InfoHub Logo

Jaryq dúnıege shyǵar kún jaqyndaǵan saıyn ana jatyryndaǵy Uryq-balanyń boıyn áldebir tynyshsyzdyq bılep, mazasy kete bastady. Ómir degen ne eken? Onda bul qalaı tirshilik etpek? Aldynan ne kútip tur? Jyp-jyly, qalaı aýnap jatsa da jap-jaıly ornyn tastap, beımálim ortaǵa barǵysy joq-aq. Biraq perishte kelip, endi birer kúnnen keıin jańa dúnıege jol shegetinin bildirip ketti.

Shyqpaı-aq qoısa bolmas pa eken? Jaıly ornynda uzaq qalmaıtynyn bilgeli beri ózin mazalaǵan osy suraqty sońǵy kelgeninde perishtege de qoıǵan. Bolmaıdy eken.

Alǵashynda Uryq-bala jaryq dúnıege shyǵýǵa yntaly edi. Óıtkeni ózi jaratylǵan soń perishte kelip, munyń «adam» ekenin, kezi kelgende jaryq dúnıege shyǵyp, ómir súretinin sanasyna jetkizgen. Alǵashqy tanysýlary bolǵandyqtan ekeýara túsinisýi, «suhbaty» uzaǵyraq bolǵan. «Men sonda qalaı ómir súremin?». «Kádimgi óziń tektes adamdar sıaqty. Olar kóp, ártúrli, sen tek jaqsylarynan úlgi alýǵa tyrysýyń kerek». «Qorqamyn, maǵan qıyn bolatyn shyǵar...». «Ońaı bolmaıdy. Biraq seniń qorǵaýshyń bar». «Qorǵaýshy? Sondaı kúsh-qaıraty mol ma?». Perishte meıirlene jymıdy: «Seni qorǵaý qajet bolsa, boıynda ǵalamat kúsh paıda bolady». «Men ony qalaı tanımyn?» «Op-ońaı, óıtkeni ol únemi seniń qasyńda bolady». «Sonda kim ol?» «Seniń anań...»

«Anam...» dep qaıtalady Uryq-bala. Ol qandaı eken?

Uryq-balanyń boıynda qyzyǵýshylyq oıanyp, perishte kelesi bir kelgeninde anasy týraly taǵy «surastyra» bastady. Biraq perishte anasyn qalaı sıpattasa da, munyń kóńilindegi qyzyǵýshylyq basylmaı qoıdy. Sosyn Uryq-balanyń anasyna degen ynta-yqylasyna meıirlengen perishte ǵajaıyp qabiletiniń kúshimen oǵan anasyn «kórsetti».

Uryq-balanyń mundaı ǵajaıyp sýretti birinshi ret kórýi edi: aı dıdarly arý qyz ıyǵyna tógilgen qolań qara shashyn birese qolymen jıyp alyp, tóbesine túıip, birese jaıyp jibere salyp, aına aldynda sylańdap tur eken. Óz kórkine rıza sıaqty — aınadaǵy beınesine qarap jymıyp kúlip qoıady. Endi Uryq-bala anasynyń ádemi jymıysyn qaıta-qaıta kóre bergisi keldi.

Sol-sol-aq eken, jaryq dúnıege shyǵar kún qashan týar eken, ádemi, meıirimdi anasymen, onyń qasynda jıi bolatyn jan — perishteniń «aıtýy» boıynsha — ákesimen qashan jolyǵysam eken dep asyqqan. Boıyna munyń bitkenin áli bilmeıtin kezderinde ákesi men sheshesi sonshalyq baqytty kún keship, kúnniń túnge, túnniń kúnge aýysqanyn bilmeı de qalatyn. Bul qushtarlana qushaqtasyp, emirene súıisip jatqan ekeýiniń ortasyna baryp jata qalsam, sosyn ekeýi meni de tap solaı qushaqtap súıse dep «armandaıtyn» boldy.

