qasyn kóre sóıledi. Bir ezýleı kúlip, ekinshi ezýin ishine qaraı jymyryp aldy. Aýzy qısaıyp ketti.

— Bul balanyń bir mylty bar eken, — dedi áńgimeni estip otyrǵan Kóben.

— Mylty deımisiń?

Kúzenbaı ań-tań bop, aqyn jigitke qarady.

— Iá, aǵa, bul kisi durys aıtady. Meniń myltym bar. Dáldý basym, oılanbaı, esep-qısapsyz, paryqsyz oınadym. «Jyǵylǵan kúreske toımaıdy» degen, onyń ústine «jyǵylsań nardan, aıaǵyń áldeqaıdan» degen taǵy bar. Sizben saıysqa qaıta shyqsam deımin, — dedi Bıikbaı.

— Osy jigit sheshen be dep qaldym, — dedi Kúzenbaı. — Qalaı oraltady sózdi. Eregisip, shyn yqylaspen oınasań kartanyń barlyq oıynyn jaqsy bilýge bolady. Zeıin sal, zeıin. Sonda bilesiń.

— «Qaıta shapqan jaý almaı qoımaıdy, bóksesin kóp burǵan palýan shalmaı qoımaıdy» degen, mynaý aqyn qaıta oınap bizdi utqaly otyr, — dep tapal aqyn da sózge aralasyp, óziniń tildiligin sezdirmek bolǵandaı, aýyl aqynynan sheshendigim aspasa kem emes degendeı, tilin bezep, sýyryla sóıledi. — Qoldan kelse shalǵanǵa da, alǵanǵa da ne jetsin. Ózim aqynmyn. Aqyn minezin jaqsy bilem. Naǵyz aqyn kekshil emes, yzaqor, tyz etpe keledi. Onyń ishindegi sıaqty naǵyz názik lırıka jazatyn ınelik aqyndar bolady. Al, jigitim, saǵan aıtar aǵalyq aqylym — aqyn bolsań naǵyz aqyn bolsań yzalanyp, tereńnen qaınap shyqqan tas bulaqtyń sýyndaı býlyǵa, búlkildep, namystanyp taǵy oına!

— Aýylymyzdyń aqynyn arandata bermender! Karta oınaýǵa qoly tımeı júrgen jigit. Munyń sharýasy kóp. Kolhozdaǵy bolashaq halyq teatrynyń negizin qalaı, sony uıymdastyryp júrgen de osy. Óziniń sabaǵy jáne bar. Óleń jazý kerek. Ol da jumys. Ózin jaqynda úılendirip, toı jasadyq. Osynyń bári jumys, is, eńbek! Bul jaqsy jigiti — dep Nurmolda Bıikbaıdyń arqasynan qaǵyp, mapazdap qoıdy. — Bıikbaı dese Bıikbaı, ózi shaǵyn bolǵanmen bıik armany, joǵary oıy, jaqsy bilimi, qysqasyn aıtsam taýdaı talaby bar bala!

Aldabergenov bergen minezdemeni bári únsiz otyryp, zeıinmen tyńdady. Aýyl aqynynyń shoqtyǵy kóterilip qaldy. Biraq, burynǵydaı sóz jarystyrýdy qoıyp, ózin-ózi ıbamen izetti ustady. Bireý sózińdi sóılep, maqtap jatsa, seniń aýzyń qyshyp bara ma degendeı, uıań da, uıalshaq ta bola qaldy. Onyń munysy da ondy boldy. Óıtkeni báribir oǵan sóz tımes edi. Kartadan qoly bosaǵan qala aqyny óziniń kók jıegine qanatyn qomdap, endi ǵana kóterilip kele jatyr edi. Úı ıesi keldi. Shúıirkelese sóılesken jyly áńgimeden soń úsh-tórt alynyp ketti. Aqynnyń tanaýy ǵana emes, mańdaıy da jipsip, býsana bastady. Kózi jaınap, shabyttana tústi. Al qujban sary bolsa sharapty ernine bolar-bolmas tıgizdi de qoıdy. Sóıleý de jaıyna qaldy. Tili baılanyp qalǵan adamdaı ún-túnsiz, ózinen-ózi isinip kebinip syzdana berdi. Syzdana berdi. Aýzymnan oqysta birdeńe shyǵyp ketpesin degen adamsha bir ezýin ishine qaraı jymyryp aldy. Bop-boz otsyz kózimen jan-jaǵyn anda-sanda bir súzip ótedi. Al aqyn bolsa osynyń kerisinshe tuǵyrdan ushqaly otyrǵan kúıkentaısha qaıta-qaıta qypyqtap, eńsesin kótere beredi. Mezgilin kútken eken, bir tolastyń kezinde sózdiń aıaq baýyn lyp etkizip ilip áketti aqyn.

— Sizder bilip qoıyńyzdar, bilgen artyq emes. Jalpy alǵanda aqyn degendi bilip qoıǵan jón. Bylaısha, jalpy aıtqanda aqyn degen ásheıin basy jumyr pendeniń, kádimgi kóptiń biri emes.

Degenmen, Bıikbaıdyń qulaǵy eleń ete tústi. Aqynnyń betine qarady. Erinderi ári jybyrlap, ári dirildep, álgige qosa birdeńe aıtpaq bolyp oqtaldy. Bos umsyndy. Aqyn aldyn keskizbeı, tóteleı tartty.

— Aqynnyń basy jaı ǵana emes, jaýjumyr da emes. Aqyn basy altyn. Onyń «meni» men menmendigi, bylaısha aıtqanda aqynnyń ózimshildigi men egoızmi teńsizdikten, myna pendeshilikten aýlaq jatqan, kádimgi qarapaıym óktemdikten shyqqan. Aqyn ózine teń, syrlasar para-par jan tappaǵan soń, jynymen sóılesken baqsydaı ózimen-ózi sóılesip, óz syryn ózine aıtyp, óz júregimen shúıirkelesip ketedi. Aqyn jas bala sıaqty ańǵal, ol sábı, ol pák, ol ol ma, ol jórgek ıisi boıynan ketpegen balǵyn. Mine, aqyn degen sabazdar naq osyndaı jandar.

Bıikbaıdyń murnyna aqyn deminen ósken sharaptyń kúlimsi ıisi keldi. «Balǵyndyq pen sharap ıisinde uqsastyq bolǵany ma», — dep oılady ol. Durys aıtady, aqyn sondaı pan bolýǵa tıis.

Al Aldabergenov bolsa aqynnyń bul sózderine tańdanǵan joq. Jaqsy men jamandy kóp kórgen jiti kóz, talaı jel sózdi de, aqyldy da aqylsyz, mándi de mánsiz sózderdi de kóp tyńdaǵan kári qulaq óz úıiniń qonaǵyna sóz tizginin erkin berdi. Qaıta onyń sol sózderin yntaly tyńdap otyrǵannan aq, syr aldyrmady. «Úı meniki, sóz, aýyz onyki. Qaıta Aldabergenovtiń úıinde bir erkin kósilgenim aı, dep aıta-aıta júrsin» dep túıdi. Arakidik aqyndy qoshtap ta qoıdy. Lám demesten únsiz otyrǵan Kúzenbaı úı ıesiniń sabyrly, aq jarqyn qabaǵyna, kisige degenge tań qaldy. Mynaý kolhozdyń predsedateli.

Kúzenbaı osy bir sátte ózine qatty rıza boldy. «Osyndaı ádildik kimde bolady? Danyshpandarda ǵana».

Bul oılap otyr. Aqyn damylsyz sóılep, aýzy bosar emes.

— Almaty — aqyn qala. Ol aqyndar úshin jasalǵan, ózi de aqynǵa uqsaǵan qala. Onyń aýasy qubylmaly. Qazir ashyq artynsha jel, jaýyn-shashyn. Birde túnek, endi qarasań kúlip tur. Al aqyn degenimiz de sol Almaty sıaqty bolady. Ol qazir kúledi, artynsha kúńirenedi. Ol qazir ashyq-jarqyn, artynsha túneredi. Aqyn Almatynyń aq jaýyny sıaqty ebil-debil bop jylaıdy. Artynsha jarq-jurq etken najaǵaıdaı shartyldaıdy, kúledi de jylaıdy, jylaıdy da kúledi. Óz jumyrtqasynan jerigen kókekteı suńqyldaıdy da, artynsha altyn qosaq, aıtpaqshy, kempirqosaq tárizdi on túrlenip, qubylady, solqyldaıdy. Iá, solqyldaıdy emes, syńqyldaıdy.

— Óte durys aıtasyz. Teńeýlerińiz ońdy shyǵyp jatyr! — dedi Nurmolda da kúlimsirep.

«Men Almatyǵa barmasam túk shyqpaıdy eken ǵoı. Aqyn tek Almatydan shyǵady eken-aý! Ondaı bolsa Almaty joqta qazaqtyń tolyp jatqan tamasha aqyndary qaıdan, qalaı shyqty eken? Aqyn degenimiz myna kisiniń aıtyp otyrǵanyndaı bolsa, kádimgi adam sıaqty bolmaǵany aý!» — dep Bıikbaı oıy san saqqa ketti.

«Sonda kim bolǵany? Adam ba, joq pa? Adam bolsa qandaı adam? Jynǵa uqsaı ma, perige uqsaı ma? Nege ol, ásheıin jaı adam sıaqty bolmaıdy?»

Jas jigittiń osy oıyn bekite túskendeı qala aqyny álgi bir oıynyń jalǵasy etip mynany aıtty:

— Aqyn kúrsinse aýzynan kókala jalyn, kók tútin shyǵady, aqyn kúlse kómeıden syldyrap óleń tógiledi. Aqyn jylasa kózinen ystyq jańbyr tamshysy aǵady, aqyn shabyttansa aýzynan óleń marjany ózen bop aǵady. Aqyn qaıǵy ursa, dúnıeni qara túnek basady, ol qabaǵyn ashsa kózinen myń kılovattyq elektr nury tógiledi.

— Aǵa, siz osy kezde kúlip otyrsyz ba, joq, álde jylap otyrsyz ba? — dedi Bıikbaı, Nurmolda kelgeli sózge birinshi ret aralasyp, — joq, álde túnerip otyrsyz ba? Qashan kúlesiz?

— Sózdi bólme, bala, sózdi bólme! Dúnıede aqyn sózin bólgennen jaman nárse joq. Aqyn sózi bólinse qanatyna najaǵaı soqqan qyrandaı shońqaıyp qalady. Ne dep otyr edim? Nege kelip toqtadym?

Bıikbaı jattampaz, quıma qulaq jigit. Ol bul joly da aqyn sózin bólgeni bolmasa, qalt jibermegen eken.

— Aǵa, siz aqyn qabaǵyn ashsa, kózinen myń kılovattyq elektr nury tógiledi dedińiz.

— Onsha durys teńeý emes eken. Aqyn aıtty deýge kelmeıdi. Óndiristik, qarapaıym teńeý, odan da aqyn qabaǵyn ashsa, kózinen najaǵaı oınap, poezıa shapanyn ótirik jamylyp júrgen aqynsymaqtardyń bárin soǵady, qasıetimen soǵady, tóbesinen jaı oǵy bop túsedi, oınaıdy degen ońdy.

Bul Bıikbaıǵa unamady. Óıtkeni ol óziniń kim ekenin anyq bilmeıtin. Sodan da bolar jaı oǵy tóbemde oınaıdy eken dep qaldy.

— Ókinishti-aq! — dep kúrsindi ol.

— Sen ókinbe, bala, ókinbe! Aqynda ókinish emes, óksik bolady. Odan da sen eńirep jyla! Aqynǵa sol jarasady. Sen aqynsyń, á, aqynsyń. Karta bilmeısiń, biraq aqynsyń. Oqasy joq. Sen kartany úırenesiń. Sonda óleńdi de ońdy etip, kózińnen sorańdy aǵyzyp, murnyńdy qaıta-qaıta tartyp qoıyp jazasyń. Óleń sonda Almatynyń bıik taýdan, zańǵar jartastan qulaı aqqan ózenindeı bop quıylady. Sen býyrqanasyń bursanasyń. Óleń tógile beredi. Sen, mine, naq sondaı aqyn bolasyn. Ókinbe, ókinbe! Sen túgil myna meniń ózim, ýdyń neshe túrlisin tatqan myna men ókinbeımin. Sen az ǵana aqshaǵa ókinesiń be, ol uıat. Myna men ataqqa da, abyroıǵa da, basqa qonǵan baqtyń qaıda qalaı qarap ushqanyn da bilmeı qap, sonyń ózine ókinbegen janmyn. Aqyn jomarttyqqa barmasa, bir nárseni joq etpese, aqyn bola almaıdy. Jyly tósek, ystyq as, dámdi tamaq aqynnyń basyn araqtan beter ýlap, basyn áńki-táńki etedi. Mine, myna men sondaı úlken jertvoǵa barǵan adammyn. «Keter, keter, kóp bolsa qasqa sıyrdyń quny keter» dep Syrdyń sýyn sıraqtan keltirmeı tarta bergen jón.

