InfoHub Logo

(Memýarlyq shyǵarma)

1951

BALALYQ SHAQ

Týǵan aýyl

Burynǵy Torǵaı oblysy, Nıkolaı ýezi (ol kezde Qostanaı Nıkolaevskıı dep atalatyn), Obaǵan bolysy, qazirgi Qostanaı oblysynyń Meńdiqara aýdanyndaǵy Qyzyl Tý aýyl Sovetine qaraıtyn Alakól alqabyn qonys etken Shaqa degen bir rýly el boldy. Bul el alty ataǵa bólinetin de, soǵystyń bir — Básheń (Baıádil) aýly dep atalynatyn. Bul — bizdiń aýyl edi.

Básheń aýly Shaqanyń ishindegi eń kedeı aýyl bolatyn. Bizdiń aýyl sıaqty Shaqadan taraıtyn alty atanyń ishindegi Mańǵybaı, Tańybaı degen aýyldar da kedeı aýyldar edi. Shaqa rýynyń ishindegi eń myqty jýan ata — Qońyrsha bolatyn, buǵan taıaý aýyl Esenbaı degen aýyl edi.

Bizdiń Básheń aýlyndaǵy bas kótergen adam — Baıtóli Amanov, Baıjan Imanov, meniń ákem Jansúgirov Kóbeı, Mańǵybaı aýlynda bas kótergen adam — Nurǵalı Boshanov etkender edi. Al Qońyrsha aýly ozbyr baı aýyl atalatyn aýlynda ústemdik etkender Tilemis degen ataqty balalary Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaı degen baılar edi. Bular, arǵy ata-babalarynan bastap ezderiniń baılaryna deıin osy Obaǵan bolysyndaǵy bı, bolys bolǵan edi.

Sondyqtan da Saýytbaı, Sandybaılar Alakól shuraıly mal órisin de, jaqsy shabyndyq jerlerdi de, aqyry, balyqty kólderdi de ózderine qaratyp alyp, kedeı sharýalardy jersiz qaldyrǵan. Shaqadan taraǵan alty aýyldyń arasynda qıan-keski talas-tartys bolyp keldi. Aýyl adamdary, men es bilgen kezde, Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaılardyń ozbyrlyǵyn kóbirek áńgime etip otyratyn.

— Bul zalymdar keń óristi qyzǵanyp, Qısyqty óltirgen qanipezerler ǵoı, — desetin.

Men bul ýaqıǵa jaıyn keıinirek bildim. Qısyq degen adam Básheńniń ishindegi bir momyn kedeı sharýa eken. Meniń eki-úsh jastaǵy shaǵymda bolsa kerek, bizdiń aýyldyń adamdary Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaılar ıelenip júrgen mal órisi týraly daý shyǵaryp, maldaryn sol óriske baǵatyn bolypty. Qısyq degen sharýa, kópshiliktiń uıǵarýy boıynsha, osy óristerdegi maldyń basynda boldy. Bizdiń aýyldyń mundaı «basynýyna» yza bolǵan Saýytbaı, Sandybaılar «bul aýyldyń ábden betin qaıyryp, taýyn shaǵyp, endi qaıtyp betteı almaıtyn etý úshin» Oljabaı degen bir esersoq, urdajyq adamyn jiberip, mal baǵyp júrgen Qısyqty qapyda soqqyǵa jyqqyzyp óltiripti.

Sol kezden bastap shaqalyqtar ózara qyrqysyp, aqyrynda, 1899 jyly Alakól úshin eki jaq bolyp tóbeleskenin, taǵy da bas jarylyp, qol synyp, qyzyl qan bolǵanyn óz kózimmen kórgenim bar.

Bizdiń aýylymyzda osyndaı shıelenisken úlken tartys bar edi. Munyń ózi aýyldaǵy bılep-tósteýshi baı-bolystar men joq-juqa kedeı sharýalardyń arasyndaǵy tartys edi. Osy tartys sol kezden bastap, men eseıgen shaqqa deıin, revolúsıaǵa deıin, barǵan saıyn órshı túspese, báseńsigen joq. Bul jaǵdaı keıin meniń oı-pikirim men dúnıege kózqarasymnyń qalyptasýyna, árıne, áser etpedi deýge bolmaıdy. Sondyqtan da óz aýylymdaǵy áleýmettik qubylystardy, ózim es bilgen shaqtaǵy jalpy jaǵdaıdy, aýyldaǵy taptyq qaıshylyqty, qoǵamdyq bolmysty, qysqasha bolsa da, baıandap ketkim keldi.

Endi áńgimeni týǵan úı ishinen bastaıyq. Óıtkeni, úı ishi (semá) ósken orta kimniń de bolsa minez-qulqyna, onyń kózqarasynyń jáne jalpy oı-sanasynyń qalyptasýyna úlken áser etedi ǵoı.

Ata-ana jáne týysqandar

Meniń ákem, Kóbeı, Jansúgir degen kedeı sharýanyń balasy eken. Kóbeı úsh aǵaıyndy bolypty. Úlkeni Kóbeı, oǵan tótesi Tóbeı, odan kishisi Sársen degen adamdar eken.

Meniń, ákem orta boıly, at jaqtylaý, sırek shoqsha saqaldy, qyr muryndy, qıaq murtty, ajarly adam edi. Ákemniń qaıda oqyǵanyn, qalaı oqyǵanyn bilmeımin, áıteýir, ol musylmansha oqı biletin.

Ákem sózge sarań, el áńgimesine kóp aralaspaıtyn, darashyldaý, sabyrly, onyń esesine shynshyl, týrashyl, bir alǵan betinen qaıtpaıtyn, ójet adam edi. Onyń bir ereksheligi, bireýler sıaqty, tútin shyqqan úı ańdýdy, qydyryp qymyz ishýdi, ne sóz tasyp, ne bireýge jaǵynyp, birdi-birge solaı tamaq asyrap, kún kórýdi jek kóretin adam edi.

Men es bilgen kezde ákemniń bir apy bar edi de, bireýden alǵan jalǵyz tarǵyl sıyry bolatyn, biraq mal ıe bolǵanymen jany kep edi — jeti uly, bir qyzy bar edi.

Osyndaı bir top jandy asyraý oǵan ońaı tımese de, ol kisi ishinde júrmeı ketken adam. Óz úıinde etik tigip, kezi kelgende baltashylyq kásibimen de shuǵyldanyp, kún kórge boldy. Ákem aýyldaǵy baı ataýlyǵa meılinshe jany kisi edi. Baılar da ony jaqsy kermeıtin. Sondyqtan da Saýytbaıdyń Shaıahmet degen balasy, Sandybaıdyń Erden balasy meniń ákemdi mazaq etken óleńder shyǵaryp, aýyldan aýylǵa taratyp, ony mysqyldap minep júretin. Bul meniń bala kezimdegi ákem týraly shyǵarylǵan óleńderdiń bir shýmaǵy áli esimde. Ol mynadaı edi:

«Kóbeı aǵam keledi, Kók kúshikpen jeledi, Bizdiń astan qur qalsa, İshi kúıip óledi».

Biraq ákem baılardyń osy sıaqty ýly mazaqtaryna kóńil aýdarmaıtyn, ony iltıpatqa da almaıtyn. «It úredi, kóshedi meıli, úre bersin» deıtin ákemdi baılardyń jek kóretin taǵy bir sebebi — ol balany oqytpaqshy bolyp, kóbirek árekettengen adam edi. Bolys elde alty-jeti saýatty adam bolsa sonyń aǵalarym — Ábjan men Muqash edi. Ekeýi ózderi azdyǵyna, qaramastan aýylda bala oqytyp júrdi. Ákem keıinirek meni de oqýǵa berdi, onym, «qylyǵyn» aýyldyń «jaqsylary», «adam qara, saqaldary, shonjarlary ete ersi kórip, keıde ózara:

«Aıa tilińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil demekshi, álin bilmegen bilek bolady dep, osy qý kedeı Kóbeıdiki ne eken jarbańdaı dep shenep otyrady eken.

Meniń anam — Aıtboz degen adam edi. Ol burynǵy Torǵaı ýezinde Tosyn bolysyna qaraıtyn Qarsaqbasy Qarakól degen jerdegi arqyly Qarabas rýynan shyqqan Qýandyq degen sharýanyń qyzy. Men es bilgen kezde segiz balanyń anasy bolǵan, edáýir jastaǵy toqtasqan kisi edi.

Anamyz óz aýylymyzda óte qadirli adam boldy. Ózi óte qaıratty jáne esti kisi edi. Anam, oqymaǵan qarapaıym qazaq áıeli, búkil bir aýylǵa ortaq ana sıaqty bolatyn. Ol ózi balalaryna da, basqalarǵa da udaıy: jamandyqqa baspańdar, shynshyl bolyńdar, adal eńbek etip kúneltińder, dep aqyl aıtyp otyratyn.

Jeti ul, bir qyz bala tárbıelep esirgen olardyń sheksiz mehnat-beınetin tartqan, úı sharýasyndaǵy bir áıel bolǵan anamyz ne qabaǵyn shytqan, ne balalaryn ursyp-soǵyp, jaman sóz aıtqan adam emes edi. Balalary, bizder de, onyń sózin eki etpeıtinbiz, tyńdaıtynbyz. Ákemizben ekeýi tatý turatyn, birin-biri syılaıtyn. Men es bile, áke-sheshemniń renjiskenin nemese bir-birine qatty sóz aıtqanyn estigen emespin. Anamyz shynshyl adam boldy. Qıanat ataýlyny, ósek-aıań aıtýshyny qatty shenep, minep otyrýshy edi. Anamyzdyń osy minezi balalary bizderge de úlken áser etip, óshpes iz qaldyrdy. Kóp jasaǵan uzaq ómirinde óz balalaryna da, ózgelerge de ne sózi, ne qoly tıip kermegen ardaqty anamyz 1936 jyly, 96 jasynda, qaıtys boldy.

Ákemniń inileri Tóbeı de, Sársen de erterekte qaıtys bolǵan. Sársenniń qazir eki nemeresi bar: biri kolhoz múshesi de, ekinshisi — ýnıversıtet bitirip, Qazaq SSR ǵylym akademıasynyń aspırantýrasynda oqyp júr. Tóbeıden tórt bala qalyp edi. Olardyń bireýi erterekte qaıtys boldy. Mustaqı degen balasy Otan soǵysynda qaza boldy. Biláli

— Otan soǵysynda bolyp, maıdanda kórsetken erlik isi úshin ordender jáne medaldarmen nagradtalyp, elge aman qaıtty. Qazir ol Aqsýat mektebinde muǵalim bolyp isteıdi. Qaseni — qazir kolhozshy.

Meniń ózimmen birge týǵan ini-aǵalarymnan qazir Taıkenshe degen inim ǵana tiri, ol kolhozda usta bolyp isteıdi.

Qysqasy, Kóbeıdiń aǵa-inilerimen eziniń balalarynan órbigen urpaq osy kúnde bir top aýyl boldy, bulardyń kópshiligi joǵaryda atalǵan Qyzyl Tý aýyl sovetine qaraıtyn «Aqsýat» kolhozynyń músheleri.

Qazirgi ýaqytta Kóbeıdiń nemere-shóberelerinen taraǵan bir neshe muǵalim, agronom, temir jol mamany, kombaınshy, traktorshy, shofer t. b. mamandyqtyń ıeleri bar, sol sıaqty bilim beretin orta mektep kóleminde ondaǵan bala oqý oryndarynda birneshe stýdentter oqıdy.

Bir maqtan eterlik nárse — Jansúgirden órbigen urpaqta kisi eńbegin jegen ne halqyna qıanat, qylmys istegen birde-bir adam bolǵan emes.

Ári sýyqta, ári muqtaj kezde

Men 1878 jyly 1 oktábrde Qurmanbaı ótkeli dep atalatyn kúzekte týyppyn. Menen buryn bes balasy, bir qyzy bar ata-ana, men dúnıege kelgende, sirá, qýana qoımaǵan bolý kerek. Es bilip, etek japqan kezimde anamyz: «sen ári sýyq, biri qatty muqtajdyq kórgen kezimizde týyp ediń» deýshi edi. Kúzekte, kúzgi qara sýyqta, azyq jaǵy tapshy kedeıdiń, qarasha kıiz úıinde bosaný anaǵa qıyn soqsa, ne jaǵatyn otyn, ne áıeline qaljaǵa asar et taýyp bere almaı qınalǵan ákeme de ońaı tımegen sekildi. Sóıtip, mal degende jalǵyz tuǵyry ǵana bar kedeı atanyń qolyna qarap otyrǵan 6 balanyń ústine men jetinshi bala bolyp qosylyppyn. Alaıda, tún uıqysyn tórt bólip mápelep ósirgen sol meıirban ata-ananyń arqasynda sábılik kezden ótip, balalyq shaqqa da jetippin.

Segiz jasqa kelgen kezimde Ábjan men Muqat deıtin aǵalarymnyń enshileri basqa edi de, Kámel, Mızam, Ospan degen aǵalarym kisi esiginde júretin, al Taıkenje bolsa, áli sábı bolatyn. Ákem men sheshem eki sezinin, birinde meniń bolashaǵymdy aıta berýshi edi.

— Osy Spanjandy oqytsam dep edim... — dep oıǵa shomyp ketetin ákem.

— Sony aıtam, osy balany oqytyp, adam qataryna qossaq, jaqsy bolar edi, — deýshi edi anam.

— Kóresiń be, búkil aýylda tym qurymasa molda ustaǵan bireý joq, — dep ákem qynjylatyn.

Bir kúni Saýytbaı toı jasap, búkil Shaqa rýynan órbigen azamattardy tegis shaqyrypty, sonyń ishinde ejelden qyrqysyp kele jatqan bizdiń aýyldyń da adamdary shaqyrylypty.

— Baralyq, — dedi ákem aýyl adamdaryna, — abaqty tegi ony túzegen bolý kerek, aǵaıyn, el-jurttyń kerek ekenin buryn bilmese, endi bilgen shyǵar.

Oqýshymda azýy alty qarys Saýytbaı sıaqty baılar nelikten qalaısha abaqtyǵa qamalyp júr degen shúbá qaldyrmas úshin, áýeli toıdan buryn Saýytbaıdyń nege abaqtyǵa qamalǵandyǵyn túsindire keteıin.

Saýytbaı bul joly da óziniń qomaǵaılyǵynan tartsa kerek. Áńgime mynadaı eken: osy mańdaǵy Shodyr (Fedor) degen orys baıy dúnıe-múlikpen jármeńkege attanady. Bul kezde Saýytbaı kórshiles Araqaraǵaı eliniń bolysy Minaıdar degen baımen básekeles, narazy bop júredi. Shodyr jármeńkege baratyn jolda osy Minaıdardyń, aýlyna qonady. Erteńine Shodyr ol aýyldan attanyp ketkennen keıin, baı orystyń dúnıe-múlkine qyzyqqan Minaıdar bolys, óziniń bir top urylary men jigit-jeleńin jınap, óziniń inisi Qaz degen kisini bas etip Shodyrdy óltirýge jiberedi. Bul toptyń ishinde aqyn Nurjan Naýshabaev ta bolady. Sonymen Minaıdardyń jigitteri kelesi túnde jol tosyp jatyp, saýdager orysty óltiredi de, dúnıe-múlkin, at-arbasyn tonap alady. Biraq tóbeles ústinde Qazdyń aıaǵyna oq tıip, jaralanyp qalady da, Shodyrdyń atqosshysy qashyp qutylyp ketedi.

Endi Minaıdar bolys qylmystyń izin jasyrý úshin, Qazdy jurtqa dabyra qylmaı, úıge jasyryp qoıady da, Saýytbaıdan kók almaq bop, saýdager orystyń, jegip kelgen doǵasy men moınyna taǵyp júrgen óresin alyp baryp Saýytbaı aýlynyń irgesindegi keldiń jaǵasyna, shiliktiń ishine tastatqyzady. Erteńine doǵany jylqy qaıyryp júrip Saýytbaı aýlynyń jylqyshylary taýyp alyp, aýylǵa ákeledi. Dúnıeqor Saýytbaı, syrly ádemi doǵaǵa qyzyǵyp, doǵany zorlyqpen ózi alyp qoıady. Shodyrdyń qashyp qutylǵan atqosshysy barysymen izdeýshi otrád shyǵartady da, qolma-qol tintý júrgizdirtedi. Sóıtip, baıaǵy taýyp alynǵan doǵa Saýytbaıdy aıypty etip, ustap beredi de, ol abaqtyǵa alynady. Abaqtyda 6 aıdan asa otyryp, Saýytbaı ýez nachalnıgine paradan-para berip, dúnıe, múlkin sýdaı shashyp júrip, doǵany taýyp alynǵan degizip, qaǵaz jasatyp, bosanyp shyǵyp, elge qaıtady. Saýytbaıdyń, toıy — óziniń «aqtalyp» elge qaıtýyna baılanysty toı eken. Ákem osy toıǵa meni de ala bardy.

Toıda estigen áńgime

Saýytbaıdyń toıyna kóp adam jınalypty. Básheń aýlyndaǵy, kedeı de bolsa, bas kótergen adamdardyń biri — meniń ákem bolǵandyqtan ony da ortadaǵy úlken aq 1-e túsirdi. Biz úıge kirsek, jurt lyq tolyp, qymyz iship eken. Aqsaqal, qarasaqaldyń alýan-alýan túri osy úıde. Tórde mes qaryn, dop-domalaq qara bujyr bireý otyr. Bul — Tyrjyq degen baı eken sálde kıgen bireý otyr — ol molda bolyp shyqty.

Biraq jıyn bir ǵana adamnyń aýzyna qarap otyrǵan sıpaty. Ol — oryssha kıingen aq quba, shoqsha qara saqaly bar, orta boıly adam. Bul — Ybyraı Altynsarın eken.

Biz kelip otyrǵanda, balalardy oryssha oqytý, mektep salý týraly áńgime bolyp jatty. Áńgimeni qozǵap, osy aýyldyń «adam qaralaryna» aýyr-aýyr sóz tastap otyrǵan Ybyraı edi. Ybyraıdyń sózinen keıin jurt biraz tym-tyrys otyryp qaldy. Tynyshtyqty esik jaqta otyrǵan bir jupyny kıimdi adam buzyp, Saýytbaıǵa qarap sóılep ketti. Artynan estisem, bul sol aýyldaǵy Abuıyr degen bir ótkir, eti tiri, kedeı sharýa eken.

— Saýytbaı, toıyńnyń ústine kelippiz. Endi osy jaqsylyqtyń aqyryn baıandy etýdi kózdeýimiz kerek. Bul seniń óz qolyńda sıaqty. «Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna» degendeı, aýlyńa elimizdiń biregeı ardageri Ybyraı kelipti. Bul kisiniń buıymtaıyn estidik. Ózi úshin emes, el úshin qolqa sap otyr. Obaǵan bolysynyn, áldi, baı-myrzalary birigip, bir mektep salatyn bolsyn. Sóıtip, aýyl ortasynan eki jyldyq mektep ashyp, balalar oryssha oqytylatyn bolsyn, deıdi bul kisi. Káne, ne aıtasyńdar?

Jurt taǵy da biraz únsiz otyryp qaldy.

— Eı, Saýytbaı, eı Sandybaı! Nege úndemeısińder? — dedi álgi jigit. Arǵy ata-babalaryńnan beri qaraı ýyzyńnan arylmaǵan urpaq ediń, bolys ta, bı de sen ediń. Biraq sol baılyqtan tapqanyń ne? Qaı atań qandaı mura qaldyrdy? Tilemisten týǵan Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaı, árqaısyń myńnan-myńnan jylqy aıdap otyrsyń. Sol qyrýar maldy aqyretke aıdap kete almassyńdar. Myna jurt Ybekeńniń sózin maquldaıtyn sıaqty. Endeshe sol halyqtyń qarajatyn jına, mektep salǵyzýǵa bas bol, úles qos degeli otyrmyn, — dep sózin aıaqtady.

— Durys sóz.

— Haq sóz, — dedi tómennen oryn alyp otyrysqan bir-eki aqsaqal

Basy molda, Tyrjyq bolyp tórde otyrǵandar tosyrqap qaldy. Olar jaǵynan eshkim tis jaryp, til qatpady.

— Iá, alla taǵaly ýátábáráká, — dep tek molda ǵana esinep qoıdy.

Qymyzdan keıin jurt syrtqa shyqty. Aýyl syrtynda toıǵa kelgen jurt tegis bas qosqan jıylys boldy. Ybyraı Altynsarın sóz sóıledi. Ol eziniń sózinde ǵylym da, óner-bilim de orys jurtynda. Biz ǵana sol ǵylym, sol óner-bilimnen quralaqan qalyp kelemiz. Buǵan eń aldymen ózimiz kináli. Óıtkeni ózimiz talpynyp, ózimiz árekettenbesek, bizdi eskerip, qamqor bolar ákim joq. Zaman ónerli, bilimdi bolýdy talap etedi. Saýatsyz qarańǵy el ozyq el dep sanalmaıdy. Ótkenge ókinýimiz paıdasyz. Óner jastan shyǵady degen eken úlkender, endigi jerde sol jas órendi oqytý kerek, oqytqanda oryssha oqytý kerek. Biz búgingi tańda áýeli eki jyldyq aýyl mektebin ashýdy ǵana kózdep otyrmyz. Óıtpeske amalymyz joq. Tórt jyldyq mektepke sabaq beretin oqytýshylarymyz jetispeıdi, qazir oǵan oqýshylarymyz da joq. Sondyqtan tórt jyldyq mektep taıaýdaǵy keleshektiń máselesi. Eki-úsh jyldan keıin bolys-bolys el ortalarynan tórt jyldyq mektep ashpaqshymyz. Munyń úshin eń aldymen mektep úılerin salyp alýymyz kerek. Aýyldyq mektep — mektep úıi salynǵan aýylda ǵana ashylady. Mektep ashýǵa búkil el bolyp at salysýymyz kerek.

