Pýnktýasıalyq erejeler
Núkte
§ 1. Núkte habarly sóılemderden jáne ekpinsiz aıtylǵan buıryq, tilek mándi sóılemderden keıin qoıylady (§1, 3, 7, 10, 13-tardy qarańyz, mundaǵy jaqsha ishinde kórsetilgen sıfrlar II taraýdaǵy “Pýnktýasıa erejeleriniń” paragraftaryna silteıdi[1]).
§ 2. Núkte ári qaraı keń túrde baıandaý bolatynyn eskertetin sóılemnen keıin qoıylady (II taraýdaǵy §2-ty qarańyz).
§ 3. Qystyrma sóılemdi alý úshin ashylǵan jaqshanyń aldyndaǵy sóılem aıaqtalyp, oǵan tıisti tynys belgileriniń biri qoıylǵan bolsa, qystyrma sóılemnen keıin jaqshanyń ishinen núkte qoıylady.
Mysaly: Endeshe, eger ruqsat etse, sonda túseıik. Búgin as ishetin jerimiz de joq. Jatatyn qýysy bolsa bolady. (Itbaıdyń bulaı deýine sebep – qyzyn kóreıin degendik edi.) (S.Muqanov).
§ 4. Dramalyq shyǵarmalarda ár sóıleýshi keıipkerdiń atynan keıin núkte qoıylady. Mysaly:
Petr. Bul nemene?
Amangeldi. Bile almadym... Saqal men murtqa bir kezek kelgen sıaqty (Ǵ.Músirepov).
Keıipkerdiń atynan keıin remarka (avtordyń túsindirme sózderi) kelse, ol kishi árippen jaqsha ishine alynady da, núkte jabylǵan jaqshadan keıin qoıylady:
Amangeldi (atyp turyp). Keshigip qalypsyz, myrza! (Ǵ.Músirepov).
S á ý l e (az ýaqyt únsiz). Perızat, sen baıqaısyń ba?(Á.Ábishev).
Pesadaǵy keıipkerdiń sóziniń ishinde kelgen remarkaǵa baılanysty tynys belgisi bylaısha qoıylady:
a) Remarka eki sóılemniń arasynda turyp, ózinen keıin aıtylǵan sóılemge (ne sóılemderge) baılanysty bolsa, keıipker sóziniń remarkaǵa deıingi sóıleminen keıin (ıaǵnı ashylatyn jaqshanyń aldynan) sol sóılemge tıisti tynys belgisi qoıylady. Remarka jaqshaǵa alynady da, bas áripten bastalyp jazylady, jabylǵan jaqshanyń ishinen núkte qoıylady, jaqshanyń syrtynan eshqandaı tynys belgisi qoıylmaıdy, keıipker sóziniń ekinshi bóligi bas áripten bastalyp jazylady:
Petr.Endeshe, jónińdi bil, shyǵarma únińdi. (Amangeldige.) Sen bara tur, mergen, bir aınalyp soǵarsyń.(Ǵ.Músirepov).
T e m i r. Eh, tentek qaryndasym! (Qol alysyp.) Rızamyn, janym, bárin de estidim.(Á.Ábishev).
á) Remarka keıipker sóziniń ishindegi bir sóılemniń arasynda bolsa jáne maǵyna jaǵynan soǵan tikeleı qatysty bolsa, jaqshaǵa alynyp, kishi áripten bastalyp jazylady, jaqshanyń aldy-artyna jáne ishine eshqandaı tynys belgisi qoıylmaıdy. Keıipker sóziniń remarkadan keıingi jalǵasy kishi áripten bastalyp jazylady:
Amangeldi.Joq, qaraǵym, eski enshiden qutylǵaly keldik de. Biraq (áıelge jaqyndap) jańa enshini tize búgip, jalynyp surap alamyz ba? (Ǵ.Músirepov).
§ 5. Keıipkerdiń aıtqan sózine tikeleı qatysy joq, avtordyń túsinigi retinde aıtylǵan remarkadan keıin, kóbinese, jaqsha ishine núkte qoıylady:
M y r q a l. İnisi bar bolsyn! Mende Abzaldan basqa ini bar ma? (Telefon shyryldaıdy.) (Á.Ábishev).
Q o z y. Kire ber shatyrǵa. Kútkenin estirtýim kerek. (Baıan shatyrǵa kiredi. Qozy Qodarǵa keledi.) Amandyq aǵadan emes pe edi, Qodar myrza! (Ǵ.Músirepov).
