Tamyr bólimderi
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 7
Taqyryby: §8. Tamyr bólimderi
Sabaqtyń maqsaty: tamyr bólimderiniń qurylysyn, alyp jatqan ornyn, mańyzyn tanystyrý jáne ár bóliktiń atqaratyn qyzmetine tolyq toqtalý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – tamyr bólimderiniń qurylysyn jáne ózindik erekshelikterin oqýshy tulǵasyna jete túsindirý.
Tárbıeliligi – oqýshylardyń ǵylymı dúnıetanymyn baıytyp, adamgershilikke tárbıeleý.
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgileı otyryp, sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Múshe degendi qalaı túsinesińder? Qandaı músheler bolady? Nelikten vegetatıvti músheler deıdi? Vegetatıvti múshelerdi atańdar. Vegetatıvti músheler ósimdikterge ne úshin qajet?
Tamyrdyń qyzmetin atańdar. Tamyrlar shyǵý tegine qaraı neshege bólinedi, olar qaıdan paıda bolady? Negizgi, janama, qosalqy tamyrlardyń jıyntyǵy neni quraıdy? Olardyń aıyrmashylyǵy jáne qandaı ósimdikterde bolady?
Qorektik zattardy qorǵa jınaıtyn tamyrlardy atańdar. Janama tamyrlardyń qyzmeti. Tamyr júıesi degendi qalaı túsinesińder, anyqtamasyn aıtyńdar. Shashaq tamyr júıesi dep nelikten atalǵan, shashaq tamyrly ósimdikter men kindik tamyrly ósimdikterge mysal keltirińder.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Ósimdiktiń vegetatıvti múshesi – tamyrdyń qurylysy
2. Onyń atqaratyn qyzmetteri
Tamyr bólimderi uzyndyǵy men qyzmetine qaraı tamyr oımaqshasy, bóliný, sozylý (ósý), sorý, ótkizgish aımaqtary dep bólinedi. Tamyr oımaqshasy tamyr bólimine kirmeıdi. Tamyr ushyndaǵy túzýshi ulpalardan quralǵan ósý núktesiniń syrtyn qaptap turady. Oımaqsha jasýshalary tiri. Syrtqy qabyǵyndaǵy jasýshalary syrtqy kedergilerge úıkelip, zaqymdanyp túlep túsedi. Onyń ornyna jańa jasýshalar túzilip, udaıy jańaryp otyrady. Tamyr oımaqshasynyń syrtqy qabatyndaǵy jasýshalar shyryshty zat bóledi. Ol zat tamyr ushyndaǵy jańadan paıda bolǵan názik jasýshalardy qajalýdan jeńildetedi. Osylaısha tamyr oımaqshasy tamyrdyń bóliný aımaǵynyń syrtyn qaptap turady.
Bóliný aımaǵy atqaratyn qyzmetine qaraı syrtqy, ortańǵy, ishki bolyp úsh qabattan turady. Eń syrtqy qabatyndaǵy kletkalar tamyrdyń móldir óńi men oımaqshasyn túzedi. Ortańǵy qabatynan alǵashqy qabyq, ishki qabatynan ortalyq sılındr túziledi. Jasýshalary damylsyz bólinip, basqa bólimderiniń qalaptasýyna sebep bolady.
Ósý aımaǵynyń jas jasýshalary bólinbeıdi. Uzynnan sozylyp, uzarady. Tamyr ushynyń topyraqqa tereń enýine áser etedi. Alǵashqy ótkizgish ulpalar osy aımaqta túzile bastaıdy.
Sorý aımaǵy - ósý aımaǵynan keıin ornalasqan qalyń túkteri bar bólik. Tamyr túkteri tamyrdyń syrtyn qymtap jatqan juqa óń qabyqshasynyń jasýshalarynyń sozylýynan paıda bolady.
Tamyr túkteriniń uzyndyǵy ár túrli. Árbir túk – juqa qabyqshasy, sıtoplazmasy, ıadrosy jáne vakýoli bar jeke uzyn jasýsha. Ol topyraq túıirshikterimen tyǵyz janasyp, sýdy jáne onda erigen mıneraldy tuzdardy sorady. Ósip kele jatqan jas tamyrǵa tirek qyzmetin atqarady.
