InfoHub Logo

1. Maqsat pen múdde jolynda

Kúmbir-kúmbir kisinetip,

Kúreńdi miner kún qaıda?

Aqtamberdi jyraý

Tóbemizde táýelsizdik atalatyn kıeli uǵymnyń kók baıraq týy jelbiregenine eki jyl tolýyn búkil ısi qazaq jurty asqaq sezimmen atap ótti. Qudaıǵa shúkir, kóshke ergen taılaqtaı, aldyńǵy kerýennen qalsaq adasyp, azýly bórilerdiń aýzyna túsip qalatyndaı kóringen kezimiz bolǵanymen, ázirge ashtan ólip, kóshten qalyp jatqanymyz joq. «Aýzy kúıgen úrip ishedi», osy tusta bizdiń Elbasymyz asyǵystyq emes, baıyptylyq pen parasattylyq tanytty. Alyspen de, jaqyn men de tatýlyqty, dostastyqty, túsinistikti basty nysana etip uqsatady. Óıtkeni «aǵaıyn tatý bolsa at kóp, abysyn tatý bolsa as kóp»...

Osy bir maqaldyń ózimiz asa mán bermeıtin astary tym tereńde eken. Shyndyǵynda ózimizdiń fılosof halyq ekenimizdi ózimiz esten shyǵaryp, aýzymyzdy qý shóppen súrtip otyratynymyz bar ǵoı. Ómir súrýdiń, el bolýdyń zań kodeksterin qazekeń maqal-mátelderinde qaldyrǵan. Qysqa, ári nusqa.

Respýblıka Prezıdenti óziniń ǵylymı eńbeginiń atyn osy maqal negizine súıenip, «Qazaqstannyń bolashaǵy — qoǵamnyń ıdeıalyq birliginde» dep ataıdy. Ia, «birliksiz tirlik bolmaıdy». Buny da sol atam qazaq óz urpaǵynyń jarǵaq qulaǵyna quıyp ketken.

Sonymen biz kerýenimizdi naqty bir maqsatty kózdeıtin baǵytqa burdyq. Ol naryqty ekonomıkasy bar demokratıalyq jáne zaıyrly memleket qurý. Mine, bizdiń elimizdiń strategıalyq baǵyty. Mine, barar jer, basar taýymyz. Al onyń sýy mol, shóbi shúıgin be? Álde... báribir endi sol Nur-Aǵa aıtqandaı: «Quz jardyń ústimen qyl kópirden ótip kele jatqan sıaqtymyz. Artqa qaraı burylaıyn deseń, qulaısyń, jol joq, alǵa qaraı qatty júrýge qorqynyshty. Biraq alǵa qaraı ótý kerek»...

Olaı bolsa, osy maqsatqa búkil ishki jáne syrtqy saıasatymyzdy jumyldyrǵanymyz durys. Osy tusta oıǵa Qudaıke babamyzdyń sýǵa ketken kóshi týraly halyq aýzyndaǵy ańyz oralady. Ol inisi Kelimberdi myrzanyń alty ulynyń barymta-syrymtaǵa aralasyp turatyn bireýin qorǵaımyn dep jat jerlik qýǵynshylarǵa jalǵan ant bergen eken deıdi.

Osy oqıǵadan keıin kóktem shyǵa Qudaıke kóship, áli muzy erimegen bir darıadan ótpek bolady. Ózi aldynda kele jatyp arǵy betke atynyń aıaǵy ilige bergende art jaǵynan ýlap-shýlap jylaǵan daýystar shyǵady. Jalt qarasa muz oıylyp, bútkil aýyl kóligimen, adamymen sý túbine ketip barady eken. Mine, ańyzdyń ózinde sol kezdiń tárbıelik máni, úlken dinı ıdeologıasy jatyr. Degenmen, árdaıym ádildik jolymen júrgen izgi nıetti kemeńger baba qaıtadan qabyrǵaly elge aınalady. Osy ańyzdy túsingen adamǵa urpaqty adaldyqqa, adamdyqqa, ımandylyqqa tárbıeleıtin mán-maǵyna jatyr. Demek, ıdeologıanyń basty maqsaty adam tárbıesi eken.

