Ósimdik jasýshasynyń qurylysy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 4
Taqyryby: §4. Ósimdik jasýshasynyń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: jasýsha uǵymyn jan - jaqty túsindirip, ósimdik jasýshasynyń ózindik erekshelikterimen tanystyrý
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – ósimdik jasýshaǵa tán organoıd túrlerimen tanystyryp, olardyń atqaratyn qyzmetin, qurylysyn oqýshy tulǵasyna jete túsindirý;
Tárbıeliligi – túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý;
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, mıkroskoptarǵ ósimdik jasýshasy.
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgilep, oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Jasýshada qandaı prosester júredi? Ulǵaıtqysh quraldardyń túrlerin atap, aıyrmashylyǵyn taldap kórsetińder. Mıkroskopqa qajetti jabdyqtardy atańdar.
Mıkroskoptan negizgi bólikterin atap, ornalasqan jerin kórsetińder.
Kórý tútiginde qandaı bólshekter ornalasady? Okýlár men obektıvtiń qurylysyn, aıyrmashylyǵyn aıtyp berińder.
Ornalasý retine qaraı mıkroskoptyń bólshekterin jatqa aıtyp berińder. Jasýshanyń ashylý tarıhynyń sebepteri, ashqan ǵalymdar. Mıkroskoppen qaraý úshin mıkropreparatty qalaı daıyndaıdy?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Preparatty mıkroskoppen qaraǵanda eń aldymen aıqyn kórinetini jasýsha qabyqshasy. Barlyq ósimdikter men janýarlar jasýshalarynyń syrtyn óte názik maı tárizdi zattar men nárýyzdan turatyn jarǵaqsha nemese qabyqsha qaptaıdy, naqtyraq aıtsaq, ony plazmalyq jarǵaqsha (plazmalemma) deımiz.
Ósimdik jasýshasynyń janýar jasýshasynan aıyrmashylyǵy onyń juqa plazmalyq jarǵaqshasy(membrana) syrtyn óte tyǵyz, taza jasýynyqtan (klechatka) turatyn berik, qalyń, serpimdi qabyqsha qaptaıdy(mundaı qabyqsha janýarlar jasýshasynda bolmaıdy). Bul qabyqsha sıtoplazmadan bólingen ónimnen túziledi, onyń ár jerinde kórshiles ornalasqan jasýshalardyń sıtoplazmasymen baılanysatyn kóp maıda sańylaýlary (qabyqshanyń juqa jeri) bar. Tyǵyz, berik qabyqsha ósimdikke belgili pishin berýmen birge, sıtoplazmany zaqymdanýdan jáne keýip ketýden saqtap tirek qyzmetin atqarady. Jasýynyq (klechatka nemese selúloza) ystyq sýda, qyshqylda, siltide erimeıtin turaqty zat. Ol tek óte kúshti tuz qyshqyly men kúkirt qyshqylynda qantqa aınalady. Sondyqtan jasýnyqtan qaǵaz, jasandy jibek, plasmassa, kınoplenka, lak, qoparylǵysh zat jasalady. Maqta tuqymyndaǵy uzyn talshyqtaryn jáne zyǵyrdyń tinin mata toqýǵa paıdalanady.
Plazmalyq jarǵaqshanyń atqaratyn qyzmeti:
1) jasýshany qorshaǵan syrtqy ortadan bólip turady;
2) qabyqsha ishke qaraı barlyq qorektik zattardy, ıaǵnı sý men gazdardy (ottegi, azot, kómirqyshqyl gazy) ótkizip, ydyraý ónimderiniń zıandy kereksiz qaldyqtaryn syrtqy shyǵaryp, jasýsha men qorshaǵan orta arasynda udaıy zat almasýdy qamtamasyz etedi; jasýsha ishindegi qajetti suıyqtyqtyń qurymyn retteıdi;
3) ishke qaraı zıandy, ýly zattardy ótkizbeıdi, tek keıbir zattardy ǵana talǵap ótkizedi;
4) ár túrli qosylystar ekinshi jasýshaǵa ótip otyrǵandyqtan plazmalyq jarǵaqsha tasymyldaýshy qyzmetin de atqarady;
5) sıtoplazmaǵa engen túrli zattardyń qosylysyn, oryn aýystyrýyn retteıdi.