Ótkizý aımaǵy sýdy jáne sýda erigen qorektik zattardy tamyrdan ósimdikterdiń jer ústi múshelerine ótkizedi. Bul aımaqta tamyr túkteri bolmaıdy, janama tamyrlar kóp bolady.
Tamyrdyń sorý mezanızmi
Sorý kúshi – bul osmostyq jáne týrgorlyq qysymdardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq.
Osmostyq qysym – sıtoplazmadaǵa jáne kletka qabyrǵasyna áser etetin kletka shyryny eritindisiniń qysymy.
Týrgorlyq qysym – jasýsha qabyrǵasynyń kletka shyrynynyń eritindisine áser etetin qysym. Topyraqtaǵy eritindiniń tamyr qabyǵynyń jasýshalary arqyly qozǵalysy olardyń sorý kúshi aıyrmashylyǵyna baılanysty, ıaǵnı sorýy az jasýshalardan sorýy kúshti kletkalarǵa júredi.
Tamyr qysymy – bul barlyq tamyr túkteriniń sorý kúshi.
Japyraqtardyń sorý kúshi – bul sý molekýlalarynyń jáne tamyr qabyrǵalarynyń arasyndaǵy iliný kúshi.
Tamyrdyń ósýi. Tamyrlar ósimdikter túrlerine baılanysty jyldyń ár mezgilinde árqalaı ósedi. Kóktemde tamyr qarqyndy ósedi. Tamyrlar ósý kezinde qorektik zattar men sýdy birqalypty tolyq paıdalanady. Tamyr ushynan tómenge qaraı ósedi. Osynda ósý qozǵalysyn birjaqty áreket titirkendirgishtigi (aýyrlyq kúshi, jaryq) bolatyn jaǵdaıda tropızm d. a. Negizgi tamyr úshin oń geotropızm (jer tartylysynyń áserinen bir jaqty ósý) tán. İri janama tamyrlar jer betinen qatar ósedi, al usaq tamyrlarda geotropızm bolmaıdy.
İV. Bekitý.
№6 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Tamyr bólimderin jaı kózben jáne ulǵaıtqysh áınekpen qaraý.
Maqsaty: Tamyr bólimderin bir - birinen ajyratyp, ózindik erekshelikterin anyqtaý.
Qural - jabdyqtar: sabaqtan 10 - 15 kún buryn ósirilgen asburshaq pen bıdaı óskinderi, mıkroskop, oǵan kerekti jabdyqtary, ulǵaıtqysh qol áınegi jáne t. b.
Jumystyń barysy:
1. Sabaq óterden 10 - 15 kún buryn tuqymynan óndirilgen asburshaq pen bıdaıdyń óskinderiniń jas tamyrlaryn salystyryp, qandaı tamyr júıesine jatatynyn ajyratý.
2. Bıdaıdyń jas óskininiń tamyryn ulǵaıtqysh áınekpen qarap, tamyr bólimderin (aımaqtaryn) anyqtaý.
3. Tamyr túksheleri bar aımaqty taýyp, alyp jatqan aýmaǵyn qaraý.
4. Tamyr ushynan preparat jasap, mıkroskoppen qaraý, tamyr oımaqshasy jasýshalarynyń erekshelikterine kóńil aýdarý, sýretin salý, oqýlyqtyń sýretimen salystyrý.
Eskertý: Preparat jasaý úshin jas tamyrdyń eń ushynan 5 mm - deı kesip, sol kúıinde sý tamyzyp, jabyn shynymen jaýyp qaraýǵa bolady.
Nátıjesi:
1) Berilgen ósimdikterdiń tusyndaǵy sanyn dál keletin tamyr júıesiniń baǵanyna jazyńdar.
