InfoHub Logo

Astyrtyn úıirmede aýylda bir aı jarymdaı bolǵannan keıin men Petropavl ýezi Polýden bolysyndaǵy Nildi bolystyq mektebine oqytýshy bolyp taǵaıyndalyp, sol mektepke júrip kettim.

Borovoıdaǵy sıaqty, Nildi mektebi de ájeptáýir mektep eken. Mekteptiń ishki jabdyqtary da jaman emes: partalary da, klass saıyn taqtalary da bar, oqytýshy otyratyn oryndyq, stoly da bar, bylaısha aıtqanda, kádimgi mektep sıaqty edi.

Munda da qazaq balalaryna arnalǵan jıyrma bes balalyq ınternat bar eken. Eliniń ereksheligi — oqýǵa kirem deýshiler kóbirek eken. Jyl saıyn bı-bolys, baılar osy mektepke óz balalaryn alǵyzbaqshy bolyp talasqa túsedi eken. Mektep bastyǵyna, jeke oqytýshylarǵa balalardyń ákeleri, týǵan-týysqandary biri ýezen biri bolystan áralýan qaǵazdar ákelse, keıbireýleri mektep meńgerýshisine para berýge deıin baryp, oqý jyly bastalar aldynda úlken tartys bolyp ótedi eken. Sonyń saldarynan mekteptegi oqýshylardyń kóbi áldi adamdardyń balalary bolatyn.

Men Nildi mektebinde 1905 jyldyń kúzine deıin oqytýshy bolyp istedim.

Osy mektepte eki jyl oqytýshy bolǵan kezimde, pedagogıkalyq mamandyǵymdy arttyryp, óz tusymnan oqyp, bilimimdi tolyqtyra berdim. Mektepte tolyq orta dárejeli bilimi bar birsypyra jaqsy orys oqytýshylary boldy, olardyń jaqsy kitaphanalary bar edi.

1905 jyly avgýst aıynda Ombyda bastaýysh mektepterdiń oqytýshylaryna arnalǵan bir aılyq aýyl sharýashylyǵy kýrsy ashyldy. Áýelden oqýǵa yntaly meń suranyp sol kýrsqa bardym. Bizge jalpy jataq úı berildi. Osy úıde jıyrma shaqty oqytýshy jattyq. Qazaqtan jalǵyz ǵana men edim.

Kep keshikpeı maǵan bir Ivanov degen oqytýshy úıir boldy. Ol meniń qaı oblystan kelgenimdi surastyra kelip:

— Qostanaıda meniń de bolǵanym bar. Pedagogıkalyq kýrstyń sońǵy klasynda oqyp júrgen bir qazaq balasymen jaqsy dos bolyp edim, — dedi alǵashqy tanysqanymyzda.

Meniń esime Ábýbákirdiń aıtqan Ivanov degen tanysy sap ete tústi. «Iá, Ábýbákirdiń aıtqan Ivanovy eken ǵoı» dep oıladym da:

— Ol Ábýbákir Báıtishev degen jigit, qazir Qostanaıda oqytýshy bolyp isteıdi, — dedim men.

— Óte jaqsy, — dedi Ivanov.

— Men odan siz týraly ózime múldem tań-tamasha áńgimeler estidim, — dedim taǵy da.

— Ǵajap, — dedi tańdanǵan pishinmen Ivanov. — Men týraly qandaı tamasha áńgime bolýy múmkin? Bálkim, siz onyń qandaı áńgime ekenin maǵan aıtarsyz.

Men múdirińkirep qalyp, birazdan keıin:

— Áńgime siz týraly emes edi, sizdiń, oǵan aıtqan áńgimelerińiz týraly edi, — dedim.

— Aha, — dedi Ivanov.

Biraq osy «aha» - dan keıin ol meniń bir jerge baryp keletin jumysym bar edi dep, ketip qaldy. Men jataq úıge qaıttym. Ivanov sol ketkeninen tún ortasy aýa keldi.

— Qaıda boldyńyz? — dedim.

— Bir úıde boldym, keıin ońashada ózińe aıtarmyn — deı saldy.

Ivanov meni bir aptadaı synap, baıqap júrdi. Men muny onyń qoıǵan suraýlarynan keıbir sózderinen baıqap júrdim. Aqyrynda, bir kúni ol maǵan:

— Spandıar, búgin keshke bir jerge baramyz. Biraq esińizde bolsyń muny eshkim bilmeýi kerek jáne ol úıge baryp qaıtqanymyzda da tek ekeýimiz ǵana bilýimiz kerek — dedi.

— Qaıda? — dedim.

— Qaıda baratynymyzdy qaıtarda aıtaıyn. Asa qupıa emes, degenmen bir úıge baryp otyryp qaıtamyz... — dedi.

— Maqul.

— Egerde bireý-mireý estip suraı qalsa, bir dostyń úıine baryp qaıtqan edik deı salarsyń, maqul ma? — dedi taǵy Ivanov.

— Maqul.

Kesh boldy. Ekeýmiz bir úıge bardyq. Ivanov esikti qaqty. Eshkim ishten dybys bere qoımady. Ivanov taǵy da esikti qaqty.

— Bul kim? — dedi bireý.

— Qojaıyn úıinde me?

— Qazir, — dep álgi adam esik ashty.

— Raqym etińiz! — dep qarsy aldy.

Ivanov sálemdeskennen keıin meni tanystyrdy.

— Beláev, — dep qolyn usyndy. Shashyna da, saqalyna da aq kirgen orta boıly kekse kisi eken.

— Kóbeev, — dep men de onyń qolyn aldym.