Ybyraıdyń sózinen soń, jurt azdy-kópti pikir alysty da, eki jyldyq aýyldyq mektep úshin úı salynsyn degen toqtamǵa keldi. Halyqtan mal, qarjy jınaıtyn, mektep úıin salǵyzatyn Saýytbaı boldy. Biraq bir qatar baılar, eń aldymen molda, balalardy musylmansha oqytý kerek desti. Buǵan Ybyraı: «Balalaryń aldymen bilim beretin pánderdi oqıdy, orys tilin úırenedi, sonymen birge, musylman dinin de oqıtyn bolady», — dep jaýap qaıyrdy. Jıyn taraýǵa aınaldy. Bir top adam jıylystan bólinip, ezderiniń otyrǵan úılerine qaraı ketti.

As jep bolǵannan keıin, jurt taraı bastady. Aýyl aqsaqaldary adamdaryn jınap attanysty. Sonymen toı tarqatar kúres te, báıgi de bolmady. Degenmen birqatar el mektep ashylatyn boldy, dep qýana attandy.

Molda aldynda

Saýytbaı elden jınap alǵan qarjy, maldy shyǵaryp, mektep úshin úı saldyrýdy keshiktire berdi. Sóıtip júrgende onyń, týysy — Sandybaı molda jaldap, aýyl balalaryn musylmansha oqytýǵa kiristi. Árıne, baılar úshin musylmansha oqý paıdaly edi. Eki jyldyq mektep salynbaı MALY, oqytqysy kelip júrgen ákem, meni sol oqýǵa berdi. Sabaq bastaryna jıyrma tıyn kúmis berip otyryp:

Moldeke, balam oqýǵa yntaly. Biraq tıtteı nárseden kóńili qalyp, ókpelep qaldy minezi bar, sony eskerersiz, ıaǵnı uryp-soǵýshy bolma, — dedi ákem. Sabaq bastar úshin elden erekshe jıyrma tyıyn bergen rızalyq bildirip:

Sonymen men toǵyz jasymda molda aldyn kórdim. Biraq molda ekeýmizdiń juldyzymyz qarsy boldy. Taǵy moldanyń tiline túsine almaı, ne aıtsa, sony qaıtalap aıtatyn boldym. Máseleń ol maǵan:

— Ańla, haıvan! — deıdi.

— Ańla, haıvan! — deımin men de oǵan.

Alǵashqy kún-aq qaıyńnyń qabyǵyna «álip», «bı», «sı» degen «sabaqtardy» jazyp berip jattaýǵa bulardy. Osy tórt áripti tanyp, aıyra biletindeı jattap bilýdiń ózi bir aptaǵa jýyq sozyldy.

Bir kúni sáske tús kezinde qalǵyp ketken ekem, solqyldaq shybyq shyp etip jonymdy osyp etti. Arqam ýdaı ashyp, baqyryp, jylap ushyp turdym. Molda jylama dep urysty.

— Jazyǵym ne? — dedim óksip turyp.

— Shaıarma, dońǵyz balasy, — dedi. Men de oǵan:

— Shaıarma, dońǵyz balasy, — dedim.

Molda taǵy da shybyqpen osyp-osyp qaldy. Qolynan shybyǵyn julyp ala qashtym. Molda tura umtyldy. Ol kisin kıem degenshe áý deıtin jerge zytyp kettim. Ol syrtqa júgirip shyqty. Maǵan jete almaıtyndyǵyna kózi jetse kerek:

— Tut haıvany, — dep úıdegi balalarǵa aıqaılap buıryq berdi. Balalar shyǵa-shyǵa júgirdi. Saýytbaıdyń ıtter qosyldy. Eki ekpemdi qolyma alyp, qoıandaı tyrqyratyp júgirip otyryp, bes shaqyrymdaı jerdegi úıiniń lezde jetip keldim. Eńireı kire, kóılegimdi sheship arqasyn kórsettim, ákem men sheshem aınalyp, tolǵanyp áreń uqty.

Kórmegenim molda bolsyn! — dedim.

— Moldadan oqysań, oqymaı-aq qoı, shyraǵym. — Búıtip sabaı beretin bolsa, ábden keshshe bolyp ketersiń, — dedi ákem. Anam da osyny maqul kórdi. Meniń musylmansha oqýymnyń basy da, aıaǵy da osy boldy.

Oqýym kerek degen oı maǵan janserik boldy. Biraq qaıda oqımyn? Osy oı ákem men shesheme de arman bolyn qala berdi.

«Sory qaınap, oqı almaı qalmasa ıgi edi» desip qynjyldy. Men de qynjyldym. Biraq amal qaısy, aýylda basqa mektep joq edi. Ne isteý kerek? Bul jumbaq edi.

Zorlyq

Janjalmen tynǵan «oqýdan» keıin, men sharýashylyqpen aınalysýǵa tıis boldym. Sol jyly bizdiń aýyl kóktemnen bastap Áıimtaı jaryq shabyndyǵyn menshiktep alǵan edi. Ol bir kezde bizdiń aýyldardyń shabyndyq jeri bolady eken. Biraq ony da Saýytbaı, Sandybaılar ózderine qaratyp alypty.

Saýytbaı sol shabyndyqty bir orystyń baıyna satpaqshy bolyp júredi eken. Muny estigen bizdiń aýyl men Mańǵybaı aýlynyń adamdary endigi jerde shabyndyqty ózderi paıdalanbaqshy bolyp, Saýytbaıǵa sóz salady. Saýytbaı eki ushty jaýap qaıyryp:

«Aǵaıyn, qaryndas edik... Maǵan osy bir úı oryndaı shabyndyqty qımaımyn dep taǵy da atysyp-shabysyp jatamyz deseńder, meıilderiń...» — depti.

Shóp shabý merzimi jetkennen keıin, eki aýyldyń adamdary qos-qos bolyp shabyndyq basyna baryp qondy. Aǵalarym meni de birge ala bardy. Menen basqa da balalar barypty. Dúısek, Dúısenbek degen menimen dos balalar kelgen eken (qazir «Aqsýat» kolhozynyń músheleri).

Iýl aıynyń ishi edi. Jazǵy shildeniń tamasha jaıly kúnderi bolatyn; shabyndyq basy maǵan unady. Shalǵyn shóp mańyz, masatydaı qulpyrǵan kezi. Tańerteń, qalyń shyq túsip qalady. Shabyndyq ortasynyń sýy áli tartylmaǵan eken. İńirde, tań alańda sýsyldap úırek ushyp, keshke qaraı, salqyn túse, qońyr samal jelpip eskende, jasyl shópter jaıqalyp, áldeqandaı jan sergiter hosh ıis ańqıdy. Tań serigi boz torǵaı shyryldap, kól tabanynda qus shýlap, jylqy pysqyryp, kisinep, tóńirek ádemi únge tolady. Kún shyqpastan pishenshiler shalǵylaryn ıyqtaryna salyp, basyna barady. Shalǵylaryn shaqyr-shuqyr jany alyp, silteı bastaıdy. Uzyn jasyl bıdaıyq jyǵyla beredi. Qajyrly jigitterdiń, qatar tura qalyp, bappen keń tolǵap, biryńǵaı sermegen ótkir dybystary áralýan ún qosyp, shabyndyq basyn eńbek kúıine bólegendeı bolady.

Meniń mindetim shóp jınaý, atqa minip, shómele tartý bolatyn. Biraq men buǵan mise tutpadym. Esil-dertim pishen shabý edi.

— Men endi pishen shabaıyn, maǵan da pishen shabýdy úıretińder, — dep aǵalaryma maza bermedim.

— Sen áli jassyn,, pishen shabý qıyn bolady, — dedi.

Aqyrynda, qyńqyldap qoımaǵan soń, aǵalarym tilegimdi oryndap, meni pishen shabýǵa úıretýge májbúr boldy. Eki-úsh kúnniń ishinde men shalǵyny qalaı ustap, qalaı silteý ádis-tásilin úırenip aldym. Biraq aǵalarym kúnine eki-aq ret: tańerteńgi jáne keshki salqynda ǵana pishen shabýǵa ruqsat etti. Balasynyń pishen shabýǵa jarap qalǵanyna máz bop ákem bir marqany nesıege alǵyzyp soıyp, pishenshilerdi jınap toı jasady.

Jel tymyq, aı jaryq, jazdyń tamasha jaıly bir keshi edi. Pishenshiler bizdiń qos syrtynda túgel jınalǵan bolatyn. Sol keshte bolǵan áńgimeler ishinde Ybyraı Altynsarın týraly aıtylǵan ańyz áli esimde.

— Ybyraı jeti jyl oqyp, jeti jurttyń tilin bilipti. Jer jıhanda ol jetik bilmegen oqý bolmasa kerek qoı! — dedi bireý otyryp.

— Áıtpese, ony gýbernator qonaq eter me?! — dedi taǵy da bireý.

— Oı, táıiri, gýbernator deıdi... Orynbordaǵy bas ulyq — jandaraldyń ózi de keshede kórgende Ybyraıǵa basynan bórkin alyp, ıilip sálem berip ótetin kórinedi! — dedi bireý.

— Patshalyq ezin de tildepti degen sóz ras pa eken? — dedi taǵy da bireý.

— Biraq, — dedi bir jigit, — anaý bir kúni molda bizdikinde bolyp edi. «Ybyraı balalardy oryssha oqytamyn degen bolyp, shoqyndyrǵaly júrgen adam» degen sózder aıtty.

— Osy sózdiń jany bar sóz emes pe eken?.. — dedi taǵy bireý.

— Moldanyń sózi bos sóz, — dedi meniń ákem — Saýyt-Saraıdyń toıyndaǵy jıynda Ybyraı sóılep, molda-qojalardyń, baı-myrzalardyń osy sıaqty ósekterin áshkerelep, betterin ábden tilgenin esitken bolatynbyz. Mektepterde orys tilimen qatar musylman dininen de sabaq beriledi dep aıtqan joq pa edi ol? Moldalardyń sózine erýge bolmaıdy. Ákem sózin aıaqtaı kep:

— Bizdiń Jamaletdınder: Ybyraı qazaqtyń adal týǵan oqymysty, biregeı azamaty, halyq qamyn oılaıdy. Qazaqtyń kózin ashyp, adam bolyp el qataryna qosylýyn kózdep júrgen adam deıdi, — dedi.

Arada bir aıdaı ýaqyt ótti. Shóp shaýyp bola bergen kez edi. Saýytbaı pishenshilerge bir kisi jiberipti. «Aǵaıyn adaspasyn, jónge bassyn! Shabyndyq basynan keshsin, qashannan ıelenip kele jatqan shabyndyǵymdy kim kóringenge shaptyryp, malymdy pishensiz qaldyratyn jaıym joq. Sol shabyndyqtan bir ýys pishen alamyn dep oılaıtyn bolmasyn» depti.

Saýytbaıdyń munysyna jurt kónbedi.

— Baıǵa aıtyp bar: túptep kelsek, bul jer Básheń aýlyniki. Masa-shybynǵa jem bolyp, terimizdi tógip shapqan shóbimizdiń bir talyn da eshkimge bermeımiz, — dep qaıyrdy Saýytbaıdyń adamyn.

Osy áńgimeden keıin pishenshiler shepterin jınap, maıa salyp bolyp, endi erteń aýylǵa qaıtamyz dep otyrǵan keshte soıyldaryn súıretken bir top atty adam kelip, shabyndyq basyndaǵy qostardy qorshap aldy.

Saýytbaı jibergen adamdar eken. Sózderi kelte, bilekterin bileı sóıledi.

— Jyǵyńdar qostaryńdy! Qyzyl josa qan bolǵylaryń kelmese, dereý kóshińder! Jer de, pishen de baıdiki! Bul netken basynǵandyq! — dedi bireýi úzengisin shirenip turyp.

— Saýytbaıǵa aıta bar: jer qudaıdiki, odan qalsa bizdiń aýyldiki, basynǵan biz emes, Saýytbaı. Endigi jerde sóz ustasar tóresin aıtsyn, — dedi meniń ákem men basqa pishenshiler.

Saýytbaı adamdary qaıta sózge kelgen joq, pishenshilerdi soıyldaı bastady, birsypyrasy qostardy sabalap qıratty. Pishenshiler de bireýi shalǵy, bireýi tyrma alyp aıqasty...

Kóp keshikpeı shabyndyq basyndaǵy maıa-maıa shóp órtenip ketti. Pishendi Saýytbaı órtetkeni anyq edi. Bizdiń aýyl men Saýytbaı aýylynyń arasynda taǵy da shıelenisken tartys bastaldy.

Saýytbaıdyń aýlynda mektep ashylady degen laqap taraǵan edi. Meni sol mektepke berip oqytamyn dep júrgen ákem, endi odan da múlde kúderin úzdi.

— Áı, sirá, oqýdyń sáti túspeıtin boldy ǵoı. Saýytbaı, Sandybaılar endi meniń balamdy mektepke alǵyzbaq túgil, aýlynyń mańynan da júrgizbes, — dep qynjyldy ákem.

Úmit sáýlesi

Sentábrdiń bas kezi. Qońyr kúz. Ákem ekeýimiz úı syrtynda turmyz. Kún keshke aınalyp qalǵan mezgil edi. Saýytbaı aýly jaǵynan kele jatqan úsh attyly kórindi. Mańdaıy — bizdiń úı. Ákem olardy alystan-aq shyramytyp tanydy.

— Anaý Nurǵalı... Ortadaǵysy Nurtaza. Al endi myna jaq shettegi kim? Á, Tańatar boldy ǵoı ol, — dedi.

Attylar bizdiń úıge kelip tústi. Ákem Ábjan aǵamnyń úıinen bir mal aldyryp soıyp, qazan asyldy. Nurǵalı shaı iship otyryp:

— Saýytbaıdyń aýlynda eki jyldyq aýyldyq mektep ashylatyn bolypty. El ústine jaqyn arada oıaz Karaýlov pen Qarjasov, Ybyraı Altynsarın keletin kórinedi degen sóz bar, — dedi.

— Ras, bolsa ıgi, — dedi ákem. — Mektep salamyn dep elden jınaǵan mal-qarjyny Saýytbaı jep qoıypty dep júr ǵoı jurt.

— Óziniń bir úıin bermekshi. Jurttan jınaǵan mal men qarjyny úı aqysy dep sińirip ketpekshi.

— Iá, onda, Spandıardy da sol mektepke túsirýge bolady eken ǵoı, — dedi Nurtaza.

— Ábden bolady, — dedi Tańatar, — keletin muǵalim Dosjannyń inisi ǵoı. Al, Dosjan bolsa, osy eldiń kúıeýi emes pe ?

— Ózimizdiń Beısenniń qudasy ǵoı, — dedi Nurǵalı.

— Jamaletdınniń ózi-aq alǵyzady, — dedi taǵy da Nurtaza.

Jamaletdın Beısenniń balasy edi. Orynborda oqytýshylar daıarlaıtyn mektepti bitirip shyqqan jas oqytýshy bolatyn.

— Bul bir sáti túsken is boldy, — dedi Nurǵalı, — balalardy oryssha oqytady, jatatyn oryn da, tamaq ta qazynadan desedi. Tek mektep ashylsyn deseńizshi.

— Qaıdan bileıin, — dedi anam qynjylyp. — Balalarymyzdy oqýǵa alsa ıgi-aý. Kedeıdiń balasyn almaıdy eken desip júr ǵoı.

— Solaı desedi, — dedi ákem. — Saýytbaılar meniń balamdy ońaılyqpen alǵyza qoımas. «Áıimtaı jaryqtaǵy» áńgimeni esine túsirip baǵady áli olar.

Meniń júregim lúpildep, aýzyma tyǵylǵan sıaqty bolady, áldeqandaı bir úmit sáýlesi elestep qýanǵandaı bolamyn, birese kedeıdiń balasy alynbaıtyn bolsa, meni de almaıdy ǵoı dep nalyp renjımin. Ne kerek, osy keshten bastap, men sol mekteptiń ashylýyn ańsap kútken balalardyń biri boldym.

Qulaq estigendi kóz kóredi

Bir kúni balalarmen aýyl syrtynda dop oınap júr edim, ákem daýystap shaqyryp aldy.

— Úıge júr, balam! Qulaq estigendi kóz kóredi degen ras eken! Mektep ashylatyn bolypty. Baǵymyzǵa qaraı Jamaletdın de, tipti Ybyraıdyń ózi de kelipti. Baralyq, qudaı sátin salsa, iligip ketersiń, qarashyǵym, — dedi.

Anam da aınalyp-tolǵanyp, bar biletin tilegin aıtyp, meni kıindire bastady. Ákem menen buryn kıinip alǵan eken.

— Tezirek bolsaıshy, báıbishe, kesh qalyp júrermiz, — dep qoıady.

Biz attan túsip, mektep úıine qaraı júrip kele jatqanda, Jamaletdın qarsy shyqty.

Ákemmen sálemdeskennen keıin:

— Nemene, aqsaqal, Spandıardy oqýǵa ákeldiń be? — dep surady.

— Iá, shyraǵym, oqysyn dep ákeldim. Óziń aıtyp kirgizip kór, — dedi ákem.

— Maqul, Kóbeke, júrińiz, — dep Jamaletdın bizdi mektepke ertip júrdi. Biz taıalyp kelgende sypaıy kıingeń qolynda qara papkasy bar, orta boıly bir jas jigit mektepten shyqty. Bul osy ashylǵaly otyrǵan mekteptiń meńgerýshisi eken. Jamaletdın onymen bir-eki aýyz oryssha sóıleskennen keıin, ol bizdi ertip kep mektepke kirgizdi. Meniń aty-jónimdi surastyryp jazyp aldy da, ákeme qarap:

— Endi boldy, — dedi.

Ákem túsinbeı qalsa kerek, birese maǵan, birese meńgerýshige alaqtap qarap turdy da:

— Shyraǵym, alyndy ma? — dep surady.

— Alyndy, alyndy! — dedi ol. — Oqý dekabrdiń 10 kúni bastalady, balańyzdy sol kúni ákelersiz.

— Órkeniń óssin, qaraǵym! — dedi ákem.

— Raqmet, aqsaqal, qosh bolyńyz! — dep meńgerýshi bizdi shyǵaryp saldy.

Biz mektepten shyǵa kelsek, syrtta Saýytbaı aqsaqal tur eken. Ákem sálem berdi. Biraq ol sálem alýdyń ornyna:

— Mynaýyń ne? — dedi maǵan basyn ızep, beıne meni jansyz zatqa teńegendeı.

— Meniń, balam ǵoı.

— Ne deıdi? Áı, osy seniń qansha balań bar?

— Jeti ul, bir qyzym bar.

— Qudaıym aıamaı-aq bere bergen eken. Mynaýyń, neshede?

— Toǵyzda.

— Oıbaı-aý malǵa sabaq bolyp qalypty ǵoı.

— Jas qoı áli.

— Jas degen nesi, malǵa sabaq bolyp qalǵan balany? Áı, osynyńdy maǵan bershi.

— Ony qaıtesiń? — dedi ákem.

— Buzaý baqtyraıyn dep edim.

— Oqytaıyn dep edim, baıeke.

— Mynany ma? — dedi taǵy da meni nusqap.

— Iá, osyny.

— Áı, Kóbeı, sirá, seniń deniń durys emes shyǵar, — dedi baı kúle sóılep. — Deni durys kisi mal baǵatyn balany oqyta ma eken? Ózge jurt bala oqytam dese birsári eken al seniki ne? Bala oqytý seniń ne teńiń. Sorly-aý, odan da bireýdiń buzaýyn baqqyzsań, mal tappaı ma? Aıtpaqshy, seniń bir balan, jazdygúni moldamen tóbelesip, oqymaı qashyp ketken joq pa edi? Sol qaısysy?

— Osy bala edi, — dedi ákem kúlip.

— Endi qaıda oqytpaq bolyp júrsiń?

— Osynda jańadan ashylǵaly jatqan mektepte.

— Oryssha oqytpaqshy bolasyń ba?

— Iá, oryssha oqytpaqshymyn.

— Áı, Kóbeı, aıttym ǵoı, sirá, seniń deniń durys emes, — dep Saýytbaı qylǵynǵandaı shyq-shyq etip kúldi.

Yzam ábden terime syımaı turǵan men:

— Seniń she? — dedim.

— Áı, myna mundar ne deıdi, á? — dep baı maǵan tura umtyldy. Biraq ákem qolynan ustaı aldy.

— Qap, sen mundardy ma... saǵan osy mekteptiń esigin attatsam, kápir qaýymynda óteıin, — dedi de Saýytbaı júre berdi.

Úlken toı boldy. Toıda manaǵy mektep meńgerýshisi jınalǵan jurtqa qysqasha quttyqtaý sóz sóıledi de, Ybyraıǵa sóz berdi. Ybyraı oqý jaıynda uzaq sóz sóıledi. Ybyraı sóılep bolǵan soń, meńgerýshi mektepke alynǵan balalardyń ákelerine mektepke kirip shyǵýlaryńyzdy suraımyz, dedi.

Ákem ekeýmiz mektepke kelsek, esik aldynda biraz adam jıylyp tur eken. Olardyń arasynda uzyn qara shınel kıgen jup-jýan, eki beti torsyqtaı, ala kóz, bujyr qara adam sóılep tur. Ol ýeznyı nachalnıktiń ornyna kelgen ári pısmovodıtel, ári perevodchık Hamza Qarjasov degen eken. Sózi bizge unamady. Onyń aıtýynsha, bul mektepke en; aldymen patsha úkimetine senimdi, patshaǵa shyn berilgen adamdardyń balalary alynýǵa tıis, onan keıin qazaq aýlyndaǵy bedeldi adamdardyń, demek, bılerdiń, baılardyń balalary alynýǵa tıis. Solardyń balalarynan oryn aýysyp qalsa ǵana jaı sharýalardyń balalary mektepke túse alatyn tárizdi.