Bıikbaıǵa qala aqyny unaı bastady. Aıtyp otyrǵany oǵan altyndaı asyl, keremet syrly sóz bop estildi.

— Ókinishti-aq deıik, aǵa, siz baryp turǵan danyshpan, aqyldy adamsyz ba dep otyrmyn.

— Ókinishti bolsa ókinishti-aq. Seniń oǵan áli de kúdigiń bop otyrsa kerek. Buǵan men de ókinemin. Biraq men ókinishimdi sózben emes, kózimniń jasymen, júregimniń órt jalyndy ystyǵymen kórsetem. Biraq sen, aqyn, kúlme! Kúzeke, sen de kúlme, Nureke, siz de kúlmeńiz. Bilem, Nurekeń mundaıǵa kúlmeıdi. Meniń jylaǵym kem otyr. Myna jas jigittiń maǵan senbegenine jylaǵym keledi. Aqyn degen, álgi bir kezdegi men men, ózimshil, er kókirek aqyn, endi bir sátte qarasan jas bala, tipti sábı sıaqty. Ol jylaıdy. Ol sorly, ol baıǵus, ol dármensiz birdeńe. Maǵan myna boqmuryn balanyń ózi senbeı otyr. Men ony sendire almadym. Mine, aqynyńyzdyń sorly bolǵan jeri.

— Joq, sen olaı deme, bul saǵan qudaıdaı senip otyr. Seniń syryń buǵan qatty unady.

Nurmolda áńgimeni jýyp-shaıyp, basqa jolǵa salyp jiberdi.

— Durys! — dep qoıdy aqyn. — Durys aq. Maǵan sen, kúdik keltirme. Poezıa degen ózinshe kıeli nárse. Ol soqsa qatty soǵady. Bir soqsa týralatyp, birjola turmastaı etip, ońdyrmaı soǵady. Bilip qoı, bala, bilip qoı. Ol soǵady. Jóndep ustamasań, áıteýir bir kúni soǵady.

«Sizdi soqqan joq pa?» — dep suraǵysy keldi de, Bıikbaı toqtap qaldy. Aqyndy aıap ketti.

— Sizdi men danyshpansyz ba dep otyrmyn!

— Munyńdy uǵamyn. Aqyndy aqyn áýdem jerden tanysa etti. Sen qudaıdaı aqyn bolasyń, al paıǵambardaı famılıa ózinde bar. Josytyp tarta ber. Ózińnen basqa paıǵambar, qudaı bar dep túsinbe!

Bıikbaıdyń ishi jylyp sala berdi. Osy kúnge deıin oǵan osylaısha aqyl aıtqan bir pende bolmady. Aqyldy keńesshini endi tapty. Aýzyn ashyp, uıadan basyn qyltıtqan sary ezý balapandaı-aq esi shyǵyp, erinderi dirildep, shylymyn qaıta tartty.

— Aǵa aý, meniń izdegenim siz edi ǵoı, sizdeı adam edi ǵoı. Siz qandaı bilgish adamsyz. Siz danyshpansyz.

Kúzenbaı surlanyp baryp, bir ezýleı kúldi. Aýzynyń bir jaqtaýy ishine jymyrlyp, beti qısaıyp ketti. Ózine aıtylatyn sózderdiń mas aqynǵa aıtylǵanyn ólerdeı qyzǵandy. Artıs pen aqyn arasyna jaryqshaq túse bastaǵanyn kórgen soń, Nurmolda óz jigitin tyıyp tastamaq bolǵandaı:

— Arystandaı alyp aǵalar maqtaý súımeıtin bolsa, túlkideı qý inilerdiń ómir súrýi qajetsiz aq bolar edi-aý, Bıikbaı, sen azýly aqyn aǵańnyń aldyna qulap tústiń. Opyn durys shyǵar. Ár nárseniń óz orny bar emes pe? Munda da jasy úlken, ataq-dárejesi úlken aǵań otyr! — dep eskertti ol.

Jas aqyn túsine ketti. Sasqanynan:

— Aý, aıtpaqshy túıeniń korolin umytyp ketippiz ǵoı. Karta oınaıyq ta! — dedi.

Nurmolda óz aýyldasyna jalt qarady.

— Bıikbaı, — dedi ol salmaqpen, — bizdi kishkene kúnimizde «asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar, bárinen qoı jaıyp kóten jegen ozar» dep úıretýshi edi. Karta degen asyq pen dop sıaqty dene enbegi de emes, ol oıyn emes, apat qoı. Onyń ber jaǵynda myna otyrǵan Kúzekeń izdese kezdespeı júrgen adam. Bizdiń shúıirkeleser ortaq áńgimemiz bar. Bizge bóget bolmańdar. Sen anaý aqyn aǵańmen bol! Bul kisilerdiń aıtar áńgimesi, surar Sózi, buıymtaıy bolar. Biz sony sóılesemiz.

Nurmoldanyń bul sózi kelesi oıynnyń jolyn kesip tastady. Otyrǵandar bir sát tunjyrap qaldy. Tórdegi dóńgelek stolda syzylǵan aq qaǵaz, qalam, bir býma karta. Tóńkerilmeı, shalqasynan jatqan kartanyń betinde qabaǵy túk túk bop, mańqaıǵan qaba saqal, jıren sary túıeniń koroli jatty.

Kúzenbaı, Nurmolda, Kóben úsheýi kórshi bólmege shyǵyp ketti de, bul bólmede eki aqyn qaldy. Qala aqyny ashshy sharaptan jarty stakandaı etip quıdy da qushyrlana jutty. Kıiktiń tobyǵyńdaı támpish murnyn shúıirip, shimirkendi. Jaılap kóp dóńgelek stoldyń janyp jany jataǵan oryndyqqa otyrdy.

Al, aqyn bala, beri kel, jaqyn otyr.

Ol qarsysyna otyrdy.

— Endi mynany qara! — Ol stolda jatqan karta býmasyn kórsetti. Betinde túıeniń koroli jatyr. — Men de kórgenim joq, sen de kórgen joqsyń. Al osy koróldiń astynda qandaı karta jatqanyn aıta alasyń ba?

— Qalaı aıtamyn?

— Oılap aıtasyń.

— Kóripkelim joq, aǵasy.

— Munda kórip kel, mórip keldiń keregi az. Aqyn kózin ottan ótkir, almastan alǵyr bolýǵa tıis. Ol eshkim kóre almaıtyn, kórmeıtinnárseni kórip, bilip otyratyn adam.

— Meniń ondaı qasıetim joq. Onda men aqyn emes ekenmin de, aǵa. Meniki áýreshilik bop júrmesin.

— Joq, bala, olaı deme, sen aqynsyń. Men ony kórip otyrmyn. Shynyn aıtsam, qaıǵy, qaıǵy! Karta bilmegeniń bir qaıǵy, koróldiń astynda qandaı karta jatqanyn bilmegeniń taǵy bir qaıǵy. Sendeı kógen kóz kedeıdiń balalarymen kezdeskende qaıǵydan kóz ashpaısyń!

Jas aqyn jasyp qaldy. Úlken aqynnyń sózine qudaı sózindeı nandy. Ózinde ondaı qasıettiń bolmaǵanyna nalydy. Ózinshe tolǵanyp, zorlanyp kórdi. Qapelimde oıyna eshteńe túspedi.

— Koróldiń astynda dama jatqan bolar.

— Jas aqyn kúlip qoıdy.

— Joq! — dedi aqyn.

— Endi ne aıtamyn?

— Oılan, bala, oılan!

— Ózińiz bilesiz be, káni aıtyńyzshy!

— Men seni synaımyn desem, sen meni synamaqsyń ǵoı, óziń. Men aıta alamyn. Munyń, myna koróldiń astynda pıkovaıa dama bar. Senińshe aıtsam, qarǵanyń kelinshegi jatyr.

Ol koróldi kóterip qaldy. Astynan qarǵanyń mátkesi shyǵa keldi. Jas aqyn aýzyn ashyp, jas balasha ań-tań bop qaldy. Bir jaǵynan ózinde mundaı «kóripkeldik» joǵyna ókindi. Artynsha oıyna áldene túsip ketkendeı:

— Men de aıtyp kóreıinshi, aǵa!

— Al, aıt! — dep kartany aralastyryp jiberdi de, betine túıeniń korolin qoıyp, — káni, sóıle, aqyl! — dedi.

— Men bilsem koróldiń astynda kileń dama jatady.

— Bul arzan sóz.

— Álginde de koróldiń astynda dama jatyr dedim. Siz kónbedińiz. Sonda báribir dama bop shyqty ǵoı.

Aqyn eregisip qaıta tartty. Koróldiń astynan toǵyzdyq qyzyl aıyr alyp kórsetti.

— Aǵa, baǵymdy taǵy bir synaıyn.

— Al sóıle, armanda qalma, shıki ókpe jetim!

— Men bilsem, aǵa, munyń astynda bar ǵoı, bul koróldiń astynda jazylmaǵan jaqsy óleń, aıtylmaǵan tyń oı, asqaq sózder, ádemi qıaldar, sulý sýretter jatyr. Bir sózben aıtsam munyń astynda tamasha aqyn bar.

Aqyn surlanyp ketti. Tershigen betin súrtti. Artynsha kúlgen boldy.

— Sen de kórgish, sen de aqyn ekensiń aıtqysh. Ras, munyń astynda talaı nárse bar.

Budan keıin ekeýi de basqa sózge kelgen joq. Aqyn masańdaý bolsa da oılanyp qaldy. Jas aqyn óziniń taýyp aıtqan dámdi sóziniń áserin tamsana jutqandaı bop rahattanyp qaldy. Koról qaıta kóterilgen joq. Biraq aqyn kartany qaıta-qaıta oısyz aralastyra berdi. Barlyq kartanyń bet jaǵynda jatqan túıeniń sary koroli kóp kartanyń sapyryndysy ishinde kózge ilinbeı, joq bop ketti. Biraq aýyl aqynynyń kóz aldynda túıeniń koroli men Kúzenbaı arasyndaǵy uqsastyq ap-aıqyn bop qaldy. Ol jaǵasyn ustaǵandaı bop: «O, toba, kartaǵa uqsaıtyn da pende bolady eken-aý» dep oılady.

ONYNSHY TARAÝ

I

Bular eki aqyndy ońasha qaldyryp, bólek bólmege bettep bara jatqanda syrtqy esikten Dosov kelip kirdi.

— Áı, tilshi, qaıdan júrsiń asyǵyp, at-kóligin aman ba? Júr, munda júr, áńgime bar! — dep Nurmolda ony da ala ketti.

Bul tórteýi jeldetkishi ashyq, aýasy tap-taza, aıadaı ádemi bólmedegi dıvanǵa kelip otyrdy. Dosov bul úsheýine qarsy qarap, jumsaq oryndyqta otyr.

Bólme ishi uqypty jınalǵan. Osy úıde qoly epti, ádemilikti súıetin jas qyz balanyń bar ekeni qýyrshaqtaı etip jınalǵan bólmeden kórinip tur. Dosov jan-jaǵyna qarap qoıdy. Bir túrli yńǵaısyzdana berdi. Munyń sebebi — osy úıdiń bas qonaǵy Kúzenbaı tilshiniń kelgenin unatpaǵandaı qabaǵyn qarys jaýyp, naq bir ata jaýyn kezdestirgendeı túksıdi de qaldy. Dosovtyń bergen sálemin de jóndep almady. Ol bolsa «sáleminiń qadirin bilmes adamǵa nemenege qol qýsyra qalyp edim» degendeı ishinen opyq jep qaldy. Onysyn sezdirgisi kelmegendeı kóńilin basqaǵa aýdarǵan bop, jan-jaǵyna jaltaqtap otyrǵany sol.