E s k e r t ý. Mundaıda núkte jaqshanyń syrtyna qoıylýy da múmkin.
§ 6. Dáıeksózdiń, keltirilgen mysaldyń qaıdan ekenin, ıesin kórsetetin sózder jaqshaǵa alynady. Eger ashylǵan jaqshanyń aldynda eshqandaı tynys belgisi bolmasa, jaqsha jabylǵan jerge núkte qoıylady:
Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa (Abaı).
Eger ashylǵan jaqshanyń aldynda núkte, suraý belgisi, lep belgisi ne kóp núkte tursa, núkte jaqshanyń ishine qoıylýy múmkin:
Eger jaý berilmese, ony qurtar bolar! (M.Gorkıı.) Bulaqty taýdan arna aqsa, Teńiz bolar aıaǵy.(Jambyl).
§ 7. Bas áripterinen nemese basqy býynynan shartty túrde qysqartylyp alynǵan adam, kitap, gazet, jýrnal, shyǵarma t.b. attarynyń sol qysqartylǵan árpinen ne býynynan soń núkte qoıylady: N.V.Gogol, Kons.Sımonov, S.Muqanov, A.Qunanbaev, Shyǵ., I tom.
§ 8. Taǵysyn taǵy, taǵy sondaılar, taǵy basqa degen sózder qysqartylyp qoldanylǵanda, olardan keıin núkte qoıylady: t.b., t.s., t.t.
Bulardan basqa qysqartylyp núkte qoıylatyn sózder: j. – jyl; ǵ. – ǵasyr; sek. – sekýnd; mın. – mınýt; saǵ. – saǵat.
§ 9. Mynadaı qysqartýlarǵa núkte qoıylmaıdy:
a) Bas áripterden jáne býyndardan qysqarǵan sózderdiń áripteriniń nemese býyndarynyń arasyna núkte qoıylmaıdy: KazMÝ, aýatkom.
á) Uzyndyq, kólem ólshemderiniń jáne basqalarynyń qysqartylyp qoldanylatyn shartty belgilerinen keıin núkte qoıylmaıdy: km, m, sm, ga, l, V (vólt), A (amper), S (Selsıı).
§ 10. Sanamaly nómirdi (ol nómirdiń aldynan keı jaǵdaılarda § belgisi turýy da múmkin) belgileıtin aıshyqsyz (jarty jaqshasyz) qoldanylǵan sıfr ne áripten keıin núkte qoıylady.
Sh.Ýálıhanov óziniń “Qarqaraly okrýgy bolysynyń qystaýlary” atty maqalasynda kisi attarynan qoıylǵan mıkrotoponımderiniń árbir rýǵa tándigin aıtqan.
1.Nadan Tobyqtynyń qystaýlary: Qoshqar, Qazanqap saıy, Kórpetaı t.b.
2. Tóleńgitter qystaýy: Tólebıke saıy...
3. Taraqty rýynyń qystaýlary: Mataıadyr, Jotan, Tekebaı... (T.Januzaqov).
Sıfrdan nemese onyń ornyna alynǵan áripten keıin jarty jaqsha (aıshyq) qoıylsa, odan keıin núkte qoıylmaıdy:
Teńeý sózge belgili bir jurnaqtar qosylý nemese keıbir sózderdiń tirkesýi arqyly jasalynady.
a)sózge -daı, -deı... jurnaqtary jalǵanýy arqyly...
á) sózge -sha, -she jurnaǵy jalǵanýy arqyly...
b)sekildi, syqyldy, tárizdi... sózderiniń tirkesýi arqyly...(Qazaq tili oqýlyǵy.)
§ 11. Kitaptaǵy taqyryptardyń atynan keıin núkte qoıylýy da múmkin.
[1] “Anyqtaǵyshtaǵy” pýnktýasıa erejeleri sıntaksıstik qurylysqa qaraı (mysaly, sóılemniń sońyna qoıylatyn tynys belgileri, ońashalanǵan aıqyndaýyshtyń tynys belgileri t.b.) baıandaldy. Myna “Qosymshada” árbir tynys belgisiniń jalpy qaı oryndarda qoldanylatyndyǵy týraly erejeler jınaqtap berildi. Jazyp otyrǵan adam belgili bir tynys belgisiniń ózi kúdiktengen jerine qoıylatyn-qoıylmaıtyndyǵyn osy “Qosymshaǵa” qarap taýyp ala alady. Al ony dálirek bilgisi kelse, “Pýnktýasıa erejeleri” degen taraýdan qaı bapty (paragrafty) qaraý kerek ekendigi kórsetildi. Sonymen qatar “Qosymshada” pýnktýasıa taraýynda aıtylmaǵan keıbir erejeler berildi. Mysaly, dramalyq shyǵarmalardaǵy tynys belgileri, tyrnaqshanyń qoldanylýy t.b.
