InfoHub Logo

Qan men ter. İİ kitap

Qan men ter. İİİ kitap

YMYRT (İ KİTAP)

BİRİNSHİ BÓLİM

— Betim-aı!.. Masqara-aı!..

Tyrylı aryq Qaraqatyn jerqazbaǵa tanaýrap sóıleı kirdi. Qushaǵyndaǵy otyndy alasa qazandyqtyń janyna aýdara tastady. Salpyetek bóz kóılektiń bir shalǵaıyn joǵary kóterip yshqyrlyǵyna qystyra saldy da, qyzyl qaryn jas nemeresin aldyna alyp yńyldap otyrǵan qaıyn eneniń qasyna qol taıana tize búkti.

Jerqazbanyń terezesi dál tóbesinde; oǵan shelin alǵan shyńyltyr qoı qarnyn tutqan-dy; batyp bara jatqan kúnniń sońǵy sáýlesi qoı qarnynan óleýsirep qana túsip tur. Úı ishi kúńgirt. Qart ananyń júzi kórinbeıdi. Tek qaqyradaı bıik aq jaýlyǵy bozǵyldanady.

— Ene-aý, ne esitkeniń bar? Álgi Qaratazdyń... qoıly tazdyń inisi bar emes pe? Táńirbergen degen seri inisi bar edi ǵoı, — dep, Qaraqatyn enesine qaraı taǵy bir ysyrylyp otyrdy. Sonan ári beıýaq keshti birtúrli qupıaly syrǵa bólep, erni súıreńdep sybyrlaı sóıledi. — Ne basyńdy aýyrtaıyn seniń. Sol seri jigit kep, Elamannyń úıine tústi. Aty qara ter. Qanjyǵasynda bir qoıan, bir túlkisi bar. Qoıany aq týshadaı-aý, aq týshadaı! Aqbala syrtqa shyǵyp, seri jigitti attan túsirdi. Al ekeýiniń qalaı kóriskenin kórseń... Masqara-aı!.. Betim-aı! O, júziqara! O, qarabet!..

Qalyń kıimdi bireý jer qazbanyń alasa esigine syımaı, ústi-basy syqyrlap kirip kele jatty. Qaraqatyn tezirek ot jaǵyp jibermek boldy. Ottyń izdep jantalasyp júrip, jolda turǵan qara qumandy qaǵyp ketti. Onan shelekke súrinip, úı ishi dańǵyr-duńǵyr boldy da qaldy.

— O, kók tigilgir! O qara baılanǵyr! Esiz qalǵyrdyń múlki, túge. Tap jańa ǵana tap-tuınaqtaı ǵyp, oryn-ornyna jınap qoıyp edim. Balasy qurǵyrlar-aý, júretin jolǵa qoıǵan.

Úı ıesi únsiz. Osynyń bárin kúnde-kúnde kórip, esitip júrgesin ábden eti ólip ketken. Ot basynyń berekesiz lastyǵyna, qatynynyń salaqtyǵy men shańqyldaǵan ashshy daýsyna da úırengendi. Ol qolyna ustaı kirgen bir asymdaı toń balyqty bosaǵaǵa tastaı saldy. Sonan soń jeńiniń ushyna muz qatqan sý-sý kıimin bosaǵada turyp sheship, etigimen tórge shyqty.

Qaraqatyn byqsyp janbaı jatqan otty úrleı tústi de, álde-nege myrs etti:

— Elamandy aıtam-aý!.. Sorlynyń úıi búgin sonsha uıatty qalaı kóterip tur eken?

Aqkempir kelinine kóz qıyǵyn tastap: «Á, Qudaıym! — dedi ishinen, — qaıteıin?!.. Bu da ózgege kúledi, ózine kúletin kisi joq pa eken?!»

Qaraqatyn otty tastaı sala endi kúıeýiniń asty-ústine túsip, jalpyldap:

— Bizdi asyraımyn dep janyńdy jaldap júrsiń. Kún uzyn nár tatpaǵan kiside ál qaıdan bolsyn?! Kel, etigińdi tartyp jibereıin, — dep edi:

— Ózim sheshem! Asyńdy boldyr! — dedi Dos. Qaraqatyn osy aýylda Aqbalamen ósh. Aqbalanyń jastyǵyn, sulýlyǵyn kóre almaıdy. Bárinen buryn kúıeýi urysqan saıyn: «Ózińdeı Aqbalaǵa qarash! Júris-turysyna ishpeı-jemeı yrza bolasyń», — dep sulý kelinshekti bunyń betine salyq qyp basatyn.

— Elamannyń úıi jaqqa kóziń tústi me?.. — dedi Qaraqatyn sıqyrly júzi jymyńdap. — Aqbalany aıtam-aý... Kúıeýiniń kózi tirisinde, tapa-tal túste jigit kútip alyp... Sonda ol sorly erkektiń kádesine jarasa eken-aý! Anaý shytyr jegen túıedeı shermıip otyrǵan túri.

— Áı, jeter! Qoı, endi! — dedi Dos etigin sheship jatyp. Qaraqatyn qolyndaǵy kóseýmen oshaqtyń aýzyndaǵy shańdy burq etkizip salyp qaldy.

— Qoı, qoı dep maǵan qojańdaǵany nesi?! Maǵan qoıǵyzǵanmen el aýzyna qaqpaq bola almaısyń. Áne, qyz kúnindegi jeligin kelinshek bolǵasyn da jasyra almaı júr. Osy óńir tegis kórip otyr. Aıta berseń, Aqbalanyń ishindegi balany da Táńirbergendiki eken dep...

Dos baıpaqty etikpen qatynyn kók jelkeden qoıyp qaldy. Jelkesine tıgen zildeı etik Qaraqatynnyń julynyn úze jazdap, kózinen jas yrshyp ketti. Dos qolyndaǵy etikti qaıta silteı bergende Aqkempir ustaı aldy. Balasynyń qolynan etikti julyp alyp, esikke qaraı laqtyryp jiberdi.

— Tart qolyńdy! Bereketin alma otymnyń basynyń! — Dos til qataıyn dep edi, Aqkempir aqyryp, tyıyp tastady:

— Tyńdamaımyn sózińdi. O zaman da bu zaman, jaman qatyndy sabap jaqsy etken jigitti kórgem joq.

Qaraqatyn kúıeýiniń endi qol qata almasyn bilip, búk túsip otyra qap, oshaqqa mańdaıyn súıep solqyldap jylady. Ol, árıne, kóz jasymen kúıeýiniń júregin jibite almasyn bildi. Úı ishinen ózine jaqtasatyn janashyr da izdegen joq; ol dál osy arada óziniń dármensiz sorlylyǵyn moıyndap, saǵy synyp nalyp jylap edi. Úı ishiniń lańynan zapy bop qalǵan balalar álden úreıi ushyp, shyrqyrap jylap, sham jaqpaı, qońyr keýgim úıdiń ishi áp-sátte azan-qazan boldy da ketti.

Dos dalaǵa júgire shyqty. Ón boıyn essiz óshpendilik kernegen jigit bosaǵada súıeýli turǵan toq shotty qolyna ustaı umtylyp edi. Tomyryń dókir jigittiń ashý ústinde bir lańdy istep salýy sózsiz edi. Úıine jaqyndap qalǵan Elamandy kórdi de, qolyndaǵy syǵymdap ustaǵan shotty laqtyryp jiberdi. Ol tek Elamannyń úıi aldynda qańtarýly turǵan kúmis er-turmandy báıge kúreńge jalt etip tistene qarady:

— Týh! Neshe, sirá, qatynjandy bolǵanda da... — Dos yzaǵa býlyqqan qalpy ishke kirdi.

* * *

Bas toqsan kirgeli áldeqashan. Biraq kópten kún jylymyqtanyp, uly teńiz ustasa qoımady. Bıylǵy jel birtúrli esirik. Jaǵalaý qaımaqtanyp, kilegeılene bastasa-aq, arqadan shyqqan qatty jel álsiz muzdy bet ashyqqa aıdap, qýyp áketip turǵan. Kesheden beri kún yzǵary shuǵyl qataıyp, bir túnniń ishinde Tushshybas buǵazy kóz ushyna deıin ustasyp, Elaman, Móńke, Dos, Raı qazandyq balyq úshin bastaryn qaterge tigip, muz ústine shyǵyp júr. Álsiz muz sál salmaq tússe maıysyp, syqyrlap qoıa bergesin bular shoǵyrlanyp júrýge qorqady. Onda da ázir tereńge barmaı, az ǵana aýyn teńizdiń taıyz basyna salyp, úı ishiniń qazan qaınatqanyn nápaqa kóredi.

Buǵan Elaman dán yrza. Ekiqabat áıeline jas sorpa ishkizgenge máz. Qoltyq ustasqaly uıqysy qashyp ketti. Tań atqansha áldeneshe turyp, jaǵaǵa barady. Jańa ustasqan jaǵalaýdyń muzyn teýip, erteń ózderi kóp kisi bop shyqqanda kótere me, joq pa, baıqap kóredi. Keshe de kún batar aldynda teńiz jaqqa kóz salyp edi; qara qatqan sýyń kúshke minip qylshyldap tur eken. Elaman ábden qas qaraıǵansha turdy. Aı týǵan joq. O sheti men bu shetine kóz jetpeıtin aspanǵa shoqtaı mazdaǵan juldyzdardy áldekim byjynatyp shashyp jibergendeı. «Erteń kún shaǵyrmaq, ashyq bolar», — dedi Elaman. Erteńine bul tipti erte oıandy. Túnimen tyrp etpeı shyqqan Aqbalanyń uıqysyn buzǵysy kelmedi de, tósekten aqyryn tústi. Úı ishinde de sybdyrsyz aqyryn qozǵalyp, keshe jatar aldynda peshke jaıǵan kıimderin kıdi. Kúndegi ádetpen búgin de túnnen qalǵan birdeńeni talǵajaý etti de, Aqbala ekeýi «jylaýyq neme» dep at qoıǵan jaman esikti syqyrlatpaı aqyryn ashyp, syrtqa shyqty. Esikten shyǵyp bara jatyp burylyp artyna qarap edi, Aqbala oıanbapty, jańa ózi qymtap ketken kórpe astynda qol-aıaǵyn baýyryna alyp, typ-tynysh jatyr eken. Búkil aýylda bunan basqa bir jan oıanbapty.

Elaman teńizge tartty. Túnde jel turǵan ba, taıaýda jaýǵan úlpildek qardyń bet jaǵy borap, jaǵalaýdyń muzy qaısybir jerlerde kádimgideı jalańashtanyp, ar jaǵy kóktaıǵaqtanyp yrsıyp qapty. Sonan bul ań qar, kók muz ústinde kúni boıy jalǵyz. Muz oıady. Aý qaraıdy. Teńizge shyqqanda, sirá da, mańyndaǵy kisi-qaranyń bar-joǵyn baıqamaıtyn. Tóbede kók aspan. Taban asty kók teńiz. Eki dúnıe arasynda jabyrqaý oıdy janyna serik qyp, kúni boıy kúıbeńdep júrip ómir jóninde oılaıdy. Ózi jóninde oılaıdy. Óziniń teńiz ústinde ǵana emes, ómirde de jalǵyz ekenin oılaıdy. Áke-shesheden erte aıryldy. Ákesimen birge týǵan aǵasy — Esbol bul aradan bir kúnshilik jerde turady. Balasyz, jalǵyz jetim shaldan qaıyr shamaly. Endigi janashyrdan-nemere ini — Raı. Biraq ol jas. Ózi sıaqty o da áke-shesheden jastaı jetim qaldy. Qazir qart ájesi ekeýi óz aldyna tútin tútetip otyr.

Elaman kúrsindi. Aıaǵy astynda jatqan bir-eki balyqty etiginiń tumsyǵymen teýip, ózinen áregirek ysyryp tastady da, aýdyń arqalyǵyn ustady. Qas qaraımaı turǵanda, úıge tezirek jetkisi kep edi; biraq jalǵyz kisige oı úıir kele me, kútpegen jerden qaıyn atasy esine tústi. Tikbaqaı tentek shal el ishine syıymsyz. Otbasyna da mazasyz. Syrtyna zár jıyp, jylandaı ysqyryp otyrǵasyn, ol barda úı ishi qaı jaǵynan shyǵamyz dep qypyldap otyrǵany. Elamandy «balyqshy» dep atap, buǵan aıtqan qaı sózdi de ázilge shaptyryp osqyrynyp otyrady. Oǵan bul úırengen. Keshe de qatynaǵan bireýden «balyqshyǵa sálem aıt, aýyz ashqasyn baram», — dep habar jiberipti.

Buǵan Aqbala qatty qýandy. Qyz dáýreni qyrda ótken Aqbala teńiz óńiriniń tirligine úırene almady. Jaz aptap, ystyq. Masa. Sona. Balyq sasyǵan aýa da buǵan jat. Balyqshy jigittiń bosaǵasyn attaǵan kúnnen bastap syrtqa shyqpaı, úıge tyǵylyp aldy. Aýyl-úıdiń arasynda ala kóz, kúńkil kóbeıdi: «Jabaıy», — dedi. «Tákappar», «menmen» dedi. Balyqshy aýylǵa kelin bop túskesin de onyń qyz kezdegi sáni men saltanatyn tastamaı, úıde de, túzde de ústi-basy úlpildep kıingenin kúndep, ásirese úıi irgeles otyrǵan Qaraqatyn «tutaq» dep ernin shyǵarar edi: «Tutaq! Adyra qal! Kúnde qyz bolǵanda bul aýylda kimniń kózine túsem deıdi eken?»