— Raqmet, asty keıinirek jeıin. Maǵan alan bolmańyz.

Aldabergenov báribir áńgimeni neden bastaryn bilmeı múdire berdi. Tartynshaqtaı berýge taǵy bolmaıtyn kórinedi. Myna bir ishteı tiresýge arashashy da onyń, óz sózi ekenin uqty. Biraq, kenet bastap kete almady. Qaıta Dosov bul jerde de tilshiligin istep, sózdi ilip áketti.

— Nureke, sizdi maqtap júredi ekenmin. Daıyn asqa, kóńildi topqa kóp endim de kettim. Úı ıesin maqtaıtyn, nıeti durys adamnyń aldynda daıyn as, ázir sybaǵa, jaqsy áńgime, kóńildi kúlki, jaqsy ázil turady deıdi. Sol ras qoı, ózi! — dep qoıdy.

— «Qonaq ústine qonaq kelgende qoı egiz tabady» degendeı, óz basym qatty qýanyp otyrmyn. Onyń ústine qonaqtarym izdese tabylmaıtyn jandar. Iá, kelgen qonaq burynǵy qonaqty da shet kórmeıtin bolar! — dep Nurmolda eki arany shaıyp jýmaq boldy.

Munysy bos bolmady. Ózinshe tastaı qatyp qalǵan Kúzenbaı jibı tústi. Álde úı ıesiniń nıetine qaraılady ma, burynǵydan jumsap, betine kúlki otyn shaqyryp, jylyǵan boldy. Munyń da jasandy ekenin Dosov sezip otyr. Biraq oǵan da mán bermeýge tyrysty. «Artıs adam, qubyla beredi» dep túıdi. «Qubyla bersin, túrlene tússin, isinse isine bersin, odan maǵan kelip-keter ne bar?»

— Qonaq ústine qonaq kelgende emes, «qutty qonaq kelgende qoı egiz tabady» deıdi ǵoı qazaq! — dep túzetti Kúzenbaı.

Dosov ne de bolsa oıyn nyǵyta tústi. Óz boıyn tez jınap aldy. Tiresken oı ydyrap sala berdi. Munyń ústine úı ıesi negizgi oıyn aıtpaı, Dosovpen ekeýiniń arasynda bolǵan sonaý bir jyldardaǵy alǵashqy shekisýdi aıtyp ketti. İle-shala tilshi onyń sebebin, tıgizgen paıdasyn kúle otyryp baıandady.

— Kolhozdyń búgingi tabysynyń ishinde sondaǵy synnyń da úlesi bar dep uǵam. «Syn túzelmeı min túzelmes» degen maqaldyń shyndyǵy mol. Bolǵan, qol jetken tabysty árkim-aq maqtaıdy. Daıyn iske synshy da, minshi de kóp. Bolmaı jatqandy kórgenniń kózi shyn kóregen! — dep Dosov kúle jaýap berdi.

— Sen ózin oraǵytyp oraǵytyp, anaý Shubardaǵy kolhozdyń jarty tabysy meniki dep otyrǵannan saýmysyń? — dep Nurmolda da kúlip qoıdy.

Onyń kúlkisin Kúzenbaı men Kóben kóterip áketti.

— Joq, muny moıyndaýǵa bolmaıdy! — dep Kóben kózin jumyp, ornynan qopań ete tústi. — Eger moıyndap qoısańyz, bul jigit kolhozdan eńbekaqy talap etýden de dámeli me dep qaldym.

— Men de ońaılyqpen moıyndaı qoımaspyn.

— Áńgime eńbekaqyda emes, ondaı bos dámem joq. Biraq gazet synynyń áserin, tıgizgen paıdasyn eń aldymen mynaý partorgtiń ózi rastaýǵa tıis. Al bul onyń ornyna eńbekaqy suraıdy dep qorqyp otyr. Tilshiden baı eshkim joq. Aılyq alady, qalamaqy taǵy alady. Baı kolhozdyń orynbasarlarynyń maqalasyn jazyp, olarǵa da aqsha alyp beredi! — dep qoıdy Dosov.

Kóben qyzaryp ketti. Kúzenbaıdyń qulaǵy «aqsha» degen sózdi estigende eleń ete qalǵandaı boldy. Onyń oıyna kórshi bólmedegi dóńgelek stoldyń ústinde qalǵan karta býmasy tústi. Kóz aldyna túıeniń koroli elestedi. Biraq ózime uqsaıdy dep oılamady.

— Bári oıyn, bári qaljyń. Biraq eńbekaqy jerde jatsa da tilshige bererimiz joq. Jaqsyń bolsa kóre qoıady, jamanyń bolsa qazbalap ony qoımaıdy. Bularmen dos bolý da, qas bolý da ońaı. Táýirin kórse sart etip jetip keledi, minińdi kórse odyraıyp tóbeńnen qaraıdy. Biraq, myna tilshi solardyń ishindegi ózgesheleýi eken.

Nurmolda kúldi. Qaljyń aıtty. Biraq biraz tilshige tán qasıetti aıtty. Dosov ózin bólip ap, maqtaý aıtqanyna elige qoıǵan joq.

— Ábden jamandap, jerlep alasyz da artynan súıeý aıtasyz. Ondaı qýlyqqa tilshiler de úırengen.

— Basqaǵa bolsa bolar, tilshilerge degende mende qýlyq joq.

— Al osymen tilshi áńgimesi bitsin. Mynaý, elińiz, jerińiz týraly birdeńe aıtyńyzshy!

Dosov qýlyqqa saldy. Óz paıdasyna qaraı burdy. Qaladan kelgen, ataǵy bar adam aldynda Nurmoldany sóıletip, jazyp júrgen ocherkine kerek materıal alyp qalmaq.

Aldabergenov taǵy oılanyp qaldy. Tanyǵanymen, syryn, kókeıin jaqsy uqpaǵan adamnyń aldynda sóıleýdiń qıyny aı. Tolǵanyp áli otyr. Dosov onyń osy bir oıly keskinine qupıa qarady. Onyń júzinen áldeneni oqyǵysy keldi.

Oılanyp qaldy. Kún qaqty aqsary júzin sansyz kóp, maıda ájim basypty. Ásirese, áli de oty qaıtpaǵan janarly, sáýlesi mol qara kózdiń tóńireginde syzyqtar kóp eken. Osy ájim, mynaý maıda syzyqtar osy Nurmoldanyń ózi júrip ótken úlkendi-kishili ómir soqpaǵynyń izderi emes dep kim aıtar edi? Adam júregine tańbaly da taǵaly izin túsirgen ómir jolynyń mórleri qaıtkende syrtqa, ásirese, keskin-kelbetke óziniń izin taǵy da túsirmeı qoımaıdy ǵoı. Osy syzyqtardyń árbir jolynda, árbir ıreginde, burylysynda osy adamnyń ózi ótken jol soqpaǵy jatyr. Dosov sonaý bir bala kezinde, taý-tasty kezip júrgen shaqta tastyń betinen attyń tuıaǵynyń izi tárizdi tańbalar kóretin. Sonda mynaý ne dep úlkenderden suraǵanda «Bul tulpardyń tuıaǵynyń izi» dep jaýap aıtatyn. Tasqa tulpar iz túsirgende, adam betine ýaqyt, zaman tuıaǵy nege iz tastaı almaıdy?

Onyń asyqpaı aıtqan áńgimesin saryla tyńdap otyrmaı-aq osy syzyqtardy oqýǵa qudiretin jetetin bolsa ǵoı. Bul árıne, qıyn nárse. Degenmen onyń óńine Dosov uzaq qarady. Jasy elýden jańa assa da tym qarttaý kórindi, ómir tepkisin kóp kórgen bolar. Iá, onyń ómiri azapty, aýyr da bolǵan shyǵar, ony aıtyp jatqan eshkim joq.

Kezekti bir áńgimesin, oraıynda ol qolyn jaıyp tastap, alaqanyn shalqaıta ashty:

Dosov bir qulaǵymen Aldabergenov aıtqan áńgimeni tyńdap, kózimen álgi ájimderdi oqyp otyrdy. Ol dál oqydy: ájim — tek k ana qaıǵy men qasirettiń, kórgen qorlyq pen shekken japanyń, muń men muqtajdyqtyń izi emes, ol keıde, tipti kóp rette, ótken jaqsy kúnderdiń, júrekti qatty soqtyryp, erekshe terbegen qýanysh, rahat kúnderiniń iz tańbasy. Adam júzine kózdiń jasy, ystyq jas qana emes, kúlki, rahat kúlkisi de ózin tastaı alady. Buryn kórmegen, syrlas bolmaǵan, qaǵazǵa jazylǵan belgili ómir tarıhy joq adammen kezdeskende sonaý bir syrly, mánerli, kóp syzyqtar jumbaq bop qala bermeı me! Qalyń toǵaıdy basqan alǵashqy qardan soń, sol aq kórpe betine túsken qoıan jymy tárizdi kóp syzyqqa, jumbaq joldarǵa úńilip Dosov otyr. Qıyn oqylady.

Qaıda bolsa da tórt aıaǵyn teń tastap basatyn jorǵa joq degenniń jany bar. Óıtkeni eńbektiń júlde alyp júrgen júırikteriniń kóbi-aq, sózge shorqaq, ózi ótken eńbek jolynyń syryn jóndep aıta almaıdy. Ózi kórgen ómirdi, ótken joldy, kórgen qyzyǵy men qaıǵysyn qolmen qoıǵandaı etip, sheberler, qalam sheberler sekildi sýrettep ketetin júırik az. Aldabergenov te solardyń biri. Sóıleýge ázirlenbeı, jaı bir kóńildi shabyt ústinde siltep ketetini bolmasa, sózge usta emes. Biraq, keıde kádimgi kópti kórgen halyq sheshenderge uqsap múdirmeı ketetini bar.

— Talaı jerge bardym ǵoı, osy, — dedi ol alaqanymen soǵyp qoıyp, — talaı-talaı ataly, jaqsy, aqyldy sózder estısiń, ártúrli mamandyqtaǵy kisilerdiń ózi isteıtin jumysy jaıly aıtqanyn estısiń. Kópti kórdim de, tyńdadym da. Tyńdaýym kende bolǵan emes. Qarap otyrsam, Máskeýdiń ózine san ret baryppyn. Osy saparlarda kóp estigen sózimniń biri jáne ózime unaıtyny mynaý, árbir adam ózi istep júrgen eńbegin súıý kerek. Áıtpese, onda nátıje bolmaıdy. Máselen mynaý Kóben bastyqtyń orynbasary, Kúzekeń artıs, mynaý tilshi óziniń qalamy men qaǵazyn, jazý-syzý ónerin súımese, súıe almasa bári beker. Mynaý, álgi aqyn-jazýshy degen aǵaıyndar «á» dese mahabbat, súıý dep shyǵa keledi ǵoı. Sondaǵy súıý degen sózdiń bary ras bolsa, ol eń aldymen árkim óz isin súıýden bastalsa kerek. Óziń istegen isti súıe bilý qajet. Adal nıetpen, aq kóńilmen, ynta qoıyp istegen jumysta ǵana jaqsylyq bar, tabys bar. Oǵan qosa shabyt bar.

— Al, siz she! — dedi Dosov kúlip.

— Men be, men, jerdi súıýge tıispin.

— Men eki nárseni, qaǵaz ben qalamdy súıýge tıis bolǵanda, siz nege jalǵyz jerdi súıesiz, joq, onyńyz bolmaıdy, — dedi ol kúlip.

— Men dıhanmyn, jerdi súımegende seniń atańnyń basyn súıemin be?

— Jerden basqa she?

— Jer men ketpendi, jer men soqany, jer men traktordy, jer men qyzylsha kombaınyn aldy. Endi boldy ma?

— Durys, — dedi Kúzenbaı basyn ızep.

