InfoHub Logo

Ósimdikter kóp ósirilgen jerde siz op-ońaı tynys alýǵa bolatynyn baıqaýǵa bolady. Olar óz boılarynan bizge ottegi shyǵaryp qana qoımaı, adam aınalasyndaǵy qorshaǵan ortanyń bıoaýmaǵyn tazartady.

Úı ishinde ádemi ósimdikter kóp bolsa, adamdyń kóńil kúıińiz árqashan jadyrańqy júredi [1].

Biz keıbir adamdardyń gúlderge sý quıǵan kezde olarmen sóılesetinin estigen bolatynmyz. Gúlder de adamzat sıaqty olardy jaqsy kórgenin sezedi. Adamnyń kóńil-kúıine baılanysty ósilip, jetiledi. Eger úı-ishinde urys-keris, janjal, keleńsiz jaǵdaılar jıi bolyp tursa, olar da ózdiginen solyp, sarǵaıyp aýrýǵa shaldyǵýy múmkin.

Ǵylymı qorytyndylarǵa arqa súıesek, ósimdikter ómirinde ýaqyt pen bıologıalyq jıilikke baǵynatyn tańǵajaıyp zańdylyq bar. Mysaly, tańǵy saǵat úshte «eshkisaqal» deıtin gúl búr jaryp ashylady, tún jarymynda «tún patshasy» dep atalatyn kádimgi kaktýs qaýyzyn qaıta jabady. Ósimdikterdiń osyndaı qasıeti baryn XVIII ǵasyrda fransýz astronomy Meran baıqap, zerttegen. Ol jerdiń óz osinen aınalýyna baqylaý júrgizgen kezinde keıbir ósimdikterdiń bir táýliktiń ishinde birese japyraq pen gúl jaryp, birese qaýyzyn qaıta jaýyp otyrǵanyn, onyń ýaqyttyń belgili bir merzimine dálme-dál keletinin anyqtaǵan. Ǵalymdar bul kúnniń sáýlesine qatysty shyǵar dep oılap, álgi ósimdikterdi jaryq túspeıtin qarańǵy bólmege qoıyp, baqylaǵanynda olardyń bir mezgilde japyraq pen gúl jaryp, bir mezgilde qaýy-zyn qaıta jabatynynyń kýási bolǵan. Sodan olar «ósimdikterde syrtqy ortaǵa baılanyssyz ýaqytty ólshegish júıe bar» degen qorytyndy jasaǵan.

Ósimdikterde de sezim bar...

Zertteýler boıynsha bólme ósimdikteri adamǵa ár túrli jaqtan áser etedi. Onyń ishinde lalagúli /lılıa/, qaztaban gúli/gýsınye lapkı/ aýany lastanýdyń birneshe túrinen, sonyń ishinde formaldegıdten tazartady. Al, begonıa men fıkýs gúlderi úıińizge kelgen adamdardyń jaǵymsyz pıǵyldaryn óz boılaryna sińirip, sizderge tek oń energıa jiberedi. Teledıdar, kompúter, tolqyndy peshterdiń sáýlelerinen saqtanýǵa sizderge raýshan gúlder, orhıdeıa, órmelegish /lıana/ ósimdikter kómektesedi. Balalar bólmesine shegirgúlderdi /fıalka/ ornalastyrsańyz, olardyń jetkinshektik ósip-jetilý ýaqytyndaǵy kóńil-kúıin birqalyptylyqqa beıimdeıdi. Qaztamaq /geran/ gúliniń qasynda 15 mınýttaı otyrsańyz da jetkilikti, siz ózińizdiń jańa kúsh jınap, demalǵanyńyzdy sezesiz. Óıtkeni, bul ósimdik efır maılaryn bólip shyǵarady. Sizdiń aǵzańyzdaǵy zat almasý prosesi ulǵaıa túsedi. Usaq japyraqty buryshtar men hrızantemalar januıadaǵy, jumys ornyndaǵy adamdardyń bir-birine degen jaqsy qarym-qatynastyń qalyptasýyna áser etedi [2].

Ǵylymı basylymdardaǵy zertteýler boıynsha oı qorytsaq, ósimdik álemine qandaı kózqaraspen qarasań, ol da saǵan solaı «jaýap» beredi eken. Egerde saǵan bireý gúldi qumyrasymen syıǵa tartsa, sen ol adamǵa álgi gúl úshin az bolsa da aqy tóleýge tıissiń. Sebebi, qumyradaǵy gúl oǵan «meni baǵalady»- dep «rıza» bolyp, odan ári jaıqalyp ósetin kórinedi. Al, úı ósimdikterine durys qaramasań, ýaqytynda tyńaıtyp, sýaryp turmasań, ol «renjip», adam aǵzasyna zıandy ýly hımıalyq zattardy bólip shyǵarady. Iaǵnı, qyzanaq kóshetin bólmede ósirip, sý quıýdy umytyp ketseń, túnimen dóńbekship, uıyqtaı almaısyń. Muny jazyp otyrǵandar ósimdik ósirýshi ǵalymdar, mamandar bolǵan soń senbeı kór.