Aqbala bárin estip, bárin bilse de, ımany selt etken joq. Qaıta sóz tasyp, sypsyńdaǵan sýmaqaı qatyndardyń aldynan óterde, kim bilsin, áıel násiline tán saıqaldyń pa, elde aýyldas áıelder aıtsa aıtqandaı menmen tákapparlyq pa, áıteýir mıyǵyna mysqyl shaptyrar edi de, sosyn Qudaı bergen ajar-kórikti, qasaqana álgilerge «Al, kór! Kórip al!» degendeı, tákappar basyn shalqaqtata tik ustap, aıaǵyndaǵy qylmıǵan qazyq ókshe etikti analar ishi kúısin degendeı syqyr-syqyr basyp aldarynan óter edi. Baıdyń qyzy bolmasa da, Aqbala buryn dál bundaı ómirdi kórgen emes. Buryn, oı, nesin aıtasyń, mal jaıymen qysta teńiz jaǵasyn saǵalaǵan qalyń el sonan kóktem shyǵar-shyqpasta qyrǵa qaptaı kósher edi. Biri ilgeri, biri keıin kóshken eldiń aldy keń jaılaýǵa aıaǵy qalaı jetti, solaı oty, sýy mol salqyn sabatqa appaq úılerdi birine birin jarystyryp qaz-qatar tiger edi! Qatar qonǵan eki aýyl, keıde úsh aýyldyń úlkenderi qonaqqa shaqyrysyp, ana jaqta keleli keńes quryp jatsa, myna jaqta sýǵa barǵan qatyndar qudyq basynda shurqyrasyp, ymy-jymy yńǵaılasyp, ydys-aıaqtar aralasa bastar edi; jastar jaǵy bárinen buryn jol taýyp, kúnde-kúnde kún batqanyn asyǵa kúter edi de, qalaı qas qaraıdy, solaı aýyl syrtyndaǵy jasyl tóbeniń astynda bas qosar edi; sonan qashan jazǵy tań sary belden aǵaryp atqansha aqsúıek oınap, altybaqan teýip, án shyrqap uly dúrsil salar edi; qysta qalyń túsken qar qaısybir jyldary kóktem shyǵar-shyqpasta qaýyrt erip, kól tabanǵa jınalǵan aǵyl-tegil mol sýǵa qaz-úırek jaz boıy qanaty satyrlap ushyp-qonyp qıqý sap jatar edi. Sonan sary shildeniń áne bir aspan aınalyp jerge túskendeı ystyǵy shyndap kúshke mingenshe aýyl irgesindegi saı, jyralarda qar sýy kenerinen asyp kúrkirep jatar edi. Keń jaılaý shubartqan mal. Saǵym oınaǵan salqar dalanyń sonaý shetinde, kóz ushynda tyrnadaı tizilip kósh ketip bara jatady. Myna jaqtan salt atty jolaýshy qyr astynan sylań etip shyǵa keledi. Sonan ol bir qyrdan bir qyr asyp jýyq arada qarasy kózden úzilip bolmaıdy. Ol kim? Qaıda asyǵyp barady? Aldynda álde úmit, álde bir ańsaǵan arman kútip túr ma?O, darıǵa, kóktemde bir kóringen qyzǵaldaqtaı qyz baıǵustyń basyndaǵy qyp-qysqa dáýrenniń nesin aıtasyń?! Qyrda otyrǵan aýyl keshkisin óristen mal kelerde kári-jas túgel dúrligip, súrine-qabyna syrtqa shyǵar edi-aý! Óristen qaıtqan maldyń aldynda botasy aýylda qalǵan jas ingen jer túbinen bozdap, sıyrlar móńirep, qoılar mańyrap, aýyl ústi áp-sátte azan-qazan bolar edi de, úı bolǵan úıden qaryna shelek ilgen áıelder shyǵar edi; tulymy jelkildegen kip-kishkentaı Aqbala da anasyna qolǵabys berip, ózderine qaraǵan az ǵana saýlyqtyń qozylaryn kógendep, aıaǵy-aıaǵyna tımeı zyrlap júrgeni. Sonan qashan saýyn mal saýylyp bolǵansha buǵan da tynym joq, tek sonan bir kezde kóz baılanyp, ymyrt úıirilip ap-sap bolǵanda ǵana oshaqta ot janyp, úı-ishi keshki asta bas qosyp, dastarhan basyna jınalar edi; ol ómirdiń nesin aıtasyń?! İrge túrýli. Esik túsirilgen. Túndik yq betten jartylaı ashylǵan. Úı ishi asqa otyrǵanda syrtta kógen basynda jatqan qoılar mekirenedi. Oqta-tekte túıe pysqyrady. Kóshpeli ómirdiń bu da kishkentaı bala kezden qanǵa sińgen qımas bir qyzyǵy edi ǵoı! Kim bilsin, sony oılaı ma, Aqbala qazir tipti kóńilsiz. Bir joly jylap otyrǵan ústinen shyqty. «Tórkin jurttan jaısyz habar esitti me?». Záresi ushqan Elaman: «Ne boldy? Jaıshylyq pa?» — dep edi, Aqbala lám demeı, syrt aınala bere jasyn súrtti. Qıpaqtap qasynan ketpeı turǵan buǵan kóz qıyǵyn salmastan syrtqa shyǵyp ketti. Sonan beri bunda maza joq. Kún uzyn teńizde bop, sonan kesh túskesin, birde erte, birde kesh úıge kelgende tabaldyryqtan attaı bere syrt kıimin sheshpesten buryn Aqbalanyń ajaryna qaraıdy. Úndemese de, ishinen azyp júr. Qandaı da janyn jegen dert... Ony bunyń ózi de biledi: qyr men oıdaǵy elge pash bolǵan Aqbala men baı aýyldyń jas myrzasy ekeýiniń arasyndaǵy áli de úzile almaı júrgen mahabbatty bilse de, bul biraq tiliniń ushyna almady.

Aqbalany aıady. Súıeý qartty syılady. Aıtqanynan qaıtpaıtyn qıqar shal degenin istep, qyzyn balyqshy jigitke qosty. Taǵdyrdyń kesigi solaı bolyp, sharasyzdyq basqa túskesin, amal qaısy, Aqbala lajsyz kóngen edi.

Oı qajytty ma, keshke qaraı Elaman óz denesin ózi áreń qozǵady. Battıyp isken saýsaqtar ıkemsiz. Keshki qatqyl jel ishten shyqqan demin aqshýdalap yqqa qaraı áketip tur.

Keshki ymyrt tez tutasyp, tóńirek tunjyraı bastady. Elaman erteń bolmasa, aýdy búgin basqa jerge aýdaryp salýǵa úlgire almasyn bildi. Shynynda da, búl kezde batyp bara jatqan kún alystaǵy jaldyń birine ıegin súıep, eńkeıip qalǵan edi. Qubyla bet tutas qyzaryp, jel jyrtyp doda-dodasy shyqqan bult batar kúnniń shapaǵyna baýyryn boıap alaýlap apty. «Apyr-aı...» — dep Elaman qubyla betten kózin almaı, uzaq qarady. «Apyr-aı, á?!. Ne qylsa da, keń álemdi qushaǵyna alyp tutasyp kele jatqan myna tún qarańǵylyǵyna jol bermeı, jantalasyp sharpysyp jatqan jer betindegi jalǵyz tirlik osy-aý! Endeshe, ómir men ólim sıaqty qarańǵy men jaryq ta birin-biri kezek jeńip, tirlik úshin bular da tartysyp jata ma, qalaı? Sonda, bátir-aý, ár tirlikke tóner bir-bir zaýal bolǵany ma? Ana qarashy, kezegi kelgende kún basyna da zaýal tónip, qara kebinge oranyp, bar álem til tartpaı, tún qushaǵyna kirip bara jatqandaı...»

Elaman kúrsindi de, balyq salǵan qapty kóterip ıyǵyna saldy. Búgin kúni boıy áıelin oılap, mazasy bolmady. Úıge jetkenshe asyǵyp, bet jaǵyn kirbik qar shalǵan muzdy taıǵanaqtap basyp keledi. Aýyr etiktiń astyna túsken qıyrshyq qar qyshyr-qyshyr. Oıynda Aqbala. Teńizge shyǵar aldynda otyn-sýyn ishke kirgizip berip ketse de, aldy tún bolǵasyn kúni jýyqtap qalǵan jas kelinshek jalǵyzsyrap qaldy ma dep qorqa beredi. Ózi joqta jalǵyzsyrap, elegizip qalǵandaı kóredi. Osy kúni Aqbala qatty kirjıse de, záresi qalmaıdy. Boıyna bitken balaǵa, ne ózine zaqym bola ma dep, sát saıyn júregine sýyq úreı shabady. Ózi túzde júrgende tuńǵysh qursaq kótergen tumsa kelinshektiń qasynda bas-kóz bop otyratyn estıar bireýdiń bolmaǵanyna qynjylady.

Elaman úıiniń aldyna toqtaǵan salt atty bireýdi kórdi. «Kim eken?» — dep oılap, salt attydan kózin almady. Bul óńirdiń balyqshylary — bir taıpa el. Jumyrtqasyn jalańash quzǵa salǵan taý qyranyndaı, jel-quzdyń ótine qonys tepken. Japyraıǵan jerqazbalaryn uly teńizge tónip turǵan bıik jardyń basyna minbelete salǵandyqtan, ádette, muz ústinde júrgen kisiniń kózi balyqshylar aýlyna mol jetetin-di.

Elaman kórip keledi. Jolaýshy habarlas qyldy, bilem, áne, ishten aq kóılekti áıel shyqty. At tizginin ustady. Qurmetpen kútip alǵanyna qarap, mynaý kim de bolsa, syıly adam. Kim boldy eken? Álde?.. Álde Súıeý qart pa? Iá, sol! Sol boldy. Qaıtsin paqyr, balasyn kórgenshe shydamaı, ýádeli kúnnen buryn kelgen ǵoı. Elaman eki kózin qonaqtan aıyrmady. Aqbala jolaýshyny alyp ishke kirdi. İle-shala sholaq murjadan tútin burq etti. Asyqqanda jar basyna qıalap shyǵatyn joldy qashyqsynyp, úıiniń dál ókpe tusyna keldi de, tik jarǵa tótelep saldy. Bir qolymen arqalaǵan balyqty ustap, ekinshi qolymen qarsy baýraıǵa bitken alabuta, kendir jýsan, qyrbyń qyzyl túzgenge jarmasyp, mysyqsha tyrmysyp órlep keledi. Qadirli qonaǵyna soıatyn maly bolmasa da, ajarly balyqqa dóp kelgenine qýanyp, jar basyna asyǵyp alqynyp shyǵyp edi, osy arada... qańtarýly turǵan báıge kúreńge kózi tústi. Ań qýǵany kórinip tur. Eti qyzyp apty. Bir orynda taqat taýyp turmaı, sýlyǵyn shaınap shıyrshyq atyp tur eken. Jany qapelimde aıaǵynyń basyna ketken Elaman jar kemerde sileıip turyp qap edi. Áldeqaıdan júgirip kelgen sary qanshyq bunyń ústindegi balyq ıisi shyqqan kıimdi ıiskedi. Sosyn mup-muzdaı tumsyǵymen qolyn jalaǵanda sulyq turǵan jigit boıyn jıyp ala qoıdy...

* * *

Óz úıine ózi ázer kirdi. Jáne kirer jerde kúıbeńdep biraz bógeldi. Sýyq qapqan boıy syqyrlap, alasa esikten aqyryn kirip kele jatqan úı ıesin kórgende tórde otyrǵan jas jigit osyǵan deıingi nyǵyz qalpynan aıyrylyp qap, lyp etin jep-jeńil túregeldi:

— El-aǵa... assalaýmaleıkúm!

Elaman salqyn amandasty. Sonan artyq tilge kelmeı, sýyq qapqan kıimi syqyrlap, esik aldynda teris qarap turyp sheshindi. Á degende Aqbala ishteı abyrjyp qalsa da, biraq ile-shala ózin de, óńin de op-ońaı bılep ala qoıdy. Qolyndaǵy sharýasyn tastaı saldy da, qashanda ózin ustaı biletin sabyrly qalpyn saqtap, kók saýyr kebis kıgen yp-yqsham aıaǵyn aqyryn yrǵań-yrǵań basyp esik aldynda sheshinip jatqan Elamanǵa bardy. Qolynan sý kıimderdi aldy. Alýyn alsa da, biraq ony qaıterin bilmeı, ózinen qashyrtyp áregirek ustap turdy da, sosyn oshaq janyndaǵy otyn ústine tastaı saldy. Ádette, teńizden kelgende Elamannyń sý kıimin peshke jaıatyny esine keıin tústi. Soǵan ózi yńǵaısyzdanyp qalsa da, biraq qonaq jigittiń buny kóziniń astymen baǵyp, jymıyp kúlimsirep otyrǵanyn baıqady da, otyn ústinde jatqan sý kıimge qolyn sozbady. Tórde murty jyltyrap, túk bilmegensip tymsyraıa qalǵan jas myrzaǵa burylyp sazara bir qarady da, sosyn qaıtyp oǵan kóńil bólgen joq. Endigi qylyǵynyń bári oǵan beıne «kúlseń kúle ber. Táńiri mańdaıyma osy balyqshyny jazǵasyn qaıtem?.. Endigi jerde osynyń otyn jaǵam, osyǵan qyzmet etem» dep, ar jaǵynda aıta almaı, ishin órtep júrgen yzasyn ashynǵanda bir-aq ańǵartty da, osydan keıin qysylmaı da, qymsynbaı kúıeýiniń bar jaǵdaıyn istep, pesh túbine tósek saldy, ıyǵyna shapan japty. Elaman qonaq jigit kózinshe ózine kórsetken Aqbalanyń yqylasyna dán yrza.

— El-aǵa, biz kórispegeli qaı zaman?! Qalaı, aýyl-el aman ba?

— Shúkir.

— Balyq talaby qalaı?

— Qaıdaǵy balyq?..

— Iá, muz qatpaı tur ǵoı. Qystyń keshtegeni mal ustaǵan sharýaǵa jaqsy bolsa da, senderge qıyn ekenin bilem.

Elaman úndemedi. Táńirbergen onyń yńǵaı bermegen syńaıyn baıqasa da, biraq túk bolmaǵandaı túsi shimirikken joq. Iyǵyndaǵy túlki ishiktiń eki shalǵaıyn taqymynyń astyna basyp, yrǵalyp qoıdy da:

— El-aǵa, — dep áńgimeni áriden qozǵady, — kórshi otyrǵan qonystas aýyl edik. Qýanyshymyz ben kórer qyzyǵymyz ortaq emes pe edi? Atalas bolmasaq ta, eki aýyl aıadaı jerde irgeles otyrǵasyn bir dándi jaryp jep, bir maldyń sútin bólip ishken bútindik emes ne edi kózdegenimiz? Solaı emes pe, El-aǵa?

Elaman myrs etti. Biraq bul joly da úndegen joq.

— Shynymdy aıtaıyn, keshe sen úılengende toıyńa shaqyrar dep dámetip edim...