— Durys bolsa sol! — dedi Nurmolda, — ájeptáýir júıeli sózimdi byt-shyt etken mynaý tilshi, ne aıtyp otyr edim. Iá, álgi aıtpaqshy, men de jerdi súıýge tıispin degen ekenmin ǵoı. Sóıtip, men dıhanmyn, jerdi súıýge, bilýge tıispin. Jer meniń mahabbatym. Jer men úshin óleń, jyr. Men jerdi, týǵan jerdi jyrlaıtyn ózimshe aqynmyn. Ózimshe ony súıe bilemin dep oılaımyn. Jetisýdy, onyń ishinde Kóksý, Tentek, Qaratal boıyn jaqsy bilem. Ózimniń týǵan jerim Malaısary. Osy aıtqan óńirdiń syryn edáýir bilem. Ony bilgendikten de súıem. Súıgende qunary mol, bereri kóp jer dep súıem. «Jetisý — jer jannaty» degen sóz beker aıtylmaǵan. Jetisý asa sulý jer. Qaıda barsam da Jetisýdan sulý, Jetisýdan qunarly, ádemi jerdi kórmedim. Alataýdan sáýletti, odan bıik, odan kórkem taýdy taǵy kermedim, Onyń ber jaǵynda, jigitter, dıhannyń jermen kindigi bir. Ony odan ajyratsań óledi. Ne dıhan óledi, ne jer eledi. Nemese, ekeýi de óledi. Jer men dıhannyń qasıetiniń ózi osynda.

— Eńbegi jansyn janbasyn, adam eń aldymen týǵan jerin súıedi emes pe? — dedi Dosov.

— Páli, sol da sóz bop pa? Sen tyńda, týǵanym úshin ǵana emes, osy jerdiń meni týdyrǵany, ananyń aq sútindeı jemisin bergeni, eńbegimniń osy jerde janǵanyna bola súıem. Budan alys ketsem osy jerde meniń atam, babam, ákem Aldabergenniń súıegi jatyr. Qany sýyq, betegesine toltyra tas salyp alǵan qus ekesh qus ta óz uıasyna aınalyp soqpaı ketpeıdi. Óıtkeni, ol syr minez bolǵan, qanatyn qataıtqan jerin ańsaıdy. Bul ǵana emes men osy jerdiń astynda qansha jerde tas jatyr. Qaı jerde qansha sý bar. Oǵan qansha tyńaıtqysh kerek, qaı jerdi qalaı, qansha ret sýǵarý qajet, qaı jerden qalaı etkende, qansha ónim alýǵa bolady, mine, men sony bilemin. Men ony bilmesem dıqan emespin.

— Jaz, joldas tilshi, dıqan jerdiń dárigeri, profesory bolýǵa tıis deńiz! — dedi Kúzenbaı da kúlgen, sózge aralasqan bop.

— Bárin qoıa turyp, Nureke, bizge ózińizdiń ómir tarıhyńyzdy aıtyńyzshy! — dedi Dosov.

— Oı, qalqam-aý, mende qandaı ómir tarıhy bolýshy edi. Mende ómir tarıh joq dese de bolady. Meniń tarıhym osy týǵan, ósken jerim. Osy jerde dúnıe jaryǵyn kórdim. Óstim. Júgirdim. Sharshadym. Óse tústim. Eńbek ettim. Kolyma qarý aldym, soǵysqa, keshegi Otan soǵysyna bardym. Atqa minip, bılik aıtpadym. Eshkimge qıanat etpedim. Qorlyq kórdim, biraq eshkimge qorlyq ta, zorlyq ta etpedim. Eshkimniń ala jibin attamadym. Urlyq istep, qaltaǵa túsip, abaqtyda jatqanym joq. Eńbek ettim, dámin tattym. Barlyq tarıhym osy.

— Bul da tarıh. Budan góri dálirek aıtpaısyz ba?

— Dáliregi qandaı bolýshy edi. Osy jerde týyp-óstim dedim. Meniń týǵan jerim Malaısary dep atalady. Osy Muqyrdan shyǵyp, Almatyǵa baratyn jolǵa túskende Saryózekke jetpeı, Malaısary taýlary bastalady. Mine, sol taýdyń ishinde dúnıege keldim. Iá, jasyńnan eńbek etip, tesik ókpe bop óstim. Kolhoz boldyq. Onyń ashysy men tushshysyn birdeı tattyq. Sóıtip júrgende, qyzylsha degen shyqty. Munymyz kóńilge birden aq unap ketti. Árıne, alǵashqyda budan da jerin, eńbegi kóp, jerden qazyp alatyn pále eken dedik. Degenmen qyzylshaǵa toqtadyq. Budan keıingi ómirimizdiń kóbi osy qyzylshamen ótti. Qyzylsha tátti ǵana emes, qant qana emes, baılyq, dáýlet. Mal ósirdik.

Ol toqtap qaldy.

— Osy ǵana ma?

— Budan artyq ne kerek, aıttym, basqa ómirimniń bári endi osy kórip otyrǵandaı.

— Nureke, siz budan artyq ómir tarıhym joq, dedińiz, al myna ataq myna nagradalar týraly eshteńe aıtpadyńyz ǵoı! Bul da ómir emes pe?

— Onyń nesin aıtamyn, ózin de kórip turǵan joqsyń ba.

Álden ýaqytta baryp, taǵy da jer týraly sóıledi.

— Jer degen árkimniń týǵan anasy tárizdi nárse. Ony súıseń, kútseń, syryn bilseń, ol saǵan bárin beredi. Bizde «Jylamaǵan balaǵa anasy emshek bermeıdi» degen bir sóz bar ǵoı. Jer de sol ana tárizdi — jylamasań eńbek etip ter tókpeseń eshteńe bermeıdi. Jer eńbek súıedi. Eńbek ony túrlentedi. Eńbek jerdiń qasıetin, qudiretin ańyzǵa aınaldyrady. Jetisý óńiri qansha qunarly bolǵanmen bizdiń osy kóp ónim alyp, eldi shýlatyp júrgen jerimiz, anaý aıtqandaı qunarly, jaqsy jer emes, bir kezde myna Kóksý ózeniniń tabany bolǵan. Jerimiz qum, laıdan ósken jer. Mundaı jerden ónimdi tyńaıtqyshtyń kúshimen, odan qala berdi eńbektiń, myna qoldyń kúshimen alyp kelemiz...

Nurmolda osy oıdyń jalǵasy etip, mynadaı bir pikirdi ortaǵa tastady: jerdi súıip qana qoıý jetkiliksiz, ony bilý kerek. Jerdi bilý degenimiz — onyń qasıetin, topyraǵynyń qasıetin, onyń qaıtkende ıetinin bilý degen sóz. Myna turǵan taý ańǵary men bizdiń jerimiz birdeı emes. Ondaı bolsa, áıteýir egistik jerdiń kelemin kóbeıteıik dep, .jerdi tilgileı berýdiń jóni joq. Máselen, par jyrtyp, aýyspaly egis ádisin qoldanyp júrgen kezde osy kúngi júz gektar jerden alatyn ónimdi on gektar jerden alatynbyz. Munyń ústine on gektar jerdi kútý de, sýǵarý da, shóbin otaý da, artyǵyn julyp tastaý da ońaı edi. Onyń oıynsha aıdalǵan jerdiń sanynda turǵan dáneńe joq, sapany qýǵan jón. Qazir qyzylsha egisiniń kólemi kóp, berer ónimi gektar basyna shaqqanda burynǵydan áldeqaıda az.

— Basqa jerdi bilmeımin. Naq bizdiń jerimiz aýyspaly egisti kerek etedi. Qyzylshany júz gektarǵa ekkennen góri on gektarǵa ekse durys bolatyn jer. Kútimdi az kerek etetin, qunarly jer bolsa, egis kelemin kóbeıte berýge bolatyn shyǵar. Bizde olaı etýge bolmaıdy. Men óz basym qyzylshany júz gektarǵa egip, bes myń sentner alǵannan góri, on gektar egip, bes myń sentner alǵandy jaqtaǵan bolar edim. Burynǵy tájirıbe osyny kórsetedi.

Árıne, muny Kúzenbaı túgil, tilshi de onsha uqqan joq. Bul qalaı dep keńesýdi de, qaıta suraýdy da artyq sanady. Óıtkeni Nurmolda ózi biletin jerdiń qasıetine qarap, óz ómiriniń shyndyǵyn aıtty.

— Jetisý degenimiz jeti ózen ǵoı. Biraq, sol qaısy qaısy ózen degenge áli kúnge deıin bir pende dál jaýap bergen emes. Bireýler aıtady Aıakózden bastalyp, Talaspen bitedi eken deıdi. Al qaıdan bastalyp, qaıda baryp bitse de ishine bizdiń Qaratal men Kóksý enetin bolar. Jeti ózenniń eki ózenin alyp, sonyń naq qoınaýynda jatqan bizdiń kolhozǵa tek sý, sý ǵana baılyq bere alady. Jerimizdiń negizgi baılyǵy sý. Sýdy durys paıdalansaq qoldaǵy altyn qordy durys paıdalana bilgenimiz...

Budan soń Nurmolda Kaırǵa barǵan saparynda estigen bir ańyzdy áńgimesin aıtty:

— Araptyń tamasha adamy Luqpan Hakim degen bopty. Luqpan qartaıyp, óler shaǵynda kedeı bolǵan eken. Artynda qalyp bara jatqan jalǵyz balasy kel, «men qaıtemin» dep aqyl suraǵanda: «Kún saıyn dámdi tamaq je» depti. Artyna, balasyna dep. tastaǵan dáneńesi joq shaldyń myna sózi oǵan aqylynan adasqan adamnyń sózimen birdeı kórinse kerek, ákesiniń bir dosyna kelip: «Ákem aljyp óldi bilem» degende, álgi kisi oǵan: «Joq, ol aqyldy adam edi, sol aqyldy qalpynda óldi» depti. Bala ákesiniń sońǵy ósıetin aıtqanda, álgi shal qaıta sóılep: «Aıttym ǵoı, ákeń dana edi, dana bop ketken» depti. «Nege» degende, bylaı depti: «Kún saıyn dámdi tamaq je» degeni, «eńbek etip jegen tamaq árqashan aq dámdi, juǵymdy bolady» degeni ǵoı depti... Kerdińiz be, eńbek degen osyndaı qudiretti nárse, — dep ol bir toqtady.

Osy bir ańyzdy kókeıge toqyǵan adamdy eńbek adamy demegende kim der edi? Mundaı sózdi jadyna ómiriniń qyzyǵy da, qaıǵysy da, qýanyshy da, ókinishi de enbekpen ótken adam ǵana saqtaı alady. Kúzenbaı da, Dosov ta ony naq osy shaqta osylaı uqty.

Bul da bir syr edi. Jer týraly, eńbek týraly syr bolatyn, eńbek súıgen, elin súıgen, jerin súıgen jigittiń, azamattyń syry bolatyn.

II

Qaladan kelgen aqyn aýyl aqynynyń aldynda nokaýtqa túsken boksshy qyljıyp qaldy. Onysyn ózinshe bildirmeýge tyrysty. Mańdaıyn, odan qaldy kishkene túımedeı murnyn sapalap az bógeldi. Osy bir sátte masańdyǵy da qaıtqandaı bop, aıyǵyp ketti. Bul da álgi bir kezdegi Aldabergenovti alǵashqy kórip, ózimen salystyrǵan Kúzenbaı sıaqty myna aqyndy ózimen salystyryp kórdi. «Bul ǵoı, áli bala. On da bir, gúli ashylmaǵan adam. Biraq ózi alǵyr, bilgish, ári qıqar. Ózinde aqyndyq minez bar. Artymyzdan ósken jastardyń qandaı bop, qalaı ósip kele jatqanyn bilmeımiz de, ózimizdiń bir kezde sonaý kári QazPI-den alǵan azdy-kópti bilimimizge máz bolamyz da júre beremiz. Keıingi ósken jastardyń biligine tań bolasyń. Keıde óziń uıalyp qalasyń».

