InfoHub Logo

Tanakóz búgin de uıqysynan erte oıandy. Jýynyp-shaıynyp alǵannan keıin as úıge baryp, kúndegisinshe balalarynyń tańerteńgi sháıin qamdaýǵa kiristi. Ótip bara jatyp, úırenshikti ádetimen qabyrǵaǵa ilýli turǵan kishkentaı radıoqabyldaǵyshtyń túımeshesin basa salyp edi, bólme ishin kúmbirlegen dombyra úni kernep ketti. Tanakózge Túrkeshtiń «Kóńilashary» shalqyp-tasyp, ashyq terezeden dalaǵa lap qoıyp, qala ústinde qalyqtap, taýlardan asyp, búkil dalany jaılap bara jatqandaı kórindi. Bul ne degen sıqyr deseıshi! Dombyradan dúrkirep tógilgen jeńimpaz áýen qýanyshty, shat-shadyman ekpinimen elitip, baýrap bara jatyr. Baıqap júr — bul kúı tyńdaǵan adamnyń jan-dúnıesin dúr silkintip, qanattandyrady eken. Tipti kóńili jarym kezdiń ózinde eńsesin eriksiz tiktep, adamdy álemniń barsha boıaýy men jarqyn jaqtaryn kórýge umtyldyratyndaı qasıeti bar sıaqty. Dombyra shanaǵynan tógilgen áýende orasan-zor kúsh-qýat shıyrshyq atyp, ómirdi rahattana, qumarlana súıýge, jaqsylyqqa senýge jeteleıdi.

Qos ishekten quıylǵan «Kóńilashar» buǵan da: jan-jaǵyńa qarashy, dúnıe netken ǵajap dep ún qatqandaı. Tóbeńnen qara daýyldar uıytqyp ótip, shatyrlap naızaǵaı oınap jatsa da, seniń jan-dúnıeń tylsym tabıǵatpen, búkil jaratylyspen birge órilip, rahat kúı kesher, baqytqa bólener sát týary sózsiz deıtindeı...

Qanshama tyńdap júrse de bir jalyqpaı, qaıtalap estigen saıyn osynaý kúıdiń sıqyryna arbalyp qalatyn Tanakóz bul joly da erekshe sezimge bólenip, júzi nurlana, eltı tyńdady. Birese samǵaý bıikke sharyqtap, birese uıytqı tógilgen kúı yrǵaǵymen úndesip, dastarhan qamdaǵan qımyly tipti shıraı tústi. Endi she? Sálden keıin balalary birinen soń biri uıqysynan oıanyp, munyń qolynan dám tatyp, biri oqýyna, biri jumysyna irkes-tirkes kete bastaıdy ǵoı...

Jyl saıyn alatyn eńbek demalysynda balalaryna kelip aýnap-qýnap, quda-jekjattaryn aralap, jastyq shaǵyn birge ótkizgen dostarymen júzdesip ketetin ádetimen Tanakóz bıyl da shilde túspeı turyp Almatyǵa asyǵa jetken. Qalanyń jasyl jelekke molynan oranyp, kóshe jaǵalaı otyrǵyzylǵan gúlderiniń boıaýy qanyǵa túsetin osy shaǵyn ol erekshe jaqsy kóredi. Demalysyn únemi osy kezde alatyny da sondyqtan. Bir qyzyǵy, jyldyń qaı mezgili bolsa da Almatyny kóz aldyna keltirgende tap osylaı elestetedi.

Ómir zańdylyǵy qandaı qyzyq. Qyzmet babymen Arqa tósine kóshken alǵashqy jyldary tabıǵaty qataldaý, al kelbeti jer jannaty atanǵan Jetisýdiń tórindegi gúl qalamen salystyrǵanda kózge qorashtaý kóringen qalaǵa úırene almaı, ári Almatyny saǵynyp, aı aralatyp osynda shapqylaıtyn da turatyn. Kele-kele ol jaqtyń etek-jeńińdi julmalaǵan jeline de, dyz etkizip shymshyp alar aıazyna da, jazdygúni tóbeńnen tesip jibererdeı bolyp kúıdirgen kúnine de boıy úırendi. Tipti «jeldiń bolǵany jaqsy, aýasy taza, keýdeńdi kere dem alǵan qandaı ǵajap!», «saqyldaǵan sary aıazǵa vırýs bitkenniń bári tózbeıdi eken, sondyqtan tumaý-symaý degender múlde az» dep jańa qonys tepken jeriniń tabıǵat erekshelikterin artyqshylyqtary retinde aıtyp otyratyn boldy. Alǵashqy jyldardaǵydaı emes, demalysy aıaqtalysymen eline qýana attanyp, ol az bolǵandaı, «kelińder, jańa Astanany kórińder, ol — eki ǵasyrdyń túıilisinde dúnıege kelgen ǵajaıyp óner týyndysy!» dep týys-týǵandaryn shaqyra ketýdi ádetke aınaldyrdy.

Bıyl da el jaqqa qaıtatyn kúni jaqyndaǵanda qashanǵy ádetimen kóńili jaqyn adamdaryna qonaqasy berip, dastarhan ústinde kún saıyn kórkeıip kele jatqan Astananyń ǵajaıyp kelbeti týraly biraz áńgimeledi.

— Oı, apamyz qalasyn ábden saǵynǵan eken, maıyn tamyza maqtady ǵoı, — dep qaljyńdady kórshi kelinshek.

