InfoHub Logo

(Konstıtýsıanyń bir jyldyǵyna oraı)

1. Sóz basy

Qazaq eliniń qazirgi bastan keship jatqan ómiri asa kúrdeli oqıǵalarǵa toly. Táýelsizdikke ıe bolǵan az jyldyń ishinde ótpeli kezeńnen qalaı súrinbeı aman ótýdiń joldary tynymsyz izdelýde. Qýanarlyq jaı – izdenis óz nátıjesin berip keledi. Qazir Qazaqstan dúnıejúziniń basty-basty eń joǵary damyǵan órkenıetti elderiniń nazaryn ózine aýdaryp otyr.

2. Halyq tanyǵan tulǵa nemese assambleıanyń asa mańyzdy sheshimi

Qazaqstan Halyqtary Assambleıasynyń birinshi sesıasynyń bastamasy men elimizde 1995 jyldyń sáýir aıynda eleýli tarıhı oqıǵa boldy. Ol Táýelsiz Qazaq Eliniń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń ókilettiligin 2000 jylǵy jeltoqsannyń 1-ne deıin uzartý edi. Nursultan aǵamyz álem halyqtary arasynda bıik bedelge ıe bolyp, dáıekti reformator, bolashaqty boljaǵysh saıasatker retinde tanyldy. Onyń tynymsyz eńbegi, qajymas qaıraty arqasynda respýblıkada saıası turaqtylyq saqtalýda. «Dáýirler toǵysýyndaǵy asa qıyn kezeńde respýblıka halqyn tyǵyryqtan alyp shyǵýǵa qabiletti birden-bir adam – osy kisi» – degen biraýyzdy ortaq pikirge kelgen respýblıka halqy onyń prezıdenttigin uzartyp berdi. Bul Qazaq Eliniń kópultty halyqtarynyń óz Elbasyna degen zor seniminiń dáleli bolatyn.

Qaıda da qoshemet mol súıikti Ulǵa,
Álemdi kósemdikpen uıyttyń da.
Tanyttyń qazaq degen halyq baryn,
Ǵasyrda dara týǵan bıik tulǵa.
Qoǵamdaǵy taldaısyz ár izdi Siz,
El aldynda uǵynyp Paryzdy Siz.
Qazaq ultyn topannan saqtap qalý,
Jolyń bolar Nuh Paıǵambar tárizdisiz.
Az kórgen joq atam azap,
Endi-endi ómirim bolar ǵajap.
Jasaı bersin, Nursultan Nazarbaev,
Urpaq berer esimi – Ata-Qazaq, –

degen shyn júrekten shyqqan óleń joldary qazaq halqynyń oǵan degen shynaıy kóńilin dál beıneleıdi dep bilemiz.

3. Órkenıetti damý teorıasyn qalyptastyrý jolynda

Prezıdentimizdiń 1992 jyly «Qazaqstannyń egemen memleket retinde qalyptasýy men damýynyń strategıasy» atty, al 1993 jyly «Qoǵamnyń ıdeıalyq birigýi – Qazaqstan damýynyń kepili» atty qazaq eliniń bolashaq baǵdarlamalary jónindegi ǵylymı eńbekteri jaryq kórdi. Mine, osy eńbekterdegi negizgi baǵyttar respýblıkamyzdyń jańa Konstıtýsıasynda jarqyn kórinis tapty. Biz budan Elbasynyń elimizdiń órkenıetti damýynyń teorıasyn erte bastan oı eleginen ótkizip, saraptaǵanyn kóremiz. Ol eńbekterdegi basty baǵyttar mynalar bolatyn:

1. Reformalardy oıdaǵydaı júzege asyrýdyń sózsiz saıası sharty retinde turaqtylyq pen ultaralyq tatýlyqty qamtamasyz etý;

2. Menshiktiń memlekettik jáne memlekettik emes nysandaryn qamtıtyn áleýmettik naryqtyq ekonomıkany qalyptastyrý;

3. Adamnyń ekonomıkalyq erkindiginiń prınsıpin júzege asyrýǵa qajetti sharttarmen baza jasaý;

4. Óziniń barlyq azamattarynyń jetkilikti ál-aýqat dárejesin qamtamasyz etetin qoǵam qurý;