Útir
§ 1. Útirmen sóılemdegi qaratpa sózder, qaratpa sóz tizbekteri bólinedi.
Naqtyly bireýge arnalmaǵan, jalpylyq-belgisizdik maǵynasy bar sózder men sóz tizbekteri de útirmen bólinedi.
§ 2. Sóılemdegi qystyrma sózder, sóz tizbekteri jáne sóılemder útirmen bólinedi.
§ 3. Útirmen sóılemdegi odaǵaılar bólinedi.
§ 4. Báse, já, qosh, qup, jaraıdy, maqul, durys sıaqty sózder útirmen bólinedi.
§ 5. Sóılemdegi ıá, joq, má, máńiz degen sózder útirmen bólinedi.
§ 6. Útir sóılemniń biryńǵaı músheleriniń arasyna qoıylady.
§ 7. Sóılemdegi ońashalanǵan aıqyndaýysh músheler útirmen bólinedi.
§ 8. Sıaqty, retinde, qatar, emes, túgil degen sózdermen kelgen jáne -daı, -deı, -taı, -teıjurnaqtary qosylǵan tizbekter de útirge alynady.
§ 9. Qaramastan, qospaǵanda, eseptegende degen sózderge aıaqtalatyn sóz tizbekteri útirmen ajyratylady.
§ 10. Útir qurmalasqa engen jaı sóılemderdiń arasyna qoıylady.
§ 11. Ekige bólingen tól sózdiń alǵashqy bóligi habarly sóılem nemese sóılemniń bir bóligi bolsa, odan keıin útir (jáne syzyqsha) qoıylady.
Ekige bólingen tól sózdiń alǵashqy bóligi óz aldyna sóılem bolmaı, oǵan útir qoıylǵan bolsa, ekinshi bóliginiń aldynan da útir qoıylady.
§ 12. Birneshe sózden quralǵan kúrdeli qos sózderdiń arasyna útir qoıylady.
§ 13. Birdeı nemese ár kelki tulǵada qaıtalap keletin jeke sózder men tirkesterdiń aralaryna útir qoıylady.
§ 14. Ol – ol ma, bul – bul ma, ol – ol bolsyn degen tirkester sóılem ishindegi basqa sózderden útirmen bólinedi.
Núkteli útir
Sıfr nemese áripter arqyly sanamalanyp aıtylǵan sóılem¬derden keıin núkte, núkteli útir, keıde útir qoıylady. Sanamalap aıtylǵan biryńǵaı sóılemderdiń árqaısysynan keıin núkte qoıylsa, árqaısysy bas áripten bastalyp jazylady. Mysaly: Barlyq siltilerdiń tómendegideı ortaq. hımıalyq qasıetteri bolady:
1) Olardyń konsentrasıaly eritindisi janýarlar men ósimdikter tkanin buzady.
2) Siltiler maılardy sabynǵa aınaldyrady.
3) Siltiler ertindilerinde lakmýstyń jáne fenolftaleınniń túsi ózgeredi (“Hımıa” oqýlyǵynan).
Sanamalap aıtylǵan biryńǵaı qurylymdardyń (konstrýksıalardyń) arasyna núkteli útir (nemese útir) qoıylsa, olardyń árqaısysy kishi áripten bastalyp jazylady. Mysaly: Jalpy janrlar teorıasynan fólklorlyq proza janrlary teorıasyn bólip alatyn bolsaq, onyń mynadaı basty-basty (túbegeıli) mindetterin atap kórsetýge bolady.
Olar:
a) prozalyq fólklordy basqa qara sózderden, kúndelikti jaı áńgime jáne ádebı kórkem prozadan ajyratýdyń ǵylymı negizdelgen krıterıılerin anyqtaý;
á) prozalyq fólklordyń óleń úlgisindegi fólklordan aıyrmasyn belgileý;
b) halyq prozasynyń óz ishindegi janrlyq toptar men bólshekterdi aıyrýdyń prınsıpterin aıqyndaý (S.Qasqabasov).