Onyń bul oıy ádilet te, shyndyq ta edi. Biraq ol bul oıdy tastady. «Bilimde, bilgishtikte turǵan ne bar táıiri? Qolynda bir emes, birneshe dıplomy bardy da kórdik. Oqyp oqyp kók mı bop ketkender de bar. Sonaý bir jyldaǵydaı emes, qazir ne kóp, oqyǵan kóp. Almatynyń ústine taıaq laqtyrsań ol taıaq ne aspıranttyń, ne kandıdattyń basyna tıetinine shágińiz bolmasyn. Qaǵazy sarǵaıyp ketken eski kitaptardy kemire kemire sharshaǵandar da, sonaý eski grek, arab, úndi pálsafalaryn jatqa soǵatyn da qýlar bar. Anada meniń bir dosym, kandıdat, ǵylym kandıdaty degenimiz ne dep surady da, oǵan ózi jaýap berdi. Ǵylym kandıdaty degenimiz eń aldymen ǵalym emes, sol ǵalymdyqqa kandıdat degen sóz. Ol áli ǵalym bola ma, joq pa, ol óz aldyna áńgime. Ekinshiden ǵylym kandıdaty degenimiz bir nárseniń sońynan salpaqtap qalmaǵan degen sóz. Jóndi eshteńe bilmeseń de, bir nárseni kásip, qyp, sonyń sońynan qalmasań kandıdat túgil doktor bolasyń. Seniń sol bilgenińnen elge, halyqqa, ǵylymǵa keletin paıda bar ma? Áńgime osynda bolsa kerek. Bul dosymnyń sózi, biraq sol qýdyń ózi bir kezde aspırantýra bitirip, kandıdattyqty qorǵaı almaı qalǵan edi. Sodan ashynyp ta aıtatyn shyǵar. Al, ózinen surasań: ádeıi qorǵamadym. Ǵylymnan habary joq kandıdattarǵa eregistim deıdi. Kimge nanasyń, qaısysyna nanasyń? Menińshe, bilim, bilgishtik degen túkke de turmaıdy. Súıeýshiń bolmasa bári beker. Menińshe, mynaý aqyldy jigit. Al qoldaýshy bolmaǵan soń, júr ǵoı kolhozda. Teatr jasaıdy, óleń jazady deıdi. Jasasa jasasyn, jazsa jazsyn. Qoldaýshy bolmasa bári beker — bári bos áýreshilik...»

Aqynnyń masań qıaly apıyn ishken qumarpazdyń qıalynan alys ketti, múlgip otyryp-aq, kóp aqsha utyp baıyǵany, jumaqtaǵy hor qyzdaryn súıgendeı bop tolqyp tolqyp áreń degende toqtady. Álgi bir oılaryn sarapqa qaıta salyp, basynan bir súzip shyqty. Ásirese, ol ózinen keıingi, osy soǵystan keıingi ósken jastardyń, mynaý Bıikbaı sıaqtylardyń bilimin moıyndady. Olar biledi, kóp biledi. Biraq, sony kórsetýge, kórsetkende jalań, syrttaı kórsetýge qumarlaý. Syrttaı jyltyraǵan jattandylyq, ózin-ózi kórmege qoıatyn, satqyndyq bar. Jaqsy júrgen jerde jamandyq qosa júredi. Perishte jatqan jerge shaıtan úıir. Munyń bári ras sóz. Ómirdiń ózi anyqtaǵan daýsyz shyndyq. Ol Osylaısha túıdi de, aqyryp biraz otyrdy.

— Áı, aqyn bala, óleńiń bar ma, oqy káne? — dedi ol dúnıeni biraz qıalymen sharlap qaıtqan boıda.

«Óleń oqysam» degendi ne ózi aıta almaı, ne oıyna jete almaı, kór bop otyrǵan bala qoıynyna qolyn lyp etkizip tyǵyp jibergenin baıqamaı da qaldy. İshki qaltasynan kolhozdaǵy synyq mashınkaǵa basylǵan qojalaq-qojalaq eki paraq qaǵazdy sýyryp aldy.

— Aǵa, oqymas buryn aıtaıyn degenim, myna men álime qaramaı qazirgi óleńderdiń ólshemin, uıqasyn onsha unatpaımyn. Óleń uıqassyz, bylaısha aıtqanda erkin bolsa deımin. Aqyn oıy uıqasqa baǵynbasa, erkin jatsa deımin, qaıta uıqas oıǵa, mazmunǵa, mánge tabynsa deımin.

— Áı, aqyn, sen bilgirlikti qoı. Óleńińdi oqy! Sen báribir menen bilgish, menen sheshek, menen dilmar emessiń.

— Oıbaı, aǵasy, sizben sóz talastyrǵaly otyrǵanym joq. Eger, olaı túsinseńiz, tipti ókinishti-aq.

— Sen karta oınaǵanda tiresip bolmadyń ǵoı, osy!

— Mas bolǵanda adam ne demeıdi. Ol kezde masaq edim.

— Endi she?

— Aıyqtym. Óleń oqy degensiń múlde aıyqtym.

— Aıyqqanyn maǵan kerek emes, aqyn óleń oqyǵan kezde azdap qyzyq bolsa túk te emes, qaıta jarasyp turady. Bar, anaý qyzyldan, tórt juldyzdan bir tastap al. Áı, aıtpaqshy maǵan da ala kel!

Qala aqyny álgide Kúzenbaı otyrǵan dıvanǵa bir jambastap shóge otyrdy. Bıikbaı tórt juldyzdan syńǵytyp aldy da, ekinshi ydysqa toltyra quıyp, aqynǵa usyndy. Ol da tastap jiberdi. Bıikbaı shólmekti alyp, jeıtin birdeńe bermek bop stolǵa umtylyp edi, aqyn oǵan «keregi joq» degendeı sol qolyn siltedi de, ózi oń qolynyń jónin, myrtyq qolynyń syrt jaǵyn qushyrlana ıiskedi. İshimdik jutqan saıyn ashý shaqyra túsedi emes pe, biraz tolastan keıin ishken myna shólmek tym ashshy bop ketti. Jóni men qolyn ıiskegenge bolmady bilem, aqyn on, ıyǵyn kóterip, basyn qoltyǵyna tyǵyp jiberdi. Ol óz qoltyǵynyń sasyr shaıyryn rahattana ıiskedi.

— O, aǵasy, ıiskeıtin judyryǵyńyz munda qaldy! — dep Bıikbaı aqynnyń qoltyǵyn ıiskegende joǵary kóterilgen qolyn ustap, tómen qaraı basty.

Aqyn qolyn silkip qaldy. Báribir basyn qoltyǵynan alǵan joq.

Bıikbaıdyń kózi baqyraıyp, oǵan ań-tań bop, jas balasha aýzyn asha qarady. Talaı ishkishti kórip júrip, mynadaı páleni kórgeni osy. Múlde elge, jerge jat ádet.

Aqyn basyn óz qoltyǵynan áreń aldy. Bıikbaı onyń myna qylyǵyna ań-tań bop, jırene qarady da, ishinen: «Dáýde bolsa, shartyq buqasha minezin shataq, óziń baryp turǵan egoıst bolarsyń!..» dep oılady.

Onyń bylaı oılaýyna sebep bolǵan álgi qylyǵy edi. Bıikbaıdyń kóz aldyna óz zárine ózi aınalyp soǵyp, óz sasyryn muryn shıyra ıiskeıtin, sanda bar da sapta joq, árneden aq taýy qaıtqan kári buqa kelgen-di.

Ol bul ántek oıyn tez jutty. Bıikbaı aqyn aldynda óleń oqıyn dep tur. Munyń ústine jańa ǵana ózi onyń jalyndy sózin, aqyndyq jaıly aıtqandaryn tyńdady. Buıyrsa ustaz etpek oıy bar. Sodan da bolar, aqyn ne istese de, ony jamandyqqa qımady. Qaıta ol «aqynnyń aty aqyn ǵoı, aqyn adam ne istese de jarasyp turady» dep oılady.

— Áı, bala, oqy!

Bul kezde Bıikbaı eki paraq qaǵazdy temeki ysy basyp, sarǵaıyp ketken kishkene saýsaǵyna qysa ustap, qoly, dir-dir etip tur edi.

— Aǵa, unamaı qalsa, sizge!

— Aqyn batyl, azdap bolmasa bolmaıdy. Sen óziń sýjúrek neme ekensiń ǵoı, oqy!

— Al kettim! — dedi Bıikbaı.

Jup-juqa ernin shúıirip aldy.

«Bir kúni dos kelip, aıtqany bar naqyl!»

— Oı, aqyn bala, toqta, taqyryby bar ma?

— Bar.

Ony nege jumbaq qyp kettiń? Keshirińiz, taqyryby «Bir dosqa jaýap». Jón-aq. Endi jónel!

BİR DOSQA JAÝAP

Bir kúni dos kelip, aıtqany bar naqyl,
Betime qarap ap, sáýlesiz, otsyz, bulyńǵyr kózimen.
Degendeı, qurbym, muńaıma, jasyma,
Ómir degen óktem, oǵan báribir, ol ete beredi, basyna
Buǵyp júre ber, kúlse kúl de basyńdy ı!
Iyǵyńa minse minsin, tússe tússin, myńq etpe!
Júzine qaramaı, ótken izińdi sanamaı,
Tarta ber, soqpaqpen soqtyqpas eshkimge
Kelmeı-aq betpe betke!
Osylaı etseń, oısyz aq, otsyz aq daýysyńdy kótermeı,
Jaımen, keıde joly bar saımen,
Qıynnan eptep, Qıadan septep,
Ótseń!
Uıqyń tynysh, kúlkiń sylqym, ishken – jegeniń maıly bolar,
Naq osylaı júrseń, dostym, ózińe de jaıly bolar.—
Dep ol taǵy da,— týra júr, anyq bas,
Abaı aǵań aıtqandaı,
Aqyryn júr, anyq bas, eńbegiń esh bolmaı,
Qaıtqandaı! Bir izdep, kóp izden, sary soqpaqtan shyqpa!
Jel soqsa, daýyl tursa aldyńnan, óte ber búk ta!
Men dáldý, oǵan «á» degende nanyp qaldym,
Talaı jerge eski soqpaqpen baryp qaldym.
Sary joldyń aty sary jol,— dańǵyraǵan
Soqpaq eken!
Mingeniń dúl dúl bolsa da, keregi toqpaq eken.
— Joq,— dedim dosqa,— aıtasyń bosqa.
Bul aqylyń beker atylǵan oq.
Mundaı aqyldy alar, qaıǵy qapasy joq,
Nemese, eshbir saparly maqsaty bolmaǵan,
İshkenge, jegenge, bergenge máz, tek qaryny toq.
— Ómir degen bilgenge jalyn atqan shoq,
Baıqamaı qolymdy kúıdirip alsam eger.
Qas dostar aıta bersin, suńqyldap shoq-shoq!
Áıteýir aıtpasyn, mynaý tiri jan emes, «qoq» dep!
— Menińshe, ómir degen qyzý aıqas kádimgi — doda!
Kókparǵa, saıys pen salymǵa uqsaıdy o da!
Jaqsy óleń de ómirge uqsaıdy.
Sulýdaı sylqyldaıdy o da, bu da!
Jasasyn sulý deımin, Jasasyn óleń deımin,
Jasasyn ómir deımin, ýra, ýra!
Sonyǵa túsken iz artyq, júre berem tyń,
Keıde quz, keıde oıpań, keıde dala, shyńmen!
Jetken jerimde jatarmyn kóp bolsa,
Tútilgen júndeı bop, boda-boda!
Sonda da aıtamyn aıqaılap,
Jasasyn ómir! Ómirge ýra, ýra!

Aqyn únsiz, múl.de zeıindi tyńdady. Onyń asa zer sala tyńdaǵanyn baıqaǵan Bıikbaı shabytpen órshelene, erekshe, ekpinmen oqydy,

Ómir — doda, Kúres — ol da,
Álsizder qala bersin, soqpaq joldyń ústinde
júndeı tútilip boda-boda,
Ómirdiń qyzyǵynyń ózi so da!
Sary jolmen kete bersin, kimde-kim, bilekten,
Júrekten,
Aqyldan bolsa eger ada!
Ákem aıtqan: ómir berer dep betin,
Berer dep, ap ashshy ýdaı ótin.
Berse eger betin súı degen,
Berse eger ótin ish degen!
Dodasyna belińdi býyp, jeńińdi túrip,
Sybana synǵa tús degen.
Qarama degen jerge,
Órmele degen belge,
Júrmegen jermen júr degen óńge!
Ómir uqsaıdy keıde
Kóktemde júrgen seńge!
Qarsy júr degen selge!

Bıikbaı az toqtap, aqynnyń betine qarady. Ol kózin jumyńqyrap, múlde oıly tyńdap qalǵan eken. Óleń oqýshy toqtaǵan kezde kózin ashyp, «osy ma, boldyń ba?» degendeı boldy. Bıikbaı sońǵy joldaryn bólip bóligi, daýsyn da baıaýlata baryp bitirdi.