O, zalym! Bul ne, mazaq pa? Tym qurysa, túzde de emes, úıde, tórińde otyryp... Zyǵyry qaınaǵan Elaman aýzyna sóz túspeı, ishinen tynyp, túsi buzylyp otyr. Qansha qıyn bolsa da, osy kesh myna zalymnyń aldynda syr bermeı, shydap baqqysy kep edi; oǵan biraq ózin ustasa da, óńin bıleı almaı, salqynqandylyǵyn saqtaý qıyn bop bara jatqasyn basyn baýyryna tartyp, túsin bermeı tomsaryp otyryp murtyna qatqan muzdy bir-birlep úgip túsire bastady. Táńirbergenge áli nazaryn tiktep qaraǵan joq; Aqbalaǵa da qaramaýǵa tyrysty. Dál qazir Aqbalaǵa qarasa kópten kókiregin qaraıtyp júrgen talaı kúdiktiń betin ashatyndaı qoryqty. Ánsheıinde jannan jasqanbaıtyn ala kóz tunjyraǵan qabaq astyna tyǵylyp qalǵan. Bul qazir qaramaıyn dese de, qaramaýǵa tyrysyp baqsa da, biraq... Osylaı otyryp ta kókiregi qurǵyr bárin sezip otyr. Bala kótergeli Aqbalaǵa otyryp-turý qıyndap qalǵanyna qaramaı, úıge qonaq kelgeli báıek bop ushyp-qonyp júr. Áne, syrtqa shyqty. Mine, ishke kirdi. Syrtqa shyǵyp, ishke kirip ushyp-qonyp júrip shaı demdedi. Ushyp-qonyp júrip dastarhan jaıdy. Jas qonaqtyń asqa qaramaımyn degenine bolmaı, áli sol aıaǵy jerge tımeı, ushyp qonyp júrip ákesine saqtap otyrǵan sybaǵaly músheni solaıymen qazanǵa saldy. Joq, mynaý burynǵy Aqbala emes. Basqa. Múlde... múlde basqa. Áne, eń aıaǵy úıde joq nárseni osy aýylǵa kelin bop túskeli esigin ashpaǵan ana kórshi, myna kórshige júgirip, bireýden ana joqty, bireýden myna joqty surap ákeldi.

Elaman ózin ázer ustady. Aqbalaǵa jekip «otyr, shaıyńdy ákel!» degisi kep áldeneshe oqtalsa da, biraq sonyń bárinde de dál aıtar jerde aýzy barmady. Sonyń ústine Móńke keldi.

— Aqsaqal, tórge shyǵyńyz! — dedi qonaq serpilip, joǵarǵy jaǵynan oryn berip.

— Tyrp etpe! Qazaq balasy sender tórde júrseńder bizdiń basymyz jerde qalmas, — dep Móńke qonaqtan tómenirek otyrdy da, — ıe, bala, — dep Táńirbergenge buryldy, — kele qoımaıtyn aýylyń edi ǵoı bul. Jaı júrsiń be?

— Ań aýlap shyǵyp edim.

— Á, ań aýlap júrsiń be? Qalaı qanjyǵany qandadyń ba?

— Ótken joly osy mańnan qashqan bir túlkiden aıyrylyp qalǵam. Sáti túsip soǵan kezdeskenim.

— Apyr-aı, á?! Jolyń bolǵan eken.

— Sary qanshyq túlkini kóp qýmaýshy edi. Osy joly biraz shaldy. Tap myna sizdiń aýyldyń syrt jaǵyndaǵy qońyr tóbege kelgende jetti.

— E-e, keletin oıym joq edi, túlki ákeldi de. Maqul! Maqul!.. — dep Móńke lekite kúldi de, — bala, osy seniń iniń qaıda? — dedi.

— Jasanjan Orynborda, oqýda ǵoı. Jaqyn arada keledi, — dep Táńirbergen tildesetin kisi tabylǵanyna qýanyp, Móńkege qaraı burylyp edi. Biraq Móńke arǵy jaǵynda otyrǵan Elamanǵa burylyp, eki balyqshy ózara shúıirkelesip ketti.

— Seni Oralski baıy shaqyrdy dedi ǵoı?

— Iá, shaqyrdy. Muz ústine qashan shyǵasyńdar deıdi.

— Sen ne dediń?

— Ne deıin... Muz álsiz, kóp adam bop shoǵyrlanyp júrý qaýipti dedim.

— Durys aıtqansyń. Al, Shodyr ne dedi?

— Ne deýshi edi, balyq kerek dep sholtańdap tur.

— E, baıǵa balyq kerek bolsa, kedeıge jan kerek emes ne eken?

Elaman úndemedi. Qart balyqshy endi Táńirbergenge buryldy:

— Qonaq bala, men osy bir áńgime esittim ǵoı... Seniń qoıly aǵań bolystyń saılaýyna tústi degen ne? Ras pa?

Qudaımende baıdy el arasy kemsitip Qarataz deıtin. Móńke bul arasyn sypaıylap keltirse de, biraq ar jaq kómeıinde «qoıy bolmasa, táıiri so da kisi me?!» degen kekesin turdy. Kóńili júırik jigit sony sezse de, syr bermeı:

— Iá, ol kisi saılaýǵa tústi, — deı saldy.

— Qadamy qaıyrly bolsyn!

Shyn kóńilden tilektestik bildirip jatqan sıaqty edi. Jas myrza da solaı qabyldap edi, biraq Móńke taǵy da aıaq astynan minez shyǵaryp, qasynda otyrǵan Elamandy taqymynan basyp qoıyp:

— Kórdiń be, bala?! Azýy pyshaqtaı, arqasy oshaqtaı aǵalaryń, áne, úıirge túskisi kep júr. Erteńgi kúni qutpan aıǵyrdaı, el shetin toryp, azynap shyǵa keler, áli-aq! — dep taǵy da lekite kúldi de, — já, men keteıin, — dep túregeldi.

— Asqa qara!

— Raqmet! Aýrý baqqan úımiz ǵoı... Jeńgeń jalǵyz. Úıge baraıyn.

Móńke jas qonaqqa nazar da salmaı, syrt oraı bergen sýyq qalpy shyǵyp ketti.

* * *

Táńirbergen Aqbalany jańa kórgendeı. Baǵanadan beri jupyny úıdiń bir jaǵyn tunjyratyp otyrǵan myna úı ıesi esine túskende ǵana moıyn burǵany bolmasa, qalǵan ýaqytta kózi de, kóńili de Aqbalada. Aqbala qyz kezinde taldyrmash názik edi, bala kótergesin tolyǵyp, ıegi astyna bolar-bolmas buǵaq paıda bopty, tula boıyndaǵy qalǵan múshesi de búl biletin baıaǵy qyz kezindegiden balǵyn tartqan. Qashanda boıyn kúte biletin Aqbalanyń bul jolǵy kıimderiniń burynǵydan sáni de, ajary da bólek eken. Áıel bolǵasyn da aq jibek shálini basyna jaýlyq qyp tartpaı, eki shetin qaıyryp ákep jelkesine ánsheıin nemquraıdy baılaı salǵany da jas kelinshektiń symbatyna erekshe úılesim taýypty. Ústindegi aq torǵyn kóılekti de bala kótergeli tolyǵa bastaǵan denege laıyqtap qynamasyn qyspaı, ádeıi keńdeý, moldaý tikken. Aq torǵyn kóılektiń otyrsa da, tursa da jel shaqyryp delıip ala jóneletin etegi bul kelgeli tynym kórmeı ushyp-qonyp júrgen kelinshektiń úı ishindegi qımylynan dúrkirep habar berip, eki erkek eleń ete qap otyr. Áne, esik ashyldy. Shapshań ashylǵan esikten áýeli appaq kóılektiń etegi kórindi. Delıgen etek ar jaqtan appaq kelinshekti eshqaıda buryldyrmaı, tup-týra qaq tórde otyrǵan qonaqqa ákeldi. Qolyna ustaı kirgen qurt- irimshikti qonaqtyń aldyna tókkeli bul kezde ájeptáýir tolyǵyp qalǵan denesin sál ıip, tizesin sál-pál búkkende, o, Alla, áldebir aq qus ǵaıyptan paıda bop, dastarhan shetine qonǵandaı, álgi appaq aq torǵyn kóılektiń delıgen etegi qapelimde jan-jaǵyna jaıylyp, aınalasyn aqshańqandap kómip jiberdi. Jas myrza es-túsinen aıyrylyp, aqtarylyp qalǵan. Bul ne? Óń be? Álde tús pe? Álde, osy kúnderi áıeliniń qasynda jatyp ta Aqbalany oılaǵanda nápsisi qurǵyrdy ustaı almaı, aqsary árqashan baıaǵyny ańsaıtyn... sonda dál osyndaı ádemi ǵajap eles esin almaýshy ma edi? Táńirbergen dastarhanǵa qurt-irimshik tógip jatqan Aqbalaǵa «Ketpeshi!» degeli umtyla tústi de, ózin ázer toqtatty. Iá, mynaý óńi bolmas. Baıaǵyda, qaısybirde eki aýyl qatar qonatyn. Sonda el tegis uıqyǵa ketkende Aqbala ekeýi aýyl syrtyndaǵy kúrkireýde kezdesetin. Ekeýden-ekeý ońasha kezdesken sol bir aıly túnderde eki yntyq eki jaqtan júgirip kep ystyq qushaqtar únsiz aıqasyp, uzaq jabysyp turar edi de, sonan aırylysar jerde bul ylǵı da osylaı «Ketpeshi! Toqtaı turshy!» — dep qıylýshy edi ǵoı?!

Táńirbergen Aqbalaǵa úılene almaǵanyna ókindi. Ne qylasyń, bunyń ózinen boldy. Eki aǵanyń degeninen shyǵa almady. Qońsylas otyrǵan bir irgeli elge arqa tiregisi keldi de, Aqbalany jylatyp, Ulyqum boıyn jaılaǵan Tileý — Qabaq rýynyń beldi bir jýanynyń qyzyna úılenip edi. Sonan beri Aqbalaǵa kezdesýge beti shydamaı júrgen-di. Súıtse, oı, aınalaıyn-aı! Kisi asyly, áıel zatynan sadaǵa ketse bolmas pa?! Apyr-aı, buǵan ne ókpe, ne naz, kiná artyp, opasyzdyǵyn betine baspady-aý.

— Shaı alsańshy, — dedi Aqbala buǵan keseni óz qolymen áperip jatyp.

Bunda kelgeli jas myrzanyń kózi kóp nársege jetti: Aqbala kúıeýge shyqqasyn da Elamanǵa baıaǵydaı salqyn; tek ata, ana qosqasyn sharasy quryp, lajsyz kóngen. Al, buǵan degen mahabbat báz-baıaǵydaı. Qyz kezdegiden buny artyq súımese kem súımeıdi. Qaıta, súıgenine qosyla almaǵan árbir áıeldeı, burynǵydan da arman úzdige túsken be? Yntyzarlyq pa, qushtarlyq pa, qaısysy bolsa da, taǵat, sabyr taýsylyp, shydam shegine jetken kez osy ma? Soǵan dál keldi me? Ana qarashy, qasynda qabaǵyn qars jaýyp, tunjyrap otyrǵan osy úıdiń erkegi bar ma, joq pa, tipti oıyna kirip-shyqqan joq. Álginde dastarhan ústinen qolyn sozyp keseni berip jatqanda buǵan eki ret kózin irkip qarap edi; ásirese sońǵy qaraǵanda kirpik astynan uzaǵyraq qadalǵan qara kózdiń shoqtaı mazdaǵan janarynda quddy túngi órttiń sáýlesi sharpyp ótkendeı, endi sál kidirse ózimen qosa buny da órtep jiberetindeı jalyndap tur eken. Jas myrza dirildep ketti. Osy úıge joly túskesin kele qalǵan áldebir kezdeısoq qonaq emes, tipti árilese úı qojasy dastarhan basynda murtyna qatqan muzdy úgip otyrǵan ana jaman balyqshy da emes, osy úıdiń naǵyz qojasy bunyń dál ózi sıaqty. Ózine degen Aqbalanyń yqylasyn kórgesin ol endi ózin erteden beri úı ishiniń shyrqyn buzyp, tunjyrap otyrǵan myna nemege syrtyn berip, kóbine Aqbala ekeýi sóılesti. Dastarhan jınalǵasyn tymaǵy men qamshysyn aldy.

— Saý bol, Aqbala.

Esikke jaqyn turǵan kelinshek sál keıin sheginip, syrtqa bettegen jas qonaqqa jol berdi. Qoshtasar jerde Elaman ernin qımyldatqany bolmasa, otyrǵan ornynda tyrp etpeı otyryp qaldy. Shabalaqdaǵan ıtter beıýaqta attanǵan qonaqty aýyl syrtyna uzatyp saldy. At tuıaǵynyń dúbiri ábden uzaǵansha Elaman tyrp etpedi. Ol baǵana bir kergende-aq myna báıgi kúreń bul óńirdegi ózi biletin jylqylardan túsi bólek mal ekenin bilgen-di. Shamasy, bu da qanshelek Kálenniń qolynan shyqqan urlyq mal bolar dep oılaǵan. Mynaý shynynda da qýsa- jetip, qashsa-qutylatyn at.

Baıaǵyda... qudyq basynda bolǵan tóbeleste bunyń ákesin Táńirbergenniń ákesi Abyraly qýyp jetip, kók súńgini salǵanda da Abyralynyń astynda dál osy báıgi kúreńdeı júırik at bolmady deısiń be?!

— Tur, tósek salaıyn!

Kórpeni kókiregine qysyp dikektep turǵan áıelge Elaman kóz salmady. Dala tastaı qarańǵy eken. Jel baǵanaǵydan da qataıa túsipti. «Muzdy qýyp ketpese qaıtsin?»