Jasýsha qabyqshasy móldir tússiz bolǵandyqtan kún sáýlesin jaqsy ótkizedi, degenmen ylǵı da bir qalypty bolmaı ár túrli ózgeriske ushyraıdy, onyń túrli sebepteri bar.
Jasýsha qabyqshasynyń ózgeriske ushyraý sebepteri:
1. Aǵashtaný. Jasýsha qabyqshasyna lıgnın (kómirsýsyz komponent) sińgendikten qanshalyqty qalyńdap aǵashtansa da zat almasý toqtamaıdy. Qattylyq, beriktilik qasıet beretindikten aǵashtar óte bıik bolyp, japyraqtary qalyń, jemisteri kóp bolyp ósedi, biraq salmaǵyna synyp ketpeı butaqtary sál maıysyp qana turady.
2. Tozańdaný. Qabaqsha jasýynyǵy ózgerip, sý men gaz ishke qaraı óte almaı, sıtoplazma keýip ketedi. Jabyn ulpalar tozdanǵan óli jasýshalardan turady. Sondyqtan zıandy mıkroaǵzamen zaqymdanbaıdy jáne ósimdikti qýrap qalýdan saqtaıdy. Túrli tyǵyndar qabyqshasy tozandanǵan óli jasýshalardan jasalady.
3. Óńezdený (kýtıkýlaný). Qabyqshanyń syrtqy qabatyna maı tárizdi zattar kóbirek sińetindikten sý men gaz ishke qaraı óte almaıdy. Oramjapyraq, alhory, júzim, alma jemisteriniń syrtyn balaýyzdy aqshyl óńez qaptaıdy, qolmen súrtse tez ketedi. Óńez ósimdikti syrtqy ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan qorǵaıdy.
4. Silemeılený. Jasýynyqtyń ózgerýinen jasýsha qabyqshasyna sý tıgende isinip kólemin ulǵaıtady. Ol ásirese, zyǵyr, qarbyz tuqymdaryn sýǵa jibitkende baıqalady. Jibitilgen tuqymdardy qolǵa ustaǵanda sozylmaly shubatylǵan silemeıli zat bólingeni seziledi.
5. Mıneraldaný. Qabyqshaǵa kremnıı, kómirqyshqyl kálsı, t. b. mıneraldy tuzdar kóp jınalǵandyqtan keıbir ósimdikterdiń (qamys, qyryqbýyn) japyraqtary, sabaqtary men bıdaı, arpa, suly masaqtarynyń uzyn qyltanaqtary qataıyp óte berik bolady. Tipti qamys japyraǵy jıeginiń ótkirligi pyshaqtyń júzindeı qoldy kesip ketedi. Mıneraldanýdyń ósimdik tirshiligi úshin paıdasy zor, kóbinese malǵa jem bolýdan qorǵaıdy. Ol qorshaǵan orta jaǵdaıyna beıimdelýdiń bir túri bolyp esepteledi. Tek ósimdik jasýshasynda ǵana bolatyn jasýynyqty qalyń qabyqsha ósimdiktiń syrtqy «qańqasy» bolýmen qatar óte názik múshelerine beriktik, qattylyq, serpimdilik, maıysqyshtyq qasıet berip, qorshaǵan ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan qorǵaıdy.
Sıtoplazma – quramynda 60 - 90% sý, 10 - 20% nárýyz, 2 - 3% maı, kómirsýlar, ıondar, 1% mıneraldy qosylystary bar móldir, jelimtek, sozylmaly qoımaljyń suıyqtyq. Sıtoplazmanyń syrtyn juqa jarǵaqsha – plazmalemma qaptap jatady. Al vakýolden shektep turatyn jarǵaqshany tonoplast deıdi. Tonoplast pen plazmalemma bir - birimen endoplazmalyq tor arqyly baılanysady. Jasýshadaǵy zat almasý prosesteri sıtoplazma arqyly júzege asatyndyqtan udaıy qozǵalysta bolady. Keıde syrtqy ortanyń qolaısyz jaǵdaıynan (óte tómengi temperatýra, ottek pen jaryqtyń jetispeýshiligenen, t. b.) qozǵalysy baıaýlap nemese múlde toqtap qalady. Sıtoplazma eki túrli baǵytta qozǵalady: 1) aınymaly; 2) aǵyndy.