— Ómir — doda,
— Kúres — o da!
Jetken jerimde jataıyn
Bolsam da boda-boda!
Ómirdiń zańynyń ózi so da!
Qyzyq qoı, qyzyq qoı, bu da!
O, ómir, munyńa da toba,
— Alla aqyldan, bilekten.
Júrekten, jaqsy tilekten
Etpese bopty da ada?

Jas aqynnyń órepki úni baıaýlap baryp, tyna qaldy.

— Boldym, aǵa!—dedi ol álden ýaqytta.

Aqyn til qatpady. Bala baǵasyn alýǵa asyqty. Aqyn asyqpady. Bıikbaı kóp kútti. Az da bolsa, ótip jatqan ýaqyt oǵan kópteı kórindi. Qaǵazyn tórt búktep, injý qaltasyna saldy. İshteı opyq jep, mújilip tur. Aldabergenov kelgeli beri tartpaǵan shylymyn ap tutatty. Qushyrlana sordy. Kómeıine ystyq tútinniń ysy tıdi. Qus tumsyǵyn joǵarydan tómen qaraı sıpap ótti. Bul da bolsa qorlyq boldy. Jańa ǵana eshkimge sóz bermeı, aldyna jan salmaı saırap otyrǵan aqynnyń jaǵy qarysty da qaldy. Bıikbaıdyń shydamsyzdyǵy seıile tústi. «Báribir, aıtsa aıtsyn, baǵasyn berse bersin, bermese bermesin, qumardan bir shyǵyp, lebizimdi esittim. Endi ne dese o desin!» — dep túıdi. Álgi tutatqan shylym taýsylýǵa aınaldy. Eń sońǵy tuqylyn tartty. Ashshy bop ketti. Murynnyń astynan estiler-estilmes etip «ókinishti-aq» dep qoıdy. Aqynǵa qaıta qarady. «Osyn japalaq sıaqty kózin jumbaı uıyqtaıtyn qý emes pe eken? Ózi uıyqtap otyrǵannan aman ba?»

Bólme ishin óli tynyshtyq basty. Bıikbaı ekinshi shylym tartpaq bop, qolyn janqaltasyna sala bergende:

— Qyzyq eken ózi! — degen aqynnyń baıaý úni shyqty, — qyzyq eken ózi. Bir túrli qyzyq. Ne aıtsam eken? Oıyń qyzyq.

Bıikbaıdyń qalqan qulaǵy eleńdep, árbir sózin múlt jibermeı tyńdap tur. Biraq «qyzyq» degennen basqa eshteńe estilmedi.

— Qyzyq eken ózi! — dedi taǵy da álden ýaqytta.

— Qyzyq. Áı, Bıikbaı, osy sen kıiktiń asyǵyndaı bop, osy sen kim ediń?

— Kimińiz qalaı?

— Kimsiń degendi túsinbeısiń be? Oǵan túsinbeseń qaı týǵansyń?

— Jalaıyr ishinde ańdassyn deımin. Nemese... Shynyn aıtsam...

— Shynyn aıt!

— Siz meniń óleńime birdeńe deseńizshi!

— Qyzyq dedim ǵoı! Sen shynyńdy aıt, kimsiń?

— Baıaǵyda Ádil tóre Uly júzge han bop kelgende. ózimen birge qyryq úı jaǵalbaıly, qyryq úı túrkimen, qyryq úı qaraqalpaq naǵashylaryn kúzetshi sarbaz qyp ózimen birge ákelgen eken. Esenǵalı degen batyr babamyz bopty. Men sol qyryq jaǵalbaıy urpaǵymyn!

— Iá, solaı edi de. Aınalaıyn aý, baýyrym ekensiń ǵoı, baýyrym. Iá, báse, gazet-jýrnaldan óleńderińdi oqyp,tap bolýshy edi, ǵajap qalatynmyn. Bul kim deýshi edim, janym aý! Qyzyq dese qyzyq. Qyzyq qana emes, sen ǵajap aqynsyń! Sen danyshpan aqyn bolasyń. Qulashyn, keń, Jaıyqtaı esip jatyr, tynysyń mol, qyryq kúnshilik shóldi alǵan Tólegenniń boz jorǵasy tárizdi. Tiliń oralymdy, oralym aq. Tiliń Bazarbaıdyń baılyǵyńdaı aq múlde baı eken. Aqynsyń, úlken aqyn bolasyń! Báse aý, oılaýshy edim, osynyń tili qalaı oralymdy dep. Sóıtsem, oralym...

Aqynnyń tili kúrmelip qaldy ma, taǵy da úndemeı tek ornynan turdy. Eki qolyn jaıyp, alǵa júrdi de:

— Kelshi! Kelshi, baýyrym, aqyn basyńdy qushaqtap, aqyldy aq mańdaıyńnan súıeıin!

Aqyn qolyn sozdy. Bıikbaı ne derin bilmeı sasqalaqtap qaldy da, mańdaıyn tosty. Aqyn Bıikbaıdy qushaqtap, araq ısi múńkigen silekeıin onyń danyshpan solǵaly turǵan mańdaıyna aıaýsyz aq jaqty.

Bul ekeýi osylaısha qushaqtasyp turǵanda kórshi bólmedegi tórteý kelip kirdi. Kúzenbaı ań-tań bop sostıa qaldy.

— O, degen aı, eki aqyn tabysyp ketipti ǵoı! — dedi Nurmolda.

— Jabysyp qalǵan ba? — dedi Kóben.

— Aqyn júrek uǵysqan da! — dedi Dosov.

Ekeýi qushaǵyn áreń jazdy.

— Keshirińizder, biz ǵana qaýyshtyq! — dedi aqyn tilin buraı sóılep.

— Iá, biz týys... — dep bardy da Bıikbaı kilt toqtady.

Ómir boıy ańdas bop kelgen qý sasqanynan aýzyn basa qoıdy. Ásirese, ózin ini sanap kelgen, bir aýyz jaman sóz aıtpaǵan, qaıta kisi kelse mapazdap otyratyn Nurmoldadan seskendi. Sasqanynan:

— Túıeniń koroli qalyp qoıdy ǵoı! Osyndaıda júregińdi lúpildetken qýanyshyńdy da aıta almaǵanyń ókinishti eken. Ókinishti-aq.

Biraq, onyń bul sózine de mán berýshi bolmady. Kóp asqa otyrdy. Bólme tyna qaldy. Dosov qana eleńdep, álgi bir kezdegi jer jaıly, eńbek týraly sózdi jegen tamaǵymen birge shaınap jutqysy kelgendeı, nemese, umytpaı turǵanda qoıyn dápterine jazyp qoıǵysy kóp sergek otyrdy.

III

Qonaqtaryn úıinen shyǵaryp kele jatyp, Nurmolda olarǵa bir áńgime aıtpaq bolǵandaı buryla qarady da, toqtap turyp, kolhozdyń kóshesin, onyń ishinde Karl Marks kóshesin nusqady:

— Qarańyzdar, endi bir tórt-bes jylda naq Shubar aýyly sıaqty bolady! — dedi. — Taǵy bir qyzyq áńgime bar. Sizderdiń kesheden beri ishken sýlaryńyz tátti me, ashshy ma?

— Sý ma? — dedi Kúzenbaı.

— Iá, aýyz sýdy aıtamyn.

— Kádimgi sý emes pe?

— Kádimgi bolǵanda, sý ózgeshe sý. Ótken jyly ǵana bul kolhozdyń aýyz sýy ári kermek, ári las bolatyn. Onda sýdy mynaý bir jylymshylap aǵyp jatqan Muqyry ózeninen ishetinbiz. Máseleni aýyz sýdan bastadyq. Birneshe jerdi burǵylap jer astynan tátti, tushshy sý taptyq. Qazir kolhozshylar sýdy kolonkalardan alady.

— Araq ishpegen men bolmasam, mynaý aqyn sýdyń dámin de baıqaǵan joq! — dep Kúzenbaı kúlip qoıdy.

Bul kezde bastyqtyń nazaryn aýdarǵan basqa bir jaı boldy. Kolhozdyń bas kóshesin shańǵa bóktirip, «Belarýs» traktorymen bireý bezildetip kele jatty. Ne qatty júristen, ne aıdaı almaǵandyqtan bolar, traktor jan-jaǵyna bultaqtap, teńselip keledi. Aldabergenovtiń beti sup-sur bop, qany qashyp ketti. Naq bir tylsym jasap tastaǵandaı ornynan qozǵala almaı melshıip turdy da qaldy. Traktorshy júrisin báseńdetken joq. Sol bulǵaqtaǵan kúıi janaı óte bermek edi, Nurmolda qolyn kóterdi. Ol kilt toqtady. Traktor solq etip, teńselip baryp áreń turdy. Tóńirekti qyp-qyzyl shań. basyp ketti.

— Áı, jigitim, beri kel!

Aldabergenov qolyn kóterip shaqyrdy da ózi shańnan sheginshektep, joldyń jaǵasyndaǵy aryqtan attap, shyǵaryp kele jatqan qonaqtarǵa jaqyndady. Bet-aýzy jaǵal-jaǵal, úrpek bas qara jigit turǵandarǵa jaqyndady. Sálem bergen joq, sostıa kelip, jaqyndamaı toqtady. «Senderge ne kerek?» degendeı turǵandarǵa bajyraıa qarady.

— Beri, jaqyn kel! — dedi Nurmolda:

Jigit taǵy da bir-eki qadam basty da, qaıta toqtady.

— Atyń kim?

— Amanbol.

— Amanbol bolsań aman bol. Al myna aǵalaryńmen, úlken kisilermen, qonaqtarmen, myna menimen amandaspaısyń ba? Álde atyńdy Amanbol qoıǵanda, eshkimmen amandyq suraspa dep qoıǵan ba edi?

Aldabergenov kúldi, traktorshy da kúldi. Marjandaı tizilgen appaq iri tisterin erinimen qymtap, jymyra kúldi.

— Baıqamaǵansyzdar ǵoı, men basymdy ızep amandastym!

— Onyń durys aq bolsyn. Qaıda asyǵyp barasyń?

— Shópke.

— Qaıdaǵy shópke?

— Taýdaǵy.

— Kúndegi júrisin osy ma?

— Osy.

— Mynaý aýyl, mynaý aýyldyń naq ortasyndaǵy bas kóshe. Anaý mektep. Oınap júrgen, mektepke kelip-ketip júrgen úlkendi-kishili balalar bar. Biri bolmasa, birin basyp ketseń qaıtesiń?

— Basyp deısiz be? — Ol kúldi. — Traktormen túgil qazir adamdy avtomashınamen de basa almaısyń.

— Bireýdi basyp ketkiń kelip pe edi?

— Joq á, jan kerek bolsa ózderi de túspeıdi.

— Al sen baspaı-aq qoı, olar túspesin. Sonda aýyldyń aýasyn lastaýǵa bola ma?

— Qazir-aq jel aıdap ketedi.

— Amanbolym aman bol, jaýabyńa bolaıyn! Seniń semáń, bala-shaǵań bar ma?

— Áke-sheshem bar. Bala da, shaǵa da joq.

— Súıgen qyzyń bar ma?

— Bar.

— Ol qaıda?

— Osy aýylda.

— Sen basqany aıamasań da, sol súıgen qyzyńdy aıamaısyń ba? Sen jumysqa keterde oǵan qyp-qyzyl shań jutqyzyp kettiń ǵoı. Men bilsem, ol naq qazir beker turǵan joq. Óz úıiniń ne terezesinen, ne esiginen seniń myna júrisińdi qarap tur.

Jigit tómen qarady.

— Ony qaıdan bildińiz? Ol qazir tysqa shyǵyp maǵan qarap turǵany ras.

— Sen ony tań qaldyrmaq bop, traktordy osynsha qýǵyndadyń á?

— Tań qalsyn demedim.

— O, jigitim, olaı bolmaıdy. Esinde bolsyn, áıel zaty erkekke qaraǵanda qý keledi. Olar erkektiń de sabyrlysyn, salmaqtysyn jaqsy kóredi. Ol seni qazir kórip turǵanda, seni maqtap turǵan joq. Sabyrsyz, jańǵalaq eken nemese maqtanshaq eken dep tur. Jumysta da sabyr kerek. Sen eger shópti de osylaı asyǵys shapsań onda jumys ońbaıdy. Eń aldymen traktor synady, shóp shala-pula shabylady. Men saǵan jumysty da bulaısha quıyndatyp isteýge keńes bermegen bolar edim. Barlyq iste sabyr kerek. Aqyryn júrip te alysqa barýǵa bolady. Jaqsy traktorshy bolý ǵana emes, jaqsy jar, jaqsy áke bolý úshin de sabyrly bolǵan artyq.