1. Pıaz 3. Sábiz 5. Asqabaq 7. Ermen 9. Asburshaq
2. Qaýyn 4. Júgeri 6. Kúrish 8. Qamys 10. Suly
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 7
Taqyryby: §8. Tamyr bólimderi
Sabaqtyń maqsaty: tamyr bólimderiniń qurylysyn, alyp jatqan ornyn, mańyzyn tanystyrý jáne ár bóliktiń atqaratyn qyzmetine tolyq toqtalý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – tamyr bólimderiniń qurylysyn jáne ózindik erekshelikterin oqýshy tulǵasyna jete túsindirý.
Tárbıeliligi – oqýshylardyń ǵylymı dúnıetanymyn baıytyp, adamgershilikke tárbıeleý.
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgileı otyryp, sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Múshe degendi qalaı túsinesińder? Qandaı músheler bolady? Nelikten vegetatıvti músheler deıdi? Vegetatıvti múshelerdi atańdar. Vegetatıvti músheler ósimdikterge ne úshin qajet?
Tamyrdyń qyzmetin atańdar. Tamyrlar shyǵý tegine qaraı neshege bólinedi, olar qaıdan paıda bolady? Negizgi, janama, qosalqy tamyrlardyń jıyntyǵy neni quraıdy? Olardyń aıyrmashylyǵy jáne qandaı ósimdikterde bolady?
Qorektik zattardy qorǵa jınaıtyn tamyrlardy atańdar. Janama tamyrlardyń qyzmeti. Tamyr júıesi degendi qalaı túsinesińder, anyqtamasyn aıtyńdar. Shashaq tamyr júıesi dep nelikten atalǵan, shashaq tamyrly ósimdikter men kindik tamyrly ósimdikterge mysal keltirińder.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Ósimdiktiń vegetatıvti múshesi – tamyrdyń qurylysy
2. Onyń atqaratyn qyzmetteri
Tamyr bólimderi uzyndyǵy men qyzmetine qaraı tamyr oımaqshasy, bóliný, sozylý (ósý), sorý, ótkizgish aımaqtary dep bólinedi. Tamyr oımaqshasy tamyr bólimine kirmeıdi. Tamyr ushyndaǵy túzýshi ulpalardan quralǵan ósý núktesiniń syrtyn qaptap turady. Oımaqsha jasýshalary tiri. Syrtqy qabyǵyndaǵy jasýshalary syrtqy kedergilerge úıkelip, zaqymdanyp túlep túsedi. Onyń ornyna jańa jasýshalar túzilip, udaıy jańaryp otyrady. Tamyr oımaqshasynyń syrtqy qabatyndaǵy jasýshalar shyryshty zat bóledi. Ol zat tamyr ushyndaǵy jańadan paıda bolǵan názik jasýshalardy qajalýdan jeńildetedi. Osylaısha tamyr oımaqshasy tamyrdyń bóliný aımaǵynyń syrtyn qaptap turady.
Bóliný aımaǵy atqaratyn qyzmetine qaraı syrtqy, ortańǵy, ishki bolyp úsh qabattan turady. Eń syrtqy qabatyndaǵy kletkalar tamyrdyń móldir óńi men oımaqshasyn túzedi. Ortańǵy qabatynan alǵashqy qabyq, ishki qabatynan ortalyq sılındr túziledi. Jasýshalary damylsyz bólinip, basqa bólimderiniń qalaptasýyna sebep bolady.
Ósý aımaǵynyń jas jasýshalary bólinbeıdi. Uzynnan sozylyp, uzarady. Tamyr ushynyń topyraqqa tereń enýine áser etedi. Alǵashqy ótkizgish ulpalar osy aımaqta túzile bastaıdy.
Sorý aımaǵy - ósý aımaǵynan keıin ornalasqan qalyń túkteri bar bólik. Tamyr túkteri tamyrdyń syrtyn qymtap jatqan juqa óń qabyqshasynyń jasýshalarynyń sozylýynan paıda bolady.
Tamyr túkteriniń uzyndyǵy ár túrli. Árbir túk – juqa qabyqshasy, sıtoplazmasy, ıadrosy jáne vakýoli bar jeke uzyn jasýsha. Ol topyraq túıirshikterimen tyǵyz janasyp, sýdy jáne onda erigen mıneraldy tuzdardy sorady. Ósip kele jatqan jas tamyrǵa tirek qyzmetin atqarady.