Sanamalanyp keletin konstrýksıalar bir-birinen áripter nemese sıfrlar arqyly daralanyp kórsetilmeýi de múmkin. Mysaly: Sheshim (oryssha razvázka) – shyǵarma sújetiniń de sheshýshi kezeńderiniń biri; sýretkerdiń ózi sýrettep otyrǵan ómir shyndyǵyna shyǵarǵan “úkimi”; adamdar arasyndaǵy qarama-qarsy taıtalastardyń, kúrdeli kúresterdiń bitýi; túrlishe taǵdyrlar tartysynan týǵan naqty nátıje; oqıǵaǵa qatysýshylardyń eń aqyrǵy hal-kúıi; kúlli qubylys-kórinisterdiń sońǵy sahnasy (Z.Qabdolov). Praktıkada sanamalap aıtylǵan qurylymdardyń aralaryna núkteli útir qoıylyp, kelesileri bas áripten bastalyp jazylatyndary da bolady. Sanamalanyp aıtylǵan konstrýksıalardyń aldynda qos núkte tursa, odan keıingi sóılem eki túrli bastalady: eger aralaryna núkteli útir (nemese útir) qoıylyp, árqaısysy kishi áripten bastalatyn bolsa, birinshisi de kishi áripten bastalady, al aralaryna núkte (keıde núkteli útir) qoıylyp, árqaısysy bas áripten bastalatyn bolsa, birinshisi de bas áripten bastalady (joǵarydaǵy mysaldardy qarańyz).
§ 4. Mazmuny áýendes bolyp keletin biryńǵaı sóılemderdiń árqaısysynan keıin núkteli útir qoıylady:
1) Biz Alataýdaı el edik, – Teńemek boldy oıǵa jaý;
2) Biz tasyǵan teńiz sel edik,– Teńemek boldy shólge jaý;
3) Biz atyp bolǵan tań edik, – Tún etpekshi boldy jaý;
4) Biz álemge jaryq kún edik, – Óshirmekshi boldy jaý. Jaý ma bizdi bógeıtin?! Jaý ma bizdi jeńetin?! (Jambyl)
Qos núkte
§ 1. Biryńǵaı múshelerdiń aldynan kelgen jalpylaýysh sózden keıin qos núkte qoıylady.
§ 2. Salalas qurmalastaǵy birine-biri túsinik bolyp kelgen jáne óıtkeni, sebebi degen jalǵaýlyqtar túsip qalyp jasalǵan jaı sóılemderdiń arasyna qos núkte qoıylady.
§ 3. Tól sózdiń aldynan kelgen avtordyń sózinen keıin qos núkte qoıylady.
§ 4. Ári qaraı sanamalap ketetin biryńǵaı sózderdiń, sóılemderdiń aldynan keletin jalpylaýysh mándi sóılemnen keıin kos núkte qoıylady.
§ 5. Biryńǵaı múshelerden buryn kelgen mysaly, atap aıtqanda degen qystyrma sózden keıin qos núkte qoıylady.
Defıs
Lep belgisi
§ 2. Erekshe bir kóńil kúıine baılanysty kóterińki daýyspen buıyrý, ótinish maǵynasynda aıtylǵan sóılemderge lep belgisi qoıylady (II taraýdaǵy § 13-ty qarańyz).
§ 3. Urandy sóılemderden soń lep belgisi qoıylady (II taraýdaǵy §15-ty qarańyz).
§ 4. Erekshe kóterińki daýyspen aıtylǵan qaratpa, odaǵaı sózder men joq, ıá degen sózderden keıin lep belgisi qoıylady (II taraýdaǵy § 48, 65-tardy qarańyz).
§ 5. Erekshe mán bere kóterińki aıtylǵan ataýly sóılem sıaqty sózderden keıin de lep belgisi qoıylýy múmkin: “Iegi ıtelginiń tamaǵyndaı” dep qyzyqtyrǵan, asyqtyrǵan qalyńdyq! Dilda!Munyń jary! (M.Áýezov.)
§ 6. Sálemdeskende aıtylatyn, ishinde suraýlyq shylaýy bar tirkesterden keıin lep belgisi qoıylady (II taraýdaǵy § 9-ty qarańyz).