— Demalysy bitpeı jatyp asyǵyp ketip bara jatqanynda bir gáp bar-aý, sirá... — Bul — qudasynyń qaljyńy.

— Ne deseńder o deńder. Rasynda da Astana bir kórgen adamdy ózine ǵashyq etpeı qoımaıdy. Búgini — tamasha, al bolashaǵy tipti ǵajap bolady. — Tanakóz janyna jaǵatyn taqyrypty damyta jóneldi. — Shynymdy aıtsam, sońǵy kezde bir jaqqa ketsem, qaıta oralýǵa asyǵyp turatyn boldym. Men ǵana emes, basqalar da sóıtetin kórinedi. Astana — qarqyndy ómirimizdiń beıne-baıany sıaqty, kelgen saıyn bir ózgeriske kýá bolamyz desedi olar.

Ádemi áńgime-dúken quryp, Tanakózdiń berekeli qolynan dám tatqan qonaqtar qosh aıtysyp, úıdi-úıine tarasymen bul boıyn bılegen bir sezimniń jetegimen temir jol kasasyna baryp, bıletin erteńgi kúnge aýystyryp aldy. Keshki astyń ústinde balalaryn tańqaldyryp, tańerteń Astanaǵa ketetinin habarlady. Mundaı jańalyqty kútpegen kelini kózi dóńgelenip, kúıeýine qarady. Balasy biraz únsiz otyryp qaldy. İshteı «Kelgeninde durys kóńil bólmedim be? Áldenege renjidi me? Buryn demalysynyń sońyna deıin jatatyn edi ǵoı?» dep óz oıymen arpalysyp otyrǵan ol qaýmalaǵan suraqtarǵa jaýap tappaı, anasyna oılana qarap, til qatty:

— Nege asyqtyńyz? Áli bir apta ýaqytyńyz bar edi ǵoı?

Balasynyń jan-dúnıesin aıtqyzbaı túsingen Tanakóz ony qushaqtap, mańdaıynan ıiskedi.

— Nege ekenin bilmeımin... Áıteýir erterek qaıtqym kelip otyr. Áldenege alańdap, janym tynshymaı júr...

Shynyn aıtty. Birneshe kúnnen beri áldenege elegizip, kóńil túkpirinde bir qobaljý paıda bolǵan. Kúndiz-túni alaburtyp, jaıbaraqat otyra almaıtyn kúıge jetti. Keshe baryp bılet alǵannan keıin ǵana kóńili sál-pál jaılanǵandaı. Soǵan qarap, «elge qaıtpaq bolǵanym durys-aý, sirá» dep oılady. Balasyna sonyń bárin jasyrmaı aıtyp, qas-qabaǵyna qarap, jaýtańdap turǵan kelinin meıirlene baýyryna basyp: «Qulyndarym, senderge rızamyn. Eshteńege alańdamańdar. Erterek baryp, jumys bastalǵanǵa deıin biraz usaq-túıek sharýalarymdy bitirip alaıyn. Reti kelse, qysqa deıin taǵy bir kelip ketýge tyrysam ǵoı...» dedi ana júregi eljirep.

...Balasynyń úıi Almatynyń eki vokzalyna teńdeı qashyqtyqta bolsa da, poezǵa birinshi Almatydan kelip mindi. Ondaǵy oıy — vokzaldyń jańadan salynǵan ǵımaratyna kirip kórý. Ótkende kele jatqanda vagondaǵy búkil jolaýshylar tereze aldyna topyrlap jınalyp, kókshil áınekten salynyp, erekshe sáýletimen kóz arbaǵan ǵımaratty súısine tamashalaǵan. Búgin, mine, ádeıi erterek kelip, ishi men syrty birdeı jańalanǵan vokzaldy aralap shyqty. Keń, jaryq kútý zalynan ótip, yńǵaıly oryndyqtarǵa jaıǵasqan jolaýshylar úshin ishteı qýanyp, «shúkir, shúkir, el jaǵdaıy kún saıyn jaqsaryp kele jatyr ǵoı» degen sáýleli oımen óz vagonyna bettedi.

Kýpege kirgen muny ishte otyrǵan eki áıel jylyshyraımen qarsy aldy. Joǵarǵy sórede 17-18-derdegi jigit ornalasypty. Jastary ózimen shamalas áıelder, saǵattaryna álsin-áli qaraǵyshtaǵandaryna qaraǵanda, poezdyń júrýin asyǵa kútip otyrǵan sıaqty...

— Al, kettik, — dedi áıelderdiń bireýi poezd jyljı bastaǵanda.

«Káris pe desem, qazaq eken ǵoı» dep oılap qoıdy Tanakóz ishteı.

— Jolyńyz bolsyn, — dedi ekinshi áıel buǵan kúlimsireı qarap. — Astanaǵa bara jatyrsyz ba?

Tanakóz til qatqan áıelge tańyrqaı, ári súısine qarady. Slaván tekti áıel buǵan qarap tap-taza qazaq tilinde sóılep otyrdy.

— Iá-ıá. Astanaǵa bara jatyrmyn, sonda turamyn... — dedi asyǵa sóılep. — Sizder she?

— Oı, biz alystan kele jatyrmyz. Men — Germanıadan, Soná — Koreıadan. Anaý jatqan meniń ulym Sasha, ózimniń atym — Emma.