Aınymaly qozǵalý kezinde jasýsha qabyqshasyn janaı, bir baǵytta aınalady, bul kezde ıadro, hloroplastar men basqa da organoıdtar birge qozǵalady (keıde ıadro qozǵalmaıdy).
Aǵyndy qozǵalýda sıtoplazma qabyqshadan ortalyqqa qaraı nemese kerisinshe baǵyttalady. Plazmalemma men tonoplast qozǵalyssyz kúıde qalady. Sıtoplazma da udaıy júz myńdaǵan túrli hımıalyq zattar túzilip qaıta ydyrap jatady. Osynyń nátıjesinde jasýsha sıtoplazma arqyly enerıamen qamtamasyz etiledi. Sonymen jasýshada júretin kóptegen reaksıalar tek sıtoplazmanyń qatysýymen júzege asyrylady.
№2 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Pıaz qabyqshasynyń óńi men bólme ósimdikteriniń japyraǵynyń kóldeneń kesindisin mıkroskoppen qaraý.
Maqsaty: Pıaz qabyqshasynyń óńi men bólme ósimdikteriniń japyraǵynyń kóldeneń kesindisin mıkroskoppen qarap, ekeýiniń jasýshasyn salystyra otyryp ózindik erekshelikterin tabý.
Qural - jabdyqtar: pıaz, kez kelgen bólme ósimdiginiń japyraǵy, mıkroskop, tamyzǵy (pıpetka), sapty ıne, qysqysh (pınset) zat jáne jabyn shynylar, ótkir ustara, sý.
Jumystyń barysy:
1. Pıaz qabyǵynyń óńinen jasalǵan preparattyń mıkroskoptaǵy kórinisiniń sýretin dápterge salý, jasýsha pishinine kóńil aýdarý.
2. Jeke jasýshanyń bólikteriniń atyn jazyp, oqýlyqtaǵy sýretpen salystyryp taldaý.
3. Bólme ósimdigi japyraǵynyń juqa kóldeneń kesindisinen preparat jasap, jasyl plasıdterdiń pishini men túsine kóńil aýdarý (japyraqtary túksiz ósimdikter alynady). Tipti japyraq óńin azǵana jumsaǵymen sylyp alyp qarasa plasıdter kórinedi.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 4
Taqyryby: §4. Ósimdik jasýshasynyń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: jasýsha uǵymyn jan - jaqty túsindirip, ósimdik jasýshasynyń ózindik erekshelikterimen tanystyrý
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – ósimdik jasýshaǵa tán organoıd túrlerimen tanystyryp, olardyń atqaratyn qyzmetin, qurylysyn oqýshy tulǵasyna jete túsindirý;
Tárbıeliligi – túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý;
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, mıkroskoptarǵ ósimdik jasýshasy.
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgilep, oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Jasýshada qandaı prosester júredi? Ulǵaıtqysh quraldardyń túrlerin atap, aıyrmashylyǵyn taldap kórsetińder. Mıkroskopqa qajetti jabdyqtardy atańdar.
Mıkroskoptan negizgi bólikterin atap, ornalasqan jerin kórsetińder.
Kórý tútiginde qandaı bólshekter ornalasady? Okýlár men obektıvtiń qurylysyn, aıyrmashylyǵyn aıtyp berińder.
Ornalasý retine qaraı mıkroskoptyń bólshekterin jatqa aıtyp berińder. Jasýshanyń ashylý tarıhynyń sebepteri, ashqan ǵalymdar. Mıkroskoppen qaraý úshin mıkropreparatty qalaı daıyndaıdy?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Preparatty mıkroskoppen qaraǵanda eń aldymen aıqyn kórinetini jasýsha qabyqshasy. Barlyq ósimdikter men janýarlar jasýshalarynyń syrtyn óte názik maı tárizdi zattar men nárýyzdan turatyn jarǵaqsha nemese qabyqsha qaptaıdy, naqtyraq aıtsaq, ony plazmalyq jarǵaqsha (plazmalemma) deımiz.