Kóp núkte
§ 1. Sóıleýshi belgili bir sebeptermen (qatty asyp-sasý, entigý, tutyǵý, álsireý t.b.) sózderin, oıyn bólip-bólip aıtqanda, bir sózdiń ishindegi áripterdiń arasyna nemese sóılem ishindegi sózderdiń arasyna, al oıy bitpeı qalǵanda, sóılemniń sońyna kóp núkte qoıylady:
Qudaıberdi esikke kózimen nusqap:
– Adam bola ma?!. Bolar ma!.. İnileriń mine... Kim bolaryn... Ne kórerin qaıdan... bileıin, – dedi. (M.Áýezov.) J-j-joq... men... ózim baram... – A... s...s...qar, – dedi Botakóz talyqsyǵan daýyspen (S.Muqanov).
§ 2. Kóp núkte alynǵan sıtattyń bas jaǵynan, ara-arasynan jáne sońynan sóılem ne sózder qaldyrylǵan jerge qoıylady (II taraýdaǵy § 17-ty qarańyz).
§ 3. Jazýshy aıtyp kele jatqan oqıǵanyń jalǵasyn sozbaı, ári qaraı toqtatady da, kóp núkte qoıady.
Abaıdyń ilgeri sozyp kele jatkan oń qoly jibek shymyldyqqa tıgen kezde, aldynan qarsy qozǵalyp kele jatqan Toǵjannyń ystyq saýsaqtary munyń betine tıip edi. Dirildegen demderi qosylyp, ystyq erinderi endi aırylmastaı tabysqandy...(M.Áýezov).
§ 4. Aıtylyp kele jatqan oıǵa kenet, tosyn, kútpegen nemese óte alshaq jatqan nárse (oqıǵa, zat, qımyl t. t.) qosylyp ketse, onyń aldynan kóp núkte qoıylady:
XIX ǵasyrda qazaqtyń jalpy halyqtyq tilin negiz etken úlgilerge Abaı, Ybyraıdan bastap, qazaq ádebıeti ýákilderiniń muralary, aýyz ádebıeti nusqalary, shyǵys klasık ádebıetiniń qazaqsha jyrlanǵan úlgileri, baspasóz, oqýlyqtar, sózdikter, medısına, veterınarıa taqyryptaryna jazylǵan kópshilik kitapshalar jáne... hrıstıan dinin ýaǵyzdaıtyn mısıonerlik ádebıet jatady (R.Syzdyqova).
Munda jáne sózinen keıin turǵan hrıstıan dinin ýaǵyzdaıtyn ádebıet aldyńǵy sanamalanyp aıtylyp kele jatqan ádebıetterden múlde alshaq ári kútpegen ádebıet túri, óıtkeni dindi ýaǵyzdaıtyn til (mysaly, ıslam dinin) qazaqtyń jalpy halyqtyq tilin negiz etpeıdi, sondyqtan hrıstıan dinin ýaǵyzdaıtyn ádebıet te tildik ózge bir normalarǵa súıengen bolý kerek dep otyrǵanda, bul ádebıettiń de joǵaryda atalyp kele jatqan topqa qosylǵany tosyn, kenet nárse bolyp tabylady.
Jaqsha
§ 1. Qystyrma sóılemder ne sóz tirkesteri jaqshaǵa alynady.
§ 2. Belgili bir sózderdi túsindirý úshin onyń aýdarmasy, sınonımi t.b. beriledi de, jaqshaǵa alynyp jazylady:
1900 jyldyń jeltoqsanynda shetelge “Iskra” (“Ushqyn”) gazetiniń birinshi nómiri shyqty. Gazettiń atynan soń “Ushqynnan jalyn laýlaıdy” degen naqyl sóz (epıgraf) jazyldy.
§ 3. Alynǵan sóılem, dáıeksózdiń jáne mysal qaıdan, kimdiki ekenin kórsetý úshin, onyń sońynan jazylǵan kitaptyń aty, avtory t.b. jaqshaǵa alynady:
“Abaıǵa sútpen kirip, súıegine sińgen ádebıet úlgisiniń biri – halyq ádebıeti dep edik... Biraq ol munyń da qyzyǵyn erte toıattap, eskirgen el danalyǵyn kóp uzamaı-aq ózine mura sanaýdan qalǵan sıaqty” (Q.Jubanov. Qazaq tili jónindegi zertteýler. Almaty. “Ǵylym” baspasy, 1966, 296-bet).
§ 4. Dramalyq shyǵarmalardaǵy remarkalar (avtordyń túsindirmeleri) jaqshaǵa alynady:
Amangeldi. Mısha! (Jaınaqqa.) Áket mynalaryńdy! (Jaınaq Japarlardy aıdap ketedi.) Mısha, aman qaıttyń ba? (Amandasady.) (Ǵ.Músirepov.)