— Óte jaqsy. Meniń esimim — Tanakóz. Joldaryńyz bolsyn. Qazaqsha sóılegenderińizge qaraǵanda osy jaqpen baılanystaryńyz bar sıaqty ǵoı?

— Bolǵanda qandaı... Bárimiz osynda týyp-óskenbiz...

Birtúrli muńaıyp aıtty. Terezege burylyp, alystaǵan saıyn asqaqtaı túsken Alataýǵa telmire qarady. Janaryn toltyrǵan jasty bularǵa baıqatpaýǵa tyrysyp, qol oramalymen betin súrtken bolyp, sorǵytyp ala qoıǵanyn Tanakóz baıqap qaldy.

— Predávıte, pojalýısta, bılety. Podgotovte dengı za postel!

— A-a... qazir, qazir. Mine, qyzym. Tósekke qanshadan tóleımiz?

Boıǵa sińgen ádetpen kópshilikke túsinikti dep oryssha til qatqan jolserik qyzdyń beti dý ete qaldy. Shúldirlep turǵan ózine óńi-túsi qazaqqa kelmeıtin áıeldiń qazaq tilinde jaýap bergeni uıaltyp-aq tastady.

— Keshirińiz... Júz alpys teńgeden beresizder.

— Mine, endi durys boldy. Tiliń qandaı jaqsy, qyzym. Baqytty bol!

— Sizdiń de tilińiz jaqsy eken, — dep sózge aralasty Tanakóz. — Germanıada júrseńiz de qazaq tilin umytpapsyz...

— Nege umytaıyn? Tilim qazaqsha shyqsa, qazaq balalarymen birge oınap óssem, ata-anam qazaqtardyń arqasynda nebir qıyndyqtan aman qalsa — men ol tildi nege umytaıyn?

Emmanyń daýsy dirildep, kilt toqtap qaldy. Kózine kelip qalǵan jasty bul joly jasyrýǵa tyrysqan joq. Oǵan qarama-qarsy otyrǵan Soná da kózin súrtkishteı berdi. Sosyn Tanakózge qarap:

— Siz bizdi keshirińiz... Elden ketkenimizge on jyldan asty. Týǵan jerdi... saǵynyp, ańsap kelemiz... — dedi úzip-úzip.

Tanakózdiń tulaboıy shymyrlap ketti.

O, týǵan jer! Topyraǵyńdy basyp, sýyńdy iship júrip, qasıetińdi bilmeımiz-aý, qadirińe jetpeımiz-aý! Ormanyńdy otap, ózen-kólińdi laılap júrgender myna otyrǵan eki áıeldiń týǵan jerge, elge degen ińkár sezimin bir sát bastan keshse ǵoı shirkin! Taıaýda ǵana teledıdardan baılyq qýyp, sán-saltanatqa umtylǵandardyń taý jaqta záýlim úıler salyp, las sýlardy káriz turbalarymen Úlken Almaty ózenine shyǵarǵanyn aıtyp, jurtshylyq shýlap jatty emes pe? Solar týǵan jerdiń, tabıǵat ananyń qadirin bile me eken? Qaıdam-aý... Ondaılar myna eki áıeldiń seziminen sadaǵa ketsin!

Lyqsyp kelgen oılardan kóńili alaburtyp, jany tolqyǵan Tanakóz ábjil qımyldap, dastarhan jasaı bastady.

— Al, baýyrlarym, onda týǵan jerge hosh keldińizder! Men sizderge arnap dastarhan jaıaıyn... Keń otyryp, áńgime aıtyp, jol qysqartaıyq...

Qudaǵıy jol azyǵyńyz dep, bir dorba ustatqan: oraýyn asha bastaǵanda súr qazynyń ısi burq ete qaldy. Soná men Emma bir-birine qarap, kúlip jiberisti. Baǵana poezǵa mingende ekeýi oıyndy-shyndy: «Shirkin, kýpege keletin tórtinshi adam qazaq bolsa, jolǵa qazy pisirip alsa...» — dep tilegen. Esterine sol túsip ketti. Endi kúle otyryp, ony Tanakózge aıtyp jatyr.

Osy kezde baǵanaly beri joǵary sórede etpetinen túsip, daladan kóz almaı jatqan bala jigit beri qaraı burylyp, tómendegi ústel ústin qaraı bastady. Tanaýyna ózgeshe bir ıis barǵany belgili, endi jas jigit ol ıistiń qaıdan shyǵyp jatqanyn túsingisi keletin sıaqty.

— Mama, mynaý ıis maǵan tanys, — dedi ol sheshesine qarap, — biraq neniń ıisi ekenin túsinbeı turmyn.

— Beri tús, neniń ıisi ekenin qazir kóresiń, — dedi Emmanyń ornyna Tanakóz til qatyp. — Kórip qana qoımaısyń, asap-asap jeısiń de!

Solaı dedi de, dákege oralǵan bilekteı qazyny oraýyn ashyp, ústel ústine qoıdy.

— Ýaý! — dedi Sasha saryala qazydan kóz aıyrmaı.

— O-o! — desti Emma men Soná qazynyń ıisin qumarlana jutyp.