Ósimdik jasýshasynyń janýar jasýshasynan aıyrmashylyǵy onyń juqa plazmalyq jarǵaqshasy(membrana) syrtyn óte tyǵyz, taza jasýynyqtan (klechatka) turatyn berik, qalyń, serpimdi qabyqsha qaptaıdy(mundaı qabyqsha janýarlar jasýshasynda bolmaıdy). Bul qabyqsha sıtoplazmadan bólingen ónimnen túziledi, onyń ár jerinde kórshiles ornalasqan jasýshalardyń sıtoplazmasymen baılanysatyn kóp maıda sańylaýlary (qabyqshanyń juqa jeri) bar. Tyǵyz, berik qabyqsha ósimdikke belgili pishin berýmen birge, sıtoplazmany zaqymdanýdan jáne keýip ketýden saqtap tirek qyzmetin atqarady. Jasýynyq (klechatka nemese selúloza) ystyq sýda, qyshqylda, siltide erimeıtin turaqty zat. Ol tek óte kúshti tuz qyshqyly men kúkirt qyshqylynda qantqa aınalady. Sondyqtan jasýnyqtan qaǵaz, jasandy jibek, plasmassa, kınoplenka, lak, qoparylǵysh zat jasalady. Maqta tuqymyndaǵy uzyn talshyqtaryn jáne zyǵyrdyń tinin mata toqýǵa paıdalanady.
Plazmalyq jarǵaqshanyń atqaratyn qyzmeti:
1) jasýshany qorshaǵan syrtqy ortadan bólip turady;
2) qabyqsha ishke qaraı barlyq qorektik zattardy, ıaǵnı sý men gazdardy (ottegi, azot, kómirqyshqyl gazy) ótkizip, ydyraý ónimderiniń zıandy kereksiz qaldyqtaryn syrtqy shyǵaryp, jasýsha men qorshaǵan orta arasynda udaıy zat almasýdy qamtamasyz etedi; jasýsha ishindegi qajetti suıyqtyqtyń qurymyn retteıdi;
3) ishke qaraı zıandy, ýly zattardy ótkizbeıdi, tek keıbir zattardy ǵana talǵap ótkizedi;
4) ár túrli qosylystar ekinshi jasýshaǵa ótip otyrǵandyqtan plazmalyq jarǵaqsha tasymyldaýshy qyzmetin de atqarady;
5) sıtoplazmaǵa engen túrli zattardyń qosylysyn, oryn aýystyrýyn retteıdi.
Jasýsha qabyqshasy móldir tússiz bolǵandyqtan kún sáýlesin jaqsy ótkizedi, degenmen ylǵı da bir qalypty bolmaı ár túrli ózgeriske ushyraıdy, onyń túrli sebepteri bar.
Jasýsha qabyqshasynyń ózgeriske ushyraý sebepteri:
1. Aǵashtaný. Jasýsha qabyqshasyna lıgnın (kómirsýsyz komponent) sińgendikten qanshalyqty qalyńdap aǵashtansa da zat almasý toqtamaıdy. Qattylyq, beriktilik qasıet beretindikten aǵashtar óte bıik bolyp, japyraqtary qalyń, jemisteri kóp bolyp ósedi, biraq salmaǵyna synyp ketpeı butaqtary sál maıysyp qana turady.
2. Tozańdaný. Qabaqsha jasýynyǵy ózgerip, sý men gaz ishke qaraı óte almaı, sıtoplazma keýip ketedi. Jabyn ulpalar tozdanǵan óli jasýshalardan turady. Sondyqtan zıandy mıkroaǵzamen zaqymdanbaıdy jáne ósimdikti qýrap qalýdan saqtaıdy. Túrli tyǵyndar qabyqshasy tozandanǵan óli jasýshalardan jasalady.
3. Óńezdený (kýtıkýlaný). Qabyqshanyń syrtqy qabatyna maı tárizdi zattar kóbirek sińetindikten sý men gaz ishke qaraı óte almaıdy. Oramjapyraq, alhory, júzim, alma jemisteriniń syrtyn balaýyzdy aqshyl óńez qaptaıdy, qolmen súrtse tez ketedi. Óńez ósimdikti syrtqy ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan qorǵaıdy.
4. Silemeılený. Jasýynyqtyń ózgerýinen jasýsha qabyqshasyna sý tıgende isinip kólemin ulǵaıtady. Ol ásirese, zyǵyr, qarbyz tuqymdaryn sýǵa jibitkende baıqalady. Jibitilgen tuqymdardy qolǵa ustaǵanda sozylmaly shubatylǵan silemeıli zat bólingeni seziledi.