Jigit onyń sózin únsiz tyńdady.

— Al jumysyńa bar, Amanbol!

— Qaladan kelgen aqyn «traktorshy balany bastyq bas sap ursatyn bolar» dep oılaǵan edi. Biraq olaı bolmady. Alǵashqyda qany qashyp, qýaryp ketkenmen rúlde otyrǵan jas jigitti, albyrttyqty kórgen soń Nurmolda tez basyldy.

— Al, jigitter, shyǵa sóıleseıik! — dep Aldabergenov alǵa tústi. — Aýyl osy. Kelip turyńdar. Shubar bolsyn, Muqyry bolsyn báribir. Kelip turyńdar. Aqyl-keńes, qol ushyn berer járdem bolsa alýǵa da, estýge de ázirmiz. Bul eki aýyl buryn eshkim kelmegen, syıly qonaq kórmegen aýyl emes. Kezinde anaý Muhtardan, Sábıtten, Ǵabıtten, Alekseı Sýrkovten bastap, Qurmanbek, Qanabekten bastap, talaı-talaı jazýshy, aqyn, artıs, ataqty azamattar kelgen, at mingen, shapan kıgen aýyl. Joldaryń qutty, qadamdaryń sátti bolsyn. Kelip turyńdar!

«Bizge kıgizgen shapanyń, mingizgen atyń qaıda?» degendeı, Kúzenbaı tútigip, tómen qarady. Nurmolda jaıdy seze qoıdy da, muny da jýyp-shaıdy.

— Qazir kóktem. Alasapyran, jumys kezi. Kúzde, jıyn-terin kezinde taǵy soǵyńyzdar. Bul shaqyrǵanym.

Nurmolda qonaqtaryn bastap, aýyldan uzaı berdi.

IV

Dosov Aldabergenovpen kópten tanys. Talaı ret, sonaý 1946 jyldan bastap áldeneshe kezdesken. Bir kezde osy Aldabergenov jaıly úlken ocherk jazamyn dep, onyń aıaǵy Nurmoldanyń qyzmetten bosaý kezine deıin sozylyp, aqyrynda basylmaı qalǵan. Sóıtip, uzaqqa sozylǵan ocherk jazylsa da jaryq kórmedi. Ol túgil, pildeı eki qalamger qosyla jazyp, endi jaryq kórgeli turǵan úlken kitap ta shyqpaı qaldy.

Arnaýly tapsyrma berip jazdyrsa da, ocherktiń gazet betine shyqpaı qalǵanyna redaktor qýandy da, ocherk avtory ishteı sol Aldabergenovpen birge jazalanǵan jandaı bop jábir kórip júrdi. Demek, naq osy arada Aldabergenov pen Dosov «aılas qatyn muńdastyń» kebin kıip, ekeýi de beı-jaı júrdi. Bul jaı ekeýin burynǵydan góri de dostastyryp jiberdi.

Dos bolý ońaı nárse emes. Dostasýshy bir-biriniń boıynan ózderine laıyq, árkim ózine uqsaǵan ózine tán áıteýir bir táýir nárse taba bilgendikten de dos bolady. Osymen dos bola salaıyn degenmen dos bolyp jarasa ketý qıyn. Mundaı dostyq eshqashan alysqa barǵan emes. Bul ekeýiniń jaqyndyǵynda basqa da bir tamyr bardaı edi. Aldabergenov Dosovtyń boıynan bir qasıetti ári aqaýsyz, ári dál túsip tapty. Onysy bir berilgen adamyna degen adaldyǵy edi. Barlyq jaqsy qasıet bir adamnyń boıynan tabyla berýi múmkin de emes. Bir adamdy dos tutyp, ish tartý úshin bir ǵana jaqsy minezdiń, táýir qasıettiń bolýy jetkilikti. Minsiz dos tabamyn deýshi dossyz qalady. Muny Nurmolda da jaqsy biledi.

Al durysyna kelgende Dosov qandaı jigit? Eń, aldymen ol aqyl adamy ma? Mundaı suraqqa birden jaýap berý qıyn. Ras, ol soǵysta bopty. Odan oralǵaly ber gazette isteıdi. Bar bolǵany osy.

Aldabergenovtiń de osy Dosov jaıly oılaǵany bar. Báribir ol álgi bir adaldyq qasıet jaıyndaǵy oıyna eshteńe qosa almady. Jurt qataryndaǵy bir jigitke bul da az qasıet emes.

Shynyna kelgende, Dosov aqyldyń adamy ma edi? Bul arasyn kesip aıtý, ne solaı edi dep aıtý qıyn. Biraq sezim adamy ekenine qudaı aıtý taǵy qıyndy. Ras, ol kóp oqymaǵan adam. Biraq kórgeni kóp, azdy-kópti toqyǵany jáne bar. Sodan da bolar, onyń bir qasıeti adamdy durys tanıtyn jáne qatelespeı tanıtyn. Degenmen ol Nurmolda Aldabergenovti birden tanı almady. Ol alǵashqyda ony el arasyndaǵy kóp pysyqtyń, anaý bir jyldardyń belsendileriniń biri, odan qalsa kókiregine nan pisken, bilmese de bilem dep, oqymasa da toqydym dep uǵatyn ózimshil tyrashtardyń b.iri dep uqty. Keıin kele-kele osy bir oı bir.den emes, birtindep, tań aldyndaǵy bozalańdaı júre-júre baryp seıile bastady. Onyń, kóz aldynan eldiń, halyqtyń qarapaıym adamy bir kórinse, sol halyqtyń, jaqsy qasıetteriniń birazyn boıyna jınaǵan azamaty taǵy kóringen-di. Sodan da bolsa, ol Nurmoldany unatyp qana qoımaı, aqyl ıesiniń emes, tek sezim adamynyń yqylasymen súıgen de qurmettegen edi. Aqylmen súıýge qaraǵanda sezimmen súıýdiń almaǵaıyp ekenin bile turyp, onyń osy adamǵa yqylasy erekshe aýdy. Onyń ol týraly ocherk emes, úlken bir tolǵaý jazǵysy keldi. Árıne, ol aqyn emes, biraq, qınalyp ketse óziniń shama-sharqyn, álin bilmeı álek bop júrgen keıbir aqyndaı tolǵap keter qaýqary bar edi. Arzan jolǵa barmady. Bar oıyn, jaı qarapaıym qara sózben bastady. Báribir onysy aqyldan emes, sezimnen týyndap, keıbir jaman óleńder sıaqty jadaǵaılaý bop shyqty. Biraq á degende ol ózi jazǵan sózderdiń, jalań da jalpy ekenine mán bermeı, ne oıy jetpeı, alǵashqy et qyzýmen shabyttana oqydy jáne asa bir jaqsy nárseler aıttym dep ántek oılap qaldy. Ol bylaısha bastady:

«Biz adambyz. Biraq, sende de, onda da, mende de kóleńke bar.

Bórik kıgen men jaýlyq tartqannyń bári adam, al olardyń da kóleńkesi bar.

Adam ba, adam tabıǵattyń qalaýly tuńǵyshy, zor qudireti, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol jerdiń betin kórkemdep jatqan asqan alyp sheber, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol dúnıe ásemdigin jyrlaýshy ýly sýretker, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol dúnıe jaryǵyn jamap-jasqap jatqan, symbattaýshy músinshi, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol mynaý álemdegi jeti keremetten bastap, barlyq ǵajaptardy óziniń aqyl-oıymen jasap kele jatqan danyshpan, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol myna ǵajap álemdegi aqyl-oıdyń, fálsafa men parasattyń jıyntyǵy, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol XX ǵasyrdyń keremetterin jasaǵan, álem keńistigin ıgerip jatqan alyp kúsh, ol Gagarın men Tıtov, Enshteın men Kýrchatov, Kúrı men Korolev, biraq olardyń da kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol sonaý Egıpet úıindelerinen, Tajmahaldan bastap atom men alyp raketalardy jasaýshy, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol osynaý jaryq dúnıedegi barlyq baılyqty, ıgilikti jasaýshy, biraq onyń kóleńkesi bar.

Adam ba, adam, ol mynaý dúnıeniń murageri, jalǵyz tiregi, biraq onyń kóleńkesi bar.

«Dúnıede qandaı baqytty, qandaı dańqty, qandaı batyr, qandaı aqyldy adam bolmasyn, onyń kóleńkesi bar», — dep jazdy ol.

Eger ol osy oıyn soza berse bylaı bop shyǵar edi. Nurmolda Aldabergenov Dosovtyń súıikti adamy, ol eń aldymen adam, kádimgi qarapaıym adam, onyń ózine laıyq, ózine shaq kóleńkesi bar.

Aldabergenovtiń keýdesinde eki birdeı «Altyn Juldyz» medaly jarqyraıdy, biraq, onyń ózi sol altyn juldyzdardaı barlyq jaǵynan birdeı jarqyrap turǵan joq, demek, onyń kóleńkesi bar. Kerek deseń altynda da kóleńke bar.

Al sen bir erekshe baqytty adam bol, saǵan kún óziniń nuryn ózgeden erekshe aq túsiredi deıik, kún nury seniń tóbeńnen tómen qaraı shanshyla qoıylyp turady eken deıik, báribir seniń óz tabanyńnyń astynda óz kóleńkeń bar.

Dúnıede kóleńkesiz eshteńe joq. Sende de, onda da, mende de kóleńke bar. — Bul jerde tabıǵat qudiretin, onyń ǵajaby men keremetin aıtyp otyrǵan joqpyz. Óıtkeni bizdiń qaı qaısymyzdyń bolsyn jasaǵan keremetterimiz, jazǵan shyǵarmamyz, salǵan sýretterimiz ómirdiń óz turqynan artyq emes, bizdiki sol ómirdi, sol tabıǵat syrlaryn bilýge, durys túsinýge kómekshi ǵana. Al kerek bolsa sol tabıǵattyń ózinde de kóleńke, min bar...

Naq osylaısha etip ol jazaryn jazdy delik. Árıne, alǵashqyda ol ózinshe taýyp aıttym dep máz de bop qaldy. Biraq, negizgi oıyn, adam jáne onyń kóleńkesi jaıly aıtpaq bolǵandaǵy oıyn jóndep aıta almaǵanyna renjidi. Onyń, aıtaıyn degeni jalpy adamzat jáne kóleńke týraly emes, Aldabergenov jáne onyń kóleńkesi jaıly bolmaq edi. Ol oıyn dál bere almaı, oıqastap alys ketti. Sońǵy jaǵyn ıip áreń ákelgendeı boldy. Biraq báribir kóńilinen shyqpady.