Elbasy osy tusta qazaq eliniń kóshin qıyn sátten aman alyp shyǵyp, qaıtken kúnde de órkenıet kóshine iliktirýdiń qolynan kelgen barlyq sharasyn jasap baǵýda. Ol úshin ne isteý kerek? Mine, bárimizdiń kókeıimizde turǵan aldaǵy maqsat-múddemiz jónindegi osy suraqqa Prezıdentimizdiń biz joǵaryda aıtqan: «Qazaqstannyń bolashaǵy — qoǵamnyń ıdeıalyq birliginde» atty eńbegi tolyq jaýap beredi.

Osy sátte qazaqtyń birtýar batyry Baýyrjan Momyshulynyń balasy Baqytjan Momyshulynyń myna sózi eriksiz oıǵa oraldy: «Baýyrjandaı ákem, oǵan serik sheshem bola tura men tiri jetim bolyp ósippin. Ony keıin ańǵardym. Adam áke-sheshesi joqtyqtan jetim bolmaıdy eken. Adam halqynyń tilinen, ádep-ǵurpynan, salt-dástúrinen beıhabar bolǵanda ǵana tuldyr jetim bolady eken».

Ótpeli kezeńniń qıyndyǵy kim-kimge de túsinikti. Osy tustaǵy bıliktiń naqty, qatań, ári bir qolda bolǵany tıimdi ekenin ómir dáleldeýde. Sondyqtan memlekettik basqarý júıelerinde reformalar júrýde. Ózimizdiń ulttyq tól teńgemizdiń dúnıege kelýi de eldiktiń, shyn táýelsizdiktiń jarqyn belgisi retinde mereıimizdi ósirdi.

2. Babalar arýaǵyna taǵzym

Oıyl da, Qıyl, Jem, Qaınar,
Kóldeneń ótip el jaılar.
Betegesi belden shyq,
Jegenderin jeldentip,
Jaz ortasy bolǵanda,
Kún zaýalǵa tolǵanda,
Qonýshy edi qaryshtap,
Mańǵystaýdyń oıyna
Sıa almaı shyqqan kóp baılar.

Nurym Shyrshyǵululy

Ústimizdegi ǵasyrdyń bas kezinde qazaq jerin, onyń ishinde Mańǵystaý óńirin aralaǵan aǵylshyn ǵalymy Djon Ýordell bylaı dep jazba qaldyrypty: «Qazaqtar týmysynan batyl, erkindikke qushtar halyq. Olar dosqa adal, qonaqjaı, jatqa da syılastyǵy mol adamdar. Al jaýyna meıirimsiz, qatal. Olar óte ásershil, jaǵdaıdyń aýysýyna qaraı kóńil-kúıleri tez ózgeredi. Biraq er kóńildi. Qıyn sáttiń ózinde de ázilge syltaý taba biledi».

Jylnamashy Haıdarı qazaq hany qasqa joldy Qasymnyń mynadaı sózin hatqa túsirgen: «Biz túz túlegimiz, bizde qat ta, qymbat ta, jaýhar da joq, eń basty baılyǵymyz — mal... Bizdiń jerimizde gúlzar baý-baqsha da, ǵımarattar da az ushyrasady. Bizdiń qyzyq-shyjyǵymyzdyń orny — jaılaý, úıir-úıir jylqy, olarǵa biz aýnap-qýnap súısiný úshin baramyz».

Endi búgingi zamandasymyz, kemeńger jazýshy, memleket qaıratkeri Ábish Kekilbaevty tyńdalyq: «Tórt múlik maldy azyq ta qyldyq, kólik te qyldyq. Sóıtip, dalamyzdyń keńdigi, tek ústimizdegi baılyǵynyń óziniń qajettigimizden asyp túsýi bizdi uzaq ýaqytqa deıin basqasha tirlikke alańdata qoımady».

Mine, osy pikirlerden qazaq atty halyqtyń tabıǵaty, minezdemesi kórinis berip tur. Biz buryn qandaı edik? — degen saýalǵa osylar jaýap.