Sol jerde turǵan Nurǵalı Boshanov, Nurjan Jetibaev taǵy basqalary: «Búkil halyqqa ortaq mektep emes pe, qara sharýalardyń balalary nege keıinge qaldyrylady?» dep aıtyp kórip edi, Hamza qolyn bir-aq siltedi.

Osy arada mektepten Salmuǵambet bolys shyqty. Bizdiń deńgeıimizden ótip bara jatyp, meniń ákeme burylyp qarap:

— Sen ne kútip tursyń? — dedi.

— Myna balany jazyp alyp edi, mana... Taǵy da mektepke kirip shyǵyńdar degen soń, kelip turǵanym ǵoı, — dedi ákem.

— Seniń balańnyń ornyna Oljabaıdyń balasy alynatyn boldy... Jolyńnan qalmaı-aq qoısaq da bolady, — dedi bolys.

— Onyń mánisi qalaı?

— Mánisin estigen joqsyń ba, ana kisi ne aıtty? — dep Qarjasovty nusqap qoıdy.

— Jarly-jaqybaıdyń balasy oqýǵa alynbasyn degen zań bar ma? — dedi ákem.

— Bar eken — dedi bolys, — bul mekteptiń ózi áldi adamdardyń balalary úshin ǵana ashylǵan kórinedi ǵoı.

— O ne, o ne? — dedi bireý.

Jalt qarasaq, Altynsarın eken.

— Myna kisi, — dedi bolys kúmiljı sóılep, — Kóbeı degen kedeı adam. Myna bir balasyn mektepke kirgizemin dep alyp kelgen eken biraq oryn jetpeı qap...

— Shyraǵym Ybyraıjan, — dedi ákem, — balamdy mana jazyp alǵan edi. Dekabrdiń 10-da oqý bastalady, sol kúni ákelip salyńyz, balańyz oqýǵa alyndy degen. «Eń aldymen ólilerdiń balalary alynady» dep meniń balamdy tizimnen shyǵartyp tastaǵan ulyqtar bolý kerek.

— Durys emes. Bul jalǵyz baılardyń balalary oqysyn dep ashylǵan mektep emes, jalpy qazaq balalaryna ortaq mektep. Shynynda, mektepke eń aldymen nasharlardyń balalary alynýy kerek, — dedi Ybyraı.

Osy arada meńgerýshi mektepten shyǵyp bizdiń qasymyzǵa keldi. Túsi ashýly sıaqty kórindi.

— Ybyraı-aǵa, — dedi meńgerýshi, — mynaý ýezik ulyqtar, bolystar, kedeı balalaryn shyǵaryp, tek baı balalaryn alyńdar dep jatyr. Men ondaı nusqaý joq dep kórip edim, «buryn bolmasa, endi bolǵany. Mektepke alynatyn balalardyń tizimin qarap shyǵyp, biz bekitýimiz kerek» deıdi. Olaı bolatyn bolsa, meniń bul mektepte meńgerýshi bolyp isteýimniń qajeti qansha? Ózińiz barda osy máseleni úzildi-kesildi sheship qalýymyz kerek shyǵar deımin. Áıtpese, ákimderdiń myna sez saptaýlaryna qaraǵanda, meniń qajetim joq sıaqty.

Ybyraı qabaǵyn túıip, júzi sup-sur bolyp ketti. Eki kózi shatynap, sazarǵan kúıinde oıǵa shomyp áldeqaıda alysqa qarap biraz úndemeı turyp qaldy.

Salmuǵambet bolys birese meńgerýshige, birese Ybyraıǵa jaltaq-jaltaq qarap, tili kúrmelgendeı kekeshtenip:

— E-e... eki-aq bala ǵoı... Eki-aq bala tizimnen shyǵarylǵan... E-e-e... bireýi bizdiń óz aǵaıynymyz myna Kóbeıdiń balasy da, bireýi... bireýi osyndaǵy bir nashar adamnyń balasy. Búgin oqýǵa kirgenimen erteń shyǵyp qalatyn balalar. Oıaz, bolys qıanat etip jatyr dep, túńdik jelpildetip jatýdyń qajeti qansha? — dedi qıpaqtap.

Ybyraı onyń sezin múldem estimedi me, nemese elemedi me, bilmeımin, meńgerýshige qarap:

— Mekteptiń jalpy qazaq balalaryna arnap ashylyp otyrǵanyn bilesiz. Baı balalaryna arnap ashylǵan mektep emes. Ýezik ulyqtardyń da, bolystardyń da mektepke alynǵan balalardy tizimnen shyǵaryp tastaýǵa haqy joq.

Meniń ruqsatymsyz birde-bir balany tizimnen óshirýshi bolmańyz. Mektep ashýǵa jınalǵan qarjy, osy kedeı sharýalardiki, halyqtiki ekeni esińizde bolsyn. Bolys pen baılardyń qansha qarajaty shyǵypty buǵan?» — dedi óktem daýyspen.

Meńgerýshi meniń ákeme qarap:

— Siz nege oqytpaıtyn boldyńyz balańyzdy ? — dedi.

— Ony aıtyp júrgen kim?

— Bolysyń aıtty ǵoı.

— Ótirik aıtady, — dedi ákem, — balamdy oqýdan shyǵaryp tastady dep myna kisige aryz aıtyp turǵan joqpyn ba?

— Netken opasyz, ne degen jaýyz adamdar edi! — dedi meńgerýshi.

Ybyraı meniń, mańdaıymnan sıpap, betime úńilip qarap:

— Oqısyń ba, balam? — dedi.

— Oqımyn.

— Oqy, balam. Jaqsy oqy! — dedi de, meńgerýshige qarap:

— Tizimnen óshirilgen bolsa, qaıta jaz. Kedeı balalary da oqý kerek. Myna balaǵa kózińniń qyryn sala júrgeısiń. Sirá, ákesi osy eldiń myqtylaryna jaqpaı, zábir kórgen adam bolý kerek, — dedi. Men bul sózge qatty qýandym. Qýanǵandyǵym sonsha, aldymda turǵan dóńgelek qara saqaldy dembelshe kelgen adamdy qushaqtap súıip alýǵa sol mınýtta ázir edim. Biraq balalyq, uıalshaqtyq jeńgen men irkilip qaldym.

Men oqýǵa alyndym. Sonymen 1887 jyly 10 dekabrde oqý bastaldy.

Bóltirikter

Mektepke, on bes, jıyrma bala ınternatta jatyp oqydy da, Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaı sıaqty baı balalary óz úılerinde, alystaǵy aýyldardan kelgen baı balalary aýyl úılerinde jatyp oqydy. Olar ınternatta jatyp oqıtyn kıimderi jupyny balalardyń jaýy bolyp aldy. Kúnde bir-ekeýimizdi jylatyp ketedi. Shetinen tentek, degen «bóriniń bóltirikteri» edi. Olardyń basshysy on eki jasar Nurpeıis degen bala. Ózi meılinshe urynshaq, sotqar, tentek bala edi. Ol ezin «bolyspyn dep, al Saýytbaıdyń balasy Shaıahmet pen taǵy bir baı balasyn starshyn» dep ataıtyn. Baıdyń balalarynyń ishinde on bes, on altyǵa kelip qalǵan eresek balalar da bar edi.

Bular alǵashqy kúnderde shynynda da «bı, bolystardyń» rolderin atqaryp júrdi. Internattaǵy balalarǵa tipti kún kórsetpeıtin boldy. Sabaqta otyrǵanda da tynyshtyq bermeıdi. Ne shymshyp alady, ne qaǵaz-qaryndashyńdy laqtyryp tastaıdy, al syrtqa shyqsań, ne sabaıdy, ne bórkińdi laqtyryp, ıt aıtaqtap, maza bermeıdi .

Bir kúni syrtqa shyǵyp, eki bala oınap júr edik, Nurpeıis júgirip keldi de meniń bórkimdi julyp alyp, laqtyryp jiberdi. Bórkime qaraı júgire bergenimde ol aıaǵymnan shalyp, etpetimnen qulatty. Men turyp jalt qarasam, máz bolyp kúlip tur eken. Qanym qaınap ketti de, bar pármenimmen júgirip baryp, basymmen ishinen túıip kelip qaldym. Nurpeıis shalqasynan tústi. Dereý ústine minip alyp, eki qulaǵynan ustap, basyn jerge ur kelip... Osy arada ınternat balalary da jınalyp qaldy.

— Budan bylaı tıisemisiń? — dedim men.

— Jiber! — dedi ol.

— Joq, jibermeımin. Aıt, budan bylaıǵy jerde tıisesiń be, joq pa?

— Joq!

— It bolaıyn tıissem de!

— Tıissem, ıt bolaıyn...

— Dońyz bolaıyn de!

— Tıissem, dońyz bolaıyn...

Bosatyp jiberdim. Tura sala taǵy da jarmasa ketedi ǵoı dep oılap edim, joq, jarmaspady. Ornynan turdy da til qatpastan jatqan úıine qaraı tartty.

Internat balalarynyń ishindegi meniń dostarym — Birke men Turman, bireýi bórkimdi ákelip kıgizip, bireýi ústimniń shańyn qaǵyp jatyp, bul «shaıqastan» ózderinshe qortyndy shyǵarysyp:

— Endigári bularmen tek tóbelesý kerek eken! — desti.

— Olar taǵy da jınalyp keledi, — dedim men.

— Kelse kelsin! — dedi Turman. — Tóbelesemiz!

Sol kúni keshke qaraı syrtta oınap júr edik. Aıtqanymyzdaı, Nurpeıis bastaǵan bes-alty bóltirik jetip keldi. Olardyń ishinde júgen úzgen Myrzahmet, Shaıahmet te bar edi. Biz on shaqty bala edik, burynǵydaı qashpaı, tobymyzdy jazbastan turyp aldyq. Bóltirikter tıise almady. İńir túskenshe, ınternatty toryp júrip, qaıtyp ketti. Sol kúnnen bastap, olar aıaqtaryn ańdap basatyn boldy. Aqyrynda, eki-úsh aıdan keıin Nurpeıis pen birneshe baı balalary oqýdy tastap, aýyldaryna qaıtyp ketti.

" Meń bir ret aýyryp qalǵanym bolmasa, úzbeı oqyp bul mektepti 1892 jyly bitirip shyqtym.

* * *

Bizdiń eń alǵashqy oqytýshymyz Orynbor qalasyndaǵy (qazir Chkalov qalasy) oqytýshylar daıarlaıtyn mektepti bitirip shyqqan jas jigit edi. Ol ózi oqytatyn dárisine jetik, óz isine tap-tuınaqtaı, asa uqypty, meılinshe mádenıetti adam edi.

Ol Alakóldegi eki jyldyq aýyldyq mektepte de, keıin Qaraǵaıly kóldegi (Borovoı) tórt jyldyq mektepte de orys tilinen sabaq bergen edi. Ózi orta boıly, murty jań,a ǵana tebindep shyǵyp kele jatqan, qara tory jigit bolatyn. Kishipeıil, meırimdi, sabyrly kisi edi. Áli esimde, sabaq bastalǵan kúni oryssha oqýdyń mán-mańyzyn aıta kelip, orystyń ǵylymyn úırený úshin eń aldymen tilin jetik bilý kerek ekendigin aıtty. Orys tilin neǵurlym jaqsy bilseń,, solǵurlym oryssha jaqsy túsinip, jaqsy oqıtyn bolasyn,. Oryssha jaqsy oqysań, óner-bilimge kenelesiń, zeıiniń artady, aqylyn, molyǵady. Ybyraı aǵaı osylaı deıdi. Ol kisi ózderiń sıaqty qazaqtyń balalaryn ǵylymǵa keneldirý úshin oryssha oqytyp júr. Bizdiń de oqýymyzǵa sebepker bolǵan sol kisi. Ol kelip oqýdy teksergen ýaqytta, uıalyp qalyp júrmelik. Jaqsy oqylyq dep, qaıtkende jaqsy oqýǵa bolatyndyǵy týraly kóptegen mysaldar keltirdi.

Budan keıin birneshe orys sózderin ózi aıtyp shyǵyp, onyń qazaqshasyn túsindirdi. Eń aldyńǵy qatarda otyrǵan Shaıahmetke qarap:

— Káni, sen tur! — dedi.

Shaıahmet turdy.

— «Karandash» dep aıtyp kórshi, — dedi oqytýshy.

— Qaryndash, — dedi Shaıahmet.

— Joq qaryndash emes, oryssha «karandash». Durystap aıt.

— Qaryndash, — dedi Shaıahmet.

— Joq, qaryndash emes, «karandash», — dep qaıta aıtqyzdy. Úshinshi aıtqanda Shaıahmet durys aıtyp shyqty. Osydan keıin «parta», «stol», «stýl», «chernıla» degen sıaqty sózderdi álgi retpen barlyq balalarǵa kezek-kezek oryssha aıtqyzyp shyqty da, olardyń qazaqsha ne degen sózder ekenin túsindirdi. Alǵashqy kúngi sabaqta da, kelesi kúngi sabaqta da osyndaı boldy. Munyń ózi Ybyraı Altynsarın mektebiniń dástúri edi. Oryssha úıretkende, balalarǵa óziniń tóńiregindegi nárselerden úı ishindegi zattardyń atynan bastap úıretý kerek ekendigi, oryssha birden jaqsy sóıletip úıretý kerek ekendigi Altynsarınniń qaǵıdalary bolatyn. Osy qaǵıdalardy men biletin sol kezdegi jáne onan keıingi oqytýshylar da qoldanýshy edi. Olar qandaı sóz bolsa da, jalpy alǵanda, qandaı sabaq bolsa da, ony balalardyń kókeıine qondyryp almaı turyp, ekinshi sózge ne sabaqqa kóshpeıtin edi.

Ekinshi bir esimde qalǵan nárse: bizdiń muǵalim bir kúni osy aýyldaǵy balalardyń týysqandaryn shaqyryp alyp, jıylys ótkizdi. Jıylysqa, biz, balalar da qatystyq. Ol jıylysta balalardy oqýǵa umtyldyrý jónindegi ata-ananyń mindetterin aıtty. Umytpasam, eshkimniń atyn ataǵan joq, biraq sózin qoryta kelip, jıynǵa mynadaı bir mysal keltirdi:

— Keıbir ata-analar, — dedi ol, — ózderiniń balalaryna: «Jaqsy oqy, shyraǵym. Jaqsy oqyp, oryssha jaqsy bilseń, tilmash bolasyń, pesir bolasyń, ulyq bolasyń, jurt senen qorqatyn bolady, baı bolasyń» desedi. Men muny jıi-jıi estip júrmin. Bul — balany jaqsy ádetke, ónerge, bilimge yntalandyrý emes, qaıta teris tárbıe beretin jaman jolǵa qaraı búrý degen sóz bolyp shyǵady. Balalardy ózimshildikke, baqqumarlyqqa yntalandyrý bolyp shyǵady. Halaıyq, balalaryn, jaqsy oqysyn, adam bolsyn deseńder, Ybyraı aǵań sıaqty tilsizge til bitiretin ónerpaz, el qamqory bolasyńdar. Jer astynda jatqan ne bir asyl kenderdi, altyn men kúmisti, qorǵasyn men mysty, bolat pen temirdi, munaı men kómirdi izdep tabatyn ǵalym, ınjener bolasyńdar. Sol sıaqty mal mamany zootehnık, mal dárigeri, aýrý-syrqaýdy) emdep jazatyn adam dárigeri, ózderiń syqyldy balalardy oqytatyn oqytýshy bolyp shyǵasyńdar, sóıtip halyqqa qyzmet etetin bolsańdar, balalaryńdy jaqsylyqqa bastap ilgeri qaraı súıreýlerin, kerek, — dep nasıhat aıtty.

Osy sózdiń ezi oqýshy bizge de úlken áser etti. Meń shynynda, ne úshin oqıtynymdy, qandaı maqsatpen oqıtynymdy tuńǵysh ret osy jıylysta ǵana ańǵardym. Muǵalimniń, álgi sózderi kókeıime qonyp, ózi sıaqty oqytýshy bolsam eken dep arman etip otyrdym. Keıin tórt jyldyq bolystyq, mektepte, odan soń Qostanaıdaǵy eki klasty oryssha-qazaqsha mektepte oqyǵan jyldarda bolashaǵyma jol siltegen shamshyraǵym, meni ilgeri jetektegen osy armanym edi.

Ózimizdiń tuńǵysh oqytýshymyz týraly meniń erekshe esimde qalǵan onyń adamgershilik sıpattarynyń keıbirin kórsetetin jaılar osylar edi. Biraq ne kerek, ol kóp ómir súre almady. 1893 jyldyń jazynda qaıtys boldy.

Aýyr qaza

Arada bir jyldaı ýaqyt etti. 1889 jyl bolý kerek. Avgýst aıynyń bas kezi edi. Bizdiń jazǵy demalysta júrgen kezimiz edi. Oqytýshymyz da eline qaıtyp ketken bolatyn, kenetten mektepke qaıtyp keldi. Bir-eki kún ótken soń, kóp adam qatysqan jıylys ótkizdi. Bul jıylysqa Obaǵan bolysynyń adamdary túgel jıyldy.

Túske taman aýyl syrtyndaǵy keń kógalda jurt alqa-qotan otyryp, molda quran oqydy.

Jurt qoldaryn jaıyp bet sıpasty, osydan keıin bizdiń muǵalim sóz sóıledi:

— Eı, halaıyq! — dep bastady ol sózin. — Orasan aýyr qazaǵa ushyradyń, baıtaq dalańdaǵy jalǵyz jaryq juldyzyń sóndi, qarańǵylyq basqan shel saharańda qolǵa ustaǵan shamshyraǵyń óshti. Búkil sanaly ómirin halyq aǵartý isine baǵysh etken jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, óziniń týǵan elin, óziniń qany bir, tili bir týǵan halqyn aǵartýǵa búkil ómirin sarp etken tamasha adam, ardaqty azamatymyz Ybyraı Altynsarın qaıtys boldy...

«...Óner, bilim bar jurttar,
Tastan saraı salǵyzdy,
Aıshylyq alys jerlerden
Kózińdi ashyp, jumǵansha
Jyldam habar alǵyzdy...»

dep óziniń týǵan halqyn sol ónerdi úırenýge, — eń aldymen sol enerdi, sol bilimdi orys halqynan úırenýge shaqyrǵan ardaqty ulyn, arańnan etti!.. Sol izgi ulyńnyń jolyn ustaǵan, at tóbelindeı az ǵana bolsa da, biraq ózderinin, ustazyna maqsattas oqytýshylar jurtshylyǵy, jańa ǵana sheshek ata bastaǵan balǵyn gúl sıaqty jas talapker oqýshylar jetim qaldy! Ózderinin, uly qamqorynan aıryldy... — dep irkilip qaldy. Ol jylap tur eken.

Ótelmes qaza qaıǵysy sol sátte sanasyna jetip ár jerde aýyr kúrsinip otyrǵan adamdar, azaly habardyń aıaǵyn kútýge taqaǵy jetpeı:

— Qaıran Ybyraı!

— Arysym!

— Qamqorym! — dep kúńirenip ketti.

Ybyraı meniń kóz aldyma kelip elestep, taǵy da sol ótken jylǵy sıaqty, mańdaıymnan sıpap: «Oqyp júrmisiń, balam, jaqsy oqy!» dep turǵan tárizdi boldy. Men ákeme qaradym, qarsy aldyna telmire qarap qalǵan ákemniń júzinde úlken kózderinen burshaq-burshaq jas sorǵalap otyr eken. Men de eńirep qoıa berdim. Osy arada muǵalim óksigin sál basyp:

— El-jurtym! — dep jıynǵa ıshara etti. — Ybyraı aǵaıdyń armany — jas urpaqty oqytyp, ǵylymmen óner-bilimdi óz halqynyń ıgiligine aınaldyrý edi. Qur jylamaıyq, halqym. Ybyraı armanyn oryndap, jas óspirim urpaqty oqytalyq. Kemeńger ulyńa ornatqan máńgi eskertkishimiz osy bolsyn! Ybyraı aǵaı kóziniń tirisinde Qaraǵaıly kóliniń basynan tórt jyldyq mektep ashpaq edi. Endi el bolyp, jurt bolyp at salysyp osy mektepti ashalyq, — dep ol sózin aıaqtady.

Jurt bir aýyzdan bul usynysty qabyl aldy. Osy máseleni iske asyrý Jamaletdınge tapsyryldy. Ybyraıdyń ólimi meniń oqytýshy bolamyn degen ynta nıetimdi endi birjolata baıandy etip bekitti...

1892 jyly Qaraǵaıly kólde tórt jyldyq mektep ashyldy. 1892 jyldyń jazynda biz aýyldyq mektepti on tórt bala bitirip shyqtyq. Bizden bir jyl buryn on eki bala bitirip shyqqan edi (men naýqastanyp oqı almaı qalǵam). Sol jyly kúzde bárimiz Qaraǵaıly kóldegi tórt jyldyq mektepke baryp ornalastyq.

Bolystyq mektep

Oqý bastaldy. Bizdi mektepke Jamaletdın ornalastyrdy. Biraq Jamaletdın de kóp keshikpeı basqa mektepterge aýystyryldy.

Munda da mektepke arnap salǵan úı joq edi. Mektep úıi sol poselkedegi Pospelov degennen jaldap alǵan úı eken. Biraq Alakóldegi Saýytbaıdyń úıine qaraǵanda, bul kádimgi mektep sıaqty edi. Keıin osy úı 1500 som el qarjysyna satyp alynyp mektepke basymen berildi. Mektepte elý bes, alpys bala oqydyq. Onyń jartysynan kóbi úılerinen qatynap oqıtyn orys balalary edi. Qazaq balalary ınternatta jatyp oqydy.