Bir kúni anasy kóshede kele jatyp, kıim satatyn dúkenniń aldyna toqtady. Áınektiń arǵy jaǵynda turǵan manekenniń ústindegi ádemi kóılekke qyzyǵyp, sol jerde aınalsoqtap biraz júrdi. Onyń tap osyndaı kóılek kıgisi kelip júrgenin biletin Uryq-bala da qýanyp, anasyn sol ádemi kóılekti kıip, qalyqtap ushyp kele jatqandaı elestetti. Iá, aıtqandaı, adamdar júredi eken ǵoı. Anasy ádemi kóılegin kıip, etegi jelbirep kele jatady... Kenet, aldarynan aqsıa kúlip ákesi shyǵa keledi... anasynyń mundaı kútpegen kezdesýlerge erekshe máz bolatynyn biletin bul, qıaldap jatyp, tıtimdeı júregi «lúp-lúp» etip qýanyp ketti.

Biraq Uryq-balanyń qýanyshty, jaryq dúnıege shyǵýǵa asyǵýly kúnderi kenet aıaqtalyp, ózin paıda etken ekeýdiń arasynda bul túsinbeıtin jaılar óte bastady. Bári de anasynyń óz boıynda kútpegen tirshilik ıesiniń paıda bolǵanyn bilgen kúni bastaldy. Uryq-bala anasynyń sol kezdegi jaı-kúıine túsinbedi — ásheıinde qýanǵan kezindegideı alaqanyn shapalaqtap, sekirip-sekirip alar dep edi, ol bolsa... shoshyp ketti. Áldebir qorqynyshty maqulyqty kórgendeı kózi sharasynan shyǵyp, júrek tusyn basyp biraz otyrdy. Sosyn jylady-aı kelip... Tósegine kelip qulap, óz basyn ózi urǵyshtap, ishegin tarta jylaǵanda Uryq-balanyń qoryqqany-aı!.. Burynǵydaı emin-erkin júzýin qoıyp, bir qýystaý jerge baryp, bul da búk túsip jata ketti.

Keshke ákesi kelgen kezde áldebir jaqsylyqtan úmittenip, Uryq-bala ana jatyryndaǵy tyǵylǵan qýysynan beri shyqty. Ákesi men sheshesiniń arasynda bolar áńgimeniń tek ózine qatysty bolatynyn biletindikten, onyń bastalýyn taǵatsyzdana kútip, ersili-qarsyly júze bastady. Úmiti aqtalmady. Ákesi de qýanbady. Ol-ol ma, «sen ádeıi istediń» dep sheshesine jekip sóılep, ebil-debili shyǵyp, eńkildep jylap otyrǵan jandy eki ıyǵynan ustap, julqylaı bastady. Záresi ushqan bul taǵy da qarańǵy qýysyna baryp tyǵylmaqqa umtyldy.

Sol jerde áldekimmen soqtyǵysyp qaldy. «Sen kimsiń?» «Seniń syńaryńmyn» «Munda neǵyp jatyrsyń? Ana jaqta keń, erkin júzýge bolady» «Men senen kishimin, sondyqtan ázir erkin júzýge álim kelmeıdi» «Á-á-á...»

Uryq-bala syńary bar ekendigine, myna qorqynyshty jaǵdaıda jalǵyz bolmaıtynyna qýanyp ketti. Baýyryna sony aıtpaqshy bolyp buryla bergen, «dúńk» ete qalǵan soqqynyń ekpininen shaıqatylyp, onyń ar jaǵyna sholp ete qaldy. «Ne boldy?»

Kútpegen jerden syńaryn kezdestirý jaryq dúnıede bolyp jatqan jaılardan nazaryn bir sát aýytqytyp jibergen. Sóıtse... ákesi... anasyn judyryǵymen bir qoıyp... ushyryp túsirgen eken. Aýyr soqqydan eseńgirep qalǵan anasyn jaǵynan salyp-salyp jiberip, ol kózin ashqanda, taǵy da judyryǵyn kijine kótere bergen... Uryq-bala túkke túsinbegen syńar-baýyryn qalqalap, ıtermeleı baǵanaǵy qýysqa qaraı janushyra zyta jóneldi...