Sezimtal ósimdikter týraly ańyzǵa uqsas mamandardyń ǵylymı qorytyndylary kóp. Solardyń keıbirine toqtalsaq: kaktýstar adam-nyń kóńil-kúıine áserin tıgizedi. Kaktýsqa «týý, túri qandaı súıkimsiz» deseń bolǵany, ol quramynda alkogóldik qospalar bar ýly zattardy bólip shyǵaratyn kórinedi... Al bul zat adamdy ishimdikke ıtermeleıdi. Osyndaı sóz aıtamyn dep kaktýstyń ýly zattaryn aǵzasyna sińirip, adamdardyń ishimdikke áýestenip ketetin kezderi bolatynyn ǵalymdar tájirıbe júzinde talaı ret anyqtapty da. Ǵalymdar emes, qarapaıym tanysyń aıtsa, senbeıtin oqıǵa.

Ósimdikterge qatysty qyzyq kóp. Keıbir ósimdikterdiń qojaıynyn basqa bir adamnan qyzǵanatyny da belgili bolyp otyr. Bıohımıa mamany, dosent Dına Balásova kóp jyldar boıy adam men ósimdikterdiń qarym-qatynasyn zerttegen ǵoı. Aǵylshyn fızıology A. Meı-sonnyń bólmesinde kóp jyldar boıy fıkýs ósip turǵan. Ǵalym úılengennen keıin onyń áıeli kúnnen-kúnge álsirep, syrqattanyp qalady. Boıyna bala bitkeninde ıtjerik bolyp, dárigerlerdiń san alýan em qoldanǵanyna qaramastan túsik tastaıdy. Osy kezde álgi ǵalymnyń oıyna bólmesinde ósip turǵan fıkýs túsip, áıeliniń aýrýǵa shaldyqqanyn sodan kórip, ony úıdiń qasyndaǵy baqqa aparyp qoıady. Sol kúnnen bastap áıeli qulan-taza aıyǵyp, qaıtadan bala kóterip, ony aman-saý ómirge ákeledi.

Sóıtse, fıkýs óz qojaıynyń áıelinen qyzǵanyp, hımıalyq qospaly zattardy bóle bergen, tek ol Meısonǵa zıanyn tıgizbegen. Árıne, ósimdikterdiń bári zıandy emes. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, fıalka (shegirgúl) óz qojaıynyn jaqsy kóretini sonshalyqty, ol basqa jaqqa ketse, qatty saǵynady eken. Qaztamaq (geran) basqa ósimdikterden ózin birinshi sýarmasa, «renjip qalady». Ol osy renishin kópke deıin gúl ashpaı bildiredi.

Ertede adamdar zyǵyrdy (len) ekkende jalańashtanyp jumys istep, «kórdiń be, sen ónim bermeseń, men jalańash qalamyn» dep aıtady eken. «Qydyryp» ketken kúıeýin úıge qaıtarý úshin áıelder ózderiniń jatatyn bólmesine alqyzyl tústi gúldi qoıǵan. Sol gúl turǵan bólmede úsh kún qonǵan kúıeýi odan ári eshkimge qaramaı, áıeline sezimi arta túsken.

Zertteýshilerdiń pikirinshe, eń jaǵymdy gúlderdiń biri – qaztamaq. Ol turǵan bólmede urys-keris bolmaıtyn kórinedi. Urys-keris bola qalsa, ósimdik adamnyń júıkesin tynyshtandyratyn zat bóle bastaıdy da, renjiskender tez tatýlasyp ketedi.

Gúldi árkimniń óz qolymen egip, kútip-baptap óz úıine óziniń ornalastyrǵany durys, deıdi mamandar. Gúldi sábıińdi baqqandaı kútseń, ol ósken soń densaýlyǵyńa, otbasyńa oń áserin tıgizedi. Al gúlderdiń qasynda bir saǵattaı otyrsań, kóńil kúıiń kóterilip, barlyq jaman oıdan arylasyń. Bala kezimizde aýyldyń bir abyz qarıasy: «Aǵash, gúldiń de jany bar. Olardy tekten-tekke syndyryp, julyp, obalyna qalmańdar»,- deıtin edi, múmkin, shyn shyǵar. Áıteýir, tabıǵattyń jamandyqty da, jaqsylyqty da sezip, bilip, soǵan saı jaýap qaıtaratynyn kórip te, estip te júrmiz.