Alǵashqy kezde orys, qazaq balalary bolyp jikke bólinip, bir-birimizdi jatsynyp, tosyrqap júrsek te (keıde tipti tóbelesip te qalatynbyz) keıin túsinisip, tatý dos bolyp kettik.

Bizdiń orys balalarymen birge oqýymyz, olarmen kúnbe-kún oryssha sóılesip, birge júrip-turǵanyńyz — qazaq balalaryna oryssha tildi jaqsy úırenýge zor sebep te boldy. Oqytýshylarymyzdyń. nusqaýy boıynsha bolsa kerek, osy poselkedegi sanaly, parasatty, kózi ashyq orys sharýalarynyń estıar oqýshy balalary qazaq balalaryn úılerine shaqyryp, birge sabaq daıarlasyp, ózderi de ınternatqa kelip júrdi.

Sondaı oqýshylardyń biri Vasılıı Vahmákov degen bala edi. Ekeýmiz qatty dos boldyq. Keıin Vahmákov ta oqytýshy boldy. Qazaq balalarynan menimen birge oqyǵandar: keıin belgili aqyn bolǵan Beket Ótetileýov, Ábýbákir Báıtishev, Shyntasov Turman degen balalar edi. Báıtishev áli oqytýshy. Beket Ótetileýov 1949 jyly qaıtys boldy, ol da oqytýshy bolatyn. Shyntasov Turman keıin vetfeldsherlik mamandyǵyn alyp shyqty. Ol kisi 1922 jyly qaıtys boldy.

Birkeniń ólimi

Aýyldyq mekteptegi sıaqty, bolystyq mektepte de Turman, Birke úsheýmiz dos boldyq. Birke sabaqqa zerek, minezi momyn, dinshil jaqsy bala bolatyn. Ol Araqaraǵaı bolysyndaǵy Sertaı degen orta sharýanyń balasy edi.

Bolystyq mektepte oqý bastalǵaly birneshe aı etken bolatyn. Internatta jatyp oqıtyn balalardyń ishindegi eń ozyq balalar da úsheýmiz edik. Bizdiń minez-qulqymyz da, daǵdyly ádetterimiz de bir-birimizge usańqyraıtyn. Sondyqtan ba, álde sabaqtas bolǵandyqtan ba áıteýir, Turman, Birke, úsheýimizdiń jubymyz jazylmaıtyn.

Bir kúni orystyń maslenısa deıtin meıramy boldy. Biz mundaı meıramdy buryn eshýaqytta kermegen bolatynbyz. Bul meıramda ádette adamdar boıanyp, áralýan maskalar kıip, kıimderin álem-jálem teris aınaldyryp kıip, dýman quryp júredi eken. Meıram qatarynan birneshe kúnge sozyldy. Buryn mundaı meıramdy kermegen qazaq balalary jataq úıden shyqpastan otyryp aldy. Olar syrtqa nemese kóshege shyǵýǵa seskendi.

Biraq bir kúpi keshke qaraı Birke bolsa kerek, eshkimge aıtpastan shyǵyp ketip, kóshedegi bir top mas baı saýdagerlerdiń arasyna baryp kiredi. Mastar ony qyzyq kórip, ortalaryna alyp, áralýan túrge enip qorqytady. Poselkeniń shetine alyp shyqsa, Birke qorqyp, esinen tanyp qalady. Essiz jatqan balanyń ústinen shyqqan mektep kúzetshileri ony jataqhanaǵa alyp keldi.

Birke es-tusyn bilmesten úsh kún jatty. Onyń aýlyna habar aıtyldy. Birkeni shoshytyp, azapqa salǵan adamdar tabylmaı qoıdy. Hal ústinde jatqan Birkeni úreılengen ákesi kelip alyp ketti. Birkeniń, mektepten ketýi Turman ekeýmizge qatty batty. Biz ony kep jerge deıin shyǵaryp saldyq.

Birke bir aıdan keıin qaıtys bolypty. Birkeniń ókinishti ólimi bizge qatty batty. Sonymen birge bir qatar balalardyń oqýdy tastap ketip qalýyna da sebep boldy. Óıtkeni Birkeniń habaryn estigen aýyl adamdary, bizdiń de balalarymyz sondaı halge ushyraýy múmkin dep, balalaryn alyp ketisti.

Sol jyly qys ortasynda men qatty aýyryp qaldym. Kamel aǵam kelip, meni aýylǵa alyp qaıtty. Meniń aýrýym — sheshek bolyp shyqty. Naýqasymnan tez aıyǵyp kete almaı, sol jyly oqýdan da qalyp qoıdym. 1893-1894 oqý jylynda ǵana qaıta kelip oqýǵa tústim.

Mektepte Orazbaev deıtin oqytýshy turypty. Orazbaev ta kóp keshikpeı basqa jaqqa aýysyp, onyń ornyna Zefırov degen oqytýshy qalypty. Menimen birge oqyǵan balalardyń birqatary Turman, Vasılıı Vahmákov Qostanaıdaǵy eki klasty oryssha-qazaqsha mektepke oqýǵa túsipti. Men dostardan jurdaı bolyp, jalǵyz qalyppyn. Amal joq. Olardy saǵynyp júrgenimde keshikpeı Mıhaıl Denısov degen balamen dos boldym. Ekeýmizdiń de úshinshi klasta oqyp júrgen kezimiz edi.

Mısha ekeýmiz bir partada otyratyn edik. Ol úzdik oqýshy bolatyn, men de odan qalysqanym joq. Bizdiń dostyǵymyzǵa bir partada otyrý jáne ekeýmizdiń de oqýdy jaqsy meńgeretin alǵyrlyǵymyz dáneker boldy.

Biz osy mektepti eki jyl oqyp, 1894-1895 jyldyń jazynda bitirip shyqtyq. Munan ári oqý úshin Qostanaıǵa barý kerek edi. Bul meniń ómir-maqsat saparynda eki aıyr joldyń arasynda turǵan shaǵym edi. Onyń biri — ýeze is basynda turyp shen izdeý nemese aýylda qalyp el bıleý máselesine aralasý edi. Ekinshi jol — Ybyraı aǵa ósıet etken ǵylymnyń uzaq súreli sara joly edi. Men sıaqty bolystyq tórt jyldyq oryssha mektep bitirgen qazaq balasyna birinshi jolǵa túsem dep shyrmalý ol kezde asa qıyn emes-ti. Biraq ákem men sheshem úsheýmiz otyryp aqyldasyp, Ybyraı aǵanyń jolyna túsýdi uıǵardyq. Bul úsheýimizdiń de ejelgi armanymyz bolatyn.

Keleshegim aıqyndalyp ári oqı berýge bel býdym. Endigi jerde Qostanaıdaǵy eki klasty oryssha-qazaqsha mektepti bitirgennen keıin, bizge Orynbordaǵy oqytýshylar daıarlaıtyn mektepke baryp túsýge bolatyn edi. Oqytýshylar mektebi sol kezdegi bir eleýli bilim, mamandyq beretin oqý orny bolatyn. Men endi Qostanaıǵa jetýdi ańsadym.

Qostanaı

Ol kezde Qostanaı úlken qala emes edi. Óıtkeni Qostanaıdyń qala bolyp salyna bastaǵanyna 14-15 jyl ǵana bolǵan. Osy jerde Qostanaı qalasynyń salyný tarıhy týraly bir-eki aýyz sóz aıtqym keledi.

Burynǵy Torǵaı oblysynyń keıinnen Qostanaı ýezi bolǵan bir ýezi — ol kezde Nıkolaevskıı ýezi dep atalynady eken. Biraq ol ýeziń aty bolmasa, ortalyq qalasy joq eken. Al munyń ózi ýeziń ortalyǵynan ákimshilik basqarý oryndaryn qurýǵa múmkinshilik bermegen. Sondyqtan Orynbordyń general-gýbernatory 1879 jyly dekabr aıynda qazirgi Qostanaı qalasy turǵan jerden ýezik ortalyq bolatyn poselka salý maqsatymen 1000 orys sharýalaryn qonystandyrý úshin olarǵa 13 myń 300 desátın jer kesip berýge ruqsat etedi.

Biraq kópke deıin bul jerdiń mejesi belgilenbeıdi de, Tobyl ózeniniń jaǵalaýyndaǵy qazaq jerinen orys sharýalaryna tegin jer beriledi eken degen habar boıynsha, jersiz otyrǵan orys sharýalary osy jerge lek-legimen kóship kele bastaıdy. Kelesi jyly 13 myń 300 desátın jerdiń ornyna, orys sharýalary 40 myń desátın jerdi mekendeıdi. Sóıtip osy kúngi Qostanaı qalasynyń negizi qalanady, eki-úsh jyldyń ishinde-aq 10 myń jany bar poselka paıda bolady.

Jer jaǵynan alyp qaraǵanda, patsha ókimetiniń qazaq sharýalaryna qoldanǵan otarshyl saıasatyna negizdelgen zorlyǵy bola turǵanymen Qostanaı qalasynyń salynýynyń zor tarıhtyq paıdaly jaǵy da boldy. Qazaq halqyna bazar jaqyndady, orys halqymen qarym-qatynas kúsheıdi. Munda eki klasty oryssha-qazaqsha mektep ashyldy, keıin eki klasty pedagogıkalyq kýrs uıymdastyryldy. Demek, Qostanaı qalasy sol óńirdegi bir mádenıet oshaǵyna aınala bastady.

Bizdiń bolystan birneshe bala bop kelip, biz Qostanaı qalasyndaǵy ashylǵan eki klasty oryssha-qazaqsha mektepke kirdik. Basqa bolystyq mektepterden de qazaq balalary kelip kirip jatty. Qazaq balalary munda da ınternatta jatyp oqydy da, orys balalary óz úılerinen qatynap oqıtyn boldy.

Eki klasty mektep

Mundaǵy eki klasty mekteptiń úıi Borovoıdaǵy mekteptiń úıinen sáýlettirek edi. Qalanyń ortasynda kúıdirgen qyzyl kirpishten salynǵan bir qabat úlken úı bolatyn. Osy mektepti saldyrýda da Ybyraı Altynsarınniń úlken eńbegi sińgen. Bul úıdiń edeni de, qabyrǵalary da syrlanǵan edi. Partalary jańa, klastary keń, jaryq, kádimgi, úlgili mektep sıaqty edi.

Biz turǵan jataq úı de keń, jaıly bolatyn; árbir balanyń jeke kereýeti, tósek-orny bar edi. Mektepke alynǵan kúni-aq bizdi monshaǵa túsirip, óz kıimderimizdi saqtatqyzyp qoıyp, jańa kıimder berdi.

Mekteptiń meńgerýshisi Ların degen kisi edi. Oqytýshylarymyzdyń ishinen esimde qalǵandar Jamaletdın Baısenov pen A. Popov degen oqytýshylar.

Mekteptiń tártibi qatań bolatyn. Bir kezde munda Grehovodov degen oqytýshy meńgerýshi bolyp, ol ózinshe tártip ornatqan eken. Oqytýshylar kezektesip kúzette otyrady. Olardyń mindeti — balalardy jataq úıden eshqaıda jibermeý, syrttan eshkimdi keltirmeý, tártipsizdik istetpeý bolatyn.

Sál ǵana tártip buzǵan ne sabaǵyn úlgire almaǵan balalardy buryshqa qaratyp turǵyzyp nemese edenge júgindirip otyrǵyzyp qoıatyn. Asa tentektik jasaǵan balalardy táýlik boıyna qarańǵy karserge otyrǵyzyp qamaıtyn.

Árıne, oqıtyn, demalysqa shyǵatyn, jatatyn, turatyn, tamaqtanatyn, oınaıtyn ýaqyttardyń bári de kúni buryn belgilenip qoıylǵan edi. Ony eshkimniń buzýǵa pravosy joq. Jerde bir bala jazataıym osy belgilengen tártipti buzsa, onyń jazasy karser bolatyn. Osy tártipti erekshe qulshyna qoldanǵan Tenánakın degen bir oqytýshy boldy.

Jamaletdın men A. Popov sıaqty oqytýshylar Grehovodovtyń osy pedanttyq tártibine meılinshe qarsy edi. Olar qoldarynan kelgen hal-qaderinshe balalarǵa durys pedagogıkalyq tárbıe berip, tek sol arqyly balalardy tártipke baýlýǵa tyrysatyn.

Osyndaı qatal jaǵdaıda oqyp, bilim alýǵa týra keldi. Biraq sondaı qatygez tártibi bar oqýdyń ózine ol kezde júzden birdiń ǵana qoly jetetin. Bizdi oqýǵa yntalandyrǵan jaǵdaı da, bir esepten osy boldy. Mekteptegi ozbyrlyqqa, jalpy aýyr jaǵdaıǵa shydap, biz oılaǵan maqsatymyzǵa — uly orys mádenıetiniń asyl nárimen qorektenýge jetý úshin jumyldyq.

Beket Ótetileýov, Ábýbákir Baıtishev, Ermantaı Aldashov, Vasılıı Vahmákov, Turman Shyntasov, Ivan Shıráev — bárimiz sabaqta da, úıde de, oıynda Da tobymyz jazylmaıtyn, «kindigi bir» dostar boldyq. Árqaısymyzdyń ártúrli ónerimiz bar-dy. Beket pen ekeýmiz óleń jazamyz, Turman án shyrqaıdy, Vasılıı Vahmákov skrıpka oınaıdy. Biraq sol kezdiń ózinde-aq bárimizdiń maqsatymyz bir edi. Biz oqytýshy bolýdy arman ettik. Keıin, aıtqanymdaı, Turmannan basqamyzdyń bári de oqytýshy bolyp shyqtyq.

Oqýshylardyń ishinde ulyq, ákim bolamyn nemese tilmash bolamyn degen maqsat kózdep oqyp júrgen balalar da boldy. Olar baı balalary edi. Olardyń arasynda jastary jıyrma besten asqan, áldeqashan bala-shaǵaly bolǵan oqýshylar da bar edi. Solardyń arasyndaǵy Saıym degen bir oqýshy jaıynda aıta ketkim keledi.

Medetov jáne Saıym

Biz altynshy klasta oqyp júrgende, Medetov degen oqy týshy keldi. Uzyn boıly, sopaqshalaý júzdi, kózderi úlkeń ótkir, otyzdar shamasyndaǵy jigit edi. Medetov qatań oqytýshy bop shyqty. Udaıy kekep sóılep, sabaq bilmegen balalardy mysqyldap, muqatyp, keıde tildep otyratyn. Biraq sabaqty jaqsy beretin edi. Onyń bergen sabaǵynda túsiniksiz esh nárse bolmaıtyn. Klastaǵy árbir bala sabaqty ábden túsinip bolǵansha ol qaıta-qaıta suraýlar qoıyp, balalarǵa aıtqyzyp, keıde ózi de qaıtalap aıtyp berip otyratyn. Oqýshyny ári qadaǵalap, ári jetektep otyryp, dáristi oqýshynyń kókeıine ábden qondyratyn. Sol sebepti ony oqýshylar jaqsy kóretin, qadirleıtin.

Biraq ony qadirlemegen onymen juldyzy qarsy bolyp ketken bir oqýshy boldy. Ol Musabaı bolystyń balasy Samym degen oqýshy edi.

Saıymnyń buryn qaıda oqyǵanyn bilmeımin, biraq Qostanaı mektebine á degennen altynshy klasqa kelip tústi. Samym jıyrma tórt, jıyrma bester shamasyndaǵy, murt shyǵyp qalǵan jigit edi. Byrtıǵan denesi partaǵa shaqqa degende syıyp, yrys-yrys etip demigip otyratyn, sabaqty da jaqsy bilmeıtin. Medetov osy Saıymmen birden-aq kelise almady. Sabaq saıyn ony kekep, ylǵı shenep, minep sóıleıtin.

— Saǵan oqý ne kerek? Bolys bolý úshiń be? Ákeń, oqymaı-aq bolys bolyp júr ǵoı, sen de sonyń jolyn qýsaıshy... Oqyp qaıtesiń, áýre bolyp? — dedi Medetov.

Bir kúni tańerteńgi sabaqty bastar-bastamasta Medetov yzǵarly pishinmen balalarǵa bir qarap etip, gramatıka páninen suraýǵa kiristi. Bir-eki baladan surap ótip, Saıym otyrǵan partaǵa jaqyn bardy da:

— Al, sen she? — dedi.

— Nemene? — dedi Saıym basyn partadan áreń kóterip.

— «Nemene» ...Ádepti oqýshy turyp jaýap berer bolar.

Saıym ornynan qozǵalǵan joq.

— Men senen ne týraly surap turmyn? Ana balalardyń aıtqany durys pa, dep turmyn men saǵan.

Saıym úndemedi.

— Nege úndemeısiń? — dedi oqytýshy.

Saıymda ún joq.

— Álde daıyndalǵan joqsyn, ba?

— Daıyndalǵan joq edim.

— Nege?

Saıym taǵy da úndemedi.

— Qonaqta boldyń ba álde?

— Bolyp edim.

— Tur! — dedi oqytýshy. Saıym turdy.

— Bar, ana buryshqa baryp tur!

— Nege? — dedi Saıym qyzaraqtap.

— Bar, tur buryshqa qarap! — dedi oqytýshy yzǵarly daýyspen.

— Aqyrma, — dedi Saıym, — men bala emespin, aqyrǵanyńdy qoı, atyp jiberseń de!

— Solaı ma? Onda shyq klastan! — dedi oqytýshy, endi shynymen aqyryp.

— Shyqsa qaıtedi eken? Shyqsam shyǵamyn da ketemin, — dedi Saıym ornynan yrǵalyp-jyrǵalyp áreń turyn jatyp.

Saıym oqytýshyǵa aınalyp bir qarady da, esikti sart etkizip jaýyp shyǵa jóneldi. Men endi oqytýshy kimge tıiser eken dep seskenip otyr edim. Biraq oqytýshy ashýyn tez basyp, sabaǵyn kúndegi ádetinshe sabyrlylyqpen oqytýǵa kiristi. Birazdan keıin Medetov:

— Qandaı suraqqa jaýap bere almaı taıdy álgi «bolys»? — dedi kúlip. Balalar da dý kúlip jiberdi. Bireýimiz turyp suraǵyn esine saldyq. Sóıtip, úzilip ketken sabaq qaıta jalǵandy.

Saıym sol ketkeninen birjolata ketti. Eline barǵannan keıin kóp keshikpeı-aq bolys bolypty. Ol bolys bolyp turǵan kezinde Medetovke qarsy qolynan kelgen zıandyq. áreketin aıanbady, biraq onysynan eshteme shyǵara almady.

Áńgime, múmkin, bitpes te edi, biraq Saıymnyń tepkisinen qorlyq-zorlyqtyń bárin kórgen yzaly halyq 1916 jylǵy kóteriliste ony keskilep óltirdi.

Endi bir arman

1897 jyldyń, jazynda eki klasty mektepti bitirip shyqtyq. 6-klasta oqıtyn alty qazaq, alty orys balasy edik. Segizimiz ǵana bitirdik. Sóıtip, biz alty jyldyq mekteptiń kóleminde bilimimiz bar, oryssha edáýir jaqsy biletin jasóspirim jigit bolyp shyqtyq. Men elge qaıttym. Aýyl meni zor qýanyshpen qarsy aldy. Ákem men sheshem óz álinshe toı jasady. Aýyl adamdary meniń alyp kelgen kitaptaryma tańyrqandy. Men kórkem ádebıet klasıkteriniń tomdaryn kóbirek alyp kelgen edim. Olardy oqyp bilmese de, qoldaryna ustap, muqabalaryn sıpalap kárip jatyp aýyl adamdary:

— Myna qalyń kitaptardyń bárin oqyǵan bolsań, Spandıarjan, seniń bilmeıtin zakonyń men ǵylymyń qalmaǵan shyǵar, qaraǵym! — desti.

— Bolysqa pesir de bola alatyn shyǵar, — dedi bireý.

— Ne aıtyp otyrsyn, óziń? Oıaz ózime tilmash bolyp qal depti ǵoı, — dedi taǵy bireý.

— Tilmashtyqty neǵylsyn! Solaryńnyń talaıynan alyq bilimdi óshetil bolatyn pravoǵa ıe bop kepti ǵoı Spanjan, — desti. Toı ústinde osyndaı dep ózderinshe qoryp, aýyl adamdary maǵan ózderinshe «laıyqtap ton tarqasty. Meniń bir qýanǵan nársem: aýyl halqy ótken kezdegideı emes, qazir ulyqtan tilmashtan góri oqytýshyǵa, oqýǵa mán bere bastaǵan dárejege qaraı bet burǵan eken.

Meniń maqsatymdy el keıin bildi. Budan bir jyl buryn Semıozerdegi bolystyq-mektepte meńgerýshi bolyp isteıtin Kamaletdın qys boıy maǵan hat jazýmen bolǵan. Ol hatynda Orynborda oqytýshylar daıarlaıtyn mektep bar, eki klasty mektepti bitirgen balalardy alady, soǵan oqýǵa tús, dep jazǵan. Meniń armanym endi sol Mektepke túsip oqý boldy.

Joǵarydaǵy el adamdarynyń sózderinde de shyndyq bar edi. Qostanaıda eki klastyq oqýdy bitirgennen keıin, bir kúni kóshege Hamza Qarjasov kezdesip:

— Biz mektep basshylarynan oqýdy bitirgen qazaq balalary jóninde minezdeme alyp edim, sonda seni maqtapty. Sondyqtan bastyq seni bir bolysqa pesir etip jiberelik nemese tilmash etip alyp qalaıyq degendi aıtyp júr. Sen buǵan qalaı qaraısyń? — dedi.