Elaman ishke qaıta kirgende Aqbala shamdy sóndirip, jatyp qalǵan eken. Elaman ıyǵyndaǵy tondy irgege tastaı saldy da, syrtyn berip teris qarap jatqan Aqbalanyń janyna qısaıdy. Kózine uıqy oralmady. Esine báıgi kúreń tústi. Arysy Túrikpen, berisi Adaı, Tabynnan kelgen súıegi asyl janýar! Kálen urymen qos bolǵaly Qudaımende men Táńirbergenniń jylqysynda osyndaı qyl quıryq júırikter kórine bastady. Ákesi paqyr aty nashar bop sorlady, áıtpese, birme-bir shaıqasta Abyralyǵa aldyrmas edi. Aralarynda kıkiljińi bar eki aýyl bir joly Aqmarqaǵa qatar qondy. Maldy-jandy aýyldyń áper-baqan jigitteri qońsylas otyrǵan kedeı aýylmen qyrǵı-qabań. Kóbine-kóp jer jetpeı, jaıylym úshin qyrqysatyn, keıin aýyz sýǵa ishtarlyq qyp, qudyq basyna barǵan qatyn-balany sabap jiberetin boldy. Sol kúni de baı aýyldyń sotqar jigitteri bulardyń azǵantaı malyn sýartpaı, qudyq basynda eki jaq keýde tiresip turyp aldy. Kelisimge kele almaǵasyn, aqyry eki jaq atqa qondy. Abyraly naızager. Atqa da taqymy myqty. Naýan áp-sátte baı aýyldyń eki jigitin uryp jyǵyp, endi jer túbinen zyǵyry qaınap júrgen jaýy — Abyralynyń ózine tap berdi. Qolyndaǵy qarý buzaý tis qamshy; osyndaı tóbeleske laıyqtap, ózegine qorǵasyn quıǵan. Birme-bir urysta bu da kók súńgiden kem túspeıtin qarý. Ol tek álgi alas-qapasta beldi at qolǵa túspeı, beldeýde turǵan minezsiz, úrkek baıtalǵa jaıdaq mine shapqandy. Eki jaý aıqasa ketkende jelqýyq baıtal naq bir taban tiresken jaǵalasta jalt berin basyn ala qashty. Osy sátti kútkendeı, anaý da astyndaǵy atyn bunyń izine salyp jiberdi. Ó degenshe alymdy at sypyrtyp jetip bardy. Abyrly attyń basyn irikpeı, kók súńgini qatarlasa bere Naýanǵa qos qoldap salǵan boıy aǵyzyp óte shyqty; biraq at ústinen aýdaryp túsire almaı, naızanyń uńǵysy omyrylyp, bir tutam muzdaı temir Naýannyń segiz kózinde ketti. Naýan at basyn burýǵa shamasy keldi. Esik aldynda eńirep qushaqtaı alǵan jas kelinsheginiń qolyna qulap tústi. Qan shaptyrǵan búıirin qos qolymen basyp myqshıyp otyryp, kishkentaı Elamanyn baýyryna qysyp: «Sorly jetimegim!.. Endigi kúniń ne bolar?..» dep edi, sonan artyqqa shamasy kelmeı, jany shyqqan dene sylq etip qulaı ketti. Jas ana jesir qaldy. Ózderiniń abyzynan shyǵarǵysy kelmegen aǵaıyn-týma jesir áıeldi tasqulaq, kereń shalǵa berdi. Bir jyl ótpeı, anasy qaıtys boldy da, jetim bala baı aýyldyń qozy-laǵyn baqty. Er jetkesin jeti jyl Qudaımendeniń jylqysyn baqty. Bir joly keshkisin jylqyny serigine tapsyryp, Kólqora tabanynda otyrǵan Súıeý qarttyń aýylyna qonyp kelýge ketken-di. Ákesi kózi tiride Súıeýdiń besiktegi qyzyn kishkentaı Elamanǵa atastyryp qoıǵan eken. Elaman Súıeý qarttyń ózin bóten kórmeıtinin baıqaǵasyn oraıy kelgende, qalyńdyǵyna iz sýytpaı baryp turatyn-dy. Bunyń soryna sol kúni túnde jylqyǵa qasqyr shaýyp, Qudaımendeniń Aıaqqumdaǵy qudasynan alǵan júırik atyn jaryn ketken-di. Habar tıgen boıda Qudaımende bir top jigitpen jylqyshy qosyna saý ete qaldy. Elaman oǵan «Assalaýmaǵaleıkým» dep qos qolyn soza berip edi, Qudaımende:

— Áı, ıt! Sen úıirge salatyn aıǵyrym ba ediń? Sen meniń jylqyshym bola — týń, — dep aqyryp, Elamandy qamshymen qaq bastan tartyp jiberdi.

Elaman atyna qarǵyp mindi. O da atyn omyraýlatyp, tebinip kelip qalǵanda, Qudaımendeniń qasyndaǵy jigitter jibermeı, jolyn kes-kestep tura qaldy.

— Áı, Qudaımende!.. Jylqyń áne! Men kettim. Dúnıe kezek. Kúnim týsa kórermin, — dedi de, Elaman at basyn buryp, quıyndatyp ala jóneldi. Teńiz jaǵasynan promsol ashyp jatqan baı orysqa jaldandy. Qazaq arasynda birde Shodyr, birde Tentek Shodyr atanǵan Oralski baıy záti qatty kisi edi; ásirese, qaraýyndaǵylarǵa atal. Orys — german soǵysy bastalǵaly balyqtyń baǵasy kúrt kóterildi de, orys baıy bulardy bir kún bel sheship otyrǵyzbaı, kún-tún teńizge qýalap ábden aq ıyq bop júrgen-di. Tek muz qatar aldyndaǵy osynaý az ǵana kún abyrjyda Tentek Shodyrdyń amaly quryp, bularǵa úndeı almady. Bular da abyrjynyń az ǵana kúnin dátke qýat qyp, uly teńizge ilgerilep barmaı, jaǵalaýdyń kilegeı kókshe muzyna bir tartym, jarym tartym aý salyp, úı ishiniń kúndelik nápaqasyn aıyryp júrgen-di...

Elaman bul túndi uıqysyz atyrdy. Aqbala da teris qarap jatqan kúıinen tyrp etken joq, túnimen kóz ilmegen Elaman tek tań aldynda talyqsyp ketken-di, jel turypty. Kózin ashqanda jaǵalaýdyń ádettegi jyndy jeli shyrt uıqyda jatqan aýyldyń ústinen asa soǵyp áýpirip tur eken. Japqysy joq bir moıyn peshtiń kómeıi gúrildep, úı ishi yzǵyp ketipti. Álginde syrtyn berip ary qarap jatqan Aqbala tońǵasyn buǵan burylyp, bar denesimen baýyryna kirip jabysyp alǵan eken. Qoly, aıaǵy muzdaı. Elaman qushaqtaı aldy. Túndeginiń bári esinen tars shyǵyp ketti. Bular qazir kúnde osylaı tósekte tabysatyn bop júr. Elaman boıyna bala bitkeli denesi tolyǵa bastaǵan Aqbalanyń kún sanap ekeýara jatqan tósektiń kóbin onyń ala bastaǵanyna qýanady. «Bosanýǵa qansha qaldy eken?» — dep oılady. Aqbaladan suraýǵa bata almady. Qazir ana jatyryndaǵy balanyń boıynda bar múshesi túgel. Qudaı qalasa, endi eki aıdyń o jaq, bu jaǵynda... «Ary jat, qysyp tastadyń» — dep, quddy ashý bildirgendeı, álde bir bitimsiz dene bunyń dál Aqbala jaq búıirinen búlk-búlk etti. Elaman shapshań serpilip, ary ysyrylyp jatqanyn sezbeı qaldy. Et-baýyry sonshalyq eljirep ketti. Buryn — soń tatpaǵan, múlde beımálim ystyq sezimnen júregi shym etti. Kórmeısiń be, álden tiriligin tanytyp, typyrshyp jatqan myna kishkentaı nemeni baýyryna qysqysy kep ketti. Qarap turyp jylady. Soǵan ózi qysylyp, kúlip basyn shaıqady. Tez kıindi. Esikten shyǵar jerde sońyra úıge asymdyq balyqty salyp ákeletin qapty eńkeıip ala bergende,otyn ústinde jatqan aq týshadaı qoıanǵa kózi tústi.

* * *

Balyqshy aýylǵa qadirli qarıa — Esbol keldi. Kezinde el arasynyń sózin ustaǵan kisi. Raı men Elamanǵa jaqyn týys bolǵan sebepti balasy joq, jetim shal bul ekeýin saǵalaıdy. Jylda osy kezde bir soǵyp, Raıdyń úıindegi bastas jeńgesine sybaǵa ákeletin-di. Osy joly úıtken qoı keldi. Raı qart ájesine tutas qoıdy buzyp, jary etin qazanǵa saldy da, kórshilerdi shaqyrdy.

Oı, nesin aıtasyń, balyqshylar kóńildi! Et ıisimen qýana demalyp, úıdi basyna kótere qaýqyldasyp jatyr. Qys-aıazda, jaz-ystyqta, ómir boıy bir ystyq bir sýyqta júrip shynyqqan, shetinen sińir qara shoıdym. Kúlse de, sóılese de, quddy qý qaıyq sekektegen kók doly teńizde júrgendeı, aýyz tola tis aqsıyp, birnesheýi birden sambyrlap jarysa sóılep ketedi. Osy qazirde muz ústinde balyq bólisip jatqandaı gý-gý, dý-dý... Olar myna jaqta osylaı dýyldasyp, ana jaqta burq-sarq qaınaǵan qazan mańynda qatyndar pysh-pysh... shý-shý... Aq jaýlyqtar ekeý-ekeý, úsheý-úsheýden túıisedi. Keıde úsh, tórt aq jaýlyq túıisip, sybyr-sybyr, pysh-pysh.

— Aqbala qaıda, pysh-pysh? Betim-aý, oǵan ne bolǵan, pysh, pysh... shý-shý...

— Qoıshy ári! Qaıtesiń ol beısharany...

— Iá, ol baıǵusta ne syn bar, tuńǵysh kótergen balasy. Kúni tolǵasyn aıaǵy aýyrlaı beredi ǵoı.

— Adyra qalsyn! Keshe emes ne edi, seri jigit kelgende jeldeı esip, aıaǵy aıaǵyna tımeı ketkeni? Bir úıden kese, bir úıden dastarhan, bir úıden tabaq jıyp, esimizdi alyp bitken joq pa edi? O, júziqara! O, qarabet!..

Mosqaldaý bir áıel Qaraqatyndy túrtip qaldy. Dereý Elamandy ymdap, ernin tistep «qoı» degendeı ıshara etti. Elaman ana jaqta áńgimege aralaspaı, tuıyq otyr. Qalǵandary sol gý-gý... dý-dý!..

— Bıyl muz kesh qatýǵa qarady-aý, — dedi bireý.

— Iá, ashqa tartqan keshke tartady, — dedi ekinshi bireý.

— Qaıta, basat-basat ustasyp, abyroıyńdy jaýyp tur ǵoı.

— Esep bar ma?! Men búgin qaıaz ustadym. Buıyrǵan degen, aýdyń jalǵyz kózine saqalynan ilinip tur eken.

— Aý, ol nemeniń asaý bolatyny qaıda?

— Jazda ǵoı, qysta, táıiri, balyqta qaýqar qala ma?! Jalǵyz kóńgege ilinse tyrp etpeıdi.

— Balyqtyń ishinde, jaryqtyń, bekire ǵoı jýas. Qoıǵa minetin kóbeń tuǵyrdaı qolǵa tura beredi.

Erteden beri únsiz otyrǵan Móńke osy arada basyn kóterip aldy.

— Qoı ári! Aýzy tómen qaraǵasyn qasqaıyp júr. Óıtpese, aýzyna tússe aıaıyn dep júrgen ol joq. Aqylsyz, áýmeser neme ǵoı.

Esbol shıq-shıq kúldi. Ol Móńkeni baıaǵy bala kezden biledi. El qydyryp júrip, bir joly biraz adam tústenip otyrǵanda bulardyń ústine alasa, biraq shoıynnan quıǵandaı som tulǵaly qara bala kirip sálem beredi. Sonda oǵan jurttan buryn Esbol nazar aýdaryp: «Óı, mynaý qaı bala? Badamshasyn-aı óziniń.

Kóldiń toqpaq bas qara móńkesindeı eken», — dep jurtty dý kúldirip edi. Aýzy dýaly qarıanyń sol aıtqany eldiń esinde qap, Rábil balanyń atyn jurt ár saqqa shaptyryp: «Qara Móńke», « Toqpaq bas Móńke », «Balyqshy Móńke» dep, aqyrynda Móńkege toqtap edi.

Móńke erte úılendi. Qara tyryspaı jyly jastaı ólgen aǵasynyń úlbirep otyrǵan ýyzdaı kelinshegin aǵaıyndary zorlap buǵan alyp berip edi. Jeńgeleı alǵan áıelden on bala kórdi. Tek qoly qutaımady. Sonyń kóbi aıaǵy shyǵar-shyqpasta biri qyzylsha shyǵyp, biri ókpesine salqyn tıip, Álıza kótergen toǵyz qursań qazir túgeldeı qara jerdiń astynda. Ata-ananyń qolynda qalǵan sońǵy aldanysh-onynshy bala bir aıdan beri aýrý. Esbol qarıa qara jumysqa boldyrmaıtyn qaıratty jigittiń kádimgideı qajyry qaıtyp, moqap qalǵan synyq júzine aıanyshpen kóz salyp otyryp: «Pusyrdan qalǵan jalǵyz iz, sońǵy zýrıat! Oıdáıt deseıshi!..» — dep, basyn ızep-ızep qoıdy.

Móńke asqa qaramady.

— Qara bilek, myqty jigit!

— Shynynda da, keıde osy ımansyzda jan joq pa dep qalam. Erteden qara keshke muz oıǵanda, bul zańǵar bir terlemeıdi-aý.

— Tesik ókpe ǵoı! Ózin tek bala muqatyp júr. Jylyna bir balasy óledi.

Et asqan taıqazan sarqyldap qaınap jatyr. Qazan mańynda júrgen bir áıel Raıdyń qart ájesine tuzyn kór dep, zereńge sorpa quıyp berdi. Sorpa ishinde tiske jumsaq bir japyraq et bar eken, kári áje sony qyzyl ıegimen qajap, qos urty búlkildep juta almaı otyr.

Osy kezde bireý:

— Assalaýmaǵaleıkúm! — dep kirip keldi. Onymen birge ishke lap bergen muzdaı jelden esik jaqta turǵan soqyr sham sónip, úı ishi tastaı qarańǵy boldy.

— Ýa, bul qaısyń?