Osydan keıin-aq bulardyń ómirinde kóńilsiz kúnder bastaldy. Anasy kúni-túni jylaýdan kóz ashpaıdy. Ákesi kúnara kelip, «qutyl, kózin qurt» dep aıqaılap, jer tepkilep ketedi. Ondaıda bular úırenshikti qýysqa baryp tyǵylady. Biraq kún ótken saıyn ol jer ekeýine tarlyq jasap, bireýi syrtta qalýǵa májbúr bolatyn. Ana dúnıedegi aıqaı-shý basylǵan soń syrtta qalǵany qýystaǵyǵa kelip, bolǵan jaıdy «baıandaıdy».

«Qurt deýge qaıtyp aýzyń barady? Óz balamyzǵa qalaı qol jumsaımyz?» dedi birde anasy eńirep jylap. «Qaıdaǵy bala? — dedi ákesi. — Ári-beriden soń ol áli adam emes, bar bolǵany uıyǵan qan ǵana. Menimen bolǵyń kelse — qutylasyń.»

«Qalaısha bala emespiz? Biz — adambyz!» dep shyrqyrady ishtegi ekeý. Biraq olardy eshkim estigen joq.

Aqyry anasy kóndi. Bir úlken úıge baryp, aq kıimdi áıelge jylap muńyn shaqty. Áıel jurttyń jylaǵanyna úırenip ketken bolýy kerek, anasyn selqos tyńdap, áldebir qaǵazdardy jazyp, ózimen ózi ábiger bolyp otyra berdi. Jubatqan da joq, urysqan da joq, anasyn áldebir sýyq tósekke jatqyzyp, túrtkilep kórdi de, ırektete jazý jazylǵan bir qaǵazdy qolyna ustata saldy. Anasy ilbı basyp, basqa bir úlken úıdegi appaq syrmen syrlanǵan, sap-salqyn bólmege kirdi. Bul jerdegiler de kóp sóılegen joq. Sheshingen anasyn bıik tósekke jatqyzyp, jyltyraǵan sýyq temirlerin ishine, bular jatqan jaqqa qaraı súńgitip, aınaldyra bastady.

«Qashtyq!»

Uryq-bala túk túsinbegen syńaryn qýysqa qaraı súıreleı qashty. Onyń áýesqoılyǵy ustap ketti me, dál qastarynan lyp-lyp etip ótip jatqan jyltyldaǵan aspaptarǵa ańtaryla qarap, asyǵar emes. Qýysqa kirgen boıda artyna burylyp, syńaryn janushyra shaqyrdy. «Tez! Tez bol!». Biraq syńary úlgirmedi. Jyltyldaǵan pyshaq júzi onyń úlbiregen syrtqy oraýyn jaryp jiberip, baýyryn bulqynyp ta úlgirmegen kúıinde, ysyryp alyp ketti... «A-a-a...» Syńarynyń shyńǵyrǵan daýsynan munyń qulaǵy tunyp ketti. Sodan soń dúnıe jym-jyrt tynyshtyqqa aınaldy.

Anasy úıine kelip, kúni boıy sulq túsip uzaq jatty. Budan keıingi kúnderi de burynǵydaı ádemi kıimin kıip, taranyp-sylanyp kóshege shyqpady. Tipti jarytyp tamaq ta ishpedi.

Bul da qýysynan eshqaıda shyqqysy kelmedi. Ádetinshe anda-munda júzgen de joq. Dene músheleri damyp, sana-sezimi artqan saıyn buǵan deıin jumbaq bop kelgen kóptegen jaılardyń syryn túsine bastaǵan-tyn. Biraq syńarynan aırylǵaly beri syrtqy dúnıege degen qyzyǵýshylyǵy da sap tyıylyp, áldeneden aldanǵandaı, áldekim zábirlegendeı toń-torys kún keship jata berdi.

Arada úsh-tórt aı ótkende anasy taǵy da aq kıimdi áıelge kelip, jylap-jylap qaıtty. Uryq-balanyń boıynda óziniń aman qalǵanyna anasy qýanady ma degen mardymsyz ǵana úmit bolǵan. Adamdardy túsinip bolmaıdy eken — anasy bul kútkendeı qýanǵan joq. Biraq bul joly ótkendegideı qatty qaıǵyrǵan joq, sondaǵydaı — dúnıeden túńilip keterdeı jylaǵan joq. Aq kıimdi áıeldiń «Kórer jaryǵy bar eken, endi kúpirlik qylma» degeni ózine qatysty aıtylǵanyn túsinip, anasy ne der eken dep, tyna qalǵan. Ol úndegen joq. Tereń kúrsindi. Onysyna Uryq-bala muńaıyp qaldy.