Men bul usynystan at-tonymdy ala qashtym.

— Aǵaı, men áli jaspyn ǵoı. Áli de oqyǵym keledi. Meni áýrelemeı-aq qoıyńyz, — dedim.

— Shyraǵym-aý, osydan artyq taǵy qandaı oqý kerek? Tamaq asyraýǵa osy oqýdyń ózi jetpeı me? Sózdiń shynyna kelsek, meniń oqýym saǵan jetpeıdi. Sonda da áıteýir osy eldiń, mańdaı aldy adam qaralarynyń biri bolyp júrmin ǵoı. Balalyq etpe... Basyńa qonǵaly turǵan baqyttan bas tartpas bolar. Jas ekeniń ras, biraq alǵashqy kezde ózim kómektesip, qamqoryn, bolamyn ǵoı. Bes-alty aıdyń ishinde áıdik tilmash bolyp shyǵa kelesiń, — dedi Qarjasov.

Osy shynymenen aıtyp tur ma, dep betine qarasam, eshbir qaltqysyz shyraımen aıtyp tur eken.

— Raqmet, aǵaı, ondaı jumys meniń qolymnan kelmes, meni áýrelemeı-aq qoıyńyz, — dedim men taǵy da.

— Onda, óziń bil... Qoıan kóleńkesinen qorqady degen sen bop júrmeseń ıgi... Endeshe, betińnen jarylqasyn... — dedi Qarjasov renjigen pishinmen.

Qarjasovpen ekeýmizdiń aramyzda bolǵan osy áńgimeni Kámel aǵama aıtqanmyn. Ol meni aýylǵa alyp qaıtý úshin Qostanaıǵa at-kólik ákelgen bolatyn. Aýyl adamdarynyń ańyzy osydan shyqqan edi.

Meniń ári oqımyn degenimdi estigen aýyldyń «betke shyǵarlary» áke-sheshemmen aǵalarymdy biraz azǵyryp kóredi. Tipti olar meniń ákeme qupıa syrlaryn da aıtady.

— Jurt balasyn oqytsa, ákim-ulyq bolady, el bıleıdi, mal tabady dep oqytyp jatyr... Spandıaryńmen qatar oqyǵan pálensheniń balasy bolys, túgensheniki tilmash, pesir bop júr. Al seniń Spanyń oıazdyń tilmash bol degen usynysyna kónbeı, basyna qonaıyn dep turǵan baq qusynan qashypty... Ári oqımyn, áli oqımyn dep áýre bolmasyn. Osydan artyq oqysa «jandaral» bolady deımisiń? Sen muny oıladyń ba, qabyrǵańmen keńestiń be? Balańdy aıtyp kóndir; Básheń óreninen de bir ákim shyǵatyn kezi jetti de. İs basyna turyp, áke-shesheńdi asyraıtyn kóziń boldy ǵoı. demeısiń be? — dep úgitteıdi. Ákem aýyl adamdaryna: «kórermiz»... dep eki ushty jaýap qaıyrypty. Úı ishi tegis jıylyp otyryp, mán-jaıdy túsinisken soń, ákem men sheshem ári oqýyma rızashylyǵyn berdi.

Sonymen ıýldiń aıaq kezinde Orynborǵa, oqytýshylar daıarlaıtyn mektepke oqýǵa túsemin dep aryz jiberdim, biraq aryzym keshigip barypty. Eki aıdan keıin: «Bıylǵy oqý jylyna úlgire almadyńyz, kelesi 1898 — 1899 oqý jylynyń qarsańynda, avgýstyń jıyrmalaryna kelip ekzamen berýińizge bolady» degen jaýap aldym.

Bul ókinishti de, qýanyshty da habar edi. Ókingen sebebim — bıylǵy oqý jylyna úlgire almaǵanym edi de, qýanǵan sebebim — kelesi jyly Orynborda oqıtyn bolǵanym edi. Men emtıhan bere almaımyn dep seskengem joq, óıtkeni eki klasty mektepti jaqsy bitirip shyqqanyma qaramastan aýylǵa qaıtysymen-aq óz betimmen úzbeı daıarlanǵan edim. Endi onyń ústine taǵy da bir jyl boıy óz tusymnan oqyp jaqsy daıarlanýǵa múmkinshilik aldym.

Sóıtip, men endi aýylda jatyp ári ótken sabaqtarymdy pysyqtap, ári orys klasıkteriniń eńbekterin oqýmen boldym. Sol jyly Krylov shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵyn, Pýshkınniń, Lermontovtyń, taǵy basqalardyń jeke shyǵarmalaryn oqyp shyqtym. Sol kezden bastap, maǵan jazýshy bolsam degen de oı keldi. Biraq qur tilekten basqa jazýshy bolýǵa áli eshbir jaǵdaı elesi de týmaǵan kezim edi.

Qıanat

Kóshpeli aýylda oqýdy ańsap, zaryǵyp kútken bir jyl ótti. Avgýst aıy týdy. Endi jol júrýim kerek. Eń aldymen Qostanaıdaǵy ınspektordan tıisti qaǵazdarymdy túzetip alyp, odan keıin Orynborǵa barýym kerek edi.

Meniń mehnatymdy óz moınyna kóterip alǵandaı, Kámel aǵam osyndaı saparlarǵa shyǵarymda kúni buryn qamdana bastaıtyn, o da daıarlanyp boldy. Biz Qostanaıǵa kelip, páter úıge tústik. Jýynyp, taza kıimderimizdi kıip alyp, ekeýmiz mektep bastyǵy. A. Larınge baryp jolyqtyq.

— Inspektorǵa jolyqtyńyz ba? — dep surady Ların.

— Joq, jolyqqanym joq.

— Onda, sol kisige jolyǵýyńyz kerek. Sirá, Kóbeev, siz, Orynborǵa bara almaıtyn shyǵarsyz. Óıtkeni osynda kópten beri Ótetileýov degen bir myrza seniń ornyńa óziniń osy mektepti bitire almaı shyqqan balasyn jibermekshi bolyp árekettenip júr. Ýez bastyqtary da sony qoldaıtyn kórinedi. Inspektor da qarsy emes sıaqty, — dedi Ların.

Orynbordaǵy oqytýshylar mektebine baramyn dep jyldan asa ýaqyt úmit jeteginde bolyp kelgen sol oqýdy ańsap júrgen maǵan bul sez jaı oǵyndaı tıdi. Birden-aq taýym shaǵylyp, eńsem túsip ketti. Meniń, qatty nalyp, túsim buzylyp ketken bolsa kerek, Ların biraz oılanyp otyryp qaldy da, ornynan turyp:

— Biraq ýaqasy joq... Osynda eki jyldyq pedagogıkalyq kýrs ashylatyn boldy, soǵan túsip oqyrsyń, — dep arqamnan qaqty.

Amal qaısy, aǵamdy ertip alyp, ınspektordyń úıine bardym. Biz, baıqamaı, esigin qaqpastan kirgenimizge ınspektor qatty renjip qalsa kerek. Inspektor zildi-zildi sezder aıtyp qarsy aldy.

Ol ózi denesi jup-jumyr, shúıdesi men moıny tutasyp ketken qasqa bas, tar mańdaıly, qońqaq muryn, badyraq kóz, uzyny men kóldeneńi birdeı, alasa adam edi. Osy adam esikti ashar ashpastan-aq kózin bajyraıtyp bir qarady da, tabaldyryqtan attaı bergenimizde-aq:

— Ruqsatsyz nege kiresińder? — dedi zekip.

Biz ne derimizdi bilmeı, únsiz ǵana sheginshekteı berdik.

— Ne kerek? Ne jumyspen keldińder? — dedi ınspektor.

Men júreksindim be, bilmeımin, aıtaıyn dep kelgen sózim de sol sátte aýzyma túspeı qaldy. Múdirip sóıleı almaı, kelgen jumysymdy áreń degende aıttym. Orynbordan alǵan qaǵazymdy usynyp edim, ınspektor alyp kórdi de:

— Bilemin... Osy qaǵazdyń kóshirmesi bizde de bar. Biraq meniń oıymsha, sen osyndaǵy pedagogıkalyq kýrsta oqýyń kerek. Óıtkeni Orynbor alys. Onda áldilerdiń balalary ǵana oqymasa, nashar adamdardyń balalary oqýy qıyn. Al sen kedeı adamnyń balasysyń, qarjyń bolsa kem. Demek, oqýǵa shamań kelmeıdi. Sondyqtan osynda qalýyń kerek, — dedi.

— Meniń shamam keler edi, — dedim.

— Bos sóz, múmkin emes. Seniń shamań kelmeıdi. Orynbor oıynshyq emes. Ondaı alys jerde oqý úshin kúsh-qarjy kerek bolady. Oǵan myna Ótetileý myrzanyń balasy barady, — dedi ınspektor sezin úzildi-kesildi tujyryp.

«Myna» dep nusqaǵan jaǵyna qarasam, on, jaq qabyrǵa túbinde turǵan bir jumsaq dıvannyń ústinde Ótetileý baı men onyń qasynda Úmitbaı degen balasy otyr eken. Úmitbaıy bir kezde bizben birge oqyp, emtıhan bere almaı oqýdan shyǵyp qalǵan edi. Men kúıip kettim.

— Iá... Úmitbaı, sen baratyn boldyń ba? Bir kezde seni mundaǵy mektepten de nashar oqyǵanyń úshin shyǵaryp jibergen edi. Endi emtıhandy qalaı bermekshisiń! — dedim.

Úmitbaı, beti qyp-qyzyl bolyp tómen qarap, úndeı almaı qaldy.

— Áńgime emtıhanda emes qoı, balam... — dedi Ótetileý. — Áńgime, qaraǵym, qaltada. Qaltań qalyń bolsa, emtıhan-semtıhan degen bóget bola almaıdy, — dedi Ótetileý dıvan arqalyǵyna shalqaıa túsip.

— Onda balańdy oqytyp azapqa salyp qoıǵansha, oqýdy qap-qabymen satyp ala berseńshi... — dedi Kámel. Jylan shaǵyp alǵandaı atyp túregelip, Ótetileý:

— Ony sizden suramaspyz... — dedi.

Biz úndegenimiz joq.

— Baryńyz, Grehovodovqa jolyǵyńyz... Pedagogıkalyq kýrstyń bastyǵy sol kisi. Endigi máseleńdi sol kisi sheshedi, — dedi ınspektor.

Amal qaısy, biz shyǵyp kettik. Shyǵa bere Kámel aǵam:

— Bul netken qıanat? — dep jerge túkirdi.

Páter úıge qaıtyp kelip, ári oılap, beri oılap, aqyrynda pedagogıkalyq kýrsta oqıtyn boldym. Osy qalada eki klasty mektepte birge oqyǵan Alekseı Klımov degen balanyń úıi bar edi, men oqý bastalǵansha sonyń úıinde qalyp qoıdym da, Kámel aǵam qaıtyp ketti. Sonymen Qostanaıdaǵy eki jyldyq pedagogıkalyq, kýrsta oqýǵa májbúr boldym. Arada eki aıdaı ýaqyt etkende, bir kúni Ótetileýdiń balasyn jetektep pedagogıkalyq kýrsqa kelip turǵanyn kórdim. Balasy Orynborda emtıhan bere almapty, baılyǵy medet bola almapty. Sonymen balasyn pedagogıkalyq kýrsta oqytpaqshy bolyp kelgen eken. Biraq kýrstyń bastyǵy:

— Oqý bastalyp qaldy jáne oryn joq, — dep balasyn oqýǵa almady.

1901 jyly pedagogıkalyq kýrsty bitirdim. Sol jyly ıýn aıynda emtıhan tapsyryp, kýálik qaǵaz aldym. Bastaýysh mektepke oqytýshy bolýǵa pravo aldym da, qaı mektepke taǵaıyndalǵanym týraly buıryqty elimde kúteıin dep elime qaıttym.

Jazdyń, bir ashyq kúni tańerteń ertemen Qostanaıdan elge qaraı júrip kettik. Úıleriniń tútini jelsiz tynyq aýada, aspanǵa naızadaı tik kóterilip jatqan qala munartyp art jaǵymda uzap qala berdi. Uzaǵan saıyn Qostanaı kózime ystyq kerindi. Meniń bir kezde aýyldyq, bolystyq mektepterde talaptanyp oqyp kózimdi ashqannan keıingi jerdegi qyzyqty jastyq shaǵymnyń bes-alty jyly Qostanaıda ótip edi. Osy jyldar ishinde men edáýir qıalap bilim bıigine shyǵyp qalǵan edim. Qıalǵa qanat bitip, oıǵa oı qosylǵan shaǵym edi ol bir kez.

Qýanyshy da, qıynshylyǵy da mol bolǵan oqýda etken sol jastyq shaǵym Qostanaımen birge artymda qala berdi. Bul saparda elge qaıtqanda men ómirdiń jańa belderine shyqqaly talaptanyp kele jatyr edim.

Aldymda týyp ósken aýylym. Mádenıetten kenje qalǵan qarańǵy aýyl. Meniń endigi ómirim sol aýylda ótpekshi. Sol aýylda qolymnan kelgenimshe mádenıet shamshyraǵyn jaqpaqshymyn. Bir kezdegi ózim sıaqty, kirshiksiz, taza, ýyz tilekti jas jetkinshekterdi oqytyp, olardyń kózin ashyp, ǵylym jolyna, mádenıet soqpaǵyna túsiremin dep asyǵyp kelemin.

Tórt kún júrgen uzaq jolda, únsiz kele jatyp oılaǵan syıymnyń uzyn-yrǵasy aldymda turǵan osy qasıetti mindetterdiń jaıy bolatyn.

Muz ústindegi aıqas

Men oqý bitirerden bir jyl buryn, mynadaı bir qyzyq oqıǵa boldy. Qysqy demalys kezinde elge kelgen kezim edi. Aýyl Alakóldiń jaǵasynda bolatyn. Dekabrdiń bir aıazdy kúni. Kól basynda bir qaýyrt jıyn bar sıaqty kórindi, — shoǵyr-shoǵyr atty adamdar tolyp ketipti.

Tańerteńnen beri úıden shyqpaı, jumys istep otyrǵan Kámel aǵam, syrtqa shyǵyp keldi de, as ázirlep júrgen shesheme qarap:

— Kól basyndaǵy ne jıyn? — dedi.

— Oıbaı, surama, qaraǵym; taǵy da qyrylysqaly jatyr. Saýytbaıdyń ozbyrlyǵy jurttyń shydamyn taýysyp bolmady ma? Nurǵalı jurt jıyp, Sandybaıǵa qarsy shyǵypty. Ákeń de sonda júrgen shyǵar. Sen ekeýiń bara kórmeńder, qaraqtarym, — dedi sheshem meni nusqap.

Biz sheshemizdiń sezin tyńdamaı, ol kisi sharýaǵa aınalyp júrgende, eptep basyp syrtqa shyǵyp kettik.

Kámel ekeýmiz álgi kól basyndaǵy jıynǵa kelsek, soıyldaryn súıretken júz qaraly adam bir bólek top, úsh júzge taıaý adam bir bólek top bolyp tur eken. Eki toptyń ortasynda, biz kele jatqan soqpaq ústinde bes-alty kisi sóılesip tur. Ortalarynda Nurǵalı Boshanov pen Sandybaı kórindi. Biz kelip sálem berip edik, eshkim kóńil bólmedi. Astyndaǵy oqtaýdaı bop jaraǵan, som tulǵaly semiz tory aty aýyzdyǵyn shaınap, qar teýip turǵan, Nurǵalı tizginin tejep:

— Áı, Sandybaı, qudaıdan qoryq! Aǵaıyndy, eldi taǵy da arandatpa. Mynaý eldiń balyq aýlap kún kórip otyrǵan kólin ózine qaıtar. Eldiń talaby osy, — dedi.

Sandybaı, jaly alabuǵa balyqtaı kújireıgen qara ala aıǵyrǵa mingen. Aıǵyryn úıirden jańa ustap minse kerek, ishin tartpaǵan eken. Ústindegi ıesiniń aýyr denesine beli qaıyssa da qaıta-qaıta azynap typyrshyp tur. Sandybaı, doıyr qamshysymen aıǵyryn basqa bir tartyp jiberdi de:

— Áı, Nurǵalı, — dep tamaǵyn kerneı sóıledi, — osy eldi qutyrtyp, búlinshilikke salyp júrgen sensiń. Basyńa pále tilegiń kelmese, qazir ana jurtty taratyp jiber! Áıtpese, qan tógiledi! — dedi de úzengisin shirene túsip, doıyr qamshysyn biledi.

— Tilemis balalary, esińde bolsyn, jazyqsyz momyn Qısyqty óltirdiń. Ol da Shaqanyń bir shańyraǵy edi. Óz baýyryńnyń qanyn ishtiń. Ana jyly Básheń, Mańǵybaı aýyldarynyń ata qonysy shabyndyǵynan shapqan shóbine sheıin órtep jiberdiń. Endi kelip, alty ata Shaqanyń shabaq aýlap, kúneltip otyrǵan kólin orys baıyna satyp otyrsyń. Bul qaı zorlyǵyń? Ar qaıda, uıat qaıda? Kól keptik! Kópshilik kóldi saǵan satqyzyp qoımaıdy, ózi paıdalanǵysy keledi, ozbyrlyq jasama, qan tógem dep úrkitpe. El baryp otyrǵyń kelse, kópshilik talabyn orynda, Apanas baıǵa keldiń bir baý qamysyn da, bir shabaǵyn da alǵyzbaımyz. Odan alǵan aqshany el kónbedi dep ózine qaıyryp ber! — dedi taǵy Nurǵalı.

Bul kezde Nurǵalıdyń kún kórerlikteı ǵana dáýleti bardy. Eti tiri, pysyq jigit edi. El ishinde bedelsiz de emes-ti. Qazir onyń sońynda úsh atanyń balasy bar eken. Olar Nurǵalıdyń óz aýly Mańǵybaı, bizdiń aýyl jáne Tańybaı aýlynyń adamdary edi. Úsh aýyldyń úsheýi de kedeı aýyl bolatyn. Nurǵalıdyń sońynan erip, atqa minip shyqqan adamdardyń júz qaraly ǵana bolýynyń sebebi de osy edi. (Oqýshylaryma sóz arasynda eskerte ketýim kerek, Nurǵalı keıin mal bitip baıydy da, kedeı aýyldardan irgesin aýlaq salyp, Saýytbaılarmen aýyz jalasyp, halyq múddesin satyp ketti.)

Al Qońyrsha atanyń aýyldary baı aýyldar. Olardyń myqtylary Tilemis balalary Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaı, solardyń atqa miner balalary Shaıahmet, Salmuǵambet, Myrzahmet. Osy ýaqıǵa bolǵan kezde bular úsh bolystyń bolystary edi. Bizdiń el ústinde úsh júz qaraly qol jınap kelgender de osylar eken.

Kól basyndaǵy osy janjal, ótken jaz basynda bastalady. Tilemis balasy Saýytbaı, Mıhaıl Semenovıch Afanasev deıtin baıǵa Alakóldi segiz júz somǵa satypty. Sodan keıin Afanasev: «balyǵyn úrkitesiń» dep qazaqtardy kel mańyna jýytpaı qoıypty.

Sandybaı Nurǵalıdyń sózin bólip:

— Qysqart mundar! Bul kelde eshkimniń qosqany joq. Muny Saýytbaıǵa jandaraldyń ózi syılyqqa bergen. Tatý-tátti aǵaıynnyń arasyna órt salma! Óshir qarańdy! — dep aqyrdy.

— Qazaqtyń jer-sýynda gýbernatordyń ne aqysy bar? Kóli kep bolsa, sol óz kólinen bersin! — dedi Nurǵalı.

Sol arada Sandybaı óziniń art jaǵynda turǵan topqa:

— At myna jaýyzdy! — dep aıqaılap buıryq berdi.

Myltyq atyldy. Oq sýyldap tóbemizden asyp ketti.

Urysqa daıar turǵan eki jaq uran shaqyrysyp, at qoıysty, soıyldasyp shaıqasa bastady. Qym-qıǵash qıqý, sart-surt tóbeles boldy da qaldy.

— Sandykem soıylǵa jyǵyldy! — degen kenet oıbaı estildi.

— Sandykemdi óltirip ketti! — degen daýystar shyqty.

— Boldy, endi tart! — dep Nurǵalı óz adamdaryn bastap, dúrlige jóneldi.

— Sandykemdi óltirip ketip! — dep shýlaǵan Qońyrsha aýyldarynyń adamdary, muz ústinde josadaı qan bolyp deńkıip jatqan Sandybaıdy opyr-topyr jabylyp kep qorshap aldy. Bes-alty adam ony áreń kóterip shanaǵa salyp, aýlyna qaraı shaba jóneldi. Onyń sońynan «nókerleri» de jóneldi.

Muzdyń, ústinde taǵy bir adam jaralandy. Ol Nurǵalıǵa ergen jigitterdiń biri Quttyqoja degen eken. Sandybaı «nókerleriniń» soqqysyna jyǵylypty. Sodan keıin kóp attyń aıaq astynda talyp qalypty. Osy soqqydan keıin Sandybaı eki-úsh aı aýyryp jatyp jazyldy da, Quttyqoja qys boıy aýyryp shyqty.

Bul ýaqıǵa kedeı sharýalar men baılar arasyndaǵy ejelden bolyp kele jatqan taptyq tartystyń baıaǵy 1880 jyly Qısyqtyń óliminen keıin shıelenise túsken kezeńderin sıpattaıtyn bir beınesi edi. Osy taptyq tartys birte-birte shıelenise túsip, 1916 jylǵy kóteriliske kelip ushtasty.