Ia, biz, ásirese, osy Mańǵystaý qazaqtary buryn qandaı bolyppyz. Tym árini aıtpaǵanda, sonaý XV ǵasyrda qazaq ataýymen quralǵan alǵashqy ulttyq memlekettiń qalyptasýyna, nyǵaıýyna, kúsheıýine naızamyzdyń ushymen, bilegimizdiń kúshimen, aqylmandy isimizben úlesimizdi qosa aldyq pa? Álde, dalada dalaqtap bosqa shaptyq pa?

— Han ıem, maǵan berseń,
— Aqboz atty minbeı ber,
— Aqsaýytty kımeı ber,
Aqberendi shappaı ber,
Arý qyz — Aq suqsyrdy súımeı ber:
nemese
Ámiriń qatty — Esim han,
Jol tosyp alyp ketipti
Qalmaqtan almaq sıyndy.
Qanaryńdy basqaly
Qalyń elim jıyldy.
Bastap kelgen ózge emes,
Jıembet syndy bıińdi
Malyn salyp aldyńa,
Ár saladan quıyldy.
On eki ata Baıuly
Bir táńirge syıyndy, —

degen bul arnaý úzindilerdiń alǵashqysy Jemeneıuly Jomart myrzanyń eńsegeı boıly Er Esim hanǵa aıtqan sózi. Kishi júzdiń, onyń ishinde on eki ata Baıulynyń, onyń ishinde Jomart myrzanyń qaramaǵyndaǵy adaı jasaqtarynyń tóten erliginiń arqasynda kelgen jeńiste qalmaq qontaıshysynyń qolǵa túsken asyl buıymdary men aıdaı arý qyzy —Aqsuqsyrdy (Aqsulýdy) hannan qalap turǵandaǵy kóp aldynda aıtqany. Al ekinshisi osy oqıǵa týraly Jıembet jyraýdyń Esim hanǵa kórsetip turǵan zili. Iaǵnı álgi asyl buıym oljalar Kishi júzdiń úlesine tıesili degeni.

— Maǵan dúnıe-buıym, altyn-jaýhar baı-myrza, batyr-bılerimnen qymbat emes. Suraǵanynyń bári de ózińe laıyq eken, berdim qalaýyńdy, — depti han.

Mine, bul qazir biz kóp aıtyp júrgen demokratıanyń jarqyn úlgisi emes pe? Osy sheshim arqyly Esim han da óziniń bekzadalyǵyn tanytsa, ekinshi jaǵynan halqyn odan saıyn toptastyra bildi.

Mán-maǵynasy budan kem emes, taǵy bir tarıh qatparynda qalyp qoıǵan oqıǵa eles beredi. «Aqtaban shubyryndy, Alqa kól sulama» atanǵan jońǵar shapqynshylyǵynan qazaq elin azat etetin úsh júzdiń áskeriniń bas sardary, soǵys ádisin jaqsy biletindigimen, utqyr uıymdastyrýshylyǵymen, batyrlyǵymen, alys bolashaqty boljaı biletindigimen erekshelengen, sóıtip qazaq eliniń ózgeshe betburyspen damýyna yqpal etken, Kishi júz hany Ábilqaıyr óziniń qaıyn jurty bolyp tabylatyn Mańǵystaý qazaqtaryna únemi arqa súıegen. Ańyraqaı qyrǵynynda erekshe erlik kórsetkenderdiń oqshaý tobynda adaılar júrgen. Sóıtip, hannyń mereıin baqtalastary aldynda únemi ústem etken.