Budan keıingi ómiriniń bári anasynyń súrgen kúnderinen aınymaıtyn: ol aınalasyndaǵy qyzyldy-jasyldy, shýly-dýmandy ómirge nemquraıly qarap, sylbyr kún keshse, bul da aldynan kútip turǵan beımálim tirshilikke barǵysy kelmeı, burynǵydaı eshteńe qyzyqtyrmaı, eshteńege umtylmaı selqos kúı keshti. Anda-sanda bir aýnap túsip, búk túsip jata beretin...

Solaı jata berer me edi, munyń jaryq dúnıege shyǵar ýaqyty ótip bara jatqanyn bilgen perishte kelip, «Bar jaryq dúnıeńe!» dep quıryǵynan sart etkizip salyp qalmaǵanynda. Oqys tıgen shapalaq tánine batyp, bul shar ete qalǵan...

* * *

— O-o, ul! Ul bolǵanda da qandaı! Naǵyz batyr! — dedi Ásemdi bosandyryp alǵan akýsherka áıel dabyrlaı sóılep. — Qane, ólsheıikshi... aıttym ǵoı, tórt keli bes júz gram!

Aǵyl-tegil jylap jatqan Ásemniń keýdesine tyrbańdaǵan náresteni jatqyzyp, ústinen jórgekpen jaba salǵan akýsherka áıel: «Jylama, qyzym, bári de jaqsy bolady. Aıbaryń, qorǵaýshyń osy bolady áli, maǵan salsa mundaı balpanaqtaı balanyń atyn Aıbar qoıar edim, qalaı qaraısyń?», — dedi meıirlene sóılep. Ásem jylap jatyp, basyn ızedi.

Sábıin qushaqtap perzenthanadan jalǵyz shyqty. Jamanat jerde jata ma? Qyzy týraly estigen qańqý sózge senbeı, alys aýylda turatyn sheshesi izdep kelgen. «Jelden basqa tımegen, kúnnen basqa súımegen» dep júrgen qyzynyń bala emizip otyrǵanyn kórgende óz kózine ózi senbeı, sileıdi de qaldy. Áýeli oıbaılap, jerdi toqpaqtap uryp, qarǵap-siledi. Odan keıin «qyram da joıam, ákesi kim?» dep suraqtyń astyna aldy. Sosyn baryp, eshteńege selt etpeı, ne qýanbaı, ne renjimeı, tek kóleńke sıaqty bop júrgen qyzyna ana kózimen qarap, aǵyl-tegil jylady. Aldanǵan, jany qan-josa bop jaralanǵan, namysy jer bolyp taptalǵan balapanyn aıap, ishi-baýyry ezildi. «İshime syıǵan balam syrtyma da sıady!» dep, bosaǵan kóńilin kúrt bekitken ana qundaqtaýly balany kóterip, qyzyn aýylyna aldy da ketti.

Arada birneshe jyl ótip, Aıbar mektepke baratyn jyly bulardy aýylǵa bir kisi izdep keldi. Aýlada oınap júrgen bala ol kisini kórgende ań-tań qalyp turyp qaldy. «Qaıdan kórip edim?» dep oılady ol. Biraq qansha oılasa da esine túsire almaı qoıdy. Apasynyń ol kisige nege aıqaılap urysqanyn, anasynyń túpki bólmege kirip ketip, nege shyqpaı qoıǵanyn túsine almady. Aýladan shyǵyp ketip bara jatqan adamnyń ózine tesile qaraǵanynan denesi dir ete qaldy. «Osylaısha kim qaraýshy edi?»

Sodan keıin de syrǵyp kóp jyl ótti.