Osy urystan keıin Alakól kópshiliktiń ózine qaıtaryldy. Biraq Nurǵalı qýdalaýǵa, qýǵynǵa salyndy. Ol óz aýlynda tura almaı, basqa aýylǵa baryp panalap júrdi.

Men oqýdy bitirip kelgen jyly aýylda osyndaı bir úlken ýaqıǵa bolǵan edi. Bala kezden bastap, joqshylyq zardabyn kóp tartqan, qorlyq-zorlyqty kep kórgen meń kedeı aýyldardyń óz pravolary úshin bas kótergenin zańdy, derekti ýaqıǵa dep ańǵardym. Men óz aýylymnyń adamdaryna udaıy osylaı etý kerek degen pikirlerdi de aıttym. «Jýas túıe júndeýge jaqsy» degendeı, jýas bolsań, shonjarlar basyna beredi, dep eskertip júrdim.

Uly esim az ótti. Oqý bastalǵanyna da eki aıdan asqan edi.

Uly sosıalısik revolúsıa taıalyp kele jatqan sıaqty. Qaı gazettiń betin ashyp qarasań da, bólshevık, sovet degen sózder, Lenın degen esim atalady.

El ishinde áralýan habar bar. Kórshiles orys selolaryna baryp qaıtqan qazaq sharýalary óz aýlyna qap-qap habar alyp qaıtady. Úkimet eńbekshi halyqtyń, qolyna kóshetin bolypty, kedeı sharýalarǵa baılardyń jerin alyp beretin kórinedi. Fabrıka-zavodtar jumysshylardyń, qolyna kóshetin sıaqty degen habarlar aýyl eńbekshileriniń, arasynda keń taraı bastady.

«Bólshevıkterdiń basshylary — Lenın degen danyshpan adam — úkimet basynda otyrǵan baılardy qýyp, olardyń, ornyna jumysshylar men kedeı sharýalardyń ýákilderin qoıý úshin kúsh jınap jatyr deıdi. Bólshevıkter úlken qalalarda bel alyp kúsheıipti, baılardy qýa bastapty deıdi», — degen habar halyq arasynda el súısinip tyńdaıtyn, ańsap kútken habarlar bolyp aldy.

Ol ýaqyttaǵy gazet jazdyryp alyp oqıtyn adamdar, bólshevıkter partıasynyń, gazetterinen taıaý arada bir úlken ýaqıǵanyń, bolatyndyǵyn ańǵarǵan edi. Sóıtip, jurt osy ýaqıǵany kútýde bolatyn. Sol kútken ýaqıǵa da boldy. Bul — sosıalısik revolúsıa, Uly Oktábr revolúsıasy edi.

Uly Oktábr sosıalıs ta revolúsıasynyń kúshti tolqyny qazaq aýyldarynyń, birinen soń birinde orys alyp, qalyń buqarany revolúsıashyl kúreske kótere bastady. Bul

revolúsıa qazaq dalasyna azattyq týy, teńdik týy, kúres týy, baqyt týy bolyp keldi.

Talaı urpaqtyń san júz jyldar ańsap kútken uly zamany týdy. Eńbekshi halyqtyń, ýrany — Lenın bolyp aldy. Osy uly esim qazaq halqyn bolashaq, baqytty ómirge bastady. Bul talaılardyń,, mıllıondaǵan ezilgen eńbekshi halyqtyń, oryndalǵan armany edi.

Biraq osy uly revolúsıanyń jaýlary da bar edi. Olar da qarap qalmady, revolúsıanyń damýyna qoldarynan kelgen qaderinshe kedergi jasap baqty. Ólispeı berispeıtin taptyq kúres kúsheıe tústi.

Aýylǵa bólshevıkter keldi, olar qazaqtyń eńbekshi buqarasyna bólshevıktik shyndyqty aıta keldi. Olar Lenınniń, uly ıdeıalarynyń qazaq aýlyndaǵy ári jarshysy, ári uıymdastyrýshysy bolyp keldi.

Bólshevıkter jergilikti sovetterdi uıymdastyrýǵa kiristi. Qazaqtyń, kedeı sharýalary birden-aq bólshevıkterdiń, sońyna erdi. Olar bólshevıkterdiń basshylyǵymen Sovet ókimetin nyǵaıtýǵa belsene qatynasty.

Sovet úkimetiniń, jaýlary, olardyń ishinde «alashorda», sovetke qarsy shyǵyp, ózderiniń jergilikti ókimet oryndaryn nyǵaıtýǵa, sovetke qarsy qarýly kúres ashýǵa kiristi. Biraq, bulardyń sońynan az ǵana baılar bolmasa, qalyń eńbekshi buqara ere qoıǵan joq.

Áli esimde, 1918 jyldyń kóktemi ǵoı deımin, men aýylda jıylys ótkizip «Sovet úkimeti — ol neni kózdeıdi» degen taqyrypta baıandama jasadym. Bul jıylysta Serke, Esenǵazy, Haseń Dúısenbek, Júnis, Ǵalym, Meńdibek taǵy basqa osylar sıaqty kedeıler sovet ókimetin jaqtap sóz sóılep, sovet ókimetin qolǵa qarý alyp qorǵaýǵa qazaq kedeıleriniń daıyn ekendigin bildirdi.

Osy jıylysta, sovet úkimetin, onyń, saıasatyn quttyqtap qaýly alýmen qatar, kedeıler baılardyń, ásirese Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaı sıaqty shonjarlardyń jerin bóliske salý týraly qaýly aldy. Men bul faktini qazaq kedeıleriniń sovet ókimetine qalaı qaraǵandyǵyn, onyń, belsendiligi qandaı dárejede bolǵandyǵyn kórsetý úshin keltirip otyrmyn, áıtpese, mundaı jıylystar, keıde jaq-jaq bolyp tóbeleske deıin baryp taraǵan jıylystar, ol kezde az bolǵan joq. Bul jurttyń, barlyǵyna belgili jaı bolǵandyqtan men olardy tirkep jatqym kelmedi.

1918 jyldyń aıaq kezinen bastap, oqytýshylar Qostanaıdyń, bólshevıkteri Ivanov, Letýnov, Ýjgın, taǵy basqalarymen tanysyp, tyǵyz baılanys jasadyq. Bólshevıkterge tilektes jáne kómekshi bolǵan oqytýshylardyń ishinde Beket te, Ábýbákir de taǵy basqalary da bar edi. Biz oqytýshy bola tura Qostanaıdaǵy bólshevıkterdiń qazaq aýyldaryndaǵy úgitshisi, bólshevıktik shyndyqty, lenındik-stalındik arman-maqsatty, uly ıdeıaldy iske asyrýshy, taratýshy boldyq. Biz halyq, aǵartý isimen mektep jumysymen qatar, osy sıaqty bólshevıktik úgit jumysyn júrgizdik. Revolúsıanyń alǵashqy jyldarynda, azamat soǵysy jyldarynda, odan keıingi sharýashylyqty qalpyna keltirý jyldarynda da biz aýyldaǵy bólshevıktik úgitshiler boldyq. Bul zańdy edi. Óıtkeni, ol kezde aýylda partıa uıymy jańa ǵana uıymdasyp jatyr edi, saýatty adamdar da az edi. Sondyqtan bólshevıkterdiń aýyldaǵy tireginiń biri — ári úgitshileriniń, ári uıymdastyrýshylarynyń biri — sovet úkimetin jaqtaýshy, sanaly oqytýshylar boldy.

Bul jyldarda sovet ókimetin nasıhattaý, ony nyǵaıtý jóninde sińirgen azdy-kópti eńbegimdi bul jerde túgel baıandap jatýdyń qajeti joq dep bilemin. Óıtkeni, árbir sanaly, adal nıetti sovet oqytýshysy, sovet ókimetiniń, bólshevıktik partıanyń uly ıdeıasynyń aýyldaǵy nasıhatshysy bolǵany ózinen ózi aıqyn. Mundaı jumysty bir men ǵana elden erekshe atqarǵanym joq, ony basqa oqytýshylar da atqardy. Sondyqtan buǵan toqtalǵym kelmedi. Ekinshiden bizdiń jumysymyz, kóbinese, mektep tóńireginde boldy. Bizge júktelgen negizgi mindet: jańadan mektepter ashý, balalardy oqýǵa tartý, úlkenderdiń saýatyn ashý, aýyldyq jerde mádenı aǵartý jumysyn júrgizý sıaqty ister edi. Árbir sovet oqytýshysy osy jumystardy atsalysyp istedi.

Bólshevıkter bastaǵan sovet adamdary shıelenisken tap kúresiniń, qaharly azamat soǵysynyń lapyldaǵan órtiniń ishinde, keskilesken urystar ústinde revolúsıanyń uly jeńisterin máńgi baıandy etip saqtap qaldy.

Sovet úkimeti, tamyryn tereń jaıǵan jas emen sıaqty, nyǵaıa berdi. Ejelgi arman oryndaldy, shyn mánindegi teńdik zamany týyp, sovettik dáýir ornady.

Keńes qaıtarǵan kók

Bizdiń elde Júsip deıtin kedeı sharýa bolǵan edi. Ózderi kóp ýaqytqa deıin Saýytbaı, Sandybaı aýyldaryn panalap, solarmen kórshi otyryp, irgeles qonyp júrdi. Balalary da, ezi de baı aýyldyń malyn baǵyp, sharýasyn isteıtin; alatyn aqysy attyń maıyn miný, bir sıyr nemese eshki-laq sıaqty birli-jarym saýyn ala turý, taǵy sondaılar bolatyn-dy.

Bir jyly Saýytbaı óziniń bolys bop turǵan kezinde osy ?Kásiptiń azyn-aýlaq jerine qyzyǵyp, onyń aýyl irgesindegi qystaýyn zorlyqpen alyp qoıdy. Basynda biraz ýaqyt qarsylyq bildirgenimen Júsiptiń azýy alty qarys Saýytbaı, Sandybaılarǵa isteıtini bolmady da, jýan ata baı aýyl aqyry, Júsiptiń, jerin sińirip ketti; Júsip óziniń, sol jylǵy eńbekaqysyna da túk almady.

Jersiz qalǵan Júsip Saýytbaı aýylynan kóship, qol jaǵasynda otyratyn óziniń tamyr orysy Grıshanyń qasyna qystap shyqty. Bir jyl otyrǵannan keıin, sol orys sharýasymen birge balyq aýlap, egin salyp kún kóretin bolyp qalyp qoıdy. Grıshanyń kómektesýimen úı, qora-saıman, monsha salyp alyp, sol jerdi mekendep qaldy. Berirekte bizdiki Júsipterdiń monshasyna túsip kelemiz dep, baryp qaıtyp júretin edi.

Birte-birte osy Júsip pen Grıshalardyń qasyna orys sharýalary kóship kep qonystana berdi de, aqyry, sol jerge orys poselkesi ornady. Baılarmen sıysa almaǵan keıbir qazaq kedeıleri de osy poselkege ketip, egin salyp, balyq aýlap, sonda mekendep qalyp júrdi. Osy kitaptyń bas kezinde oqýshym biletin «Toıda estigen áńgime» degen taraýda sóz bolatyn Abuıyr degen kedeı sharýanyń balalary da keıinirekte sol poselkege kóship ketken edi.

Bulardyń Sáldý, Bıdabek, Baıǵazy, Qajybol degen urpaqtary qazir sol poselkeniń janynan ashylǵan «Krasnyı partızan» atty promyslovyı artelde ekpindi jumysshylar. Osy kedeıler sovet úkimeti tusynda, Uly Oktábr revolúsıasynan keıin bas kóterip, baılarǵa ketken esesi men kekterin qýa bastady. Aýylda Sovet úkimetin ornatýǵa barynsha at salysty. Qazaq eńbekshileriniń arasynda týǵan revolúsıalyq erleýdiń bir mysalyn oqýshyma túsindire ketýdi qajet dep taptym.

1918 jyly, avgýst aıynyń ishinde men jazǵy demalysta ózimizdiń aýylǵa kelip júrgen edim. Bir kúni keshirek turyp, tańerteń dalaǵa shyqsam, Sovdep úıiniń janynan ekiden-úshten mal jetektep ıa qosaqtap aıdap, jan-jaqqa ketip jatqan adamdar kórinedi.

Bul ne boldy eken dep oılanyp turǵanda, jeteginde eki bıesi bar. Sáldý kelip attan tústi. Amandyq-saýlyq, surasyp bolǵannan keıin men:

— E, munyń ne? — dedim.

— Ne bolýshy edi; kósegeń kógergir keńes baılarǵa ketken kegimdi áperdi ǵoı, — dedi Sáldý.

— Iá.

— Óziń bilesiń, — dep bastady Sáldý sózin — talaı jyldar boıy meniń ákem úrim-butaǵymen Sandybaı, Saýytbaılarǵa aqysyz, pulsyz qyzmet etip, qysy-jazy malyn baǵyp kelmedi me.

Anada osy aýyldyń kedeı-kepshikteri kedeıler komıtetterine birigipti deıdi, maqsaty baılarǵa ketken kedeılerdiń aqysyn áperedi eken artyq jerlerin alyp kedeılerge beredi eken degen soń, soǵan ákem marqumnyń, jáne ózimniń Saýytbaı balalaryna ketken aqy-pulymdy, baıaǵyda tartyp alǵan jerimdi qaıtaryp berýdi surap shaǵym etip edim. Mynaý eki bıe sonyń, bodaýy da, Sarkóldiń qasyndaǵy bıdaı egetin ańyzdy qosa alyp qaıtyp baramyn, — dedi Sáldý.

— Bárekeldi, qaıyrly bolsyn, — dedim men. — Baıaǵyda tógilgen kóz jasym, taban aqy, mańdaı terim deseńshi muny.

— Aınalaıyn Sovetke myń, rahmet, — dedi Sáldý tary da.

Sáldý úıge túsip, shaı ishti de, attanyp ketti. Aldynda 1918 jyly 11 ıýnde dekret shyqqanyn, sol dekrettiń kúshi boıynsha bizdiń aýylda da kedeıler birlesip, kedeıler komıtetterin uıymdastyrǵanyn men biletinmin.

Bizdiń jaqta, Qazaqstannyń soltústik aımaqtarynda qazaq eńbekshileri Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasy ápergen pravolaryn osylaı paıdalanyp, sovet ókimetin osylaısha qarsy aldy.

Qazaq eńbekshileri 1928 — 1930 jyldarda kýlaktardy tap retinde joıý bastalǵanda baılardyń mal-múlkin, jerin konfıskeleý jumysyna, aýyl sharýashylyǵyn kollektıvtendirý, sharýalardy artelderge biriktirý jumysyna t. b. saıa¬sı áleýmettik naýqandarǵa belsene aralasty.

Órleý

Bólshevıktik partıa, sovet úkimeti sovet oqytýshylarynyń aldyna tarıhı zor mindet qoıdy. Biz endi aýyldaǵy oqý, mádenı aǵartý jumysynyń belsendi uıymdastyrýshysy boldyq. Bizge júktelgen mindetter ońaı emes edi. Osy jerde sol kezdegi jalpy jaǵdaı týraly bir-eki aýyz sóz aıtyp ótý kerek sıaqty.

Burynǵy aýyldyq bastaýysh mektepter eki-aq klasty. úsh-aq klasty bolatyn, tórt klasty bastaýysh mektep poselkeli jerlerde ǵana bar-dy. Endi aýyldarda da tegisinen tórt klasty bastaýysh mektepter uıymdastyrylýy kerek edi. Buryn qazaq balalary birinshi klastan bastap oryssha oqıtyn, al munyń ózi, joǵaryda aıtqandaı, oryssha bir aýyz sóz bilmeıtin balalar úshin óte qıyn bolatyn. Sondyqtan da baıaǵyda Altynsarın arman etken júıeni iske asyryp, qazaq balalarynyń saýatyn eń aldymen qazaqsha ashý, demek múmkin bolǵan jaǵdaıda, birinshi, ekinshi klastarda qazaqsha oqytý, úshinshi klastan bastap oryssha-qazaqsha oqytý máselesin sheshý kerek edi. Ol — ol ma, eń aldymen qazaq balalaryn oqytý úshin óz ana tilinde bastaýysh mektepter ashý kerek edi. Mine, biz endi osy mindetterdi oryndaýǵa kiristik.

Qıynshylyqtar kóp boldy. Eń aldymen qazaq tilinde oqý quraly joq, edi. Sondyqtan oqý quraldaryn jasaý, jańadan mektepter ashý revolúsıanyń, alǵashqy jyldarynda qazaqtyń aǵartý maıdanynda jumys isteıtin kadrlarynyń aldynda turǵan úlken bir mindet edi.

Mektep úshin qolaıly úıler de joq, oqý quraly da joq, oqytýshylar da jetkiliksiz kezde, sovet ókimetine qyryn qaraıtyn adamdar joǵary oqý oryndarynda otyryp, udaıy kedergi jasaı berdi. Bul jaǵdaı bizge «á» degennen oqý jumysyn jolǵa qoıýǵa qıyndyq týǵyzdy. Bul revolúsıanyń, alǵashqy jyldaryndaǵy jalpy jaǵdaı edi.

Alaıda qoldy qýsyryp, qarap otyrmadyq. Bólshevıktik partıanyń, sovet úkimetiniń basshylyǵy jáne qamqorlyǵy arqasynda aýylda jurtshylyqtyń pikirin uıymdastyryp, kópshilikti mektep salý jumysyna jumyldyrdyq; ekinshiden joǵaryda atalǵan mindetter týraly tıisti oryndardyń aldynda másele qoıyp, olarǵa qozǵaý salyp otyrdyq,; úshinshiden bar mektepterdiń jumysyn durys jolǵa qoıý, úlkenderdiń saýatyn ashý jumysyn qolǵa aldyq. Revolúsıanyń, alǵashqy jyldaryndaǵy bizdiń, aýyldyq jerlerde istegen jumysymyzdyń, túri osyndaı edi.

1919 jyly meniń, aýrýym burynǵysynan dendep, jıi-jıi jatyp qalatyn boldym. Sol naýqasymnyń sebebinen men óz aýylyma qaıtýǵa májbúr boldym. Alaıda aýylǵa qaıtyp kelgennen keıin de ómirimniń eń qyzyqty shaǵyn sarp etken rýhanı serigim — mektepti tastaı almadym. Aýrýmen alysa júrip, oqytýshy bolyp isteı berdim. Sol jyldarda Qarqyn, Qumtóbe, Sholaqsaı, Qamystykól, Uılysaı degen kórshiles aýyldarda jáne óz aýylym turǵan Aqsýatta mektep úshin úı salǵyzyp, bastaýysh mektepterdiń ashylýyna sebepshi boldym.

Sóıtip, qazaq aýyldarynda qazaq tilinde bastaýysh mektepter sovet úkimetiniń, ómir súre bastaǵan alǵashqy on, on bes jylynda-aq paıda boldy. Balalardy oqytý daǵdyly, mindetti iske aınala berdi. Oqytýshylar da kóbeıińkiredi. Osy kezde aýylda sosıalızm qurylysyn júzege asyrý jolynda san alýan uly ózgerister boldy. Qazaq aýly erkin dem alyp, jańa bir tarıhı belge shyqty. Ol osy kezden bastap udaıy órleýde boldy. Men partıamyz ben úkimetimizdiń mektep jumysyna udaıy kóńil bólip, qamqorlyq etip otyrǵanyn kórsetý úshin mektepter jóninde jáne jalpy halyq aǵartý máselesinde bolǵan talas-tartystar jóninde birneshe sóz aıta ketkim keledi.

Taǵy da tartys

Umytpasam, 1934 jyldyń, kúzi bolýy kerek. Men Borovoıdaǵy burynǵy eki klasty ýchılısheniń, ornyna ashylǵan sharýa jastary mektebinde qyzmet istep júrdim. Mektep meńgerýshisi oqýshym biletin Saýytbaıdyń, Shaıahmeti edi. Shaıahmet ákimshilikti jaqsy kóretin, pedagog bop, bala oqytýdan góri mansapty táýir kóretin meılinshe jalqaý edi. Onyń, ústine ózi sol kezde mektepterde etek alyp turǵan jalǵan ilim — pedalogıany meılinshe qoldaıtyn.

Álde bir kezde meniń, ákemniń, kedeıligin mysqyldap, «Kóbeı aǵam keledini» shyǵaryp júrgendikten be, álde alǵashqy jyly bárimiz birge oqýǵa túskende ınternatta jatyp oqıtyn kedeı balalarynyń, namysyna tıe bergendikten be, nemese meniń, tuńǵysh romanym «Qalyń mal» shyqqan kezde, shyǵarmamdy jamandap, syqaq óleń shyǵarǵandyǵynan ba, nelikten ekenin bilmeımin, áıteýir men kelgen kúnnen bastap-aq Shaıahmetti unatpadym.

Onyń, ústine dál meniń, osy oıymdy uǵynǵandaı mekteptiń, jaqsy oqıtyn keıbir oqýshylary «meńgerýshi súıtedi», «meńgerýshi búıtedi», «meńgerýshi búgin anany bilmeı qaldy», «meńgerýshi mynany bilmeı qaldy» dep, qyńqyldap aıta beretin boldy.

Sonda da shydamdylyq jasap, syrtqa tis jaryp ishte aıta qoımaı biraz ýaqyt júrdim. Alaıda meniń, shydamymdy mynadaı bir ýaqıǵa buzdy.

Bir kúni Salyq deıtin muǵalim bir balany muǵalimder otyrǵan bólmege jetektep kirdi de, bizge qarap: «Tipti túk sabaq uqpaıdy, ne isterimdi bilmeımin, kún saıyn «jaman» degen baǵa alady», — dedi.

Bala bosaǵa jaqta, bórkin qolyna alǵan boıy, jaýtańdap árkimniń, betine bir qarap qoıyp, tómen eńkeıip, bórkiniń tóbesindegi tesigin shuqylap tur.