— Meniń bir tanysym «Jer betindegi jeńsik astyń bárinen de qazyny artyq kóremin» deıtin. Aıtqandaı, ol kisi de toqsanynshy jyldardyń basynda Germanıaǵa ketken. Keıde, «aptasyna bir ret qazy jemesem, aılap tamaq ishpegendeı bolam deýshi edi, endi qaıtip júr eken?» dep oılap qoıamyn, — dedi Tanakóz Emmaǵa qarap kúle sóılep.

— Qyzyq, meniń bastyǵymnyń da solaı degenin bir-eki ret estidim. Ekeýi bir kisi emes pe eken? Biraq, Qazaqstannan kelgenderdiń qaı-qaısysy da qazy dese ishken astaryn jerge qoıady ǵoı.

— Árıne. — Baǵanaly beri sózge kóp aralasa qoımaǵan Soná oılana til qatty. — Bizde de jınala qalsaq, et asamyz, aıtatynymyz osy jaqtyń áńgimesi. Dalada óskenimiz — dalany, taýda óskenimiz — taýdy saǵynamyz. Bireýmiz etti maqtaımyz, bireýmiz palaýdy maqtaımyz. Týra «Qaz-úırek kólin maqtaıdy, dýadaq shólin maqtaıdy» degen sıaqty...

Tanakózge búgingi kún ózi úshin tańyrqaý kúni sıaqty kórindi. Emmanyń qazaqsha sóılegenine tańdanyp otyrǵanda Sonányń maqaldap-máteldep sóılegeni múlde aıran-asyr etti. Sony baıqaǵan Soná buǵan kúle qarap: «Men Syr eli — jyr elinde týyp, óskem. Onjyldyqty qazaqsha bitirdim. Tipti, shaıyrlarǵa eliktep, eptep óleń de jazatynmyn. Bizdiń aýylda ekiniń biri jyrshy-jyraýlardyń urpaǵy bolsa, qaıda ketesiń?» dep bir jaǵynan maqtana, bir jaǵynan óziniń qazaq tilin biletinin jaı ǵana qubylystaı etip túsinikteme berip jatyr.

— Al osynda júrgende óz ana tilińizdi biletin be edińiz?

— Árıne. Onsyz bola ma? Áke-sheshem úı-ishinde tek ana tilimizde sóıleýimizdi qadaǵalaıtyn. Sonyń arqasynda Koreıaǵa qonys aýdarǵan kezde til úırenýim, beıimdelýim jeńil boldy. Biraq bul jaqtan barǵan birneshe adam kezdesken kezde báribir qazaqsha sóılesemiz, osy jaqta basqosýlarda shyrqaıtyn ánderimizdi aıtamyz. Tipti qyzdarym da qazaq tilin umytqan joq.

— Ol jaqqa qashan ketip edińiz?

— On bir jyl buryn. Áýeli úsh jyl eńbek vahtasymen baryp júrdim. Bul jaqta turmys jyl ótken saıyn aýyrlaı berdi. — Soná aqtalǵandaı bolyp, kúmiljip sóıledi. — Onyń ústine bolashaq týraly nebir sózder gýlep, senimsizdik paıda boldy. Báribir birjolata ketý ońaı bolǵan joq. Qınalyp baryp, táýekelge bel baıladym... Átteń, dúnıeniń osylaı ózgererin, Qazaqstannyń búgingideı qýatty el bolaryn sol kezde bilsek qoı...

— Jaǵdaılaryńyz qalaı endi? — Tanakóz áńgimege qyzyqqanymen dastarhan ıesi ózi ekendigin esten shyǵarmaı, dóńgelete týralǵan qazyny áıelderge qaraı ysyryńqyrap qoıdy. Buǵan rızashylyqpen kóz tastaǵan Soná, shanyshqysyn tárelkege qýana sozyp jatyp:

— Jaman emes. Ol jaqta eńbekten qashpaǵan adamnyń turmysy jaman bolmaıdy. Bizdiń adamdarymyzdyń turmystaryn tez túzep alýyna jyldar boıy qalyptasqan sosıalısik mentalıteti kedergi keltirgeni bolmasa, — dedi.

— Bizde de solaı, — dep sózge aralasty manadan beri bir tilim qazyny tańdaıyna basyp, «m-m» dep tamsanyp otyrǵan Emma. — Qansha degenmen, ondaǵan jyl boıy ómir súrgen ortanyń yqpalyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy, sondyqtan adamnyń qalyptasqan daǵdysynan bas tartýy ońaı emes...

Tanakóz oılanyp qaldy. Bular «sosıalısik mentalıtet» degende neni aıtyp otyr eken? «Adam alasy ishinde.» Bul jaqta kósip jep, shaıqap ishkenderdiń de, bel asqan soń «kúnimiz qarań boldy» dep baıbalamdaǵandary bar. Sol sıaqty toz-tozdary shyǵyp, aryp-ashyp kelgenderdiń ishinen de toıynǵan soń basqa ánge salǵandardyń shyqqanynan habardar. Atajurtyma baram dep, shekara asyp, tura almaı qaıtyp kelgenderdi de kórgen. «Senderdi qaı topqa jatqyzýǵa bolady? Terezeniń ar jaǵynda dóńgelenip qalyp jatqan dalaǵa qumarlana kóz tikkenderińe qaraǵanda keýdelerinde telegeı-teńiz saǵynysh bar sıaqty. Biraq, kim bilgen?..»