— Ózimiz. Aýyldan taılaq izdep shyǵyp edim... — Balyqshylar dý kúldi.

— E, degendeı. Taılaǵyńdy taıqazanǵa bylqytyp asyp jatyrmyz.

— Óı, sham jaqsańdarshy!

Sham janyp, jurttyń bári álgi ishke kirgen kisige qarap edi. Aq senseń tymaq astynan tuzdaı kók kóz, sary saqal, sary kisi yljyrap kúlip tur eken. Ústinde aq teri ton. Belin kendir arqanmen kókirek tusynan shart býyp alǵan. Qaratazdyń esiginde júrgen jalshy Jalmurat. El ishi ony reńiniń sarylyǵyna qarap «Orys Jalmurat» dep ataıtyn.

Balyqshylardyń aldyna et keldi. Jańa ǵana qaýqyldasyp jatqan jurt demde úni óship, úı ishi tyna qaldy. Tek Raı: «Jaleke, buıyrǵan malǵa tis tısin, káne, kel, taılaǵyńnyń etine toıyp al», — dedi kúlip. Astan keıin balyqshylar Jalmurattan: «Aýlyńda keldi-ketti ne bar?» — dep surap edi, Jalmurat kirpigi jypylyqtap:

— Baı, báıbisheden basqa... olardan basqa kisi kózime túspedi, — dedi de, ile-shala, — baı... úıiniń taılaǵy... sol jamaldatqyr, kúnde mal qoralar kezde joq bop shyǵady...

— Sýdyr Ahmetten suraýyń ǵoı. Ol baıǵus seni talaı izge salar edi ǵoı!

— Áı, qysyr áńgimeni qaıtesińder?! Jalmurat qaraǵym, aýlyńda qandaı jańalyq bar? Bolys kim boldy?

— Jańalyq... jańalyq bilmedim... Sary taılaq joǵalyp... Ózim basym qatyp...

Balyqshylar taǵy da dý kúldi. Aıryqsha, Raı máz, ishegi úzilgenshe kúlgeni sonsha áli kúnge Elamanǵa balasha erkeleıtin jigit qasynda otyrǵan aǵasynyń ıyǵyna asyla ketti:

— Sender qyzyqsyńdar. Jálekeńnen áńgime surap qaıtesińder?! Onan da sary taılaqty surasańdar, álqıssa ǵyp jyrlap berer edi ǵoı.

Búgin bolys saılaıtyn kún bolǵasyn bul jaqtaǵy jurt qulaq túrip otyrǵan-dy. Jalmurat ketkesin balyqshylar qaıta qaýqyldady. Biri — osy saılaýda Qudaımende bolys bolady dedi. Ekinshisi Torjymbaı rýynyń jýany Ojar Ospan shappaı ber dedi. Oıaz aldynda Qudaımendeden kóri sonyń abyroıy basym kórinedi desti. Oǵan analar kónbeı, úı ishi daýryǵa bastap edi. Kári áje qulaǵyn basyp:

— Óı, óńsheń shýyldaq! Kim bolys bolǵanda senderge aýyr-jeńili ne?! Bir el jaqsysy bolar, — dep edi, erteden beri únsiz otyrǵan Elaman basyn kóterdi:

— Áı, áje-aı! Baıaǵy eski kóńilmen el jaqsysy deı beresiń! Elde jaqsy qaldy ma? Qazir jamannyń baǵy órlep turǵan joq pa?! Bir jaqsynyń baǵy artyp bara jatsa, bári soǵan jabylady. Sý túbine batyrǵansha asyǵady. Úıtpeı qaıtsin, jaqsynyń qasynda júrse, jurt onyń jamandyǵyn kúnde kórer edi ǵoı.

Esbol qarıa keýdesine túsken basyn ızedi:

— Iá, el jaqsylarynda pıǵyl buzylǵan. Jaman tymaǵyn mıqıtyp kıedi. Jaman tuǵyrǵa jarbıyp minedi. Qosshy-qolańyn ertip, jemtik aýlaǵan quzǵyndaı shyǵady el jaǵalap. Oý, osydan basqa kósip qylmaǵan jaqsyda qasıet qala ma?! Qatyn-balanyń qamyn jemeı, áli jetkender aýzyndaǵy asyn tartyp alyp júr ǵoı, túge. Oıdaı, zaman-aı! Sorly elge sodyr basshy tap kelip, tıtyqtap turmyz ǵoı, qalaı da.

Tóńkergen keseniń túbine maı quıǵan syǵyr sham ıistenip, tútep janyp, alasa jerqazbany alakóleńkeleýge ǵana jarap tur. Úı ishi lyq toly. Tórde qonaq shal. Basynda qara syrmaq taqıa. Aq jaǵa kóılektiń syrtynan qara záginen beshpet kıgen. Bireýge tiktelip til qatqanda bolmasa, qalǵan ýaqytta dál bir tas basyna qonǵan kóri kúshigen tárizdenip toby kishireıip, aqquıqa basy keýdesine túsip múlgip otyrǵany. Raı atasynyń munshalyqty qartaıyp qalǵanyn buryn neǵyp baıqamaǵanyna tań qaldy. Elaman sholaq sary tonyn kıip, tymaǵyn alyp turdy da júre berdi.

Balyqshylar qybyr etpedi. Raı da únsiz. Osy aǵasy birtúrli: ánsheıinde, aýyl-úıdiń áńgimesinen boıyn aýlaq ustap, túkpen isi joq adamdaı eshteńege aralaspaı ózimen ózi júredi. Jýas. Sonyń arqasynda jurtta esesi ketip, eń ar jaǵy keshe baı aýyldyń jas myrzasyna, qoınynda jatqan qatynyna deıin basyna shyǵaryp alǵandaı kóredi. Elaman ketkesin qalǵandar da kidirmeı, bir-birlep taraı bastady. Esbol úı ońasharǵasyn bastasyna buryldy. Kempir onyń arǵy jaǵynda ózine ońashalap aıtqysy kelgen bir áńgime baryn ańǵardy da, kımeshek astynan qulaǵyn shyǵaryp, bastasyna qaraı ysyrylyp otyrdy.

— Myrzańdy úılendirmeısiń be? — dedi Esbol. Kempirdiń túsi kirip qoıa berdi.

— Osy kúngi jas oıyndaǵysyn oılaspaı isteıdi ǵoı. Súıtse de baıqaımyn... balanyń kóńili aýyp júrgen bir saıqal bar.

— Qatyn ba?

— Joq, qyz. Biraq, bala-aý, anaý-mynaý qatynǵa bergisiz.

— Ne deıdi?

— Shoshyma! — dep kempir júzine jyly nur teýip jymyńdap aldy, — ol qyzdy sen de bilesiń. Móńkeniń áıeli — Álızanyń týǵan sińlisi bar emes pe?

— Ay, onyń Álibıdiń kishi qyzy boldy ǵoı?

— Iá, sol! Uly bolmaǵasyn, Álibı osy qyzyn erkekshora ǵyp kıindirip júrgen.

— Á-á!..

— Sol aınalaıyn, qyzbyn dep yzylyp jatpaıdy. Oty betine shyǵyp, jarqyldap turǵan bala.

Osy arada erke qyzdyń bir minezi esine túsip, kempir kúlip jiberdi. Súıtip otyryp kózine jas kep, kımesheginiń shalǵaıyn izdedi:

— Osynda jıi keledi. Dombyra tartady. Án salady. Keıde moınymnan tas qyp qushaqtap, qulaǵyma sybyrlap: «Áje!.. Ájeke, saǵan kelin bolaıyn? Meni jibermeshi», — dep qıylady. Endi qaıteıin?!

Esbol dybysyn shyǵarmaı, shıq-shıq kúldi.

— Qoı, sen de buzylaıyn degen ekensiń.

Esbol irgede jatqan shıdem kúpisin alyp túregeldi. Kempir onan qalmaı, esikke deıin erip bardy:

— Jynystasyń ǵoı! O balanyń Elaman ekeýińnen basqa kimi bar?.. Aqylyńdy aıt! Qulaǵyna quıyp ket meniń armanymdy. Ne oılap júrgeni bar eken?

Esbol qarıa qolamtada turǵan qumandy alyp tysqa shyqty.

* * *

Aýrý bala ál ústinde. Búgin tús aýa qol-aıaǵy muzdady. Qur qańqasy qalǵan kishkentaı keýdede tynys sarqylyp, áke-sheshe úmitin úzip barady. Talaı balany qara jerge berip, zarazat bop júregi shaılyǵyp qalǵan anada záre joq. Daýys salýǵa Móńkeden qaımyǵyp, balanyń bas jaǵynda únsiz egilip otyr.

— Álıza, myqty ediń ǵoı... Shyda!

Álıza buryn da toǵyz balasyn jerlegen áıel: alty ul, úsh qyzy aýyl syrtyndaǵy qara molada. Endi, mine, bulardyń sońǵy aldanyshy... qyryqtan asqanda kótergen sút kenjesi... Sońǵy shyraǵy sónip barady. İshke Álibı kirdi. Onsyz da ózin shaqqa ustap otyrǵan Álıza ákesin kórgende ańyrap, qushaqtaı aldy.

— Qudaı-aı!.. Ne pıǵylymnan taptym?

— Balam, sharshaǵan shyǵarsyń... Demal.

Álibı qyzyn súıep aparyp, tósegine jatqyzdy. Janynan úlken aq shyt oramal alyp, kózin súrtti.

— Balam, bekem bol!.. Qudaıdyń salǵanyn kórersiń, — dep qyzyn jubatpaq bop otyryp, kóńilshek shal qosyla jylady. Sosyn óziniń osaldyǵyn jýyp-shaıatyn syltaý izdegendeı,-bizdiń úıdiń tentegi ere kelmek bop edi... — dedi.

Bul úı tań atqansha kisiden qur bolmady. El jata Esbol, Elaman, Raı keldi. Keıinirek Dos keldi. Ózge balyqshylar da kezektesip kelip qara kórsetip júr. Olar kesheli-búgin Móńkeni aýrý bala qasynda qaldyryp, aýyn qarap qaıtqylary kep edi. Oǵan Elaman kónbedi. Aýrý janynda ezilip otyra bergennen onyń qaıta bir mezgil muz ústine shyǵyp qaıtqanyn jón kórdi. Osyǵan pátýa basqan soń, Elaman tań biline Móńkeni alyp teńizge shyqty. Qasynda Raı, Dos, Qultýma bar. Qultýma Qabaq rýynan. Onyń ishinde Ýaq degen irgeles otyrǵan az aǵaıyn. Kúnkóris qıyndap bara jatqasyn ol bıyl kásip izdep, qatyn-balasyn ata qonysta qaldyryp, salt basy sybaı keldi. Qol jumysyna qabiletsiz bolsa da, aıtqandy qaıt etpeıtin elgezek, úlken-kishi aldynda elpildep turatyn kishkentaı, qaǵilez jigit. Eptep áńgileý. Óleń aıt dese irkilmeıdi. Dombyra ornyna kózgeldek surap alyp, aýzyn jelpip jińishke daýsy bezildep, bebeýleı jóneledi. Sondaǵy aıtatyny:

Shóp te óleń, shóńge de óleń, óleń de óleń,

Shoqytyp kók esekpen jelip kelem.

Oı qasqa, qasqa, qasqa, qasqa, qasqa...

Basynda kók esektiń kendir noqta.

Kók esek baryń bolsa, yrǵalaqta,

Oı, qasqa, qasqa, qasqa, qasqa, qasqa...

Balyqshylar muz ústinde qoly qalt etkende oǵan «oı, qasqany» aıtqyzyp, kúlip máz bolatyn. Búgin onan tyıyldy. Báriniń baǵatyny — Móńkeniń qabaǵy. Onyń kúni boıy qoly jumysqa barmaı, qaıǵyǵa ýlanyp júrgeni bulardyń janyna batady. Móńke olardyń aldynda syr bermegensip, tistenip shydap baǵady. Tek anda-sanda kúpti kóńilge sýyq úreı shaýyp, basyn kóterip aýyl jaqqa qaraıdy.

Búgin aýǵa balyq táýir túsipti. Asymdyqtan aýysqan bes-on qadaqty girge ótkizgisi kelgen balyqshylar kún keshtete bir-bir ıt shana súıretip promsolǵa tartty. Ortalarynda Móńke. Qaryn úrlep tastaǵan kókshe muzdy taıǵanaqtap basyp qaýqyldap keledi:

— Baıqadyńdar ma, balyq búgin de aýdyń taıyz basyna túsipti.

— Apyr-aı!.. Ne qylsa da kesheli-búgin balyq taıyzdan soǵyp tur-aý?!

— Qystaǵy balyqta málim joq. Qashan arqasyn muz, baýyryn qaıyr qaqqansha josyp tarta beretin ádeti ǵoı.

Bulardyń ilgergi jaǵynan, bıik qar shoqalaqtardy baýraılaı salǵan ashpaq úsh úı kórindi. Balyq tapsyratyn promsol osy. Olardan sál berigirekte shomdap býǵan qamystan irgesin turǵyzyp, qara balshyqty ánsheıin qara qotyrlap ura-ura salǵan alqa bel uzyn saraı: bul — balyq tapsyratyn muzqala. İshi kóldarıa. Syrttan kirgen kisige shıki balyqtyń shyrysh ıisi lap beredi. Qys túgil alty aı jazda da muzqalanyń sonaý kún túspeı, qara keýgimdenip turatyn túp jaǵynan kisi táni túrshikkendeı yzǵar aıyqpaıdy. Sol jaqtan balyq soıyp jatqan áıelderdiń jaýlyǵy aǵarańdady. Syrttan dabyrlap sóıleı kirgen balyqshylardyń daýsyn esitken boıda muzqalanyń túkpirinen eńgezerdeı bireý shyqty. Bul — Fedorovtyń bediretshigi Kýrnos Ivan. Fedorovtaı emes, bul ózi balyqshylarǵa ish tartqansyp, jyly shyraı berip aldynan kúlip shyǵady. Ol osy joly da:

— A, Elaman!.. Elamanýshka, — dep anadaıdan arsalańdap kúlip kele jatqan-dy.

— Mynany baıqaısyń ba, eki ókpesin qolyna alyp keledi ǵoı, — dedi Raı.

