InfoHub Logo

Tildiń ósý, damý, jetilýimen, jalpy jazý mádenıetiniń jetilýimen tildegi sózderdi durys jazý erejeleri de birte-birte óńdelip, jetilip otyrady. Qandaı tildiń bolmasyn orfografıasyn túzeýde negizgi eki prınsıp bolady: a) morfologıalyq prınsıp; á) fonetıkalyq prınsıp. 1940 jylǵa deıin qazaq tiliniń orfografıalyq erejeleri fonetıkalyq prınsıpke súıenip quryldy, ıaǵnı qazaq tilindegi sózder qalaı estilse, sol kúıinde jazylatyn boldy. Qazaq tilindegi sózder úndestik zańy boıynsha biryńǵaı ne jýan, ne jińishke túrde aıtylady, jazylady. Osy úndestik zańyna saı fonetıkalyq prınsıp birden-bir durys prınsıp bolyp kóringenmen jeke sózderdi jazýda biryńǵaı saýatty jazýdy qıyndatty. Óıtkeni qazaqtyń baıyrǵy sózderiniń ózin árkim ár túrli aıtady da, ár túrli jazatyn boldy. Ásirese orys tilinen engen termın sózderdi jazý úshin fonetıkalyq prınsıp qolaısyz boldy. Mysaly: sovet, degen sóz sobet, sábet kúıinde, ınstıtýt degen sóz ınstót, únstót, ensıtót kúıinde, gazet – gazıt, kázıt, kazet t.b.  kúıinde jazylyp keldi.

1940 jyly qazaq tiliniń jazý erejelerindegi fonetıkalyq prınsıptiń kemshilikteri eskerilip, tilimizdegi sózder morfologıalyq-fonetıkalyq prınsıpke negizdelip jazylatyn jańa orfografıalyq ereje qabyldandy. Morfologıalyq prınsıp dep tildegi sózder aıtylýynsha, estilýinshe qubylyp jazylmaı, árbir sózdiń bastapqy túbir tulǵasy men qosymshalardyń tulǵasyn saqtap jazýdy aıtady. Mysaly: basshy (bashshy emes), qashsa (qashsha emes), túngi (túńgi emes), aıta almaı (aıtalmaı emes), kele almaı (kelalmaı emes), Amankeldi (Amangeldi emes), shekara (shegara emes), aq eshki (aǵ eshki emes), kim keldi (kim geldi emes) t.b.

Qazirgi táýelsiz elimizde, ásirese sońǵy kezde, ǵalymdarymyzdyń birazy orfografıalyq erejemizdi qaıta qaraý qajettigi týraly aıtsa, elbasynyń latyn grafıkasyna kóshý týraly jarlyǵy da sátti bolmaq.

Qazirgi táýelsiz elimizde, ásirese sońǵy kezde, ǵalymdarymyzdyń kóbisi orfografıalyq erejemizdi qaıta qaraý qajettigi týraly maqalalar kóptep jaryq kórýde. Túbinde jańa álipbıge kóshetinimiz kámil. Sebebi bul elbasynyń tapsyrmasy. Oǵan deıin qazirgi álipbıimizdiń birsypyra jerlerin jónge keltirý kerek bolady. Biz osy taqyrypta keıbir daýysty dybystardyń qoldanylýy jaıynda sóz qozǵamaqpyz.

Mysaly: e, y, i áripteri sózdiń barlyq býyndarynda jazylady, biraq olar ylǵı da e, y, i bolyp dybystala bermeıdi.

Bulardyń erindiktermen qatar turyp aıtylý múmkindikteri joqqa tán. Mysaly, ózen , óleń, óner, osy, oryn, oqy, uly, uǵym, uzyn, úlken, túlki, júrek, ómir, aýyl, baýyr, jaýyn, áýe, áýes, dáýir... sózderiniń quramynda e, y, i dybys emes tek árip. Aıtýda olar ó, u, ú túrinde bolady.

Sońy y, i dybysyna aıaqtalǵan etistikterge –ý jurnaǵy jalǵanǵanda, y u-ǵa, i ú-ge aınalady, jazýda bir-aq árippen (ý) tańbalanady: aljy-aljý, jyljy-jyljý, syrǵy-syrǵý, tepshi-tepshý, tershi-tershý  t.b.

Qysań y, i fonemalary kóp býyndy sózderde keıde kómeski estiledi. Orfoepıalyq sózdikterde olar túsirilip (jarty belgimen) jazylady: dári'ger, qat'nas, az'raq, ed'reńdeý, ı'rim, kesh'rim, qas'ret t.b.