§ 5. Máseleniń talas ıa kúdikti ekendigin kórsetip, oqýshynyń nazaryn aýdarý úshin, bireýden keltirilgen dáıeksózdiń ishindegi jeke sózderge ne sóılemge qoıylatyn lep, suraý belgileri jaqshaǵa alynady.
§ 6. Keltirilgen mysal ne dáıeksózdiń ishindegi belgili bir sózderdi ne sóılemderdi sanamalap kórsetý úshin, jol-jónekeı qoıylatyn sıfrlar (ne áripter) eki jaǵynan jaqshaǵa alynady:
(1) Jasyl jelegin búrkengen qaraǵaıdyń arasymen júrip otyryp, (2) Asqar kóldiń qabaǵyna shyqsa, (3) muz betinde birsypyra kisi syrǵanaq teýip júr eken. Munda úsh sóılem bar... (“Qazaq tili gramatıkasy”).
Tyrnaqsha
§ 1. Dáıeksóz tyrnaqshaǵa alynady.
Alynǵan dáıeksóz birneshe azatjoldan quralǵan bolsa, ár azat jol bólek-bólek tyrnaqshaǵa alynbaıdy. Tyrnaqsha dáıeksózdiń bastalǵan jerinen ashylyp, bitken jerinen bir-aq jabylady.
§ 2. Shyǵarmanyń ishinde keltirilgen úlkendi-kishili hattar tyrnaqshaǵa alynady.
Keıde tyrnaqsha hattyń árbir azatjol saıyn ashylyp otyrady da, eń sońynan baryp bir-aq jabylady. Bul – óte sırek qoldanylatyn ereje. Mysaly, S.Muqanovtyń “Botagóz” romanyndaǵy Asqardyń, Kenjetaıdyń hattary:
«Botagóz!..
Amantaı!..
Ekeýińniń attaryńdy qaǵazǵa túsirgennen keıin, aıaǵyna ne sóz qosarymdy bilmeı, birneshe mınýt daǵdaryp otyrmyn»...
“Sen bergen amanatty Saǵıt qolyma tapsyrdy...(osylaı kete beredi de, tyrnaqsha eń sońǵy Omby 1919 jyl 6 qańtar degennen keıin jabylady.)
§ 3. Dıalog emes tól sóz tyrnaqshaǵa alynady (II taraý, § 117-ty qarańyz).
§ 4. Obekt etip alynǵan jeke sóılemder, sózder ne sóz tizbekteri, sondaı-aq áripter, býyndar tyrnaqshaǵa alynady:
Endi “shubar” degen sózge “jaman” qosylyp, “Jaman shubar” atalý tarıhynan (S.Muqanov) “Jaz shyqty” degen sóılemniń bastaýyshy – “jaz”. Daýysty “a” dybysy – jýan dybys. “At” – kóp maǵynaly sóz.
“Taraq” degen sózdegi “ta” býyny – ashyq býyn.
E s k e r t ý. Arnaýly kitaptarda, oqýlyqtarda (gramatıkalarda), ádistemelik quraldarda t.b. bular tyrnaqshaǵa alynbaı, basqa árip túrindegi shrıftimen (kýrsıv, qara shrıft t.b.) terilýi múmkin.
§ 5. Maqal, mátelder, aforızmder sóılem ishinde keltirilgende tyrnaqshaǵa alynady.
§ 6. Dáıeksóz retinde keltirilmeı, sóılemge onyń ajyratylmaıtyn múshesi retinde berilgen bireýdiń sózi tyrnaqshaǵa alynady.
§ 7. De dánekerinsiz aıtylyp, zattanyp ketken tól sózder tyrnaqshaǵa alynady.
§ 8. Bireýdiń aıtqanynan alynǵan jeke-jeke sózder tyrnaqshamen jazylady:
Yrǵyzbaıdyń osyndaı kópshiligi bas qosqan keńesinde Zere sóıledi.
– ...Biri daraqy maqtanshaq, biri urda-jyq, dańǵoı atanǵanda, osyndaı kóp jıyn ústinde masaıyp, ospadarlyq qylam dep, sondaı ataq alatyn! – dedi.
Sońǵy aıtqan “myljyń”, “maqtanshaq”, “dańǵoı” degenderi osy arada shynymen tórt kózi túgel otyr edi (M.Áýezov).