— Osyny qoıshy! Ne baýyry bitip barady deısiń?.. Dorbańdaǵy bes-on qadaq balyǵyń da kóńilin bosatyp kele jatqan, — dedi Elaman. İshke kirgesin de ol áldekimdi izdegendeı alaqtap jan-jaǵyna qarady. — Sary bala qaıda?

— Andreı me? Osynda, keregi bar ma edi?

— Myna balyqty qabyldamaı ma?

— Men qabyldaımyn ǵoı. Káne, beri júrińder! Elamanǵa mynanyń jalaqtaǵan túri unamady.

Ózderiniń jazý-syzýǵa shorqaqtyǵyn paıdalanyp, balyqty ylǵı kem jazady. Elaman oǵan qaıyrylmady. Muzqalanyń túp jaǵyndaǵy úlken esikke kirip ketti de, ile-shala shashy jalbyraǵan uzyn boıly sary jigit ekeýi kúlip shyqty. Bul — osy promsolda qara jumysshy. Qysta muzqalaǵa muz úıedi. Balyq qabyldaıdy. Jazda balyqty ystaıtyn da, tuzdaıtyn da osy.

Qazirgideı teńiz áli qata qoımaǵan alasapyran abyrjyda jumys az. Kóbine qol bos. Sondaıda osy sary bala salyp uryp qazaq aýlyna barady. Onyń qarapaıymdylyǵyn unatatyn qazaqtar kórgen jerde «sary bala» dep oǵan kádimgideı ish tartyp turatyn. Andreı de balyqshylardy kórse úıirile ketetin baýyrmal. Qazir de jaırańdap kúlip, balyqshylardyń muzdaı qolyn bir-bir qysty. Elamandy ońashalap shetke alyp shyǵyp «Móńkeniń, báráshúgi qalaı?» — dep surady.

Bular azyn-aýlaq balyqty tapsyryp, syrtqa shyqqanda, anadaı jerde bir top qara kıimdiler tur eken. İshinde promsol ustaıtyn baı orys. Qataldyǵyna qarap, bul óńir ony «Tentek Shodyr» deıdi. Bıyl kúz jel-quzdy boldy da, muz qatpaı, abyrjynyń aıaǵy uzaqqa sozylyp, Tentek Shodyr urynarǵa qara tappaı júrgen-di. Bundaıda Elaman onyń kózine túspeýge tyrysatyn. Kórip turyp soqpaı ketýdiń taǵy da retin tappady da, amalsyzdan qorqa-qorqa baryp edi:

— Ný... balyq qalaı? — dedi Tentek Shodyr.

— Qyrsyqqanda, muz...

— Nemene, balyq joq pa?

— Az.

— Az?

— Ie, az. Kisi basyna qyryq-otyz qadaqtan tapsyrdyń. — Fedorov sónip qalǵan trýbkany kúrekteı sheńgelimen syǵymdap ustap, uzyn qonysh etik kıgen aıaǵyn ár kezdegideı shirenip, qara jerdi nyǵarlaı basyp tur.

— Kórip turmyn, azǵantaı balyqtyń jarym-jartysyn ózderiń áketip bara jatyrsyńdar...

— Taqsyr, asymdyq...

— Bul jaqqa men ıman izdep kelgenim joq. Endigi jerde menen ulyqsatsyz bir shabaq almaısyńdar.

— Taqsyr... bul qalaı?

— Solaı! Qashan kóp balyqqa kenelgenshe, jalǵyz shabaq... esittiń be, syńar shabaq almaısyńdar. Úılerińe alyp bara jatqan ana balyqty tapsyryńdar!

Elaman osy orystan qorqatyn. Oǵan kezdeskende nazaryn tiktemeı, kezin tómen sala beretin. Osy joly ádettegi ımenshektigin umytyp, orys baıynyń aldynda bezerip aldy.

— Jaraıdy, taqsyr.

Súıdedi de, burylyp júre berdi. Anadaı jerde ózin tosyp turǵan balyqshylarǵa bara sala Móńkeden basqanyń balyǵyn túgeldeı labazǵa aparyp tóge saldy.

— Elaman qaraǵym-aý, munyń ne?

— Bala-shaǵamyz ash jata ma?

— Mende ne tur?.. Ana sary saıtanǵa aıt.

Orys baıynyń anadaı jerge uzap ketkenin kórgen Qultýma kúshke minip, edireńdep shyǵa keldi.

— Áı! Áı, meni jaratqan jalǵyz Qudaı qarashekpenniń baıy emes edi ǵoı. Bul qaı qorlaǵany? Jiber qolymdy!

— Óshir únińdi. Júr-r! — dedi de, Elaman kishkentaı qaǵilez jigitti dedektetip súıreı jóneldi.

* * *

Kún ekindige taqaý edi. Salt atty bireý Bel-Arannyń kezine ilikti. Ókshe izi Kólqora. Astyndaǵy qara bilek myqty tory at qatty terlegen. Omyraýyn qyraý shalyp, tyqyr túgi tegis qylańdanyp býsanyp alǵan. Sonda da júriske berik. Bel-Arannyń kezine entikpeı sydyrtyp shyqty. Osy arada at úrikkendeı qos qulaǵyn tigip, ókpe tusta qalyp bara jatqan oba tasqa osqyryna qarady.

Shıdem kúpili, seńseń tymaqty, bujyr qara kisi at.úrikken jaqqa jylan kózin jyldam tastady da, tizginin tejedi. Bel-Arannyń kezine shyqqanda bar óńir kóz aldyna jaıylyp sala berdi. Aıryqsha, Bel-Arannyń yǵynda otyrǵan tórt-bes aýyl túp-túgel kóz aldyna keldi: ıek astynda Pirmán, Shirmán. Onan áregirekte, bıik jar kemerdiń ushar basynda balyqshylar aýly. Al, olardan da góri áregirekte, teńiz jaǵalaýyndaǵy yǵy mol nar shoqalaq arasynda Álibı qystaýy. Sýdyr Ahmettiń qystaýy da sol mańda.

Al, teńizden bylaı, qyrǵa qaraı shyqsań-shaǵyl qum — Aqbaýyr jatyr sulap. Qum arasynda qudyq kóp, shóbi de shúıgin bolǵasyn Abyralyǵa qaraǵan baı aýyl qystaýyn osy qumnyń irgesine taqap salǵan-dy. Keshki tymyqta baı aýyldyń tútini aspanǵa tik shanshylyp, sýyt kele jatqan jolaýshyǵa kósh jerdeı «men mundalap» turǵandaı. Osy jaqtan úrgen ıttiń daýsy estiledi. Qoraǵa qamaǵan qoılar mańyrap, sıyrlar móńirep, túıe bozdap, maldy-jandy aýyldyń daǵdyly ábigerin tanytty. Áne, taı mingen bir bala tóbe basyna shaýyp shyqty. Taıdyń basyn tejep, aınala óńirge kóz jiberdi. İzdegen joǵyn kórdi me, kenet bala taıdyń basyn buryp, qunjyńdap tebinip qaldy da, teńiz bettegi buıratqa quıǵytyp shaba jóneldi.

Jolaýshy atynyń basyn Aqbaýyrǵa burdy. Ózi asa iri. Eki tizesi attyń eki qulaǵyn qaqqandaı. Kúpiniń uzyn jeńinen qamshy ustaǵan qoly kórinbeıdi. Shıdem kúpili som dene erge quıyn tastaǵandaı. Sonan kún bata bergende salt atty jolaýshy bıik aq shoqalaqtyń yq betine arqasyn tireı otyrǵan baı aýyldyń shetine ilikti. Bir atadan taraǵan bul aýylda asyrandy ıtte esep joq. Úı basyna bes-alty mań tóbet, dorbaýyz qaıyq qaptal men qasqyr alatyn degdar tazyny atalas jigitter bir-birinen asyrǵysy kep, básekelesip asyraıtyn. Osy aýyldyń ıtinen qoryqqan kórshiles aǵaıynnyń qatyn-balasy aıaq baspaıdy. Er júrek jigit te bul aýyldyń qyzyn oıatam dep dáme qylǵan emes.

Jolaýshynyń qarasy kóringende shetki úıden saqqulaq, aq qanshyq sháý etti. Sol sol-aq eken, ár úıden on-ondaǵan ıt shyǵyp, arsyldap attyly kisige umtyldy. Biraq mynaý aıylyn jıar emes. Keń kúpiniń mol shalǵaıyn qymtap, taqymyna basyp aldy. Sosyn doıyr qamshyny oń qolyna qymqyra ustady da, bulań quıryq búlkekpen el shetine kire berdi.

At basyn týralaǵan eńsesi bıik úıdiń esik jaqtaǵy eki terezesinen ot jylt etti. «Á, Aldekeń aýyz ashýǵa otyrǵan eken», — dep oılaǵansha bolmaı shunaq qulaq, kúj qara tóbet attyń miner jaǵynan ars etti. Jolaýshy burylǵan joq. Ánsheıin jasqaı salǵandaı, qamshysyn siltep edi, qara tóbet oǵan qaıtpady. Kisige shapqandaǵy mashyqpen aldyńǵy aıaǵyn attyń saýyryna tirep, jolaýshynyń syrt jaǵynan ars etip shapshı bergendi. Jolaýshy bul joly álgiden kári qamshyny qattyraq siltep qaǵyp jiberdi. Qamshy ıttiń qaq tumsyǵyna tıip, qara tóbet tymaqtaı ushyp tústi. Biraq taıdaı qyzyl qaıyń qaptal oǵan qaraǵan joq, bu da osyndaıdaǵy jaýjúrektigine basyp, soıaýdaı-soıaýdaı tisterin aqsıta umtylyp edi, jolaýshy ony da bir qaǵyp, ushyryp túsirdi de, jónine tarta berdi. Sosyn qoı qorany syrtynan aınalyp ótip, álgide eki terezesinen ot jylt etken úlken úıdiń aldyna atyn baılady.

— Kesh jaryq!

— Ýa, qaı balasyń?.. Á, Kálenbisiń?! Kózim kórmeı jatyr. Seni sıraǵyńnan tanımyn ǵoı. Qusta kókqutan, adamda sen sıraqtysyń ǵoı, — dep býryl saqaldy, buǵaqty semiz qara shal keńkildep kúldi de, syrtynda jatqan jastyqqa shalqalap qulaı ketti.

Bul Qudaımende men Táńirbergenniń aǵasy — Aldabergen. Keshe osy eldiń teri-tersegi men jún-jurqasyn jıyp saýda-sattyq istegen kisi. Qaltasy qalyńdaǵan bir kezde bolystyqqa talasyp, qyrýar maldy jelge shashyp, aqyrynda jer soǵyp qaldy. Sonan beri táýbaǵa kep, dúnıeýı áńgimeden tyıylyp júr.

— Ay, shalǵaıyń jyrtylmapty ǵoı! Álde aýyl adamynyń birine ilesip keldiń be?

— Joq, ózim keldim.

— Apyr-aý,nanaıyn ba, joq pa? Ana úılerdiń ıti bolsa bir sári... bul aýylǵa kelgen kisini bizdiń úıdiń Alamoınaqtary shaýjaıdan bir alyp qalatyn edi ǵoı. Aýzy bir ilikse Alamoınaqtar arystan ǵoı! Onsyn aýzynda kisiniń sany ketedi, ne shalǵaıyn áketedi, ha-ha-ha!

Kálen myrs etti. Aýlyna kelgen kisige balasynan buryn ıtin maqtaıtyn bul áýlettiń ádeti.

— Shynyńdy aıtshy. Tek jasyrma!.. Alamoınaqtyń tisi qaı jerińe tıdi?

— Áı, Aldeke-aı, kúshiginen qolda ósirgesin dáripteı beresiń ǵoı. Áıtpese, Alamoınaq degeniń de ala kúshik emes pe? Kúshik kisi qaýyp ne qıratsyn?!

— Táýbe!.. Subyhan Alla! Saǵan daýa bolmas.

Kálen sarań shaldyń joǵary shyq, dám tat dep aıtpasyn bilip, esik jaqtan ketkisi keldi de, samaýyr quıyp otyrǵan jas kelinshek- Aldabergen sofynyń byltyr úılengen, el arasyna «Aq týsha» atanǵan úshinshi áıeliniń janynda jatqan teri týlaqqa tize búkti. Aıaǵynda biteý bas etik. Ústinde shıdem kúpi. Bul óńirdiń úlgisinen bólek tigilgen jalpaq tóbe, eltiri qara tymaqtyń qulaǵyn shart baılap alǵan eken. Tymaqtyń jalbyr júninen Kálenniń bujyr qara beti jarylyp kórinedi. Baýyrsaq shaınaǵanda qalyń tymaq astynda shyqshyt súıegi búlkildep, qasy, qabaǵy qozǵalyp, bir sondaı qatty yntymaq, qaýyrt qımyldy tanytqandaı. Aldabergen onyń osy túrine shoshyna qarady. «Ońasha jerde kezdesse, mynaý ma... myna ury kimdi de aıamas».

Kálen bul úıde aınalmaı, tez shyqty da, týra Qudaımendege bardy. Aldabergendeı emes, Qudaımende qonaqasyǵa myrza. Ásirese, peıili túsken kisige aǵyl-tegil. Kúni boıy attan túspeı, qarny ashyp kelgen Kálen osy úıden asqa toıatynyn bilip kelgen-di. Qudaımende sálemin salqyn aldy. Jáne buǵan syrtyn berip, teris qarap otyryp ysyldap, pysyldap etigin kıe bastady.

— Bir jaqqa júrgeli jatyrsyń ba?

— Sharýa bar. Al, káne, maǵan ne aıtasyń?

— Áńgime kóp. Tek, kóńilińdi aýlap sóıleıin be, álde ashshy da bolsa el arasynan kórip kelgen shyndyqty aıtaıyn ba?..

Qudaımende bir etikti aıaǵyna kıip, ekinshi etikti endi kıgeli qolyna ustaı bergen-di. Tý syrtynda otyrǵan Kálenge ol bar denesimen birjolata buryldy.

— Seniń naǵashyń el jaılaýǵa kóshkende qusaǵan, baqyraýyq túıesine jaman jappasyn artyp, jurttyń sońynda qalatyn, álgi, ana, Qarabas Káribaı edi ǵoı. Soǵan tartpasań qaıtsin?! O da barǵan aýlynyń ıtin sabaıtyn-dy.

— E, ıtti sabasa qaıtedi? Qatyn men ıtti qazaqtyń qaı erkegi sabamap edi?!