Apasy qaıtys bolǵan soń bular qalaǵa kóship keldi. Munda kelgende bulardy baıaǵy aýylǵa izdep keletin kisi taýyp alyp, óz qamqorlyǵyna alǵan. Aıbar ony moıyndamaı, anasy ekeýiniń jyp-jyly uıasyna bóten «aǵaıdyń» kirip, bılik júrgizgenine kóngisi kelmegen, biraq anasy «ákeń osy kisi» dep amalyn týysty. Anasynyń kóńilin jyqqysy kelmegendikten ǵana qansha tyryssa da baýyr basa almaǵan osy bir bóten janǵa jyly shyraı tanytqan bolady. Biraq, shynymen ákesi ekenine áli de sengisi joq...

Kishkentaıynan minezi ashyq, baýyrmal bop ósken, kemtar, qaýqarsyz kisilerdi aıaǵysh, aýyldan bul joqta úıge kelgen qonaqtardy ózi kútip ala beretin qonaqjaı balasynyń ákesi kelse kúrt ózgerip, tunjyrap, qabaǵy ashylmaıtynyna Ásem ishteı tań qalady. Alǵashynda «balalyq qyzǵanyshy ǵoı» dep oılaıtyn. Kele-kele kóńiline balasynyń ózin bulaı ustaýynyń basqa bir sebebi bar-aý degen kúdik uıalady. Ulymen sóılesip kórgen. Balasy oqys suraq qoıyp, sheshesin tań qaldyrdy. «Osy kisi buryn, kishkentaı kezimde, meni qatty zábirlep, urǵan joq pa?» «Qaıdaǵy urǵan, balam-aý? Sender tipti kezdesken emessińder! Ekeýiń sen mektep bitiretin jyly tanysqan joqsyńdar ma? «Ony nege suradyń?» Aıbar «bilmedim» degendeı kúrsinip, ıyǵyn qomdady.

Ásem sol áńgimeden keıin balasynyń minez-qulqyna zer salyp qaraı bastady: onyń ózin ustaýy eki túrli bolatyn. Ásheıinde jaıdary, meıirimdi de, ákesi barda oıly, tunjyr, onymen bul bilmeıtin basqa bir jerde shekisip qalǵan, biraq aınalasyndaǵylarǵa ol jaıdy bildirmeýge tyrysatyn adamnyń minezin elestetetin. Shydamaı balasynan taǵy da syr tartyp kórip edi, ol «eshteńe emes», «bilmedim», «saǵan solaı kóringen shyǵar» degennen aspaı, áńgimeden basyn ala qashty. Al balanyń ákesi ózine bále japty: «Basqa bireýmen baılanysyń bar da! Sony qalap, meni qalamaıdy da! Sosyn ǵoı jaratpaıtyny!»

Ásem shoshyp ketti. Qaıdaǵy basqa bireý? Qaıdaǵy baılanys? Qany basyna shapshyp, boıyn ashý kernegen ol erkek ataýlyǵa degen sezimin de, senimin de sonaý jıyrmaǵa tolar-tolmas jasynda ózi joıǵanyn aıtyp salǵan.

Kóńiline túsken kúdik qurty janyn jegideı jep, bulan-talan bop otyrǵan erkek ózine qarap tepsine sóılegen áıeldi bar kúshimen yzalana ıterip jiberdi. Ústel ústindegi kese-sháınekterdi qaǵyp, qulap túsken Ásem ornynan tura bergende, bólmege saldyr-gúldir dybysty estigen Aıbar júgirip kirdi. Anasyna qaraı judyryǵyn kóterip tónip kele jatqan ákesin kórgende kóz aldy jarq ete qalǵandaı boldy: sanasynyń túkpirinen zymyraı jetken, sonaý alysta qalǵan kórinis sol qalpyna qaıtalandy: boıyna bitken balasyn aldyrtpaımyn dep jylaǵan anasyna ashýlanǵan osy adam tap osylaı judyryǵyn kijine kótergen...

Sol-sol-aq eken, Aıbardyń kóz aldynan kıno taspasyndaǵydaı kórinister: tanys-beıtanys eki adamnyń arasyndaǵy urys-janjaldar, lypyldaǵan temir aspaptar zýyldaı ótip, áldekimniń shyńǵyrǵan daýysynan qulaǵy tunyp ketkendeı boldy. Qany basyna shapshyǵan ashýly jigit bir-aq yrǵyp anasyn jábirleýshiniń qasyna jetip, bar ashý-yzasy quıylyp, qorǵasyndaı aýyr tartqan judyryǵyn qulashtaı sermedi... Anasynyń shyryldap ara túskenine boı bermeı, munyń bir urǵanynan-aq sulap túsken erkekti basy-kózi demeı tómpeshteı berdi, tómpeshteı berdi...