5. Mıneraldaný. Qabyqshaǵa kremnıı, kómirqyshqyl kálsı, t. b. mıneraldy tuzdar kóp jınalǵandyqtan keıbir ósimdikterdiń (qamys, qyryqbýyn) japyraqtary, sabaqtary men bıdaı, arpa, suly masaqtarynyń uzyn qyltanaqtary qataıyp óte berik bolady. Tipti qamys japyraǵy jıeginiń ótkirligi pyshaqtyń júzindeı qoldy kesip ketedi. Mıneraldanýdyń ósimdik tirshiligi úshin paıdasy zor, kóbinese malǵa jem bolýdan qorǵaıdy. Ol qorshaǵan orta jaǵdaıyna beıimdelýdiń bir túri bolyp esepteledi. Tek ósimdik jasýshasynda ǵana bolatyn jasýynyqty qalyń qabyqsha ósimdiktiń syrtqy «qańqasy» bolýmen qatar óte názik múshelerine beriktik, qattylyq, serpimdilik, maıysqyshtyq qasıet berip, qorshaǵan ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan qorǵaıdy.
Sıtoplazma – quramynda 60 - 90% sý, 10 - 20% nárýyz, 2 - 3% maı, kómirsýlar, ıondar, 1% mıneraldy qosylystary bar móldir, jelimtek, sozylmaly qoımaljyń suıyqtyq. Sıtoplazmanyń syrtyn juqa jarǵaqsha – plazmalemma qaptap jatady. Al vakýolden shektep turatyn jarǵaqshany tonoplast deıdi. Tonoplast pen plazmalemma bir - birimen endoplazmalyq tor arqyly baılanysady. Jasýshadaǵy zat almasý prosesteri sıtoplazma arqyly júzege asatyndyqtan udaıy qozǵalysta bolady. Keıde syrtqy ortanyń qolaısyz jaǵdaıynan (óte tómengi temperatýra, ottek pen jaryqtyń jetispeýshiligenen, t. b.) qozǵalysy baıaýlap nemese múlde toqtap qalady. Sıtoplazma eki túrli baǵytta qozǵalady: 1) aınymaly; 2) aǵyndy.
Aınymaly qozǵalý kezinde jasýsha qabyqshasyn janaı, bir baǵytta aınalady, bul kezde ıadro, hloroplastar men basqa da organoıdtar birge qozǵalady (keıde ıadro qozǵalmaıdy).
Aǵyndy qozǵalýda sıtoplazma qabyqshadan ortalyqqa qaraı nemese kerisinshe baǵyttalady. Plazmalemma men tonoplast qozǵalyssyz kúıde qalady. Sıtoplazma da udaıy júz myńdaǵan túrli hımıalyq zattar túzilip qaıta ydyrap jatady. Osynyń nátıjesinde jasýsha sıtoplazma arqyly enerıamen qamtamasyz etiledi. Sonymen jasýshada júretin kóptegen reaksıalar tek sıtoplazmanyń qatysýymen júzege asyrylady.
№2 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Pıaz qabyqshasynyń óńi men bólme ósimdikteriniń japyraǵynyń kóldeneń kesindisin mıkroskoppen qaraý.
Maqsaty: Pıaz qabyqshasynyń óńi men bólme ósimdikteriniń japyraǵynyń kóldeneń kesindisin mıkroskoppen qarap, ekeýiniń jasýshasyn salystyra otyryp ózindik erekshelikterin tabý.
Qural - jabdyqtar: pıaz, kez kelgen bólme ósimdiginiń japyraǵy, mıkroskop, tamyzǵy (pıpetka), sapty ıne, qysqysh (pınset) zat jáne jabyn shynylar, ótkir ustara, sý.
Jumystyń barysy:
1. Pıaz qabyǵynyń óńinen jasalǵan preparattyń mıkroskoptaǵy kórinisiniń sýretin dápterge salý, jasýsha pishinine kóńil aýdarý.
2. Jeke jasýshanyń bólikteriniń atyn jazyp, oqýlyqtaǵy sýretpen salystyryp taldaý.
3. Bólme ósimdigi japyraǵynyń juqa kóldeneń kesindisinen preparat jasap, jasyl plasıdterdiń pishini men túsine kóńil aýdarý (japyraqtary túksiz ósimdikter alynady). Tipti japyraq óńin azǵana jumsaǵymen sylyp alyp qarasa plasıdter kórinedi.
Tolyq nusqasyn júkteý