— Qoı ári! Itterdi sabap, aýyl ústine qamshy úıirip, bizge istegen bul qaı qyryń? — dep Qudaımende buǵan endi túıile qarady. — Sen bir áńgimeni byqsytyp, shetin shyǵaryp otyrsyń. Syrtymnan men jóninde birdeńe deıtin kórinesiń?.. Sony óz aýzyńnan esiteıin. Er bolsań, qane, ózime aıtshy!

E, endi belgili boldy: bunyń nege qyrysy tarqamaı, qyrjıyp otyrǵan sebebin endi bildi. Osydan úsh-tórt kún shamasynda Qudaımendeniń «alyp kel», «baryp kelinde» júrgen bir jigiti Kálenniń úıinen tústik jegen-di. Dastarhan basynda biraz kisi-qara otyrǵan. Ońnan, soldan jınalǵan kisilerdiń aldynda álgi Ebeısin ımansyz Qudaımendeni jer-kókke syıǵyzbaı maqtap ala jónelsin. Kálen basqa bir áńgimege burǵysy kep edi, oǵan Ebeısin kónbedi. Kónbegeni bylaı tursyn, álgi álgi me, endi ony tipti kókke kóterip:

— Nesin aıtasyń, bul óńirde Qudekeme teń keletin jigit týǵan joq, — dep jynyna tıgeni. Kálen shydamaı:

— Qoı eri! Jer betinde Qaratazdan basqa jaqsy quryp qaldy deısiń be?! Qansha maqtasań da, sol Qarataz dúnıe boǵyn domalatqan qara qońyz emes pe?! — dep aqyryp tastady. Myna zalymnyń erteń bunyń sózin buljytpaı Qudaımendege aıtyp bararyn bildi. Bile tura sony ádeıi aıtty. Kesek deneli Kálen qalyń kúpi jamylǵanda úı ishindegi kisilerdiń bárinen ıyǵy asyp, dastarhannyń bir shetinde qyryndap otyryp, úlken bas shekerdi tizesine qoıyp, shapashotpen asyqpaı jarpaqtap shaýyp túsirip jatyp:

— Qudaı ózi bergen janyn ózi alar. Sońyraǵy kúni zaýal shaǵymda meniń jan alarym Qarataz bolsa, qaıtem, peshenemnen kórermin. Jetkizer bolsań, áı, zalym, osy sózimdi de jetkiz, — dep boıyndaǵy bar yzǵaryn baıaǵy bala jasta ospa jep tastaǵan qara sur bujyr betke jıyp, ásirese osy tusta Ebeısinge qadala qarap aıtyp edi. Dýaly aýyz emes pe, sol sóz qapelimde el arasyna tarap, Qaratazdy kemitkisi kelgender ony qazir «Dúnıe boǵyn domalatqan qara qońyz» dep mysqyldap kúlip júrgen. Ásirese, bolys saılaýyna túsken baqtalastar jaǵy Kálenniń osy sózin ońdy-soldy aıtyp, Qaratazdyń qytyǵyna tıip bolǵan-dy.

— Káne, sen er bolsań el arasyna taratyp júrgen sózińdi ózime aıtshy! Osy qazir aıt!

Kálen etigin kıdi. Kúpi syrtynan qaıys belbeýin býdy. Sosyn qamshysy men tymaǵyn qolyna ustady da, Qaratazǵa buryldy. Kejdikke bitkendeı kishkentaı qulaǵynyń ushy dýyldap baratty.

— Men saǵan adal kóńilmen kelip edim. Sen syrtyńdy berip otyrsyń. Ókinerim joq. Ýa, jalynbaımyn da. Al, biraq... el arasynyń óziń týraly ne oılaıtynyn aıta keteıin.

— Sen osy ne deı — týń? Ne dep ottaı — týń, a?

— Men ottap otyrǵam joq. El arasynda kótińdi óziń boqtap alyp otyrsyń. Erteń bolys saılaýynda aıaǵyń aspannan kelgeli tur. Saǵan sony aıta keldim.

Qudaımende Kálenniń in túbinen, áriden qadalǵan kózine jasqanbaı týra qarady:

— Oı, sorlym-aı! Buryn bir ury dosym artyq bolatyn, endi kóp bolsa, bir ury jaýym artyq bolar. Menen qashqan kisilerdiń bári jar basyndaǵy jaman balyqshylardy saǵalaryn bilem. Sen de endigi jerde maǵan kezegen aǵash oǵyńdy sol jaqtan atarsyń. Bar, jolyń ashyq!

— E, barsa qaıtedi? Baram. Qosylam, — dep Kálen, jany kirip qoıa beretin ejelgi aqkóz erlikke basyp, qolyndaǵy jýan doıyrdy syǵymdap qysyp aldy. — Endeshe bar-aý, men seni óz otyńnyń basynda, qatyn-balańnyń kóz aldynda...— dedi de, ornynan atyp turdy. Ol tap qazir ıesine túsken yzaly búrkitteı, iri qara kisiniń ústine tónip qalyp edi, Qudaımende esiktiń ar jaǵynda turǵan jigitterge aıqaılap:

— Áı, qaıdasyńdar, myna uryny baılap tastańdar! — dep edi, esik shalqalap ashylyp, ishke eńgezerdeı eki jigit kirip keldi. Qudaımende ornynan turam degenshe, Kálen ony qaq bastan tartyp jiberdi de, álgi jigitterge ózi tap berdi. Olar da osy aýyldyń qarýly, ur da jyq jigitteri edi, biraq jylan kóz, bujyr qaraǵa bata almaı, bógelip qaldy. Kálen olarǵa es jıǵyzbaı, jýan doıyrdy úıirip, tóbesinde oınatyp:

— Ólgileriń kelmese, jolymnan ket bylaı! — dep ańyrǵanda, ana ekeý jalt etip, bosaǵaǵa jabysyp tura qaldy. Kálen syrtqa atyp shyqty. Tory atqa taqymy tıgesin asyqpaı, tebinip júrip ketti. Bujyr qaraǵa bul aýyldyń ıtteri de bata almaı, bóksesin úıge tyǵyp úrdi.

* * *

Qudaımende dál bir tas tıgen jylandaı, kópke deıin otyrǵan ornynan qozǵalmady. Jańa basyn qorǵamaq bolǵanda, Kálenniń qamshysy oń qolynyń topshysyna tıip edi; súıegi synǵandaı bilegi, qary, búkil bir ıyǵynyń basy uıyp, qolyn kótertpedi.

— Qudeke-ke... Qudeke, qalaısyz? — dep, esin jıǵan jańaǵy eki jigit qasyna kelip edi:

— Shyq!.. Shyq úıden, óńsheń ez! — dedi Qudaımende. Jigitter jumǵan aýzyn ashpaı, súmsıip shyǵyp ketti.

Qudaımende ústine kirgen áıeline de úndemeı, kıimsheń boıymen teris qarap jatyp qaldy. Ózine salǵanda buǵan bolystyqtyń túkke keregi joq Qoraly qoıy, óriste myńǵyrǵan maly, jıǵan-tergen baılyǵy bir basyna jetetin-di. Jónine tynysh qarap júrmeı, qaıdaǵy páleni bastaǵan sofy aǵasy. Ony Táńirbergen qostap, ekeýi eki jaqtap jabysty da, bul lajsyz kóndi. Basynda qulyqsyz bolsa da, bel baılap túskesin bunyń ózine de jel bitti. Ala-bóle keıingi kúnderi basqa sharýanyń bárin jıyp tastap, bolys saılaýyna qulshynyp kirisip edi. Jańaǵy ury, kórmeısiń be, «erteń aıaǵyń aspannan keledi», — dep zil tastap ketti. «Dese qaıtedi, deı bersin, shyndap kirisse halyq qımaǵan sol bolystyqty, buıyrsa, buǵan aqtyly ala qoıy alyp bere — týń», — dedi Qudaımende. Osydan keıin ózine senim paıda bolǵany sonsha, ol endi shynymen-aq bolys bop saılanyp qalǵandaı kúshke minip: «Sendermen sonda sóılesermin. Sen, Kálen, sen, Elaman, tura tur! Sońyra boılaryńdy kózdetip, qazynanyń qolyna bir bersem... torly terezeniń ar jaǵynan moınyńdy sozyp turǵandaryńdy kórsem edi!..» — dedi ishinen.

* * *

Oıhoı, teńiz jaıynda áńgime shertken qandaı lázzat?! Quı óziń sóıle, quı ózgeni sóıletip qoıyp, jıyn arasynda uıyp tyńda meıliń. Óziń sóıleseń de, sen, báribir, bir qulaǵyńdy qaýqyldaǵan kóptiń áńgimesine tigip qoıasyń da, ar jaǵyńdy qyshtap turǵan oıyńdy ortaǵa salasyń. Ózińniń aıtatynyń da, ózgeden esitetiniń de baıaǵy bir eski jyr. Bıyl balyq talaby qalaı? Tereńge nege ketti? Taıyzǵa qashan soǵady? Kún qyzaryp bultqa batty, erteń aspan ashyq bola ma? Jel bola ma, joq pa?

Raıdyń úıine jınalǵan balyqshylar búgin de teńiz jaıyn, balyq jaıyn, aýa raıyn áńgimelep, ár saqqa júgirtip jatyr edi, attyly bireý kep esik aldyna toqtady. Dúrs etip attan tústi. Shylbyryn bosaǵaǵa baılaı saldy da, sálem berip kirip keldi.

— Aǵajan, otyryńyzshy! Jaman úıdi moınyńmen ilip áketersiń, — dedi Raı kúlip.

Kálen jas jigittiń ázilin qulaǵyna da ilgen joq, ishke kirgen boıda birden Elamanǵa jetip bardy:

— Sharýam sende. Qysqasyn aıtqanda, kásip izdep keldim.

— Aý, aǵasy-aý, biz adal kásippen kún kórip júrgen aýylmyz ǵoı. Sizge laıyq kásip...

Kálen Raıǵa jalt qarady. Ár taly aıǵyr jalyndaı suıqyltym murt tikireıip, qara sur bujyr bet qatty buzylyp ketken eken. Munyń arty bir shataqqa aparyp soǵaryn bilgen balyqshylar saqtanyp, bári boıyn dereý jıyp ala qoıyp edi, Kálen kútpegen jerden kúrt jadyrady:

— Oı, kúshik. Bala ǵoı dep júrsem, sen de bashaıdan tartýǵa jarap qapsyń ǵoı.

Jurttyń arqa-etegi keńip sala qoıdy.

— Sharýańdy aıt! — dedi Elaman.

— Saǵan kisi kerek deıdi ǵoı.

— Iá, kerek.

— Endeshe, meni jumysqa al!

— Qaratazyń qaıda?

— Áı, bala, ótkendi qazbalap qaıtesiń? Olaı deseń, bir kezde sen de sol tazdyń qosyn jekkensiń. Ózińe muz oıatyn adam kerek pe?

— Al, kerek.

— Endeshe meni al!

— Shodyrǵa bar... Bılik sonda.

— Mine sóz! Qaratazdy qaıtesiń?! Endigi jerge sendermen birge qarashekpenniń de qosyn jegip kóreıik. Áýselesin keıin kóre jatarmyz.

— Ýá, bolys kim boldy? — dedi Esbol qarıa.

— Bolysyń — Qarataz!

— Oı, Qudaı-aı!.. Baqyttyń da kózi soqyr sorly eken ǵoı, — dedi Raı.

Esbol qarıa myrs etti:

— Ýá-á!.. Itsıgek ekesh ıtsıgek te máýelep ósedi-aý bir... Balyqshylar jamyrap sóılep ketti:

— Endi ońarsyń. Olaı bassań Qarataz, bylaı bassań qarashekpenniń baıy...

— E, Qudaıym! «Baq adassa, batpaqqa qonady»...

— Qoı ári! Sol shirkinniń de quny tómendep ketpedi me?.. Tatar baıynyń dúkenindegi qyzyl ala kezdeme sıaqty, qaltasynda puly bar qazaq baqty da satyp alyp júr ǵoı.

Elaman áńgimege aralaspady. Qudaımendeniń jaıy buǵan belgili. Myń jerden bolys bolsa da, endigi bılik jas myrzada. Qudaımende onyń qolyndaǵy qara shoqpar ǵana. Siltegende zildirek tıý úshin aǵasyn ádeıi bolys qyp otyr.

— Qora-qora qoılardyń arqasynda Qarataz da kisi sanatyna kirdi... Qatarǵa qosyldy, — dep edi Dos, Elaman:

— Qoı ári! Ol taz qoı baǵa bildi. Biraq halyq qoı emes edi ǵoı. Kórermiz áýselesin, — dedi.

— Jaqsy aıttyń-aý, balam, — dedi Esbol qarıa. Sál úndemeı otyrdy da, óziniń álgi birde jumbaqtap bastaǵan oıyna qaıta oralyp, — Esterińde bar ma, balalar... Qatyndar kúzde sabyn qaınatamyz dep ıtsıgek shaýyp, kúl ǵyp órtep jatatyn edi ǵoı. Qaratazdy da tosqan aldynda kúzi bar shyǵar, — deı bergende, syrttan bir oǵash daýys shyqty.

Mynaý ne ańnyń ulyǵanyna, ne adamnyń kúńirengenine uqsamaıtyn daýys. Áıeldiń joqtaýyna da kelmeıdi. Er kisiniń góı-góı, azaly daýysy da emes. Ne de bolsa, mynaý salǵan jerden kisiniń saı-súıegin syrqyratyp, janyn shyǵara bebeýletip ala jónelgen zarly ún oqys shyqty da, qulaqta ulyp turyp aldy. Birde ishin tartyp soqqan kúzgi qara sýyq jeldeı ýildese, endi birde botasyn joqtap, tulypqa bozdaǵan ingendeı aqyrap ketedi. Qaıdan shyqsa da, salǵannan qara túndi qaq jaryp, kúńirenip shyqqan sumdyq únnen bundaǵylardyń tóbe quıqasy shymyrlap ketip edi.

— Oı, áttegen-aı! Mynaý Álızanyń daýsy ǵoı.

Eshkim úndemedi. Úıtkeni bunda otyrǵan kisilerdiń bári qart áıeldiń daýsyn biletin. Al, myna daýystyń túri basqa. Sonan kele jurttyń esine osy ananyń ál ústinde jatqan balasy túsken-di.