Bólmeńizge gúl japyraqtarynyń jalpaq, domalaq tárizdes túrlerin kóp ósirgen jón. Olar adamdarǵa tabys, aqsha kelýine áser etedi. Japyraqtardyń tikenek, tik /mysaly, kaktýs, aloe/ bolǵany adamǵa jaǵymsyz qolaısyzdyq týǵyzýy múmkin. Ásirese, januıaly otbasylarda urys-keris shaqyrady. Dárilik ósimdik retinde qajettilik týdyrsa, kez kelgen dárihanadan aloeny satyp alýǵa bolady.

Gúlderińizdiń aýrýǵa shaldyqqanyn, sarǵaıyp ketkenin baıqasańyz, olardyń ornyn basqa jerge aýystyryńyz. Eger ol jerden ońalyp ketse, onda jaqsy. Bolmaǵan jaǵdaıda odan qutylǵanyńyz jón.

Bólmeńizde ózińizge unamaıtyn buryshtar bolsa olardy beıtaraptandyrý úshin shashyrańqyrap ósetin shyrmaýyq ósirýińizge bolady.

Ádemilik úshin arnaýly qutyǵa ósirilgen gúlder nemese jańa kesip alynǵan gúlderdi qoldanyńyz. Olar da tirshilik ıesi tárizdi ózderine qaraýdy qajet etedi. Ósimdikterińiz árdaıym taza, ádemi bolýy kerek. Eger sizdiń olarǵa qaraýǵa ýaqytyńyz joq bolsa, qaraýdy kóp qajet etpeıtinderin tańdaýǵa tyrysyńyz nemese múldem olardy ósirmeńiz [3].

Gúlder adam ómiriniń alǵa basýyna septigin tıgizedi. Adamnyń belsendilik tanytýyna qýat beredi. Sizdiń uıqyńyzdyń durys bolyp, tynysh uıyqtaǵyńyz kelse olardyń demalatyn jatyn bólmede bolmaǵany jón. Tek, eger sizdiń súıiktińiz sizge týǵan kúnińizge nemese mereke kúnderi gúl syılaǵan jaǵdaıda ǵana olardy jatyn bólmege qoıýǵa bolady. Óıtkeni, ol gúlder sizdiń súıiktińizdiń sizge degen mahabbatyna toly. Arnaıy qutyǵa taza sý quıyp salyp qoıyńyz. Al olardyń sýyn aýystyryp turýdy, jaǵymsyz ıistiń bolmaýyna kóńil aýdaryńyz, ýaqyty kelgende laqtyryp tastaýdy umytpańyz [4].

Bólmede solyp qalǵan gúldi ustamaýǵa tyrysyńyz. Keıbir adamdar keptirilgen gúlderden ádemi kompozısıalar jasaýdy unatady. Al olar –solǵan, ólgen gúlder dep esepteledi. Olar adam ómirine, kúndelikti áreketterine qarsy energıa týǵyzýy múmkin. Sol sebepti olardy saqtamaýǵa tyrysyńyz. Ásirese, siz jumys isteıtin bólmede /atap aıtqanda ǵylymmen aınalysý, kitap jazý, zertteýler júrgizý t.b./. Tipti sizge qatty unaıtyndary bolsa, jyl saıyn olardy aýystyryp turý qajet.

Tiri gúlderdiń ornyna qazirgi kezde kóp jaǵdaılarda qalas gúlder /ıskýsstvennye/ qoldanylady. Olardy satyp almaýǵa tyrysyńyz. Siz tirshilik ıesi bolǵannan keıin, úıińizde de tiri gúlderdiń bolǵany durys. Qalas gúlderdi úı-ishińizde alergıasy bar adamdar bolsa, bólmeńizge kún sáýlesi nashar túsken jaǵdaıda ǵana paıdalanyńyz [5].

Gúl ósiretin arnaýly qutylardyń kógildir, jasyl, aq, aq sary tústerin satyp alsańyz durys.

Gúl ósirýge qyzyqsańyz, joǵarydaǵy keńesterdi paıdalanýǵa tyrysyńyz. Biraq, eń basty keńesshi sizdiń ishki jandúnıeńiz ekenin umytpańyz.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1 Kalıshsh F. L., Sarnaskaıa V. V., Polıshýk V. E. Metody kúltýry tkaneı v fızıologıı ı bıohımıı rastenıı. Kıev: Naýkova dýmka, 1980. 488 s.

2 Kataeva N. V., Býtenko R. G. Klonalnoe mıkrorazmnojenıe rastenıı. M.: Naýka, 1983. 97 s.

3 Kúltýra kletok rastenıı. M.: Naýka, 1981. 167 s.

4 Kýlyýra kletok ı bıotehnologıa. M.: Naýka, 1986. 285 s.

5 Mýromsev   G.S., Býtenko R. G., Tıhonenok T. I., Prokofev M, M. Osnovy selskohozáıstvennoı bıotehnologıı. M.: VO Agropromızdat, 1990. 384 s.

---