InfoHub Logo

Ombydan qaıtyp baıaǵy elge kelsem, munda da azan-qazan. Bul elde eki úlken rý bar bolatyn. Biri Kereı, biri Mataqaı rýlary. Osy eki rýdyń basshylary rý talasyn qozdyryp, eldi bir-birine qarsy atystyryp-shabystyryp qoıypty.

Eldiń bolysy Torsan Tilemisov degen bolatyn. Ol Kereı rýynyń basshysy edi. Al, Mataqaı rýynyń bir jýany Naýryz degen baı bolatyn. Sol Torsan men Naýryz bolystyqqa talasyp, burynnan eldi arandatyp kele jatqan shonjarlar eken. Bıylǵy jyly Torsanǵa óshikken Naýryz, búkil Mataqaıdy Kereıge qarsy aıdap salyp, eki eldiń arasynda úlken janjal bastalypty. Tartystyń bastalýyna mynadaı bir ýaqıǵa túrtki bolady. Erterekte Torsan bolys óziniń Beken degen besiktegi balasyna Mataqaı rýynan shyqqan Jadyra degen áldi sharýanyń qyzyna quda túsedi. Balalar er jetken soń, Torsan kelinin suraǵan kezde, Mataqaı rýynyń basshysy Naýryz: «Kereı ataýlyǵa, odan qaldy Torsannyń balasyna jesir bergizbeımin» dep qarsy shyǵady. Qyz bolsa, osy eldiń Súleımen degen jigitin súıedi eken — bolys balasyna barmaımyn dep shyǵady. Ákesi men týǵan-týysqandary Naýryzdyń aıtqanynan shyǵyp kete almaıdy. Bir kezde Torsan el aralaımyn depti. Jolshybaı Mataqaı eline de soǵamyn depti degen laqap taraıdy.

Osy habardy estigen Súleımen Mataqaıdan jigit jınaıdy. Sóıtip, jigittermen tegis atqa qonyp, el aralap, bolysty toryp júredi. Muny estigen Torsan bolys ta qasyna bir top jigit ertip, bir kúni osy elge keledi. Ańdyp júrgen jigitter bolys túsken baı úıdi qorshap alady. Jigitter bolysty ne óltirip, ne ólimshi etip sabap qýyp jibermekshi bolady. Bul ýaqıǵaǵa taǵy da bir jaǵdaı ushtasady. Kórshiles orys poselkeleriniń jigitteri Súleımenderge: «Orystar qazir patshaǵa qarsy kóterilip, ony taǵynan taıdyrmaq bolyp jatyr. Qazaqtar, tym bolmasa, ózderiniń jergilikti bolystaryn qýýy kerek emes pe?» desedi.

Súleımen bastaǵan jigitter: «Orystar mynadaı sebeptermen kóterilis jasap jatqanda, bizdiń tym qurymasa bolysqa álimiz kelmeı me? Kózin joıyp, múldem qurtyp jiberelik!» dep sóz baılasady.

Árıne, bolysqa mundaı óshigý tek qana bir qyzdyń máselesine, el arasyndaǵy «jesir daýyna» baılanysty emes ekeni ózinen ezi anyq. Bul bı-bolystardyń qorlyq-zorlyǵy shyǵyrlaryn qaınatqan halyq buqarasynyń ábden ashynǵandyǵynyń nátıjesi edi. Bul ýaqıǵa 1905 jylǵy revolúsıanyń qazaq dalasyndaǵy dúmpýiniń nátıjesinde týǵan sharýalardyń stıhıalyq ereýili ekeni anyq.

Sonymen Torsan bolysty toryp júrgen úıdi qorshap alady. Biraq bolystyń qasyna ergen jigitterdiń biren-saran myltyqtary bar eken. Olar myltyq atyp, úıdi qorshap alǵan jigitterdi jasqantyp jýytpaıdy. Yza bolǵan jigitter úıge órt qoıady. Órt qaýlap, jalyn úıdi qusha bastaǵan kezde, bolys esebin taýyp, jigitterimen qolǵa túspeı qashyp ketedi.

Torsan osy ýaqıǵalardan keıin Mataqaı eline qaraı aıaq baspaıtyn bolypty. Ol Jadyramen qudalyqtan da aırylysady. Qyzdy Súleımen alyp qashyp ketedi.

Osy tartys 1907 jylǵa deıin sozylyp kelip, Kereı rýy bir bolys, Mataqaı rýy bir bolys bolyp ekige bólindi. Biraq Torsan osydan keıin óz elinde de bolys bola almaı ornynan túsip, balasyn bolys qoıǵyzdy.

Men Ombydan qaıtyp kelgen kezdegi el ishindegi bir úlken tartys osy Súleımen bastaǵan ereýil boldy. Men muny qazaq sharýalarynyń ókimetke qarsy ereýilderiniń jalǵasy dep bildim. Óıtkeni jergilikti ákim bolysqa qarsy el jigitteriniń tegis atqa minýi tek «jesir» máselesine ǵana baılanysty deý durys bolmas edi.

---