Taptym dep oılady ol. Biraq munyń bári jastyq, albyrt oıdyń bas biligi emes, asaý qıaldyń týmasy edi. Tym kóterińkiligi, bıiktigi bolmasa, jany da, qany da joq, jasyq oıdan, jas oıdan týǵan sıaqty, arzan oı edi. Qaıta alǵashqy uzaq oıdan góri, sońǵy eki sózde, «Aldabergenov jáne onyń kóleńkesi», degen sózderde onyń aıtpaq bolǵan oıyna sóreles mándi jaı bar-dy. Al eger talasa ketse, dúnıede kóleńkesiz eshteńe bolmaıtyny eshbir dáleldi de, ystyq sózdi de kerek etpeıdi emes pe? Árıne, Dosov aıtpaq bop otyrǵan kóleńkede ózgeshe mán, erekshe sapa bolar. Ol osy bir sózimen óziniń jaqsy kórgen súıikti adamynyń da kóleńke jaǵyn kórip, sony anyq aıtqaly otyrǵan shyǵar, Iá, Aldabergenov Nurmoldanyń da kóleńkesi — kemshiligi bar. Sonymen birge ol Aldabergenovtiń eńbekpen shyqqan adal atyna, danqyna kúıe jaǵýshylardy, aryzqoılar men kúnshilerdi onyń kóleńkesi edi degisi kelgen edi. Bul oıy ońdy bop shyqpaǵanyn ol endi sezdi. Shyn qınalǵan kezde qalamgerdiń basyna, ol kishi bolsyn, úlken bolsyn, ne kelip, ne ketpeıdi deısiz. Tilshi basy da áńki-táńki bop edi. Naq osy qysylyp otyrǵanda onyń esine babasy Dostyń ári zamandasy, ári aýyldasy, el arasyndaǵy jaqyn muńdas, jaqsy dosy Qulynshaq aıtty degen bir sóz tústi. Qulynshaq bir taıpa eldiń aqyldysy, sóz bileri ǵana emes, bir ólkeniń aqyny, aıtqyshy bolǵan adam. Ol aıtyp otyrady eken: «Balanyń aty bala, bas baq emes. Al balanyń da balasy bar. Eń aldymen balanyń tórt túri bolady. Birinshi bala — úı balasy, ekinshi bala — aýyl balasy, úshinshi bala — aımaq balasy, tórtinshi bala, eń jaqsy bala — el balasy. El balasy aldymen eldiń eldigin oılar. Óz basynyń ǵana emes, dúnıeniń basqaǵa da keńdigin oılar. El balasy egiz bola bermeıdi. Ol kóbinese jalqy týady. Óıtkeni ony halqy týady. Ol elim dep belin býady. Atanyń jolyn qýady. Aýyl balasyn aılalap, aımaq balasyn aımalap sońyna ertedi. Úı balasy úı kúshik, ot basynda, oshaq qasynda qalady...»

Dosov Qulynshaq aqyn aıtty degen osy bir sózdi esine beker alǵan joq. Aldabergenov Nurmolda bala bolsa, qaı balaǵa jatar edi? Ol osyny oılady. Iá, báse, qaı balaǵa jatar edi? Biraq ol aqyn atasy qaldyrǵan sózdi durys túsinýdi oılady. Balanyń aty bala, bas baq emes degeni, týǵanda balanyń bári bala degeni bolsa, balanyń da balasy bar degeni, óse kele ol da ózgeredi degeni... Bireý úı balasy bop óz oshaǵynyń basynda, sodan attap asa almaı qalsa, endi biri aýyl balasy bop bitedi, odan qalsa aımaq balasy bop ketedi. El balasy ilýde biri bolady. Aldabergenov birden el balasy bola qalǵan joq. Ol áýelde úı. balasy bop ósti, aýyl balasy bop jetildi, balasy bol kózge tústi, el balasy bop ataǵy shyqty. Ol Aldabergenov haqyndaǵy jaqsy oıynan taıǵan emes. Onyń qımyly, isi birinen biri asyp jatatyndaı bop kórinedi. Ásirese, osy Karl Marks atyndaǵy kolhozǵa kelgennen keıingi bir qylyǵy ony qatty tań qaldyrdy. Ol Muqyrdan Shubarǵa bir top adam jiberipti.

— Shubarǵa baryńdar, olardyń qalaı eńbek etetinin óz kózderińmen kórińder! Ásirese, qyzylshany qalaı kútýdi úırenińder! — degen ol.

Bul eńbek zaıa ketken joq. Muqyrlyqtar Shubar aýylynyń eńbekkeri eńbek ete bastady. Onyń nátıjesin kolhozdyń keıingi kezdegi ósýinen kórý tipti de qıyn emes-ti.

Aıta bilgen adamǵa bul da bir ańyzdy áńgime edi. Biraq, naq qazir tilshi oǵan jóndi mán bere alǵan joq. Óıtkeni ol qansha tómen tústim, shyndyqty endi kóre bastadym degenmen óziniń bıikteý, shalqyma oıynyń qanatynda júrgen tárizdi edi. Naqa bir qas qylǵandaı sol bir asqaq oıǵa qaıta oraldy. Malaısary taýlaryn jaıaý kezýdi oılady. Jolamannan bastap, Taldyqorǵan temir jol stansıasyna deıin kezip shyqsa, temir joldyń boıymen júrip otyrsa, ditke alǵan jerdi, Aldabergenovtiń sýreti salynǵan jartasty tabar edim dep túıdi. Al jartasty tapty delik. Ony qaıtpek? Jartasty kóshirip, arqalap kete almaıdy. Sýretti kóshirý de qoldan kelmeıdi. Jartastyń betine kúıemen salynǵan sýrette turǵan ne bar? Aldabergenov budan áldeneshe jyl buryn týyp, sýreti, óń-túsi qandaı adam ekeni belgisiz jan emes, Mahambet te, Amankeldi de emes. Onyń myń san sýreti bar. Ózi kóz aldynda júr. Áıteýir, Ábilhan Qasteevtiń sonaý 1929 jyly, Týrksıb jol qurylysynda júrgende, ekeýi de temir joldyń qara jumysyn birge istep, ketpenshi bop júrgende Nurmoldanyń sýretin jartastyń betine salǵany ras. Onyń osy kúnge deıin óshpeı turǵanyna kim kepil? Zaman, ýaqyt jeli, jaýyn-shashyn jartasqa kúıemen salǵan sýret túgil, qashap salǵan tańbalardy Da óshire alatyn qudireti baryn kim bilmeıdi. Biraq, jel kóleńkelerdi óshire almaıdy, ony joq etýge onyń túgil basqa qudirettiń de kúshi jetpeıdi. Kóleńkeler kún sóngende bir-aq qurıdy. Ony qurtý eshbir pendeniń qolynan kelmeıdi. Kún barda kóleńke bar. Kún kóleńkelerdi ózimen birge ala júredi.

Ol «El balasy» degendi qoıa turyp, «Kún bar da kóleńke bar» dep aq qaǵazdyń naq ortasyna úlken etip jazyp ta qoıdy. Ol osy jazýǵa, óz jazýyna ózi qyzyqtaı qarap kóp otyrdy.

Onyń shyndyqqa edáýir jaqyndaý, birqydyrý táýir oıy báribir «Adam jáne kóleńke» degen sózdiń tóńireginen týyndady. Bul sózden shoshyný beker. «Kóleńke» degen sonshalyq bir qorqynyshty nárse emes. Kóleńkeniń aty kóleńke, ol adam bar jerde bolady. Kóleńkeniń aty kóleńke, ol kúnmen birge kelip, birge ketedi. Adam bar jerde kóleńke bar. Ol ǵana emes, kún bar jerde kóleńke bar. Kún kóleńkeni ózimen birge ala keledi. Demek, kóleńke ózinen-ózi túspeıdi, ol kún bar jerde, adam bar jerde, ıá, jaqsy men jaqsylyq bar jerde birge júredi.

Gazettiń qatardaǵy kóp tilshileriniń biri Dosovqa fálsafa aıtý árıne qıyn da, artyq ta shyǵar. Biraq ol ózine kerek bolǵanda «El balasy», «Kún jáne kóleńke» degen uǵymdar tóńireginde osyndaı bir pendeshildik túıinge toqtaǵan edi.

Ol bul aýyldan osyndaı bir jyly oımen attandy.

V

Aldabergenov qonaqtaryn Muqyrdan Almatyǵa qaraı shyǵaryp saldy. Bular Saryózekke jetpeı, qara jonda toqtady. Osy jerden aırylysty. Qonaqtar uzap ketkende baryp, Nurmolda jol ústinde turǵan mashınadan alystap, jotadaǵy qońyr tebeniń basyna órmeledi. Onyń kózine tanys shoqy ottaı basyldy. Júregi jıi-jıi soqty. Sonda da bolsa tóbeniń basyna qalaı shyqqanyn sezbeı qaldy.

Tóbeniń naq basyna shyǵyp, artyna burylǵanda batys jaqta óziniń beti sıaqty ájim-ájim, qatpar-qatpar bop Malaısary taýlary jatty. Malaısary, Malaısary! Jas kezdiń qıal terbegen saǵymymen, jelimen, sýyǵymen, ystyǵymen terbegen serigi! Jas kezde, bala kezde, jigit kezde árbir shoqysyna bir shyqqan kári taý!

Bulaǵynyń muzdaı sýyn ishken, taza aýasyn, ystyq jelin, ańyzaq kerimsalyn jutqan jer. Malaısary onyń týǵan jeri, terbelgen besigi. Ol oılap ketti. Keıde tym alys qalǵan, kóp ýaqyt bolǵan jastyq kez, osy sátte bári de keshe ǵana ótkendeı bop kóz aldynan zymyrap óte bastady. Bári de, bári keshe ǵana ótken sıaqty aý! Sonaý kóringen qyzyl josadaı taýdyń oıynda el otyratyn. Qoı qaıyryp, keshke qaraı aýylǵa bettegende sol bir mújilgen jarty taýdy betke alyp, nysana etip júretin. Oǵan myna taýdyń árbir jyrasy, árbir saıy, árbir bulaǵy, árbir jaıylymy, el qonatyn oıpańy tanys. Oǵan osy taýdyń árbir tasy tanys.

Ol osy bir besigine, jas kezdiń besigine sazaryp uzaq qarap qaldy. Onyń órge, shoqyǵa shyqqan kezde jıi-jıi soqqan júregi «Malaısary, Malaısary» dep túk túk etip tur. Ózi de baıqamaı qaldy bilem, onyń kóńili bosap ketti, kózine jas keldi. Ony da elen etpeı, taýǵa, týǵan jer kelbetine, onyń tanys sýretine uzaq qarady. Onyń oıyna ótken ómir soqpaǵy qaıta oraldy. Júrekti tyrnap, ishti ashytyp ketkendeı aýyzyna kermek, tuzdy dám keldi. Júregi búlkildep, baýyry solqyldap ketti. Egilip turǵanyn endi baıqady. Batyrdyń ıyǵyńdaı keń ıyǵy búlkildep, aıaqqaptaı keýdesi dir-dir qaǵyp, selkildep tur eken. Basqany bylaı qoıǵanda naq qazir basyna san ret shyqqan, san ret dem ap, tynystaǵan. Mine, ol kóp jyl ótken soń, balalyqtyń súıikti shoqysyna qaıta shyqty. Júregi qatty da jıi de soqty. Ol qýanǵannan soqty. Jastyǵyn eske ala soqty. Ol balalyqty, jastyqty, jigittikti eske túsirgendikten soqty.

Onyń júregi naq qazir týǵan jerin kóz aldyna keltirgen qýanyshtan jylady. Túk túk soqqan júrektiń dúbirinen «Malaısary, Malaısary» degen sózben birge, «Qaıran jer, týǵan jer, keshegi ulanyń ózińdeı boldy. Meniń de betim ózińdeı aıǵyz-aıǵyz, ózińdeı tarǵyl tarǵyl, ózińdeı qatpar-qatpar. Meniń de júregim ózińdeı tilim-tilim, ózińdeı josa-josa. Meniń de kóz aldym ózińdeı buldyraıdy, saǵym tartady. Men de ózińdeı samarqaý tarttym, men de ózińdeı mújildim. Kúz kelgende salqyn tartqan tasyndaı sýyna bastadym» degen sózderdi aıtyp turǵandaı edi. Iá, onyń júregi naq osy bir shaqta kúmbirlep sóılep turǵan syndy edi. Iá, qus ekesh qus ta ózi salǵan uıasyn kórgende bir tolqıdy, ony shyr aınalyp ótedi. Ol kózine ystyq kórinedi, ottaı basylady. Qus uıasyn, qyran tuǵyryn saǵynady, adam týǵan jerin kórgende qandaı baqytty, qandaı ataqty, qandaı alyp, qandaı myqty bolsa da ne kózine jas alady, ne solqyldap júreginen jylaıdy. Baqytty adam týǵan jerin kórgende sol bergen abyroıyna táýbe etip jylaıdy, sorly bolsa, qaıǵysyn aıtyp, muńyn shaǵyp jylaıdy. Qandaı myqty bolsa da jerge shyr etip túskende bir jylaıdy, eseıgen kezde eski besiginiń jórgek ıisi murnyna kelgende, taǵy bir jylaıdy.

Kún eńkeıip bara jatty. Nurmolda qalyń da, qyzyq ta, muńdy da oıǵa batyp, shoqy basynda kóp turyp qaldy. Osy kezde ol ózi týǵan, ósken Malaısary taýynyń qońyr shoqysynyń basyna mármár tastap ornatyp qoıǵan máńgilik eskertkish tárizdi edi.

---