— Tanakóz apaı, qazyńyz ne degen dámdi, — dep oıyn bóldi Sasha. — Men kishkentaı kezimde qazyny qalaı jasaǵanyn kórgenmin, áli umytqan joqpyn.

Emma ulyna súısine qarap, Tanakózge maqtanyshpen kóz tastady.

— Sizge bir qyzyq aıtaıyn: ótken jyly «Caspionet» televızıalyq arnasynan «Frankfýrttan shyqqan jylqyshy» degen telejýrnaldy kórdik. Boıyndaǵy aıyqpas dertinen ábden qajyǵan nemis azamaty bizdiń Qazaqstanǵa kelip, qymyz iship, aýrýynan qulan-taza jazylyp ketken. Sodan eline qaıta oralǵan soń bıe ustap, qymyz ashytyp, ony qazirgi zamanǵa saı jasaý jelisin jolǵa qoıypty. Búginde bıznesi órkendep, kelip qymyz alýshylar sany kúnnen kúnge artyp otyrǵan kórinedi. Ol kásipker qymyzdyń emdik qasıetteri týraly únemi nasıhattap, sol arqyly Qazaqstandy da kópshilikke tanytýǵa úles qosyp júrgenin estidik. Meniń Sasham qazaqtyń ulttyq taǵamdaryn, sonyń ishinde qazy jasaıtyn jeli ashsam dep armandap júr...

Emmanyń «bizdiń Qazaqstanǵa» degeni Tanakózdiń qulaǵyna maıdaı jaqty. Bir sát osynaý ańqyldaǵan áıelderge kúdiktene qaraǵanyna uıalyp ta qalǵandaı. Endi buǵan deıin ózi kóńil bólmegen jas jigitke bajaılaı qarady. Kishkentaı kezinde kórgenin umytqan joqpyn dep otyr. Ǵalymdar jas balanyń bes jasqa deıin kórgeni, uqqany, boıyna sińirgeni búkil ómirlik bilimine negiz bolyp qalanady deıdi. Sirá, ras bolar. Mynaý jas jigittiń jańaǵy sózderi sol tujyrymnyń oryndylyǵyna taǵy bir dálel emes pe?

Al Sasha bolsa munyń qupıa armanyn anasynyń jarıa etip qoıǵanyna yńǵaısyzdanyp qaldy. Shynynda ondaı armany bar ekeni ras, biraq ol dál qazir júzege asyryla qoıatyn sharýa emes qoı. Eń áýeli kolejin aıaqtaýy kerek. Sosyn sol salany tereńdete oqyp, úırengeni jón. Osy joly qazy jasaýdyń tehnologıasy jazylǵan kitaptar bolsa ala ketpek. Beri qaraı jol júrerde osy oılaryn anasyna aıtyp edi, ol qýana quptaı turyp: «Al negizinde, halyqtyq tehnologıadan artyq eshteńe joq. Sen shynymen naǵyz ulttyq taǵam jasamaq bolsań, ǵasyrdan ǵasyrǵa kelip jetken halyqtyq tehnologıany ıger, biletin adamdardyń keńesin tyńda» dep aqyl qosqan.

Sasha ózderine dastarhan jaıyp báıek bolyp otyrǵan Tanakózge qarap, balalyq kezden buldyr-buldyr elesi qalǵan aýyldaǵy analardy esine túsirýge tyrysty. Qashan barsań da aıran ishkizip, eki qaltańa toltyra qurt salyp berýshi edi. Shirkin, sol qurttardyń dámi qandaı edi! Ony qalaı jasaý kerektigin myna saparlas bolǵan apaı bile me eken?

— Tanakóz apaı, siz qurtty qalaı jasaıtynyn bilesiz be?

Tanakóz jas jigitke súısine qarady.

— Bizde qurtty qaınatady deıdi, balam. Al qazyny aınaldyrady. Osy salaǵa qyzyqqan ekensiń, durys atalýyn bilip alsyn degenim ǵoı. Bala kezimde anam qurt qaınatqanda qasynan shyqpaı, kóbigin jalaımyz dep talasýshy edik. Úlkeıgen soń ózim qalada turdym da durystap úırenýge mán bermeppin. Qap, áttegen-aı! Sen sıaqty talapty bala kezigerin bilgende bárin ret-retimen qaǵazǵa jazyp alar edim ǵoı!

— Sonda da bolsa, apaı, ózińiz kórdińiz ǵoı, esińizde saqtalǵan shyǵar...

— Endi tek jalpylama ǵana esimde qalǵandardy qanaǵat tutsań, aıtyp bereıin, qalqam.

... Meniń anam qurttyń birneshe túrin qaınatatyn. Onyń bireýi — qystygúni ezip, kúrish salyp qaınatyp, maı qatyp tamaq retinde ishetin qurt kóje jasaýǵa arnalǵan qurt. Keptirgen kezde túsi qoshqyl-qońyr bolady. Al jaz kezinde kúrishti bolar-bolmas qana qosyp, shól basar sýsyn retinde ishedi.

Sútti anam aǵash kespekke jınaıtyn. Kespektiń tómengi jaǵynan kishkene tesik jasap, kún aralatyp sarysýyn aǵyzyp jiberip otyrady. Birneshe kún ótkennen keıin úlken qara qazanǵa quıyp, qaınata bastaıdy. Oty kúshti bolmaýy kerek, áıtpese birden túbi kúıip ketedi deıtini esimde. Álsin-álsin saby uzyn aǵash qalaqpen aralastyryp turyp, biraz qaınatady. Ábden qoıylyp, sýyǵan soń eki alaqanǵa salyp, birkelki etip domalatyp, shı ústine qatarlastyra jaıyp, keptiredi.