Biz tórgi bólmege baryp otyrǵannan keıin Beláev menen qazaq eliniń hal-jaıyń kásibiń ádet-ǵurpyn surastyra bastady. Men onyń árbir suraýyna qysqa-qysqa jaýap qaıyryp otyrdym. Osy arada taǵy da eki-úsh adam keldi. Olar sálemdesip otyrysqannan keıin taǵy da bir-eki adam keldi, sonymen segiz-toǵyz adam boldyq. Bir kempirleý áıel stolǵa bir-eki tarelka nan, qant qoıyp, shynyaıaqtaryn jaıyp, samaýyr kirgizdi. Sodan keıin bizge shaı quıyp berdi de, ezi shyǵyp ketti. Biraq eshkim shaıdy ishe qoıǵan joq.

Beláev ornynan turyp, terezeniń aldynan bir gazetti aldy. Sol gazetti ustaǵan kúıinde ornyna qaıta otyryp:

— Mynaý «Rýsskoe slovo». Bul revolúsıashyl gazet emes, ony ózderińiz de jaqsy biletin shyǵarsyzdar. Buryn bul gazet revolúsıalyq tolqyndy ásirelep jazyp kórgen emes-ti. Áıtse de myna nómerinde «qazirgi qozǵalysty kezdeısoq býnt dep qaraýǵa bolmaıdy» dep jazypty. Demek bul qozǵalys býnt bolmasa, onda ol revolúsıa ǵoı. Biraq shyndyqty týra aıtýǵa gazettiń tili jetpepti, — dep Beláev bir kúlip qoıdy. — Solaı joldastar, Rossıa qazirgi kúnderde revolúsıanyń qarsańynda tur. Romanovtardyń, jaýyz Nıkolaıdyń, samoderjavıeniń kúli kekke ushatyn kúni endi alys emes. Bostandyq tańy jarqyrap atatyn kún taıaý.

Osy sózderden keıin Beláev taıaýdaǵy kezekti mindetterdi aıtty. Bul jóninde aıtylǵan sózderdiń kóbi derlik maǵan túsiniksiz boldy. Sondyqtan olar meniń esimde qalmapty. Beláevtiń taıaýdaǵy mindetter jónindegi aıtqan sózderinen esimde qalǵany revolúsıa jeńip shyqqan soń, Rossıada demokratıalyq respýblıka qurylady degen sózi edi.

Beláev sóılep bolǵannan keıin oǵan suraýlar berildi.

Beláev árbir suraýǵa jaýap qaıtaryp otyrdy. Keıin árkim óz pikirin aıtty. Beláevtiń, úıinen túngi saǵat on eki shamasynda taradyq. Qaıtyp kele jatqanda Ivanovtan:

— Beláev kim? — dep suradym.

— Bul kisi, — dedi Ivanov, — úlken revolúsıoner adam. Petropavlovsk qamalynda jıyrmadan asa jyl otyryp, bıyl shyqqan. Ortalyq qalalarda turýǵa ruqsat etilmeı, osy qalaǵa jiberilgen — dedi.

Osydan keıin biz Beláevpen eki-úsh ret kezdestik. Birinde qalanyń shetinde bir jumysshynyń úıinde, taǵy da bir rette bir ýchıteldiń úıinde kezdestik.

Tórtinshi ret biz Beláevtiń óz úıinde kezdesetin boldyq. Qaı kúni, kim qaı ýaqytta kelýi kerek ony tıisti adamdar arqyly keıin habarlaıtyn boldy. Arada bir aptadaı ýaqyt ótti. Bir kúni keshke qaraı Ivanov maǵan:

— Baqqa baryp, qydyryp qaıtalyq, — dedi.

Ekeýmiz baqqa bardyq. Qydyryp áńgimelesip júrdik.

Kún batty. Ivanov maǵan sybyrlap:

— Qazir shaldyń úıine baramyz. Sen meniń sońymnan erip otyr, — dedi.

Baqshadan shyqtyq. Júrip kelemiz. Bir kósheden ótip, Beláevtiń úıine qaraı buryla bergenimizde, aldymyzdan atty jandarmdar shyqty. Olar bir top adamdy aıdap keledi eken. Tutqyndar janymyzdan ótip bara jatqanda baıqasam, olardyń ishinde Beláev ta kele jatyr. Biz irkilmeı biraz jer júrip baryp, toqtap, birimizge-birimiz ań-tań bop qarap, qatyp qalyppyz.

— Bul ne? — dedim men tańdanǵan kúıimde.

— Proval, — dedi Ivanov, — endi bárimizdi de ustaýy múmkin. Bizdiń aramyzda Ohranıkanyń tyńshy adamy bolǵany ǵoı. Áıtpese, bulaı bolýy múmkin emes edi.

— Endi qaıttik?

— Endi táýekelge bel baılap, jataq úıimizge baramyz. Tań atqansha aman qoısa, erteń Omskimen qosh aıtysýǵa týra keledi, — dedi Ivanov.

Jataq úıge keldik. Qaterli eshnárse sezilmedi. Biz tezirek sheshinip jatyp qaldyq. Biraq uıqymyz keler emes. Uzaq tańdy kózimizben atqyzdyq. Tańerteńgi saǵat jetide turyp, jýynyp, Ivanov ekeýmiz dalaǵa shyqtyq.

— Endi qaıtemiz? — dedim men.

— Meniń jataq úıde túgim de joq, — dedi Ivanov. — Zattarym basqa bir úıde. Men kete bereıin. Sen de esebin taýyp búgin taıyp ber. Al qosh, Spandıar!

— Qosh, qymbatty Ivanov! — dep Ivanovpen qol alysyp, qoshtasyp men qaldym. Artyna jalt-jalt burylyp qarap, qaraǵan saıyn bórkin kóterip qosh aıtyp, ol ketti.

---