§ 9. Keketý, ajýalaý jáne keri maǵynada qoldaný úshin aıtylǵan sóz (ne sózder) tyrnaqshaǵa alynady.
Aq kóńil Aqań “balanyń” syrǵytpasyn sezgen joq (Ǵ. Mustafın.) Qoıan “batyr” qoryqqannan zyta jóneldi (Ertegiden). Raspýtınniń “tárbıesine” túskennen keıin, baqyttyń “kilti” kimniń qolynda ekenin Alekseı kórdi (S.Muqanov).
§ 10. Zaýyt, fabrıka, kombınat, tres, sharýashylyq, uıym, mashına markasy, ushaq t.b. qoıylǵan attar tyrnaqshaǵa alynady. Al olardyń jalpy resmı ataýlary tyrnaqshaǵa alynbaıdy:
“Azovstal” zaýyty, al Almatydaǵy aýyr mashına jasaıtyn zaýyt; “Aktúbrentgen” zaýyty, “Krasnyı Oktábr” fabrıkasy, al Almatydaǵy kondıter fabrıkasy; “Karagandaýgol” tresi, “Rastovýgol” kombınaty, “Donbass” kómir kombaıny, “Ýrales” ekskavatory,“Ertis” parohody, “Ý-2” ushaǵy, “Volga” mashınasy, “Qazaq tili” qoǵamy.
§ 11. Gazet, jýrnal, kitap, shyǵarma, qaýly, kıno t.b. attary tyrnaqshaǵa alynady:
“Ana tili” gazeti, “Parasat” jýrnaly, “Jalyn” álmanahy, “Abaı” romany, “Shattyq” sımfonıasy, Abaıdyń “Jarq etpes qara kóńlim ne qylsa da” degen óleńi, “Dala qyzy” sýreti, “Topaıkók” áni, “Kózimniń qarasy” (án jáne óleń), “Qozy Kórpesh-Baıan sulý” pesasy, “Aqqý kóli” baleti.
§ 12. Keıbir oıyn, ádet-salt attary tyrnaqshaǵa alynady:
“Qol ustatý”, “shash sıpatý” degen ataqty yrymdar osy. Úlkender zor mejeniń biri dep biletin ómir beli “uryn barý” bolsa, Abaı sodan asty.(M.Áýezov). Uzaqty sary kúnin balapan qýý, asyq oınaýmen ótkizgen balalardyń túngi ermegi – “aqsúıek”, “soqyrteke”, “býraqotan” sıaqty oıyndar (S.Muqanov).
Eskertýler. 1. Atyndaǵy degen sózben kelgen ataq tyrnaqshaǵa alynbaıdy:
Ál-Farabı atyndaǵy ýnıversıtet, Ǵ.Músirepov atyndaǵy mektep, Abaı atyndaǵy birlestik (al “Abaı” birlestigi.)
2. Mekeme, uıym t.b. resmı ataýlary (tolyq nemese qysqartylǵan) tyrnaqshaǵa alynbaıdy:
Tutynýshylar odaǵynyń qyzmetkeri. Memlekettik bankiniń bólimshesi.
3. Telegraf agenttikteriniń attary tyrnaqshaǵa alynbaıdy:
Assoshıeted Pres agenttigi, MEN agenttigi.
4. Kitaptyń attary bıblıografıalyq tizimderde, siltemelerde, pikirlerde avtordyń aty-jóninen keıin jazylǵanda tyrnaqshaǵa alynbaıdy:
Ǵ.Mustafın. Ómir belesteri. Almaty, 1984.
Suraý belgisi
§ 1. Suraý belgisi suraýly sóılemderden keıin qoıylady.
§ 2. Suraýlyq mánin erekshe kóterý úshin keıde biryńǵaı músheniń árqaısysynan keıin suraý belgisi qoıylýy múmkin (II taraýdaǵy §8-ty qarańyz).