— Sabaq surasań, osylaı násili túsip ketedi, — dedi taǵy da álgi muǵalim.

— Jón-aq. Búkil urqyna násil bitip kórgen joq, bul shirikke ol qaıdan kelýshi edi, — dedi Shaıahmet sózge aralasyp, «shóp shyqqan jerge shyǵady» degen jeti atasynan beri jetesiz edi. Bul sabaqty qaıdan jaqsy oqysyn?

— Áńgime onda emes qoı, — dedim men. — Bul balanyń úı ishine, ata-anasyna baryp jolyǵyp, úı turmysymen tanysý kerek; sóıtip nelikten sabaqqa úlgirmeı júrgendigin anyqtap alyp, shara qoldaný kerek.

Meniń, bul aıtqanymdy Shaıahmet jaqtyrmaı qaldy. Ol balaǵa jaqyndap baryp, aqyryp-zekip, tepsinip, ursyp-ursyp, jaqsy oqymasań, klasqa kelme, túzelmeseń, mektepten shyǵaramyn, bar dep, úıine qaıtardy.

Men bala shyǵyp ketkennen keıin, álgi áńgimege qaıta keshtim:

— Balanyń turmys jaǵdaıymen tanysý kerek, tárbıeleý kerek, baýlý kerek, — dedim men.

— Joqty aıtady ekensiń, Spandıar, urqyna tartqan ynjyq, degen sol, odan ne shyǵýshy edi? — dedi Shaıahmet zildenip. — Pedalogıa ǵylymy boıynsha balanyń sabaq úlgirmeýshiliginiń, sebebin onyń, násilinen izdeý kerek.

— Endeshe joqty aıtatyn men emes, seń — dedim men de tike kelip.'

— Iá; senińshe, sonda ǵylym qatelesip otyr ma? — dedi Shaıahmet ilgeshek izdep.

— Dál osy jerde qatelesip otyr.

— Nemen dáleldeısiń,?

— Seniń ákeń, Saýytbaı bir bolys eldi bılep edi. Óz ákeńdi sóz joq, násilsiz dep sanamaısyń ǵoı. Endeshe «Násildi» óziń ne qyp baıaǵyda eń alǵash oq,ýǵa túsken jyly sabaqqa úlgirmeı shyǵyp ketip ediń?

— Onda seniń jumysyń bolmasyn, — dedi Shaıahmet aıtar daýy bolmaı. — Ǵylym ótirik aıtady degenińdi men joǵary orynnyń, aldyna qoıamyn, ǵalymdyǵyńdy sonda kórsetersiń.

— Men muny dálel bolady dep aıtqanym joq, — dedim taǵy da, — al dáleldeý kerek bolsa, sol balany maǵan ber, men sol balany qatarǵa qosýdy mindetime alaıyn; tastap jiberetin aspanyń bolsa, onyńdy isteı jatasyń, ǵoı, — dedim endi sóılesýdi qalamaıtyndyǵymdy sezsin degendeı ornymnan turyp jatyp.

— Kórermiz sonyń, mıyn qaıta jaratqanyńdy, — dedi Shaıahmet.

Sonymen men aıtqanymdy dáleldeýge kiristim. Balanyń sońynan úzbeı baqylap júrdim. Bala eshqashan úndemeıdi, joldastary da mazaqtap, kelemejdeı beredi eken. Men balanyń ata-anasyna jolyǵý maqsatymen onyń, úıine bardym. Men barǵanda bala úıinde joq eken balanyń sheshesine kelgen sharýamnyń jónin aıttym.

— Qaıdan bileıin, tamaǵy ash emes, kıimi bútin, jumys basty bop júrgen ol joq, — dedi balanyń sheshesi.

Osy mezgilde úıge bala da kelip kirdi. Meni kórdi de «bir sumdyqty» kútkendeı, óńi qashyp, basy salbyrap ketti.

Balanyń kelýi-aq, muń, eken sheshesi kıip áketti.

— Ázir astyń atasy, aıtqandy uqpaıtyn keshshe, meńireý. Osy sen-aq, shashymdy aǵartatyn boldyń, ǵoı. Ynjyq, neme, ana pálensheniń ezińdeı balasyn qarashy, seni syrtyńnan satyp ketkendeı, — dep, jerlep ala jóneldi.

Árıne, sheshesiniń, durys istemeı otyrǵandyǵyn sezsem de, men balanyń kózinshe, basý aıta almadym da, qosh aıtysyp ketip qaldym.

Sonymen men ózimshe balanyń nege úlgirmeıtindiginiń, sebebiniń izine túsken sıaqtandym.

Birinshiden bala áýelgi kezde sabaqqa úlgirmeı júrgen. Al muǵalim oǵan anaý kúngi, Shaıahmet aıtqandaı, «násilsiz», «jetesiz», «jasyq» degen sıaqtylardy aıtyp, ursyp, pedagogıanyń, dertin ege bergen. Ekinshiden úıge barsa, balanyń estıtini taǵy da osy sıaqty «keshshe», «meńireý» degender bolady eken. Sóıtip, bala, shynynda da jasyp ketken óz kúshine degen senim joıylǵan eken. Úshinshiden osy jaǵdaılardan keıin, balanyń birge oqıtyn joldastary da, ony ázil, kelemejdiń obektisi etip, basynyp alǵan eken. Qysqasy balanyń qatynas jasaıtyn ortasynda onyń, talabyn jetektep, sabaqqa degen yntasyn arttyryp, úmit sáýlesin kóz aldyna elestetip jigerlendiretin eshkim qalmaǵan. Osyndaı jaǵdaılar balany ábden yqtatyp alǵan da, balaǵa oqý da, oqymaý da báribir bop alǵan, urys-sógis sózder múldem eziniń áser etý kúshin joıǵan.

Endi shara qoldaný kerek dep qortyndyladym. Biraq, neden qalaısha bastaý kerek ekendigi maǵan áli kómeski, kúńgirt edi.

Aldymen joldastarynan bastaý maqul dep taptym. Óıtkeni, qaı adamnyń bolsyn, ásirese oqýshylardyń tárbıe alýyna, sabaqqa úlgirýine, jalpy oqýshynyń minez-qulqynyń, adamgershilik sypattarynyń qalyptasýyna onyń qorshaýynyń, birge júrgen joldastarynyń áseri óte zor.

Bir kúni, sabaqtan keıin kóshede kele jatyr edim, mekteptiń aýlasynda úsh-tórt bala álgi sabaqqa úlgirmeıtin oqýshyny alyp, kelemejdep júr eken. Men barlyǵyn birdeı muǵalimder bólmesine alyp keldim de:

— Nemenege jetisesińder; nege óz joldastaryńdy kelemejdeısińder; odan ezderińniń qaı jerleriń artyq?! — dedim túsimdi sýyqqa salyp.

Balalar úndemeı tómen qarasty. Biraz úzilisten keıin balalarǵa, bireýdi kelemejdeý, at qoıý mektep tártibine jatpaıtyndyǵyn, jaqsy, úlgili oqýshy eshqashanda bulaı istemeıtindigin túsindirdim de, ekinshileı mundaı ádepsizdikterin baıqasam, shara qoldanatyndyǵymdy eskerttim.

Mundaǵy oıym, oqýshy ony da qorǵaıtyn, onyń, da «sózin sóıleıtin» adam bar eken ǵoı degen qorytyndyǵa kelsin degenim edi.

Osy jaǵdaıdan keıin balalar da álgi oqýshyny betaldy mazaqtaı berýlerin qoıdy. Oqýshy úzilis kezinde jurtpen birge kúlip-oınaıtyn, kóńil kóteretin bola bastady. Ázildeı beretin joldastaryna eseli sózin de jibermeıtin boldy. Bul ózgeristiń, bárin de men baqylap júrdim. Bir kúni oqýshyny bir bos bólmege shaqyryp alyp, bir taqpaqty jattap kelýge tapsyrdym da, « Jaqsylap jattap kel, kelesi jetide ata-analarǵa kórsetiletin mektep keshinde aıtatyn bolasyn », — dedim.

— Men be? — dedi oqýshy senimsizdeý qarap. Klasta ekeýimizden basqa jan joq edi. Men taqtaǵa buryldym da, «jaqsylap jattap kel, kelesi jetide ata-analarǵa kórsetiletin mektep keshinde aıtatyn bolasyń», — dedim. Oqýshy meniń, ázildegenimdi, óziniń qoıǵan suraýynyń orynsyz ekendigin túsindi de, myrs etip kúlip jiberdi.

— Jaraıdy, jaqsy, jattap kelemin, — dedi de, betinde kúlki men qýanysh oınaǵan qalpy júgirip dalaǵa shyǵyp ketti.

Bir jetiden keıin mektep balalary ata-analarǵa arnap oıyn qoıyp berdi. Oqýshy baıaǵy men jattaýǵa bergen taqpaqty sol keshte mánerlep naqyshymen aıtyp shyqty. Jurttyń qol soǵyp, qoshemet kórsetýi, meniń, baıqaýymsha oqýshyǵa qatty áser etti.

Muǵalimderden surastyryp bilsem, oqýshy sabaqty da burynǵydaı emes táýir oqı bastapty.

Men álgi oqýshynyń, bulaı túzele bastaýyna qoǵam jumysyna qatystyrýdyń da paıdasy tıgendigin ańǵardym.

Arada biraz ýaqyt ótkennen keıin, men taǵy da onyń úıine baryp, oqýshynyń anasyna ótken joly durys istemegendigiń balaǵa únemi ursyp, zekip, násilin túsirip, jasyta beretin sózder aıtýdyń teris ekendigin aıtyp, balany bir ýaqyt kótermelep, keıde onyń jaqsylyǵyn, jaǵymdy minezderin de aıtyp otyrýdyń, paıdalylyǵyn, munyń ózi balanyń yntasyn arttyryp, talaptandyratyndyǵyn túsindirdim. Oqýshynyń, anasy meniń, sózime qarsy bolmady.

Sonymen bala sabaqqa jaqsy úlgiretindeı dárejege ilinip qaldy. Pálenshe sabaqqa úlgirmeıdi deıtin muǵalimder de azaıa bastady, qaıta, kerisinshe, pálenshe túzelip keledi, keshe meniń, sabaǵymnan «jaqsy» degen baǵa aldy, keshe pálendeı suraýǵa jaqsy jaýap berdi degen sózder jıi estiletin boldy. Jyl aıaǵynda emtıhanda qoıylǵan suraýlarǵa «meniń oqýshym» aldyńǵy qatarly balalardyń, biri bop jaýap berdi.

Men bul bir kishkene mysaldy sol bir jyldarda Sovet mektepterine enip, etek alyp ketken jalǵan ǵylym — pedagogıanyń «qaǵıdasynyń,» qanshalyqty zıany tıgendigin kórsetý úshin, men sıaqty mektepti súıetin keıbir halyq muǵalimderiniń pedagogıanyń shatpaqtarymen syıysa almaǵandyǵyn kórsetý úshin keltirip otyrmyn.

Pedagogıanyń, túsindirmeleri, shynynda da kisi kúlerlik edi. Pedagogıa bul baıaǵy pedantızmnen de zıandy boldy. Pedagogıa tárbıeniń rolin joqqa shyǵaratyn. Ol mektepte sabaqqa úlgirmeýshiliktiń, sebebi — oqýshynyń tuqymyna, násiline baılanysty bolady dep ıdeolıstshy turǵydan túsindiretin. Onyń, aıtýynsha, kóbinese, kedeı balalary úlgirmeýge tıis, óıtkeni onyń násili, tegi nashar dep ottaıtyn. Keıde tipti, keıbir jeke oqýshynyń, sabaqqa úlgirmeýshiliginiń sebebin ne oqýshynyń, óziniń, ne onyń, týǵan-týysqandarynyń; fızıologıalyq jetimsizdiginen bıologıalyq faktilerden izdeýge sheıin baratyn. Mektepke qabyldaý úshin, aldymen balanyń bıologıalyq, jaǵyna kóńil aýdaratyn da, kishkentaı fızıologıalyq, kemistigi bar oqýshylardy tipti qabyldamaı qoıatyn. Talaı altyn asyqtaı qabiletti balalar, osy býrjýazıalyq, jalǵan ǵylymnyń, kesirinen mektepke túse almaı qalatyn.

Mine, bizdiń aýyldyq, mektepte de osyndaı jalǵan ǵylymnyń, jaqtaýshylary tabylmaı qalmady. Máseleń sol kezde mektep meńgerýshisi bop júrgen Saýytbaev mekteptegi oqý tárbıe-jumysynyń qoıylysy jónindegi muǵalimniń, jaýapkershiligin múlde moıyndamaıtyn, oqýshynyń, nashar úlgirýin ol pedagogıaǵa súıenip, násildik, áleýmettik, bıologıalyq faktorlarǵa negizdemek bolatyn. Mine, osy jónindegi bizdiń, aramyzda bolǵan tartys joǵarydaǵy ýaqıǵadan keıin ulǵaıa berdi. Balany úlgirýshilerdiń, qataryna qosqanyma kózi jete tursa da, Shaıahmet oǵan qanaǵat qylmady. Meniń pedagogıanyń, «qaǵıdasyn» qýattamaıtyndyǵymdy aýdandyq oqý bólimine de jetkizgen eken. Men aýdannan kelgen oqý ınspektorlarymen de árkezde talasyp qalyp júrdim. Sonymen maǵan Shaıahmetpen birge qyzmet isteý tipti múmkin emes boldy. Sóıtip júrgende, 1935 jyly jazda aýdandyq oqý bólimi maǵan qazirgi óz aýylyma — «Aqsýat» bastaýysh mektebine (Ol kezde bastaýysh mektep bolatyn) meńgerýshi bolyp barýdy usyndy. Bul iske Shaıahmettiń qoly aralasqandyǵyn seze tursam da, men qarsylyq bildirmedim.

Men sodan bastap óz aýylymda qyzmet istep kelemin.

Men Aqsýatqa kelgenniń kelesi jylynda, 1936 jyly 4 ıýlde BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń «Halyq aǵartý komısarıaty sıstemasyndaǵy pedalogıalyq burmalaýshylyqtar týraly» tarıhı qaýlysy shyqty. Partıamyzdyń, bul qaýlysy marksızmge jat ıdealısik teorıany negizge alatyn jalǵan ǵylym pedalogıanyń, tamyryna balta shapty, onyń, balanyń taǵdyryn násildik, bıologıalyq, áleýmettik faktorlarǵa súıenip sheshýdi ýaǵyzdaıtyn zıandy «qaǵıdasyn» aıaýsyz áshkereledi.

Shaıahmet Saýytbaev halyq aǵartý isindegi meniń, ǵana emes, búkil sovet halqynyń, sosıalısik qurylystyń jaýy bolyp shyqty; keıin ol áshkerelenip, sovet zańy boıynsha, jazasyn tartty. Osynaý bir alys aýyldaǵy mektepte pedagogtarmen aramyzda bolǵan tartys osylaı aıaqtaldy.

Aqsýat mektebiniń tarıhynan

Aqsýat — meniń óz aýylym turǵan jerdiń, aty. Qazir bul jerde «Aqsýat» aýyl sharýashylyq arteli bar. Meniń ákem Kóbeıden onyń inilerinen órbigen urpaq — tegis osy kolhozda. Qyzyl Tý aýyl Soveti de osy «Aqsýat» kolhozynyń, qystaǵynda turady.

Revolúsıadan buryn bul aýylda ana tilinde mektep bolmaǵandyǵy, qazaq balalaryna eki jyldyq aýyldyq mektepke oqýǵa túsýdiń ózi úlken bir arman bolǵandyǵy osy eńbektiń, bas jaǵynda aıtylyp ótti. Aýylda revolúsıanyń alǵashqy jyldarynda da ana tilinde mektep joq edi. Qazir osy aýylda on jyldyq mektep bar. Munda qyryq, bala jatyp oqıtyn ınternat bar, qazirgi ýaqytta bul mektepte Presnogorkovskıı, Meńdiqara,

Uzynkól, Ýrıskıı aýyldarynyń da balalary oqıdy.

Osy on jyldyq mektep budan jıyrma jıyrma bes jyl buryn kishkene ǵana eki bólmeli úıdegi bastaýysh mektep edi. Ony men saldyryp, men ashyp edim. Alǵashqy ashylǵan jyly on, on bes bala ǵana oqydy. Eki-úsh jylǵa deıin munda bir-eki klass ǵana boldy. Oqýshylardyń sany da on bes-jıyrmadan asyp kete almady. Biraq taǵy da bir eki-úsh jyl ótkennen keıin, jıyrma bes, otyz bala oqıtyn tolyq tórt klasty kádýilgi bastaýysh mektepke aınaldy.

Meń sońǵy jıyrma jyl ishinde osy mektepte istep kelemin. 1936 jyly osy mektepten on, on bes kılometr jerde tórt-bes bastaýysh mektepter bar edi. Sol bastaýysh mektepterdi bitirip shyqqan balalar úshin, osy mańda ortalaý ne orta mektep kerek boldy. Maǵan osy «Aqsýat» mektebin ortalaý mektep etip qaıta qursa qaıter edi degen oı keldi. Egerde bul ortalaý ne orta mektep bolyp qaıta qurylsa, onda osy tóńirektegi bastaýysh mektepterdi bitirgen balalar oqýdy tastap ketpeı, ári qaraı oqı berýge múmkindik alǵan bolar edi. Óıtpegen kúnde moıny qashyq jerlerge baryp oqýǵa shamasy kelmeıtin keıbir sharýalardyń, balalary bastaýysh mektepti bitirgennen keıin oqı almaı qalýy daýsyz edi.

Men aýdandyq basshy uıymdardyń aldyna osy jaıynda másele qoıdym. Oblystyq oqý bóliminiń, bastyǵymen sóılestim, oǵan da óz pikirimdi birden aıttym. Aýdan jáne oblys basshylary meniń pikirimdi birden qoldady. Sóıtip, bir jyldan keıin, 1937 jyly Aqsýattaǵy bastaýysh mektep jeti jyldyq mektep bolyp qaıta quryldy.

Men osy ortalaý mekteptiń dırektory bolyp belgilendim. Bastaýysh mektep uıytqysynan qurylǵan jeti jyldyq, mektep áli de kóp jumys isteýdi kerek etti. Jańadan úıler salý, oqytýshylar úshin páter úıler tabý, mekteptiń, ishki jabdyqtaryn jetkizý, taǵy basqa osy sıaqty kóp jumystar jasalynýy kerek edi. Egerde bul jóninde istelgen jumysty jaza bastasam, ol bir úlken baıandama bolyp shyǵar edi. Óıtkeni temir joldan júz elý kılometrdeı turatyn shalǵaı aýylda ol kezde bastaýysh mekteptiń ornyna jeti jyldyq mektep uıymdastyrý ońaı emes edi. Alaıda jurtshylyqtyń kómegi, partıamyz ben úkimetimizdiń qamqorlyǵy arqasynda jańadan birneshe úıler salynyp, jabdyqtarmen qamtamasyz etilip, 1937 jyly-aq, jeti jyldyq, mektep jumys isteı bastady.

Osy jeti jyldyq mektep beri kele taǵy da jetkilikti qorash bolyp qaldy. Óıtkeni jeti jyldyq mektepti bitirgen balalardyń, bári birdeı aýdan ortalyǵyna nemese Qostanaıǵa baryp oqı almaıtyn boldy. Taǵy da aýdan jáne oblys basshylarynyń, aldyna másele qoıýǵa týra keldi. Oblys basshylary bul máseleni Qazaq, SSR Halyq aǵartý komısarıatynyń, aldyna qoıdy. Halyq aǵartý komısarıaty da bul usynysty qarsy aldy.

Sonymen Uly Otan soǵysy jyldarynda (1943-1945 jyly) Qazaq SSR Halyq aǵartý komısarıaty osy jeti jyldyq mektepti on jyldyq mektepke aınaldyrdy. Sol jyldan beri ol tolyq orta mektep bolyp jumys istep keledi.

Bir kezde, budan jıyrma jyl buryn, eki bólmeli kishkene ǵana aǵash úıde on, on bes bala oqıtyn, bir-eki ǵana muǵalimi bar mektep, qazir tórt klasty bir úıi, eki klasty úsh úıi, qyryq balalyq, ınternaty bar, eki júzden asa oqýshysy, on bes oqytýshysy bar úlgili, úlken orta mektep bolyp otyr.

Baıaǵyda, 1887 jyly, osy Aqsýattan úsh-tórt kılometr jerde búkil Obaǵan oblysyna arnalyp eki jyldyq aýyldyq mektep ashylyp, sol mektepke kirýdiń, ózine zar bolǵan kúnder eske túskende, qazirgi osy jerdegi orta mektepti, onyń, tóńiregindegi birneshe bastaýysh mektepterdi kergende, oqý jasyndaǵy balalardy jappaı mindetti túrde oqytý zańy júzege asyrylyp otyrylǵanyn ózim kórip otyrǵanda, partıamyzǵa, sovet úkimetine myń-myń, alǵys aıtpasqa bola ma!

Moskvanyń bıiginen

1939 jyl. Shapshań, poezd juldyzdaı aǵyp, júıtkip keledi. Ol áldenege asyqqandaı ekilene júıtkıdi. Alpys jastan asqan qart oqytýshynyń, da kári júregi lúpil qaǵyp soǵady. Onyń, orny da bar. Óıtkeni qart oqytýshyny SSRO Joǵarǵy Sovetiniń Prezıdıýmy shaqyrtqan. Ol endi Moskvada, Kreml saraıynda, Mıhaıl Ivanovıch Kalınınmen kezdesedi. Sosıalısik memleketimizdiń basshysynyń qolynan nagrad alady. Bul — eń joǵary nagrad — Lenın ordeni. Qart oqytýshy osy nagradty alyp qaıtýǵa shaqyrylǵan.