5. Qazaqstannyń etıkalyq ereksheligi men ulttyq mádenı san alýandyǵyn saqtaý;

6. Demokratıalyq ózgeristerdi tereńdetý, saıasatta alýan pikirlikti qamtamasyz etý;

7. Adamnyń erkindigi men quqyǵyn saqtaý, dúnıejúzilik ekonomıkada bekem shepterge ıe bolý negizinde Qazaqstannyń dúnıejúzilik qoǵamdastyqtaǵy laıyqty bedelin qalyptastyrý;

8. Qazaqstannyń memlekettik qurylymyn prezıdenttik sıpattaǵy demokratıalyq respýblıkaǵa aınaldyrý.

Mine, bizdiń respýblıkamyzdyń osy baǵytta josparly túrde ilgerilep kele jatqanyn baıqaý asa qıyn emes.

4 Ata Zańdaǵy aıshyqty baptar nemese assambleıanyń taǵy bir asa mańyzdy sheshimi halyqtan qoldaý tapty

Al, 1995 jyldyń 30 maýsymynda bolǵan Qazaqstan halyqtarynyń ekinshi assambleıasy taǵy bir asa mańyzdy máseleni – Azat Eldiń Ata Zańynyń, ıaǵnı Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Konstıtýsıasynyń jobasyn talqylap maquldap, ony búkilhalyqtyq talqylaýǵa qaıtadan usynǵan-dy.

Konstıtýsıanyń jańa jobasy halyqtyq talqylaýdan ótip, usynys-pikirlermen tolyqtyrylyp, 30 tamyzdaǵy referendýmda biraýyzdan qabyldandy, ıaǵnı referendýmǵa Qazaqstan halqynyń 90,51 prosenti qatysyp, onyń 89,01 prosenti jaqtap daýys berdi.

Ia, ómir súrgisi keletin árbir memleket ótkenin saralaı otyryp, jiberilgen kemshilikterden qorytyndy shyǵara otyryp, kúndelikti ómirde tynystaıtyn Ata Zańyn halyqpen pikirlese qabyldap alady da, ony buljytpaı oryndaıdy.

Halyq qabyldaǵan jańa Konstıtýsıada Qazaqstannyń ómir súrýi men damýynyń bes negizgi prınsıpi tujyrymdalǵan dep bilemiz.

Olar mynalar bolyp tabylady:

1. Memlekette onyń barlyq azamattarynyń quqyq teńdigi negizindegi ultaralyq kelisim men saıası turaqtylyq.

2. Respýblıkanyń búkil halqynyń ıgiligi úshin ekonomıkalyq damý.

3. Eldiń tutastyǵy men onyń kópultty halqynyń birligi.

4. Memlekettiń birinshi kezekte Qazaqstan azamattary týraly jan-jaqty qamqorlyǵyna negizdelgen qazaqstandyq patrıotızm.

5. Memlekettik mańyzdy máselelerdiń bárin referendýmda nemese parlamentte daýys berý jolymen beıbit ári demokratıalyq jolmen sheshý.

Óziniń qaı ultqa jatatynyna qaramastan: árbir qazaqstandyq azamat Qazaqstan – óziniń jan-tánimen bite qaınasqan týǵan memleketi ekenin, jer sharynyń qaı túkpirinde júrse de ol árqashan ózine kómekke kelýge, onyń quqyqtary men bostandyǵyn qorǵaýǵa daıyn ekenin sezinýge tıis.

Konstıtýsıanyń I baby: «Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary degen sóılemnen bastalsa, al II bapta «Qazaqstan Respýblıkasy prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy birtutas memleket», – dep naqty tujyrymdalǵan.

Prezıdenttik Respýblıkada Prezıdentti halyq saılaıdy. Al Prezıdent Premer-mınıstrdi jáne onyń usynysymen úkimettiń múshelerin taǵaıyndaıdy. Olardy qyzmetinen Prezıdent ala alady nemese úkimetke parlamenttik senim kórsetilmegen jaǵdaıda osylaı isteıdi.

Naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda jer satý jáne satyp alý obektisi bolýǵa tıis. Sondyqtan VI bapta: «Jer jáne onyń qoınaýy, sý kózderi ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar memleket menshiginde bolady. Jer sondaı-aq zańda belgilengen negizderde sharttar men shekterde, jekemenshik te bolýy múmkin», – delingen. Iaǵnı baý-baqsha, úı janyndaǵy ýchaske, sondaı-aq kásiporynnyń tehnologıalyq jumysy úshin qajetti jerge ǵana jekemenshik engiziletin bolady. Azamattyqqa keler bolsaq, Konstıtýsıa tek Qazaqstan azamattyǵyn ǵana bekitedi.

Til jóninde. Respýblıka halqynyń osal tusy osy bolatyn. Kezinde merzimdik baspasózder osy taqyrypty ábden aqıyq jaýyr qylǵan edi. VII bapta: «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili», – dep naqty tujyrymdalǵan. Odan ári memlekettik uıymdar jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdary orys tilin resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanady», – delingen.

— Ózine tán mádenıeti bar álemdegi 1113 halyq pen ulttyń arasynda sany jaǵynan 80-shi oryn alatyn, mıllıondaǵan ókili bar ómir súrip otyrǵan halyq tapa tal túste sóziniń tarıhı Otanynda ana tilinen aıyrylyp, basqa bir ulysqa sińip ketýine eshkim de budan bylaı tózbes edi, – degen-di Prezıdent Assambleıada jasaǵan baıandamasynda aǵynan jarylyp. – Al burynǵy Keńes Odaǵynyń búkil aýmaǵynda osyndaı, shyn mánindegi arsyzdyq áreket belsendi túrde júrgizilip keldi jáne ol barlyq halyqtarǵa qatysty boldy.

Konstıtýsıada adam jáne azamattyq quqyqtar men bostandyqtar birinshi kezekke qoıylǵan. Onda tómendegideı qosymsha konstıtýsıalyq quqyqtar engizilgen:

— jeke bastyń bostandyǵy, quqyǵy jáne oǵan eshkimniń qol suǵa almaýy;

— jeke bastyń jáne otbasynyń qupıasy;

— jeke salymdar men jınaqtarynyń, jazǵan hattarynyń telefon arqyly joldaǵan jáne basqa habarlamalarynyń qupıalylyǵy;

— óziniń qaı ultqa, qaı dinge, qaı partıaǵa jatatynyn kórsetýdi nemese kórsetpeýdi tańdap alý quqyǵy;

— óz ana tili men mádenıetin paıdalanýǵa, qarym-qatynas tilin, tárbıesin, oqýyn jáne shyǵarmashylyǵyn árkim tańdaý quqyǵy.

Sonymen qatar adamdarǵa qoıylatyn belgili bir konstıtýsıalyq shekteýler de bar. Olar – azamattarǵa maqsaty men is-áreketteri Respýblıkanyń konstıtýsıalyq qurylysyn kúshtep ózgertýge, onyń tutastyǵyn buzýǵa, memleket qaýipsizdigine nuqsan keltirýge áleýmettik, násildik, dinı, tektik-toptyq jáne rýlyq arazdyqty olardyń qyzmetine, sondaı-aq zańdarda kórsetilmegen áskerılendirilgen quramdar qurýǵa tyıym salynady.

Ata Zańda Parlament týraly erejeler túpkilikti ózgeristerge ushyrap, Parlament múldem jańa sıpatqa ıe bolady. Parlamentimiz turaqty negizde jumys isteıtin eki Palatadan: Senattan jáne Májilisten turady.

Mınıstrler Kabınetiniń mártebesi de jańartylǵan. Buryn Mınıstrler Kabınetiniń músheleri birde Prezıdentke, birde Parlamentke udaıy jaltaqtap, eki ámirshiniń qyzmetshisi bolǵan eki udaıylyq joıyldy. Iaǵnı Úkimettiń negizgi fýnksıalary naqty tujyrymdalǵan, Premer-mınıstrdi Parlamenttiń kelisimimen taǵaıyndaıdy. Bul bolashaqta Parlament saılaýynda jeńip shyqqan partıanyń pikirin eskerýge múmkindik beredi.