Al sháı ishýge arnalǵan tátti qurt — ejigeı basqasha qaınatylady. Ol úshin apam sap-sary etip pisirilgen irimshikti keptirip, kelige túıip, untaqtap qosatyn.

Sasha tyńdaı otyryp jutynyp-jutynyp qoıdy.

— M-m... Qyzyq eken. Óte qyzyq. Men mundaıdy eshqashan estigen emespin. Al qymyzdy she? Onyń da birneshe túri bolatyn shyǵar?

— Iá, dámine, saqtalǵan kúnine, kúshine qaraı túr-túri bolady... Biraq men ol jaǵyn tereń bile bermeıdi ekenmin, balam...

Tanakóz kádimgideı qysylyp qaldy. Ózderi qymyzdy qajet bolǵanda bazardan baryp satyp alatyn. Onda da qonaq shaqyrǵanda ǵana. Sońǵy jyldary qan qysymynyń kóterilip ketetini bala kezinde qumarta simiretin sýsyndy tartynyńqyrap ishýge májbúr etken. Keıde bazarǵa barǵanynda jaryqtyq qymyzdyń burqyraǵan ıisi tábetin ashyp, ańsary aýǵanymen, ózin-ózi tejep, qymyz satylatyn qatardy aınalyp ótetin bolyp júr.

Qymyz demekshi, bala kezinde bul bir ret kórshi Beıistiń balasy Raıym ekeýi qaısymyz kóp ishemiz dep jarysyp iship, qymyzdyń ýytyna mas bolyp, úıdiń irgesinde uıyqtap qalypty. «Sodan bir kún, bir tún uıyqtadyń, — dep aıtyp otyratyn anasy. — Raıym etjendi ǵoı, ol azyraq uıyqtady.» Egizdiń syńaryndaı bolyp birge ósken Raıymnyń shyn aty Raımond ekenin, aýyldaǵylardyń barlyǵy «Beıis» degen famılıanyń durysynda «Veıs» ekenin bul eseıe kele bir-aq bilgen. «Jer betindegi jeńsik astyń bárinen de qazyny artyq kóremin» deıtin de, «jer betindegi barlyq sýsyn qymyzǵa jetpeıdi» deıtin de sol bala kúngi dosy Raımond Veıs bolatyn.

Raımond jasynyń úlkendigin bildirip, muny únemi qorǵashtap, qamqor bolyp júretin. Ekeýiniń aǵaly-qaryndastaı tatýlyqtaryna bireý qyzyqsa, bireý qyzǵanatyn, bireý tańǵalsa, bireý kúndeıtin. Alaıda, bul ekeýiniń dostyǵyna kóleńke túsire alǵan joq. Basqa jaqtarǵa kete qalsa Raımond buǵan jer túbinen: «Ta-na-sha! Kak dela? Ta-ma-sha?» dep telefon soǵýshy edi. Sondaı saparynyń birinen Raımondtyń jalǵyz oralmaı, kózi jazǵy aspandaı kókpeńbek, seleý shashty taldyrmash qyz Lızany ertip ákelgeni esinde. Áýeli bulardyń úıiniń aldyna toqtap: «Ta-na-sha! Saǵan jeńeshe ákeldim! Júgir, bizdiń mamkadan súıinshi sura!» — dep aıqaılaǵan-dy.

Aqkóńil, aq júrek dos Raımond! Qazir qaıda júr eken?

Toqsanynshy jyldary atajurtyna bet alǵan kóshke ilesip, ol da Germanıaǵa ketpekshi boldy. Sol kezde onyń tolqyp, qınalyp júrgeni, tipti kádimgideı júdep, sylynyp qalǵany esinde. «Bilesiń be, Tanash, — dedi ol birde budan syr jasyrmaıtyn ádetimen, — shynymdy aıtsam, meniń sol jaqqa barýǵa qulqym joq. Biraq áke-sheshem elin ańsaıdy. Jáne bir qyzyǵy, balalarym barǵysy kelip, qulshynyp otyr. Ne isteımin? Basym qatty...»

Qymyzǵa qatysty qoıǵan suraǵynyń kóńil túkpirindegi qansha jaıdy qozǵap ketkeninen beıhabar Sashanyń oıynda túk joq. Budan jaýap kútip, tup-tunyq janaryn qadap, qarap otyr. Jap-jas jigittiń jer arqasy qıanda júrse de, kindik qany tamǵan topyraqtyń turmys-tirshiligine degen qyzyǵýshylyǵyn joǵaltpaýy Tanakózdiń janyn tolqytty. Ózin biledi, kóńili bir qulasa qatty qulaıdy, bul joly da myna jigitten bar kómegin aıamasy anyq. Biraq «qolda barda altynnyń qadiri joq» degen ras, ulttyq taǵamnyń barlyǵyna tek tutynýshy retinde qaraýy olardy óndirýdiń qyr-syryna onsha boılatpaǵanyna qazir ishi ýdaı ashyp otyr. Bar bolǵany jas jigitke birazdan beri Astanada jyl saıyn qymyz meıramy — Qymyzmuryndyq ótkiziletinin, sony uıymdastyratyn adamdardyń buǵan kóp maǵlumat bere alatynyn aıtyp, solarmen kezdestirýge ýáde berdi.