Ótkizý aımaǵy sýdy jáne sýda erigen qorektik zattardy tamyrdan ósimdikterdiń jer ústi múshelerine ótkizedi. Bul aımaqta tamyr túkteri bolmaıdy, janama tamyrlar kóp bolady.
Tamyrdyń sorý mezanızmi
Sorý kúshi – bul osmostyq jáne týrgorlyq qysymdardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq.
Osmostyq qysym – sıtoplazmadaǵa jáne kletka qabyrǵasyna áser etetin kletka shyryny eritindisiniń qysymy.
Týrgorlyq qysym – jasýsha qabyrǵasynyń kletka shyrynynyń eritindisine áser etetin qysym. Topyraqtaǵy eritindiniń tamyr qabyǵynyń jasýshalary arqyly qozǵalysy olardyń sorý kúshi aıyrmashylyǵyna baılanysty, ıaǵnı sorýy az jasýshalardan sorýy kúshti kletkalarǵa júredi.
Tamyr qysymy – bul barlyq tamyr túkteriniń sorý kúshi.
Japyraqtardyń sorý kúshi – bul sý molekýlalarynyń jáne tamyr qabyrǵalarynyń arasyndaǵy iliný kúshi.
Tamyrdyń ósýi. Tamyrlar ósimdikter túrlerine baılanysty jyldyń ár mezgilinde árqalaı ósedi. Kóktemde tamyr qarqyndy ósedi. Tamyrlar ósý kezinde qorektik zattar men sýdy birqalypty tolyq paıdalanady. Tamyr ushynan tómenge qaraı ósedi. Osynda ósý qozǵalysyn birjaqty áreket titirkendirgishtigi (aýyrlyq kúshi, jaryq) bolatyn jaǵdaıda tropızm d. a. Negizgi tamyr úshin oń geotropızm (jer tartylysynyń áserinen bir jaqty ósý) tán. İri janama tamyrlar jer betinen qatar ósedi, al usaq tamyrlarda geotropızm bolmaıdy.
İV. Bekitý.
№6 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Tamyr bólimderin jaı kózben jáne ulǵaıtqysh áınekpen qaraý.
Maqsaty: Tamyr bólimderin bir - birinen ajyratyp, ózindik erekshelikterin anyqtaý.
Qural - jabdyqtar: sabaqtan 10 - 15 kún buryn ósirilgen asburshaq pen bıdaı óskinderi, mıkroskop, oǵan kerekti jabdyqtary, ulǵaıtqysh qol áınegi jáne t. b.
Jumystyń barysy:
1. Sabaq óterden 10 - 15 kún buryn tuqymynan óndirilgen asburshaq pen bıdaıdyń óskinderiniń jas tamyrlaryn salystyryp, qandaı tamyr júıesine jatatynyn ajyratý.
2. Bıdaıdyń jas óskininiń tamyryn ulǵaıtqysh áınekpen qarap, tamyr bólimderin (aımaqtaryn) anyqtaý.
3. Tamyr túksheleri bar aımaqty taýyp, alyp jatqan aýmaǵyn qaraý.
4. Tamyr ushynan preparat jasap, mıkroskoppen qaraý, tamyr oımaqshasy jasýshalarynyń erekshelikterine kóńil aýdarý, sýretin salý, oqýlyqtyń sýretimen salystyrý.
Eskertý: Preparat jasaý úshin jas tamyrdyń eń ushynan 5 mm - deı kesip, sol kúıinde sý tamyzyp, jabyn shynymen jaýyp qaraýǵa bolady.
Nátıjesi:
1) Berilgen ósimdikterdiń tusyndaǵy sanyn dál keletin tamyr júıesiniń baǵanyna jazyńdar.
1. Pıaz 3. Sábiz 5. Asqabaq 7. Ermen 9. Asburshaq
2. Qaýyn 4. Júgeri 6. Kúrish 8. Qamys 10. Suly
Tolyq nusqasyn júkteý