§ 3. Avtor máseleniń talas ıa kúdikti ekendigin kórsetip, oqýshynyń nazaryn aýdarǵysy kelgende, nemese bir pikirge kelise almaıtyndyǵyn bildirgende, dáıeksózdiń ishinde belgili bir sózden ne sóılemnen keıin jaqsha ishine alyp ne suraý belgisin, ne lep belgisin, ne ekeýin qatar qoıady, keıde bir belginiń ózin eki-úsh qaıtalap qoıady. bul, kóbinese, syn-bıblıografıalyq shyǵarmalarda kezdesedi:
Osy sóılemdi aýdarmashy bylaı aýdarady: "Gúldi oramal jaýyp, tórt taǵan stolǵa qoıylǵan sýretke (?) telmeńdeı qaraǵan badana kózinde emine tilengen jalynysh, úmit bolǵandyqtan, Levın soǵan qaraýǵa da shoshıyn dedi”. Munda aýdarmashy sózge sóz taýyp, san jaǵyn ǵana saqtaǵan: lombernyı stol – tórt taǵan stol (?), salfetka – oramal, obraz – sýret (?), vyrajenıe – bolǵandyqtan, ýstremlennyh – telmeńdeı, v bolshıh – badana, strastnaıa – emine. (Á.Nurpeıisov “Anna Karenınanyń” aýdarmasy).
Poemadaǵy keıbir olaq qurylǵan sóz tizbekteri men ásersiz shýmaqtardy da aıtpaı ketýge bolmaıdy:
Eńbek – keme, matros – men kemede,
Ony súımek sybaǵa pesheneme (?!) (Q.Shańǵytbaev, “Aqyn jáne ómir shyndyǵy” )
Syzyqsha
§ 1. Syzyqsha bastaýysh pen baıandaýyshtyń arasyna qoıylady.
§ 2. Syzyqsha biryńǵaı múshelerden keıin kelgen jalpylaýysh sózdiń aldynan qoıylady.
§ 3. Aldynda jalpylaýysh sózi bar biryńǵaı múshelerden keıin sóılem aıaqtalmasa, eń sońǵy biryńǵaı músheden soń syzyqsha qoıylady.
§ 4. Dıalog tól sózdiń aldy-artynan (eger tól sózden keıin avtor sózi tursa), tyrnaqshaǵa alynǵan tól sózdiń artynan syzyqsha qoıylady.
§ 5. Syzyqsha jalǵaýlyqsyz salalastardyń arasyna qoıylady.
§ 6. Ońashalanǵan aıqyndaýysh múshelerdiń eki jaǵynan syzyqsha qoıylady.
§ 7. Biryńǵaı suraýly múshelerdi nemese suraýly sóılemderdi jınaqtap turatyn áıteýir degen sóz túsip qalǵan jerge syzyqsha qoıylady:
İsingendikten be, taıaqtan álsiregendikten be – denesi zildeı aýyr eken. (S.Muqanov).
§ 8. Ońashalanǵan aıqyndaýyshtyń aldynan syzyqsha qoıylady.
§ 9. Sonda, sonsha, sondaı, sonshalyq, sol, mynaý, mynadaı degen sózderge aıaqtalǵan tirkesten keıin jeke sóılem tursa, bul sózderden keıin syzyqsha qoıylady.
§ 10. Meken, ýaqyt, san shendestigin bildiretin sózderdiń arasyna syzyqsha qoıylady (ol -dan jalǵaýy men sheıin shylaýynyń maǵynasyn bildiredi): Moıynty – Shý temir joly. Instıtýtta kúnine 6-8 saǵat leksıa bolady. Mashına saǵatyna 30-45 kılometrden júrip otyryp, joldyń jartysyna kelip qaldy.
Bulardy belgisizdik-jalpylyq jáne boljaldyq maǵynasyndaǵy qos sóz san esimdermen shatastyrmaý kerek. Olar defıs arqyly jazylady: Kermege tórt-bes at qatar baılanypty (mundaǵy tórt-bes boljaldy san esim). Eki-úsh kúnnen beri jańbyr jaýyp tur (munda da eki-úsh – boljaldy san esim).
Rábıǵa Syzdyq. Qazaq tiliniń anyqtaǵyshy (emle, tynys belgileri, sóz sazy). Astana: Elorda, 2000, - 532 b. ISBN: 9965-06-023-1
You Might Also Like
-
Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń byltyrdan beri aıtyp kele jatqan jańalyq - mektepterde 5 kúndik oqý aptasyn engizý máselesine qatysty ata-analardyń kóptegen saýaldary bar. QR BǴM 5 kúndik oqý aptas...
-
Búgin Parlament Májilisiniń jalpy otyrysynda depýtat Danıa Espaeva daryndy jastardyń shetelge ketýine qoldanystaǵy granttardy bólý júıesi sebep bolyp otyrǵanyn málim etti, dep QazAqparat habarlaıdy.