Balasyna bar bilgenin aıtyp, odan qaldy taǵy da kómektesýge ýáde berip jatqan Tanakózge qarap, Emma:

— Sizdi bizge Qudaıdyń ózi jolyqtyrǵan shyǵar, — dedi. — Basqa bireý bolsa, munshalyqty aqtaryla ala alar ma edik. Saǵynǵan qazaq tilimizde osylaısha armansyz sóılese alar ma edik? Endi qatynasymyzdy úzbeıik — bizge qonaqqa kelińiz. Ol jaqta da kóptegen jerlesterińiz bar. Jańa Soná aıtqandaı, biz de basymyz qosyla qalsa, baýyrsaq pisirip, sút qatyp sháı ishemiz. Qazaqstan týraly bir-birimizden surastyryp, tabystaryna qýanyp júremiz... Qansha degenmen, týǵan jerge jer jetpeıdi ǵoı!

— Árıne. Biz Seýl olımpıadasy bolǵanda qazaqstandyqtarǵa jankúıer bolyp, aıaǵymyzdan sabyldyq emes pe. Qaı jerde Qazaqstan komandasy baq synasa, sol jerge baryp, «Qazaqstan!», «Qazaqstan!» dep qıqýlaýmen boldyq. Týra el kóship kelgendeı boldyq sonda... Ásirese qazaqstandyq sportshylardy qoldaýǵa kelgen ónerpazdardyń konsertin kóre alǵandardyń qýanyshyn aıtsańyzshy. Qyzdardyń úlpildegen úkilerine kózimiz arbalyp, dombyranyń kúmbirlegen daýsyn estip bir jasap qaldyq. Buryn, osy jaqta júrgende dombyranyń únin saǵynamyz dep oılappyz ba?

Eldi saǵynyp kele jatqan eki áıeldiń júrekjardy syrlary Tanakózdiń esine taǵy bir osy mazmundas áńgimeni túsirdi. Ony Izraılge qonys aýdaryp, biraq ol jaqty jersinbeı, birer jyldan keıin qaıta oralǵan kórshisi aıtqan. «Shyndyǵynda da, qazaq topyraǵyna kindik qany tamyp, osynda týyp-ósken adam shet jerge baryp, oılaýy bólek, ómir súrý salty ózgeshe, mundaǵydan múlde basqa qundylyqtardy murat etetin ortaǵa tap bolǵanda, meıli ol kári ne jas bolsyn, qaı ulttyń ne urpaqtyń ókili bolsyn, báribir... ol dala áýenderin saǵynady eken, — degen-di ol aǵynan jarylyp. — Darhan júrekti halyqtyń telegeı teńiz yqylasyna shomylyp ósken adamnyń, ol jaqtaǵy esepshildikke, ózimshildikke qurylǵan turmysqa úırenýi qıyn. Men de árkim ózinshe tirshilik etip, tomaǵa-tuıyq kún keshetin qandastarymdy baladaı ańqaý, batyrdaı ańǵal, qushaǵy ashyq, jany jomart halyqpen salystyryp, ishim ýdaı ashydy. Kóz aldyma — dala, qulaǵyma kúmbirlegen dombyra úni keldi de turdy. Jatsam, tursam sol elesten aryla almadym...» degen ol.

«Osy jaqta júrgende dombyranyń únin saǵynamyz dep oılappyz ba?»

Jarysa sóılegen ekeýiniń áńgimesi taýsylar emes. Atajurt degenmen alǵash kóship barǵan kezde qatty qınalǵandaryn, bul jaqta alǵan mamandyqtaryna sáıkes qyzmet tabylmaǵanyn, til úırenbeıinshe eshbir resmı keńselerdiń esigin ashý múmkin emes ekendigin kózderine jas ala otyryp, kúni keshe bastarynan ótkizgendeı qylyp aıtqanda Tanakóz olardy aıap ketti. Jandaryna batqan soń umyta almaı júrgen bolýy kerek, jergilikti halyqtyń qushaq jaıa qarsy ala qoımaǵanyn da syzdyqtata otyryp jetkizdi. «Oı, mama, ol kezdi nesine aıta beresiz? Qıyndyqsyz eshteńe kelmeıdi deıtin ózińiz emes pe? Odan da qazirgi jaǵdaıyńyzdy aıtpaısyz ba?» — dep Sasha sózderin bólmegende áli de biraz jaılar aqtarylar edi.

— Iá, qazir turmysymyz jaqsy. Úı-jaıymyz, qyzmetimiz bar. Demalys saıyn dúnıe júzin aralap, jer kóremiz, — Emma endi jelpine sóıledi. — Bıyl, mine, elge kelýdiń sáti tústi. Dostarymyz ınstıtýt bitirgenimizdiń otyz jyldyǵyna shaqyrǵan, Soná ekeýmiz keshe sonda kezdestik. Onyń ústine ózim isteıtin fırmanyń basshysy Qazaqstanmen iskerlik baılanys jasaýǵa arnaıy kele jatyr. Birge baraıyq degeninde qýanyp kettim. Ol da kezinde osy jaqtan barǵan. Erteń Báıterektiń túbinde kezdesemiz dep kelistik. Siz de kelińiz, tanystyraıyn — ol bir qazaq halqyn asa qurmetteıtin kisi.