Sol Ábilqaıyrdy Baraq sultan qastandyqpen óltirgennen keıin, onyń uldary tarapynan qylmyskerdi jazalaý nemese qun tartqyzý týraly áńgime kóterilmeı qalady. Qaraqshylyq ádispen óltirilgen qara emes, hannyń sharıǵat jolynan attap eleýsiz qalýy Ábilqaıyrdyń qaıyn jurtynyń namysyna tıedi. Qaıtken kúnde de Baraqty el aldynda masqaralaıtyn is isteý kerek. Osy maqsatta Qonaı batyr, Shotan batyr bastap, Arǵynbaı batyr men Aıbas batyr qostaǵan bir top er kóńildi jigitter Orta júzge saparǵa attanady. Bul kezde Baraq sultan Abylaı hannyń qoldaýymen Orta júzge han bolýǵa daıyndalyp jatsa kerek. Er jigitter tań aldynda Baraq sultannyń otaýyna kirip barsa, ol jas toqalynyń qoınynda rahat uıqyǵa batyp jatyr eken. Uıqysynan turǵyzyp alǵan batyrlar sultannyń jelkesinen basyp otyryp Ábilqaıyrdyń quny úshin dep saqalyn kúzep, basyndaǵy tájin alyp, ústinen attap esikten shyǵyp júre beredi. Baraqtyń: «bulaı masqaralaǵansha óltirip-aq ketińder», — dep jalbarynǵanyna qaramapty.

Baraq sultannyń saqalyn kúzep, ólimnen de kúshti is istegen batyrlar jolaı Bopaı hanymnyń aýylyna soǵyp, oǵan Baraqtan tartyp alynǵan tájdi tapsyryp ketipti. Sol joly joryqqa attanǵan batyrlardy jaramdy atpen, tamaqpen, kıimmen qamtamasyz etken Sanazar baı eken. Munyń tórkininde qazaqtyń birligin oılaǵan, ishki alaýyzdyqqa qatań eskertý jasaǵan úlken maqsat bar.

Mine, osyńdaı qazaqtyń beldi handary eńsegeı boıly Er Esimniń, ataqty Ábilqaıyrlardyń saıasattaryna aralasyp, basynan dýlyǵasyn, belinen qylyshyn tastamaı, beldeýge sáıgúligin baılap qoıyp otyrǵan Mańǵystaý qazaqtarynyń ómirinen-aq sol kezdegi qazaq memleketiniń hal-ahýalyn bilýge bolady. Máselen, Esim han tusynda qazaq birtutas el bolatyn, erler syrt jaýmen soǵysyp olja bólisse, Ábilqaıyr tusynda qazaqtardyń júzge bólinip bólshektengenin, endi syrt jaýǵa emes, bir-birine qarý jumsaǵanyn kóremiz. Demek, zaman aǵymynan mańǵystaýlyqtar da qalys qala almaǵan.

Iá, bul óńirde dúnıege kimder kelip, kimder ketpegen. Basty-basty tulǵalardy atap óter bolsaq, ataqty baılary — Qojanazar, Sanazar, Nazar tórt túlik maldy asyldandyrýdyń dalalyq ǵylymı jumysyn jasaǵan. El yryzdyǵyn arttyrýdyń san-sapa jolyn izdegen. Sanazar óz qoıynyń etin dáminen bilse, Qojanazar bir óńnen ǵana turatyn asyl tuqymdy mal ósirýdi unatqan.

Bul óńirdiń áni de, jyry da, kúıi de ózine jetkilikti edi. Ataqty aqpa-tókpe aqyndar — Abyl, Nurym, Aqtan, Qalnıaz, Qashaǵan, Aralbaı, Januzaq, kúıshiler — Abyl, Kúlshar, Esbaı, Esir, qaıqy atanǵan ánshiler — Ádil, Sholtaman, Tursyn, Óskenbaı, Murat, Jylkeldi, Tastemir, Dosat, Qoıbas, Qaısh, Ótegen, t.b. óz ónerlerin bıik satyǵa kótergen.

Batyrlary — Qosaı, Jomart, Táńirbergen, Qojamsúgir, Esek, Ataǵozy, Ábilǵazy, Shaqan, Shotan, Qonaı, Labaq, Tólep, Ómir, Qarmys, Shabaı, Balýanıaz, Baraq, Asaý, Qulbaraq, Japaberdi, Súıinǵara, Tóremurat, Óten, Qulbek, Dosan, Isa, Asar supy, Balta, Turmambet t.b. elin jaýdan qorǵap jel ótinde júrgen.