Tipti l, r dybystarynyń aldynan kelgende sózdiń leksıkalyq maǵynasyna nuqsan kelmese, olar jazylmaıdy: laq, lám, legen, leker, les, laı, laıyq, las, ras, razy, raı, rahat, rahmet, reń, rásýa, rásim.... Osy sózderdiń aldynda y, i daýystylarynsyz aıtý qıyn-aq. Mysaly: Ylaıla, ylaı oımen tunyǵyńdy (Abaı); Yras deseń, yras sóz men aıtaıyn (Bekbolat dastan); Muny qaıda qoıamyz? Qaı erejege syıǵyzamyz? – degen suraq ózinen ózi týyndaıdy. Daýysty dybystary jýan daýystylar: a, o, u, y, ý; Jińishke daýstylar: á, e, ó, ú, i, ı dep bólgende ı árpiniń jińishke daýysty dybystardyń qatarynda turatynyn mektep oqýshylarynan bastap, qalam ustaǵan eldiń bárine belgili. Sondyqtan da I árpi tek jińishke aıtylady. Qazirgi kezde jastardyń (ásirese mektep oqýshylarynyń) tilinde baıyrǵy sózderimizde kezdesetin ı árpin jińishke aıtý baıqalyp júr: miıimiz ashiıdi, jiına, qiıyn, biıil, siıla, tiısin, tiıyn t.b. Jalǵanatyn qosymsha daýysty bolsa, nemese daýystydan bastalsa, keıbir sózderdiń ekinshi býynyndaǵy y, i (aıtýda da, jazýda da) túsip qalady: halyq-halqy, qaryn-qarny, yryq-yrqy, qyryq-qyrqy, erin-erni, erik-erki, keıip-keıpi, irik-irkip-irkedi, qyryq-qyrqyp-qyrqady,  daýys-daýsy, árip-árpi t.b. Baspasózde oryny, daýysy, áripi bolyp jazylyp júretini de ushyrasady. Bul qasıet e fonemasynda joq.

Y, i áripteriniń qoldanylýynda biraz qıyndyqtar bar. Qazaq tilinde sońǵy býyndarynda y, i qysań dybystary bar birqatar sózderdi táýeldegende olardaǵy sońǵy qysań dybystar sýsyp túsip qalady: halyq+y-halqy, kórik+i-kórki, erik+i-erki t.t. Bul zańdylyq y, i dybystarynyń úndi (sonor) r, l dybystary  men qatań q, k dybystarynyń aralyǵynda kelgen jaǵdaıynda ǵana baıqalady. Al qalǵan sátterde sońǵy býyndaǵy qysań dybystar sýsymaıdy, saqtalyp aıtylady jáne jazylady: kıim-kıimi, qulyn-qulyny, oıyn+y-oıyny, burym+y-burymy t.t.

Keıbir zat esim, syn esimderge kóbinese a, e sıaqty ashyq daýystydan bastalatyn qosymshalar jalǵanǵanda, sońǵy býyndaryndaǵy y,i dybystary túsirilip aıtylady jáne jazylady: oryn+a-ornady, (orynady emes), oıyn+a-oınady (oıynady emes), erin+eý-erneý (erineý emes), qyryq+ynshy-qyrqynshy (qyryqynshy emes) t.b.

R dybysynan bastalatyn birqatar sózderdiń basynda (r árpinen buryn) y, i áripteri jazylady da, birqatarynda jazylmaıdy. Bulardy ajyratatyn belgilerdiń biri mynadaı: eger sóz basyndaǵy r dybysynan keıin y, i daýystylarynan basqa daýystylar kelse, sóz basynda y, i áripteri jazylmaıdy: ras, raı,rahmet, resmı, reń, ret, rıza, rý, ruqsat, rásýa. Al r dybysynan keıin y, i qysań daýystylary kelse, olar sóz basynda da jazylady: yrym, yrys, yryq, iri, iritý, qyryldaý, t.b.

I árpi kirme sózderdegi jalań ı dybysymen qatar (kıno, fılosof), iı, yı qosar dybystaryn da tańbalaıdy. Mysaly: tıek, kıim, ırek, ıis, ıne, qıyn, qýys, sıyr, gýil t.b. sózderdi býynǵa bólý qıyndyq týǵyzyp júr. Bul sebebi  fonetıkalyq zańdylyqqa qarsy qubylys. Qazaq sózderinde sóz ortasynda býyn tek daýyssyz dybystan bastalady degen erejemizge qarama-qaıshy qubylys. Qazaq orfografıasymen pýnktýasıa jaıynda anyqtaǵyshta qosarly yı áripteri tek syı, tyı sózderinde (olarǵa qosymsha jalǵanǵanda da) jazylady. Mysaly: syılyq, syılaý, syıymdy, tyıym, tyıylý dep jazylǵan. Kúndelikti gazet-jýrnaldarda sılyq, sılaý, tıym, tıylý dep jazý jıi kezdesedi. Sol sıaqty orfografıalyq sózdikterde de ala-qulalyq kezdesip qalyp jatady (2001-2007 jyldardaǵy sózdikter). 2001 jylǵy orfografıalyq sózdikte syı – syıapat dep jazylǵan, al 2007 jylǵy sózdikte syı – sıapat t.b. kórsetilgen.  Atalǵan anyqtaǵyshtyń alǵy sózinde emle erejeleriniń tıanaqsyzdyǵy jazatyn adamǵa úlken qıynshylyq keltiredi. Belgili bir sózder men sóz tirkesteriniń jazylýy bir izge túspegen bolsa, eń saýatty adamnyń ózi tolqyp, qınalady. Bul qıyndyqqa ásirese baspa qyzmetkerleri men mektep muǵalimderi kezdesip otyrady – delingen. Bul qıyndyq orys tilindegi ı-diń áserinen bolyp turǵan qubylys. Jańa álipbıge kósherden buryn osy sıaqty tolyp jatqan orfografıalyq, orfoepıalyq, pýnktýasıalyq erejelerdi qatty eskere otyryp retke keltirý kerek bolady.

Asylbek Tasymov

 

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. R.Syzdyqova. Qazaq tiliniń anyqtaǵyshy, Astana, 2000.
2. 1988, 2001, 2007 jylǵy orfografıalyq sózdikter.
3. S.Myrzabekov. Qazaq tiliniń dybys júıesi. 1999 j. 47-bet.

---