Alpys jastan asqan ómirdiń qyryq jyly halyq aǵartý isine arnalǵan bolsa, sol eńbektiń qurmetine halyq, atynan tartylyp otyrǵan zor nagrad — qart oqytýshyǵa sol halyqtyń, kórsetip otyrǵan úlken qurmeti men syıy edi.

1901 jyly sonaý Kishiqumdaǵy jer úıde, odan keıin kúni keshe ótken 1929 jyly eki bólmeli aǵash úıde on, on bes bala ǵana oqytyp júrgen kezderimde osyndaı halyqtyq memlekettik úlken qurmet kórsetiledi dep oılaǵan ba edim!

Al osyny eskergen kim? Qartaıǵan, qarapaıym ǵana qart oqytýshynyń, azdy-kópti eńbegin baǵalaı bilgen kim? Ol qandaı izgi, qandaı ádil, qandaı kóregen qandaı kemeńger! Ol — Komýnıstik partıa! Partıamyz shynaıy danyshpan uly qamqorymyz! — dep oılap keledi qart. Bul Moskvaǵa, qadir tórine bara jatqan qarapaıym oqytýshy kim? Ol — men edim. Bir kezdegi baılardyń, tepkisinde bolǵan Kóbeı kedeıdiń, kóp balalarynyń, biri — Spandıar edim.

Elge sińirgen eńbek jaqsy. Eńbekti elegen el jaqsy. Mundaı elde týyp-ósken adam dúnıedegi eń baqytty adam. Sovettik uly dáýirge eńbek etip, ómir súrýdiń, ózi baqyttylyqtyń, baqyttylyǵy ǵoı!

Maǵan berilgeli otyrǵan bul nagrad qazaq halqynyń, qarapaıym, kishipeıil muǵalimderiniń ókiline berilip otyrǵan nagrad emes pe! Bul tek meniń, ǵana emes, men sıaqty myńdaǵan qarapaıym oqytýshylardyń maqtany emes pe!

Men Kreml saraıynda Mıhaıl Ivanovıch Kalınınniń, qolynan Lenın ordenin alyp, onyń, jyly sózin estip, qolyn qystym... Kózge jas irkildi... qyryq jyldyq eńbektiń belgisindeı, Lenın ordeni omyraýymda!

Sol kúni men Moskvanyń radıosynan qazaq muǵalimderi atynan sez sóıledim. Bul — sosıalısik uly Otanymyzdyń, júreginen Moskva tórinen — astana bıiginen sovet halqyna, qala berdi, búkil , elderdiń tepkisindegi ezilgen halyqtarǵa «jaqsylyq mundalaǵan», jar sekildi edi.

Moskvada bolǵan bul kúnder — maǵan máńgi zor áser etken ıyqtap alǵan kári aýrýdy serpiltken kárilikti de keıin yǵystyrǵan, jańadan mol kúsh-qaırat bitirip, eńseni kótergen asa bir kúshti rýh, jiger tańda qylǵan, ómirdegi umytylmas ózgeshe bir ystyq, ózgeshe qýanyshty, sheksiz baqytty, jarqyn kúnderim.

Men komýnıs

Men elge qaıttym. Kúnder ótip jatty. Jas alpystan asqan. Sosıalızmdi qolmen qurdyq ta ıgiligin kórdik. Qanaýshy joq, qanalýshy joq, erkin eńbek, qýanyshty eńbek qanat qaqtyrǵan halyq úshin qajymaı qyzmet etetin-aq zaman.

Eńbekshi adamǵa bolashaq komýnıs qoǵamnyń irge tasyn qalasýdan, komýnızmniń nurly shyńdaryna qaraı bara jatqan sovet adamdarynyń qatarynda bolýdan qýanyshty ne bar? Sol mıllıondardyń aldyńǵy sapyndaǵylardyń, dańqty komýnıserdiń qatarynda bolýdan artyq abroı bolar ma?

Qanaý dúnıesiniń ne bir qorlyq-zorlyǵyn bastan keshirgen sol zamanda ádiletti zamandy, jurttyń bári teń bolatyn zamandy ańsaǵan, bar bilimin óziniń barlyq kúsh-jigerin halyq aǵartý isine arnaǵan men sıaqty adamǵa bul aıtylǵandardan artyq zor baqyt joq edi.

Men partıa qatarynda joq edim. Árıne, bul da jaqsy, biraq bul men úshin jetkiliksiz sıaqty bolyp kórinip edi. Barlyq ómirimdi halyq isine arnaı otyryp, sol halyqtyń aldyńǵy saptaǵy ul-qyzdarynyń qatarynda bolmaýym maǵan laıyqsyz sıaqty bolyp kórindi.

Lenınniń uly ıdeıalaryn tý etken Lenınniń, isine, komýnızm isine adal berilgen Komýnıstik partıany óziniń týǵan partıasy dep bilgen adamǵa sol partıanyń qatarynda bolmaý, óz oıymsha, durys emes sıaqty edi.

Jasyraq shaqta, revolúsıanyń alǵashqy jyldarynda, ári aýylda etek basty, ári aýrýly, qorǵanshaq boldyq. Berirekte jas kelip qaldy dedik. Partıanyń qatarynda bolmasaq ta, sol partıanyń basshylyǵymen qyzmet etsek, qartaıǵan shaqta sol da jeter dep oıladyq.

Alaıda jas ulǵaıǵan saıyn «osy men nege partıada joqpyn?» dep oılaıtyn boldym. Partıada joq bólshevık emes, partıadaǵy bólshevık bolyp isteýim kerek emes pe? — deıdi ishtegi oı. «Keshirek qaldyń, qart oqytýshy, alpys úsh jastasyń, aýrýly adamsyń, oılan» degendeı bolady álde kim.

Dál osyndaı sátte, meniń kóz aldymda danyshpan Lenın elesteı bastaıdy. Ol tipti meniń qasyma kelip:

— Qalaı, qart oqytýshy, júreksinip otyrsyń-aý deımin. Partıa múshesi degen ataq zor ataq. Biraq bul zor mindet te júkteıdi. Ol op-ońaı oryndala qalatyn mindet emes. Ol óte qıyn bolady. Biraq siz sovet adamysyz, sovet adamyna kedergi bolatyn eshbir qıynshylyq bolmasqa tıisti ǵoı. Jasy kelip qalǵan kisige partıalyq mindettiń qıyn soǵatyny ras. Biraq qıyndyqty jeńe bilý shart. Oılan, oqytýshym, siz áli kóp jumys isteı alasyz, siz óz halqyńyzǵa, komýnızm isine áli de kóp qadirli eńbek sińire alasyz. Sizdeı adam partıaǵa kerek. Tartynbaı, qaıta partıaǵa tezirek ot, — dep turǵan sıaqty bolady.

Men partıa qataryna alyndym. Bul meniń ómirimdegi kóńilimdi maqtan men qýanyshqa toltyrǵan tarıhı shat shaǵym. Sóıtip men Lenın partıasynyń múshesi boldym! 1940 jyl edi. Buǵan da onnan asa jyl boldy. Osy onnan asa jyldyń ishinde men partıa múshesi degen ataqty aqtaý jolynda qoldan kelgen jumystar istep kelemin.

Soǵys jyldarynda

Revolúsıadan keıingi jyldarda, aýrýly bolǵan sebepti, burynǵy oılanyp júrgen romandardy jazýǵa múmkinshilik bolmaıtyndyǵyna kózim jetkendikten men basqa bir eki eńbek jazbaqshy bolyp oılap júrdim. Munyń biri — osy «Oryndalǵan arman» edi de, ekinshisi — pedagogıka máseleleri jónindegi óz tájrıbem edi. Men bulardy 1940 — 1941 jyldarda jazýǵa kirise bastadym.

«Oryndalǵan armannyń» josparyn jasap, kerek málimetterdi jınastyryp bola kelgen shaqta, gıtlershil Germanıa kenetten elimizge tap berip, Uly Otan soǵysy bastaldy. Sondyqtan bul jumysty toqtata turýǵa týra keldi.

Árıne, soǵys jyldarynda barlyq jumys maıdan múddesine, jaýdy talqandap, uly jeńiske jetý múddesine baǵyndyryldy. Kóptegen oqytýshylar, olardyń ishinde Aqsýat orta mektebiniń oqytýshylary — Bilál Tóbeev. Jaqıa Bermuhambetov taǵy basqa osylar sıaqty muǵalimder maıdanǵa attandy. Olardyń kóbi elge oralǵanda maıdanda erlik kúrestiń úlgisin kórsetip, omyraýlary orden medaldarǵa tolyp qaıtty.

Soǵys jyldarynyń aýyr jaǵdaıyna qaramastan oqý jasyndaǵy balalardy tegis oqýǵa tartyp, jeti jyldyq mektepti on jyldyq mektepke aınaldyrýǵa baılanysty san alýan jumystarmen oqýdan bos ýaqyttardy oqytýshylardy da, oqýshylardy da kolhoz sharýashylyǵyna kómekke shaqyryp otyrý sıaqty istermen qarttyqty da umytqan, aýrýǵa da qol tımegen qaharly jyldar da ótti.

1943 jyldyń kúzinde, demek, Uly Otan soǵysy qyzý júrip jatqan kezde, men egis basynda boldym. Óıtkeni ári brıgadada úgitshi bop, ári balalardy masaq terýge bastap shyqqan edim. Brıgadada gazet oqyp berip, endi masaq terip jatqan balalardyń qasyna baryp turǵanymda, Qostanaıdan kele jatqan jazýshy Sábıt Muqanov joldas kezdesti.

— Seke, ne ǵyp júrsiz? — dep surady ol.

— Brıgada basynda úgitshi edim, sodan qaıtyp kele jatyp, myna ózimniń shákirtterimniń jumystaryn baıqap turǵanym ǵoı, — dedim men.

Sábıtpen biraz áńgimelestik. Ol bizdiń úıge bardy. Bir sózdiń ústinde Sábıt maǵan:

— Endi mektep jumysyn qoımaısyz ba, jasyńyz kelip qaldy ǵoı? — dedi.

— Joq, — dedim men oǵan, — qyryq jyl boıy mektepte ómirim ótken eken qalǵan ómirim de mektepte-aq ótsin.

Bul áńgime soǵys jylynda bolyp edi. Sondyqtan meniń álgi sózderdi aıtýym ol kezde zańdy edi. Biraq keıin maǵan árkim «endi qartaıdyńyz, tynyǵyńyz», dep aıta bergen soń, bir aıdaı mektep jumysynan qalyp, úıde jatyp kórdim. Biraq bul maǵan jumystan aýyr boldy. Sondyqtan men jumysqa qaıta kirdim. Kúni búginge deıin Aqsýat orta mektebinde oqytýshy bolyp istep kelemin.

Sonymen soǵys jyldarynda da óziniń súıikti Otanyna degen zor mahabbat oqytýshylardy eshbir qıynshylyqtan taıynbaıtyn erlik kúreske jumyldyrdy. Oqytýshylar maıdanda da, elde de aldyńǵy sapta boldy. Partıa men úkimet oqytýshylardyń bul eńbegin árdaıym joǵary baǵalap otyrdy.

1944 jyly maǵan «Qazaq SSR-na eńbegi sińgen oqytýshy» degen ataq jáne Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń Qurmet gramotasy berildi. 1945 jyly «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyndaǵy eńbegi úshin» medalmen nagradtaldym.

Sóıtip, partıa qataryndaǵy ómirimniń alǵashqy jyldary soǵys jaǵdaıynda ótip, tarıh synyna túskendeı boldy. Bul synnan súrinbeı óttim. Qartaıǵan shaqta, komýnıs degen dańqty ataqty aqtap, men de qatal synnan ótken jaýynger komýnıserdiń biri boldym.

Meniń qazirgi aýylym

Meniń balalyq shaǵymdaǵy óz aýylymnyń beınesi osy eńbektiń bas jaǵynda aıtylǵan. Endi sol aýylǵa qaıta bir oralaıyq. Onyń búgingi beınesimen de tanysyp kórelik. Óıtkeni men oqytýshymyn. Osy aýylda týyp, óstim. Sońǵy jıyrma jyldyń ishinde osy aýylda oqytýshy bolyp isteımin. Oqytýshy aýyldyń qoǵamdyq ómirine qatyspaı otyra almaıdy. Men osy aýylda kolhozdastyrý dáýirinde de, keıingi kezderde de ózim turǵan aýyldaǵy kolhozdyń ósýine, órkendeýine úles qosyp kele jatqan adammyn.

Ótken zamanda bizdiń aýyl nadan, qatygez, topas baı, bolystar bılep-tóstegen dúmshe moldalar men baqsy-balgerler dáýren súrgen kóshpeli kedeı aýyldardyń biri edi. Halqy jappaı saýatsyz edi. Bul aýylda mádenı mura degende buryn tek halyq danalylyǵy týǵyzǵan óleń, jyr, dastan ertek, ańyz, áńgime taǵy basqa osylar sıaqty aýyl ádebıeti ǵana ómir súretin. San júz jyldar jasaǵan ata-babamyzdan qalǵan mádenı mura osylar ǵana bolatyn.

Revolúsıa jeńisteri men sosıalısik qurylystar nátıjesinde sol aýyldyń beınesi múldem ózgerdi, ol bútindeı jańa aýylǵa aınaldy. Onyń erterektegi syıqyn bylaı qoıyp, 1928-1929 jyldardaǵy ómirin alyp qarasaq ta qazirgi aýyl sol kezdegisinen de múldem ózgerdi.

1929 jyly men osy aýylda birlesip egin salatyn seriktik uıymdastyrdym. Bul seriktik on eki, on úsh úıden quralyp edi. Olardyń ishinde meniń inim Taıkenje Kóbeev, Ǵarym Ospanov, (qazirgi Qamystykól kolhozy basqarmasynyń predsedateli), Qasen Tóbeev, Dúısenbek, Meńdibek, Dúısek Tańatarov taǵy basqalary bar edi. Bulardyń kóbi qazirde de bar edi.

Kúsh qosyp, birlesip jer aıdap, birlesip egin sýarýdyń arqasynda men uıymdastyrǵan alǵashqy seriktik sol jyly eginnen edáýir jaqsy enim aldy. Ónimdi seriktiktiń múshelerine bóle kelgende ótken jazǵyturym seriktikke birleskisi kelmegen birsypyra kedeı sharýalardyń sondaı jerden alǵan ónimderinen anaǵurlym artyq boldy.

Jeke-jeke shashylyp, bytyra júrgennen góri kúsh biriktirip, jınalyp, seriktik bop qımyldaýdyń paıdalysyn óz kózderimen kórgen bir top kedeıler kelesi jyly 1930 jyly) seriktikke alýdy ótindi.

Sonymen burynǵy on eki, on úsh úıge 1930 jyly taǵy da on úsh, on tórt úı qosylyp, ne bári jıyrma jeti úı boldy. Sóıtip, qazirgi «Aqsýat» kolhozy osylaısha uıymdasqan edi. Sonda, sol kezde bulardyń ortasynda bir-eki jylqy, úsh-tórt sıyr, júz jıyrmalaǵan qoı-eshki, on shaqty egiz bar edi. Ol kezde bular úsh júz gektardaı egin salatyn. Bul aýylda joǵaryda aıtylǵan on bes, jıyrma ǵana bala oqıtyn bir-aq bastaýysh mektep bolatyn. Aýyl adamdarynyń kóbi saýatsyz edi.

Al qazir she? Qazir osy Aqsýat kolhozynda júz shamaly úı bar; bul kolhoz myń gektardaı egin salady. Eginderin kombaın oryp bastyrady, jerlerin traktor jyrtady. Kolhozdyń úıir-úıir jylqysy, tabyn-tabyn sıyry, qora-qora qoı-eshkisi bar.

Kolhozdyń ortalyǵynda on jyldyq mektep, kitaphana, radıoprıemnık aýdan jáne oblys ortalyǵymen sóılese alatyn radıo, telefon bar.

Adamdary jappaı saýatty aýyl. Balalary jappaı mindetti túrde oqıtyn aýyl. Qazirgi aýyldyń beınesi osyndaı. Bul múldem jańa aýyl, ómir-tirligi mazmundy aýyl.

Demek, bizdiń aýyl «osyndaı dep» maqtan etýge turatyn ozyq aýyldardyń biri. Osy aýyldyń mundaı dárejege jetýine at salysqan adamdardyń biri ózim ǵoı dep sezinýdiń ezi qandaı zor qýanysh. Árıne, bizdiń aýylymyzdyń jeter jeri, kóteriler shyńy bul emes. Ol áli de gúldenip, sáýlettene túsedi. Komýnıstik aýylǵa aınalady. Bul aldaǵy turǵan mindetterdiń biri.

Úlken abyroı, zor aqtas

Budan jarty ǵasyrdan asa buryn, 1901 jyly 15 avgýstta oqytýshy bolyp taǵaıyndalyp, sonaý Kishiqumdaǵy eki jyldyq aýyldyq mektepke sabaq bere bastaǵan ekem. Sol kúnnen bastap kúni búginge deıin meniń oqytýshylyq jumysymnyń jibi úzilgen kúni bolmapty. Osy jarty ǵasyrdan asa ýaqyttyń ishinde 55 myńnan artyq saǵat ýaqyt balalarǵa sabaq bergen ekem. Eseptep qarasam, úsh myńdaı bala aldymnan ótipti, demek, osy ýaqyttyń ishinde úsh myńdaı bala oqytyppyn. Bulardyń ishinde birinshi-ekinshi klasta, úshin tórtinshi klasta, besinshi-altynshy klasta oqytqan balalarym bar. Negizinen alǵanda, men balalarǵa ana tili men orys tilinen sabaq bergen oqytýshymyn. Sonda men úsh myńdaı balanyń saýatyn ashyp, olarǵa bastaýysh mekteptiń kóleminde oryssha-qazaqsha bilim bergen ekem.

Sovet oqytýshysy úshin bul úlken abroı, zor maqtan ǵoı. Men óz eńbegimdi áńgime etkende, osy óz aldymnan ótken alǵash ózim tárbıe bergen úsh myń jas dostarymdy árdaıym maqtan etem.

Olardyń ishinen kórnekti qyzmetkerler de shyqty. Bir kezde saýatyn meniń klasymda ashqan, alǵashqy tárbıeni menen alǵan oqýshylardyń ishinde qazir joǵary dárejeli bilim alyp, ártúrli mekemelerde, zań oryndarynda, aýdandyq, oblystyq partıa uıymdarynda, jergilikti jáne aýdandyq, oblystyq Sovet mekemelerinde basshy qyzmetker bolyp istep júrgenderi de, ǵylym jolyna túsip ǵalym bolǵandary da, ádebıet, mádenıet qaıratkerleri bolǵandary da, áskerı qyzmetkerler bolǵandary da bar. Sovet oqytýshysy úshin budan artyq maqtan bolar ma!

1946 jyly qazaq halqy meni Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty etip saılady. Bul meniń qoldan kelgen hal-qaderimshe halyqqa etken qyzmetim úshin, óz halqyna álde de adal qyzmet etsin dep halqymnyń maǵan, qarapaıym oqytýshyǵa, kórsetken zor senimi edi. 1947 jyly Qazaq SSR Oqý mınıstrligi meni «Halyq aǵartý isiniń, ozyq qyzmetkeri» znachogimen nagradtady. 1949 jyly halyq aǵartý maıdanynda ómir boıy istegen adal eńbegim úshin SSRO Joǵarǵy Sovetiniń Prezıdıýmy meni ekinshi ret Lenın ordenimen nagradtady.

Mine, osy aıtylǵandardyń ózi partıamyz ben úkimetimizdiń qamqorlyǵynyń aıqyn kórinisi, sovet oqytýshysynyń eńbegin halqymyzdyń, partıamyz ben úkimetimizdiń asa joǵary baǵalaıtyndyǵynyń zor dáleli bola alady.

Jas jetpisten asty. «Kári joldas» naýqasym da bar. Qyzmetten bosar, tynyǵar kezdiń kelgenine de biraz jyldardyń júzi boldy. Degenmen elý jyldan asa joldas bolǵan, talaı-talaı kezeńderin bastan birge keshirgen tel joldasym — mektepti tastap ketý, jas dostarymmen qosh aıtysý qıyn eken. Sondyqtan da men áli de orta mekteptiń 5-6 klastarynda orys tilinen sabaq beremin, budan bylaıǵy jerde de bere bermekshimin. Basqalar sıaqty, men de ómirimniń, aqyrǵy mınýtyna deıin ardaqty halqyma qyzmet ete berýdi arman etem. Meniń maqsatym da, men úshin raqat ta, lázzat ta osy.

Meniń qazirgi kezdegi bir armanym, den saýlyq kóterip, ómir jetse, pedagogıkalyq máseleler jóninde bir eńbek jazý. Muny jazǵanda, kóp jyldyq oqytýshylyq tájrıbem men bilimimdi qorytpaqshymyn. Biraq bul oı, bul arman oryndala ma, joq pa, ol óz aldyna. Degenmen men ol eńbekte pedagogıkalyq máseleler jóninde óz tájrıbemnen ómirden týǵan eń mańyzdy degen máselelerge qysqasha túrde toqtalyp ótpekshimin, ıaǵnı oqytýshynyń, mekteptegi alatyn orny, bedeldi, úlgili bolýy jáne balalardy tárbıeleý jónindegi keıbir máseleler jóninde jazbaqshymyn. Negizgi mamandyǵym da, qyzmetim de muǵalimdik bolǵandyqtan meniń sovet ókimeti jyldaryndaǵy mektepke, halyq aǵartý isine, pedagogıkaǵa baılanysty biraz ómirim de azdy-kópti sińirgen eńbegim de sonda sóz bolady.

---