Arýlary — Aqsuqsyr (Aqsulý), Shashý, Aqsholpan, Bekbıke, Shójep sulý, Qyzdansulý (Qyzdanaı), Kóketaı, Baldaıqyz, Qarajan, Aqbóbek kórkimen talaılardyń júregine shoq tastaı júrip, ulaǵatty urpaq tárbıelep ósirgen abzal ana atanǵan.

Al balýandary — Myńkisi, Qaralda, Qarakisi, Ótetileý, Qojambet, Altybaı, Marqabaı, Qarajigit, t.b. Hıýa, Qońyrat, Buhar, Qyzyljar jármeńkelerinde toı, as jıyndarda qarsylasynyń jaýyrynyn jerge tıgizip, ataqtaryn asyrǵan.

Bundaı abzal esimderge Keńes dáýirinde jarqyraı kóringen Tobanıaz Álnıazulyn, Jalaý Myńbaıulyn, Nursultan, Sádý Ońalbaıuldaryn, Sydıyq Jubaıulyn, Tólesin Álıulyn, Erejep Shýaqbaıulyn, t.b. qossaq abyroıymyz aıshyqtala túspek.

Demek, bizdiń babalarymyz, dalada dalaqtap bosqa shaba bermepti. Birde utsa, birde utylǵanymen ulttyq qadir-qasıetin saqtap, urpaqtaryna jalǵastyra bilipti. Tipti Ábish aǵasha aıtsaq, alshań basqan ata qonysynyń «shóli seniki de, kóli basqanyki, shańy seniki de, shalǵyny basqanyki, betindegi qyltanaq túk seniki de astyndaǵy altyn qoıma qazynasy basqanyki» zamanda da urpaq babalarynyń tektiligin kórsetetin erendigi men berendigin, eriktiligi men kóriktiligin saqtaı bilipti. Rýhyn joǵaltpapty.

Endi alshań basqan ata-qonysymyzdyń ústindegi baılyq ta, astyndaǵy baılyq ta, shóli de, kóli de, shalǵyny da, shańdyǵy da ózimizdiki.

Táýelsiz Qazaq Eli jeriniń kólemi jaǵynan dúnıejúzinde 9-orynda, al halqynyń sany jóninen 71-orynda eken. Mıneraldyq baılyqtary jaǵynan asa baı elderdiń sanatynda. Tústi, sırek, qymbat metaldar óndirýden 3-6 oryndardamyz. Munaı desse kim-kimniń de kóz aldyna Mańǵystaý elesteıtini túsinikti. Osy munaı qorynan 12-orynda turmyz.

Qazaqstannyń gúldenýi úshin eń basty nárse — birlik pen yntymaq. Al olar bizde bar. Taǵy da Ábish aǵanyń ulaǵatty sózderiniń biri aýyzǵa orala beredi. «Qýana bilmegenge qut darymaıdy, baǵalaı bilmegenge baq turmaıdy, tabyna bilmeıtin qaýymnan paıǵambar shyqpaıdy, baǵyna bilmeıtin halyqqa patsha qutaımaıdy. El sodan baryp azady, jer sodan baryp tozady»...

Demek, bir-birimizge qut qondyratyn da, bastaǵy baqty turaqtandyratyn da, ishimizden paıǵambar shyǵaratyn da, patshany qutaıtatyn da ózimiz eken.

Talaı ǵasyr boıy mańdaıy tasqa tıgen qazaq halqynyń myqtap bir oılanatyn jeri — osy tus. Baǵalaı bilsek, bizdiń memleketimizde óz qanymyzdan shyqqan paıǵambar da, patsha da bar. Tek solardy kóre bilelik, sońynan ere bilelik.

Sóıtip, tarıhı syn kezeńnen aman ótýdiń ótkelin bárimiz bolyp izdelik. Erkin bolashaqqa baǵyt alǵan kóshimizdi túzep, onyń amandyǵyn, birligin, tirligin, sán-saltanatyn qamtamasyz eteıik. Jaýynger-jyraý Aqtanberdi armandaǵan — «kúmbir-kúmbir kisinetip kúreńdi miner kún» týdy aǵaıyn!

1994 jyl.

---