... Tańerteń vokzalda qoshtasyp, ýáde boıynsha eki saǵattan keıin Báıterektiń túbine taksımen jetken muny beınekamerasymen aınalany túsirip júrgen Emma birinshi baıqady.

— Tanakóz!

Emmanyń daýsyna onyń ar jaǵynda turǵan úsh azamattyń etjendi, tulǵalysy jalt qarady. Sál-pál abdyrap turyp qalǵan ol ile-shala beri qaraı jedel adymdady.

— Ta-na-sha?!

— Raımond?!

Emma qushaqtasa ketken bastyǵy men Tanakózge aýzy ashylyp, qarap qalypty. Sosyn baryp Tanakózdiń «jer betindegi jeńsik astyń bárinen de qazyny artyq kóremin» deıtin tanysy týraly aıtqany oıyna oralyp, bárin de túsine qoıdy. Mine, ǵalamat kezdesý!

— Qaıdan júrsiń?

Tanakózdiń aýzyna túsken birinshi sóz osy boldy.

— Keshe keldim. İssaparmen.

— Jalǵyz keldiń be? Lıza, balalar qalaı?

Raımondtyń túri ózgerip sala berdi.

— Lızadan aırylyp qaldym, Tanash. — Raımond kúrsinip qoıdy. — Dárigerler ártúrli aıtady. Menińshe, qonys aýdarýymyz psıhologıalyq jaǵynan aýyr tıgen sıaqty. Alǵashynda jap-jaqsy edi, eki-úsh jyldan keıin azyp, júdeı bastady. Qalaı emdetsem de, ońalmady. Sosyn óziniń ótinishimen osynda ertip ákeldim. Jaǵdaıy kúrt jaqsaryp, tez-aq burynǵy qalpyna keldi. Tipti esh aýyrmaǵandaı... Eki aı boıy tanystarymyzdy, dostarymyzdy armansyz araladyq. Erteń júremiz dep otyrǵanbyz. Tóseginen tura qoımaǵan soń barsam, uıyqtap jatyp júrip ketipti... Jymıyp qana jatyr... Aldynda ǵana «saǵynyshym basylǵan joq, ázir qaıtqym kelmeıdi. Sen óziń kete bershi, men qala turaıyn» dep qıylyp edi... Aqyry máńgilikke qaldy...

Tanakóz ne derin bilmedi. Týǵan jerge degen saǵynyshy janyna baıyz taptyrmaǵan sezimtal, názik Lızany kóz aldyna elestetip, kózine jas aldy. «Shekara asyryp ákep, týǵan topyraǵyn buıyrtqan, o, saǵynysh, sen netken qudiretti, netken tylsym kúsh ediń!» dep tebirendi ishteı.

Únsizdikti buzǵysy keldi me, Raımond qaltasynan alyp, tildeı qaǵaz usyndy:

— Mynaý meniń vızıtkam. — Tanakóz kóz júgirtip oqyp shyqty: «Raımond Veıs «Yntymaq» Reseı-Germanıa birlesken kompanıasynyń Qazaqstan boıynsha óńirlik dırektory»

— Bul kompanıa nemen aınalysady sonda?

— Aýyldy jerlerde densaýlyq saqtaý obektilerin salady. Jobalaý-smetalyq qujattamasynan bastap, ishin tolyq jabdyqtap bitirgenge deıingi jumystyń bárin ózi atqarady.

— Jaqsy nárse eken. Oń bolsyn! Jumystaryń bastaldy ma?

— Ótkende kelip bastapqy kelissózdi júrgizgenbiz. Osy joly shartqa qol qoıamyz ba degen oıdamyz. Sosyn jumysty bastaýǵa bolady...

Raımond týra bala kezindegideı Tanakózdi qushaqtap: «Bilesiń be, Tanash, men bul jumysqa basqa jerden ádeıi aýysyp keldim, — dedi. — Ózimdi oqytqan, mamandyq bergen, adam etken elge osylaı qyzmet eteıin dedim. Ári... elge de jıirek kelip turýyma bolady. Munym durys pa?»

Tanakóz taǵy tolqyp ketti. Qoshtaǵanyn bildirip, basyn ızeı berdi.

Anadaıda Emma men Soná kezektesip, birese Báıterek kórinetindeı, birese kógildir kúmbezi anadaıdan kóz arbaǵan Aqorda túsetindeı etip, fotoaparattaryn syrtyldatyp sýretke túsip júr. Sasha máz-máıram bop kúlip, balasha jarysyp sýretke túsip júrgen olarǵa tańyrqaı qaraıdy. Birazdan keıin dabyrlasa sóılegen eki áıel Tanakóz ben Raımondqa taqady.

— Qandaı ózgerister! Qala qalaı ósken! Týra ertegidegideı! Átteń...

— Aıtary joq! Qandaı ǵajap! Shirkin, on jyl buryn bilgende ǵoı!..

Júzderi jaınap, lepirip tursa da, jeme-jemge kelgende sózderin ah ura aıaqtaǵan Emma men Sonányń aıtylmaı qalǵan armanyn Tanakóz ishteı uqty.

Otandastarynyń sózine ne der eken dep Raımondqa qarap edi, ol kózin sál jumyńqyrap, Arqanyń erke samalyna betin tosyp tur eken...

---