Parlament úkimettiń qyzmetine baqylaý jasaý múmkindigine jáne úkimettiń búkil quramyna nemese onyń kez kelgen múshesine senimsizdik bildirý quqyǵyna ıe.

Konstıtýsıada sot bıligi júıesin qalyptastyrý túbirimen ózgerdi.

4. Baǵzy men búgin jáne bolashaq

nemese azat el azamatynyń kóńil tasqyny

Qazaq eli sonaý Jánibek jáne Kereı sultandardyń basqarýymen Ábilqaıyr han ulysynan XV ǵasyrda bólinip shyqqannan bastap, óz aldyna memleket qurýdyń talaı qıyn-qystaý soqpaqtarynan ótti. Osy 500 jyldan astam merzim ishinde el basqarýdyń, handyqtyń ishki-syrtqy tártibin retteýdiń, qylmysqa jaza qoldanýdyń birneshe zańdyq nusqalaryn ómirge ákeldi. Olar – «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», «Táýke hannyń jeti Jarǵysy» degen ataýmen tarıhymyzdyń tórinen óz ornyn oıyp aldy. Bul zańdyq nusqalar kezinde Qazaq Eliniń irgesin nyǵaıtýǵa qyzmet etti. Qazir biz ómir súrip otyrǵan dáýir múldem basqa. Bizge órkenıetti elderdiń kerýen kóshiniń alǵy sapyna iligetin jańa talapqa saı jańa zań kerek boldy.

Ol zań endi bizde – Táýelsiz Qazaq Elinde bar. Oǵan mine, bir jyl tolyp otyr. Búkilhalyqtyq referendýmnan keıin halyq Konstıtýsıanyń teń avtorlyq quqyǵyn aldy. Sóıtip, halqymyz ómir zańyn ózderi qabyldady. Múmkin bolashaqta bul zań burynǵy ata dástúrge saı alǵashqy shyǵarýshynyń esimimen qosyla atalyp, «Nursultannyń nurly joly» dep atalatyn bolar. Tek solaı bolsyn, láıim. Óıtkeni bizge nurly bolashaq kerek. 250 jyl boıy ózgeniń qol astynda bolýymyz bizdiń halyq retinde boıymyzdaǵy kóptegen asyl qasıetterimizdi kómeskilendirip jibergeni shyndyq. 250 jyl degen beınelep aıtsaq, urpaqtyń damýynyń jeti atasyna ketedi eken, tipti odan da asady. Demek, buryn táńir bizdiń halyqty keıbir kúnálary úshin «Jeti atańa deıin ózgege qul bol» dep qarǵasa, endi ol qarǵystan qutyldyq. Bostandyqtyń, Erkindiktiń, Egemendiktiń basty máni osynda. Endi bizdiń ósip-órkendeýimizdiń nurly joly tur alda. Jańa Konstıtýsıa bizge sol úshin kerek.

Tarıh qoǵamdy ilgeri damytýdaǵy jeke tulǵalardyń rólin joqqa shyǵarmaıdy, qata aıshyqtandyra túsedi. Mine, qazaq eliniń órkendeýin alǵa súıreıtin sondaı Tulǵanyń bizden de týǵany úlken Baqyt. Olaı bolsa, oǵan degen halyqtyń shynaıy sezimi sýymaq emes.

Endi biz óziniń Ata Zańy bar, jumyr jer tanyǵan, óz halqy bas ıip qadir tutatyn óz Prezıdenti bar, prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy birtutas memleketpiz.

Olaı bolsa, óz elim, óleń tósegimde júrekjardy sózimdi qaımyqpaı erkin aıtýǵa tolyq haqym bar. Óıtkeni Ata Zań adam jáne azamattyq quqyqty qorǵaýdy birinshi kezekke qoıǵan ǵoı.

1996 jyl

---