* * *

Sot bolatyn kúni jaımashýaq jaz kúni kúrt sýytyp, aspandy sup-sur qorǵasyn bulttar basty. Keshe ǵana tamyljyp turǵan aýa-raıynyń bulaısha qubylǵanyna ań-tań qalǵan jurtshylyq, jyly kıimderin izdep, ábigerlendi de qaldy. Sot prosesine kýá retinde shaqyrylǵandar mezgilsiz kelgen sýyqtan deneleri titirkenip, etek-jeńderin qymtanyp, úrpıisip tur. Kóbisi talaı jylǵy tanystar, týystar men kórshiler. Kúbirlese sóılesip, bir-birine Aıbardyń jumsaq minezin, qaıyrymdylyǵyn aıtyp taýysa alar emes. Ózderi kishkentaıynan biletin, tóbelespek túgil, eshqashan bireýge daýys kóterip kórmegen bıazy jigittiń oqys isine senbeı, jaǵalaryn ustaǵan kópshilik sot zalynyń tabaldyryǵyn ári-sári kúıde attady.

Sózderiniń shyndyǵyna aıyptaýshy jaqty da, sýdıany da sendirýge tyrysyp, shyr-pyr bolǵandarǵa temir tordyń ar jaǵynan muńaıa qaraǵan Aıbar ishindegi lyq-lyq etken sezimin kimge, qalaı aıtaryn bilmeı, únsiz otyra berdi. Óıtkeni... adam balasyna qatysty osynshalyq qatygezdik jasaǵany onyń ózi úshin de túsiniksiz bolatyn... Myna tor bólmede otyrǵan da ózi emes, basqa adam sıaqty. Ótkendegi... anasyna qol kóterip, jábirlegen, al qazir ómirdegi eń qorǵansyz, áljýaz jandaı, qorǵaýshynyń qasynda búrisip qana otyrǵan adamdy uryp jyqqan basqa bireý sıaqty.

— Aý, aǵaıyndar-aý, sizder kimdi qorǵashtap otyrsyzdar? Biz qarap otyrǵan qylmys — sizder aıtqandaı qaıyrymdy, meıirimdi adamnyń qolynan keletin is pe? Ózine sonshalyq jaqsylyq jasap, anasy ekeýine qınalǵanda qolushyn berip júrgen adamdy aıaýsyz soqqyǵa jyǵý — aqylǵa syımaıtyn qylmys, — dedi jábirlenýshiniń qorǵaýshysy. — Ekeýi de burynnan bas arazdyqtary joq ekendigin rastap otyr. Buryn-sońdy ózine jábir kórsetpegen adamdy sonshalyq qatygezdikpen uryp-soǵýdyń sebebin men túsine almadym.

Shynynda onyń sebebin qorǵaýshy ǵana emes, basqalar da, tipti eń jaqyn jan — anasy da túsinbegen bolatyn.

Tek sol jerde sharq uryp ushyp júrgen perishte ǵana túsindi. Sebebi adam balasy tarydaı ǵana túıin bop jaratylǵan kezden bastap kórgen jaqsylyǵy — jaryq dúnıege kelgeninde jaqsylyq bolyp, al zorlyǵy — zorlyq bolyp qaıta aınalyp soǵatynyn naqty biletin sol ǵana edi. Biraq amaly qansha, adamdar ómiriniń óz zańy bar ekenin, qansha qudireti kúshti bolsa da oǵan aralasa almaıtynyn bilip kúıingen perishte sot zalynda shyrkóbelek aınalyp-aınalyp, lajsyzdan óz ǵalamyna ushyp ketti.

Sot májilisi aıaqtalyp, jurt syrtqa shyqqanda nóser jańbyr quıyp tur eken.

Bul — aǵyl-tegil jylap bara jatqan perishteniń kóz jasy ekenin eshkim bilgen joq.

---