* * *

Jurt dúrlige kóterilip, syrtqa shyqty. Ánsheıinde aıaǵy aýyr Elaman da ornynan atyp turdy. Kóıleksheń. Jalańbas. Jolyndaǵy kisilerdi qaǵa-maǵa jurttan buryn syrtqa atyp shyqqan-dy. Tastaı qarańǵyda kózi túk kórmese de, ańyrap daýys shyqqan jaqty betke ustap júgirip keledi.

Qazaly úıge basqalardan buryn jetti. Tek kirer jerde áldenege ımengendeı kilt toqtady da, qaıta júrdi. Onda da aldyna osy aýyldyń úlkenderin salyp, ólik jatqan úıge aıaǵyn ushynan basyp, aqyryn kirdi. Móńkeniń úıine kisi qara qapelimde tolyp qaldy. Soqyr sham esik jaqta syǵyraıady. Syǵyr sáýle ishke kirgen kisilerdiń aıaǵyna túsip, satyrlaǵan qaıys etikterdiń aqjem tumsyǵyn bozǵyldaýǵa ǵana jarap tur. Jáne qazanda qaınaǵan sýdyń býynan birde-bireýdiń bet-júzi jóndi kórinbedi. Al, áregirekte turǵan kisiler qaraýytyp, aýyr qaza astynda eńsesi túsip múlgip qalǵan.

Elaman Esbol atasy bastaǵan shaldardy tórge ótkizip jiberdi de, ózi esik jaqta, eleýsiz kóptiń arasynda turyp qaldy. İshke kirgeli Álızadan kóz aıyrǵan joq. Álıza áli de bolsa, balasynyń ólgenine senbeıtin sıaqty. Kisi-qara kelgeli jylaýdy qoıǵan. Jasyn da tyıypty. Jalǵyz balasyn oń jaqqa salyp qara jamylǵan anadaı emes, myna túri quddy aýrý balasy uzaq shekken azaptan keıin, qazir, shúkir, táýir bolyp, tap osy qazir kózi ilinip ketkendeı. Topyrlap kirip jatqan myna kisiler buǵan kóńil aıtý úshin emes, qýanyshyna qutty bolsyn aıtýǵa kelip, úı-ishi abyr-sabyr bolyp jatqan sıaqty. Sondaı álsiz úmitke ana shynymen aldarqatyp, óń men tústiń arasyndaı esirik halde esin jıa almaı otyrǵandaı. Basynan sypyrylyp túsip kete beretin jaýlyqty jóndep qaıta tartpaq bop álek. Birinen keıin biri kelin jatqandarǵa iltıpat kórsetkisi kelgendeı, elpildep ushyp turǵysy kele me, oryn usynǵysy kele me, qalaı? Ózine qalǵanda ushyp turar edi. Biraq eki áıel eki jaǵynan tyrp etkizbeı, eteginen basyp otyrǵanyna túsinbeı olarǵa alaqtap qaraı beredi. Buryn buǵan túsinikti nárselerdiń bári búgin nege bulaı túsiniksiz bola qalǵanyna aqyly jetpeı dal bop, árkimge bir alaq-julaq qarap otyr edi. Raı men Dos tabytta jatqan balanyń betin jaýyp, syrtqa alyp shyqpaq bolǵanda, qart ana qapelimde esin jıyp al qoıdy.

— Oıpyrym-aı!..

Jany yshqynǵan qart ana álgi álgi me, endi qatty ókirip, jas jýǵan betine tyrnaq salyp, qanyn aǵyza osyp-osyp aldy. Qansha kisi jabylsa da, kúıik kótergen áıel qolda turmaı, «Jan botam-m!» — dep zarlap, tabytqa qolyn sozyp umtyla berdi de, qulap tústi. Jylamaǵan jan qalmady. Elaman da jylady. Úsh-tórt jigit jylap júrip, es-tússiz jatqan áıeldi kóterip aparyp tósekke saldy. Balyqshylar basy salbyrap múlgip qapty. Áıelder jaýlyqtyń shetimen aýzyn basyp, únsiz egilip jas tógedi. Tóp jaqtan Quran oqyǵan qartańdaý bireýdiń myńqyldaq maqamy estiledi.

Álıza oqtyn-oqtyn turǵysy kelgendeı, qolymen aýa qarmap, «a-ah!..» — dep qaıta qulaıdy. Móńke tabytta jatqan balanyń betin jabarda ókirip, teris qarap qulaı ketken-di. Sonan qaıtyp qybyr etpedi. Jubatpaq bolǵan birde-bir adamnyń sózine qulaq aspaı, dúnıeden túńilgendeı bop jatqanda qasyna Esbol qarıa kep otyrdy. Til qatqysy kep oqtala tústi de, tamaǵyna jas tirelip toqtap qaldy. Sosyn biraz otyryp baryp:

— Ýáı, Móńke, — dep óktem til qatty, — ýa, jarqynym, basyńdy kóter! Qudaı óziniń bergenin ózi aldy. Allanyń ámirine qaı pende arasha bop edi? Sen nege tóńiregińe qarap, táýbaǵa kelmeısiń?! Ýa, men senen kem be edim? Sen ólgen balańa jylap jatyrsyń, meniń, tym qurysa, molada da tilekshim joq ekenin nege oılamaısyń, — dep ómir baqı tiri janǵa tisinen shyǵarmaı, ózegin órtep jatqan ashshy syrdy — óziniń balasyz, jalǵyz, qý bastyǵyn aıtty da, toqtady.

Móńke basyn kóterdi. Kúsh shaqyryp, shyntaǵy astyna qoıǵan jastyqqa súıenip otyrdy. Sol kúni shaldar Álıza men Móńkeniń qasynda qalyp, qalǵan jurt úıdi-úıine tarady.

Elaman ózimen birge syrtqa ere shyqqan Aqbalany baıqaǵan joq-ty. Sonan tek úıine jaqyndaǵanda art jaǵynda solqyldap jylap kele jatqan áıel daýsyn estip, toqtaı qaldy. Aqbala jaýlyq shetimen aýzyn basyp apty. Ózin tosyp qaraılap turǵan kúıeýin qasyna kelgende kórip, ókirip ıyǵyna qulaı ketti. Elaman jubatqysy kelse de, biraq aýzyna sóz túspeı, qushaqtap baýyryna tartty. Ot janbaǵan úı yzǵyp tur eken. Bular sham jaqpady. Qarańǵyda syrt kıimderin sheship, pesh túbindegi jer tósekke qısaıdy. Aqbala buǵan syrtyn berip, ary qaraı aýdarylyp tústi. Sonan qaıtyp qybyr etpedi. Elaman ony uıqtap ketken bolar dep oılady. Kózine uıqy oralmaı, uzaq jatqan-dy. Bir kezde qarsy betten sál jel tursa da syqyrlap, maza alyp bolatyn «jylaýyq nemeni» áldebireý aqyryn ashyp ishke kirip kele jatty. Elaman basyn kóterdi. Qarańǵyda kisi rabaısyz úlkeıip kórine me... Elaman ózine qaraı kele jatqan myna kisiniń repetinen seskenip, qolymen mańaıyn sıpalaı bastap edi:

— Men ǵoı... Syrtqa shyǵyp ketshi, — dedi ishke kirgen kisi.

Elaman «Sary balany» daýsynan tanydy. Onyń mezgilsiz ýaqytta kelisinen sekem alsa da, syr bergen joq. Kórpe astynda qol-aıaǵyn baýyryna alyp typ-tynysh jatqan Aqbalaǵa moınyn sozyp qarady da, qarańǵyda qolyna ilikken kıimdi ıyǵyna ilip, Sary balanyń sońyn ala syrtqa shyqty.

Biraq Aqbala oıaý edi; esik jabylǵan boıda ushyp túregeldi. Jalań aıań. Jalań bas. Tabanyn qaryp bara jatqan muzdaı edendi qorǵalaqtap basyp, esikke jetti. Attaı týlap ketken júregin qolymen basyp, jańaǵylardyń sońynan jabylǵan esiktiń sańylaýynan syrtqa kóz salyp edi; álgi ekeý uzamapty. Esiktiń ar jaǵynda buǵan syrtyn berip tur eken. Aqbala Elamannyń bir kisige erkin áli jetetin qarýly ekenin bilse de, biraq mynaý da osal emes sıaqty. «Kýrnos Ivan emes pe eken?» dep oılady. Osy bir kárjik muryn qara orystan qorqatyn. Syrtqa qulaǵyn tigip edi, yzǵyryń jel olardyń sózin durys esittirmedi. Mynalardyń sózinen bar uqqany — jańa saılanǵan bolys Tentek Shodyrda qonaq bop ketipti. Buǵan oraı Elaman «onyń maǵan oq atpaǵan kúni bar ma?..» — dedi. Budan keıingi sóz estilmedi. Tek, áıteýir, bir ańǵarǵany mynaý kim de bolsa, bularǵa jaý emes. Jyly tósekten jeleń shyqqan Elaman jel ótinde uzaq tura almaı, úıge arqasyn berip jaqyndaı tústi. Aqbala endi mynalardyń sózin anyq esitti.

— Fedorov erteń bes júz qulash qara tormen bárińdi muz ústine shyǵarǵaly jatyr.

— Muz álsiz emes pe?

— Ony men de aıttym. Biraq Fedorov tyńdamady. Saq bol!

Aqbala júgirip baryp tósegine jata qaldy. Kúıeýine tóngen qandaı da bir qaterdi júregi sezip tyrp etpeı, typ-tynysh bola qaldy. Elaman kórpe astyna kirip, aıaǵyn aqyryn kósile berip edi, álginde ǵana muzdaı jer basqan áıeldiń aıaǵyna aıaǵy tıip ketti.

— Sen oıaý ma ediń? — dedi Elaman. Aqbala aýdarylyp tústi. Ún-túnsiz qushaǵyna kire bergen áıeline bul da shuǵyl umtyldy. Jas myrza kelip ketkeli túsi kirmeı, tomsaryp júrgen Elaman osy joly taǵy da tar tósekte qalaı tabysyp qalǵanyn baıqamady. Ókpe-kinániń bárin umytyp, bul shaqta qushaqqa syımaı bara jatqan áıeldiń tolyq denesin aqyryn baýyryna tartty.

— Jańaǵy kim?

— Qaıtesiń?! Ózimizdiń adam.

— Óziń... bolǵanda ol kim?

Elaman qalaı túsindirerin bilmeı, irkilip qap edi. Jańa ǵana Aqbalamen ekeýin bir-birine jaqyndatpaı, tirep turǵan syıymsyz qarynnyń ar jaǵynan áldene bulqynyp qaldy. «Oı, tentek!..» — dep, Elaman ár kezdegideı, et-baýyry eljirep ketti. Ózin birden baýrap alǵan osy bir ystyq sezim Aqbalaǵa ábiger ákelgen álgi suraqty da umyttyryp jiberip edi. Bunyń otbasyna taıaý arada Aqbala men ózinen basqa taǵy bir tátti tirliktiń dúnıege keletinin oılap, osydan qashan kózi uıqyǵa ketkenshe kúlimsirep jatty.

Ol oıanǵanda úı ishi áli qarańǵy edi. Uıqysy qanbapty. Zip-zildeı bas kótertpeı jastyqqa tartyp jyǵa bergesin, uıqy qysqan kózin juma tústi de, ile qaıta ashyp aldy. Túndegi aýyr qaza esine tústi. Byqyrsyǵan aýasy tar bólmede ólikti uzaq ustaý qıyn. Qalaı da búgin jerleý kerek. Sonyń qamyna jedel kirisip, qabir qazatyn qarýly jigitterdi aýyl syrtyndaǵy qara molaǵa jóneltý kerek. Kúrek, ketpen saıly bolmasa toń jerdi qazý da ońaı sharýa emes. Aıtpaqshy, orys baıyna baryp, bir kúnge pursat surap alý kerek eken-aý?

* * *

Bul óz basy Qudaımendeden qaı kezde de jaqsylyq kútken emes-ti. Onyń bolys bolǵany basqadan buryn aldymen balyqshylarǵa sor bolaryn bilgen. Biraq bularǵa qany qansha qatsa da, jaýlyqqa tap osylaı shuǵyl kirise qoıar dep oılaǵan joq-ty. Sary bala saqtandyrǵan túndegi áńgimeden keıin orys baıyna salyp uryp birden jetip barýǵa taısalyp, áýeli Kýrnos Ivandy baspaldaqtap kórgisi keldi. Bul kelgende Kýrnos Ivan as iship jatyr eken. Esikti ashar-ashpasta úı ishinen qazaqtar jıirkenetin qyshqyl kapýsta men kúlimsi qandala ıisi murynǵa keldi.

— A, Elaman... Elamanýshka, kel! Kel! — dedi Kýrnos Ivan; ol, biraq astan basyn almaı, túnnen qalǵan balyqty qarpytyp asaı berdi. Eki shyqshytyn sıdalap toltyryp apty. Tańyraıǵan tanaýy balyq shaınaǵanda, ásirese, qatty shýyldap, jampańdap jatyp:

— Nege kelgenińdi bilem. Sen... Iá, sen áýeli Fedorovqa bar. Tek abaılap sóıles, — dedi.

Tún asqan kebirtek balyqty jutpaq bolǵanda, túıildi me, álde qaqaldy ma, kózinen jas yrshyp ketti. Elaman Kýrnos Ivannan shyǵa salysymen týra Fedorovqa baryp edi; orys baıy turǵan eken. Aýyzǵy bólmede as daıarlap jatqan kelinshek isin qoıa salyp, qolyn aljapqyshqa súrtti de, ústine kirgen kisige kózi tústi de, tańdandy ma, tamashalady ma, baqyraıyp qarap qaldy. Mynanyń qaıratty iri tulǵasynda ózi kórip júrgen qyr qazaqtarynan góri, áıel násiline unaıtyn qandaı da bir tartymdy birdeńesi baryn baıqady. Suǵanaq kóz Elamannyń basyna bir, aıaǵyna bir qarap iship-jep barady. Buryn — soń áıel balasynan dál bundaı ádepsizdikti kórmegen Elaman qysyldy ma, uıaldy ma, betin qashyrta berdi. Kelinshek onyń dap-dardaı basymen beti jalyndap qysylǵanyn qyzyq kórip, syqylyqtap kúlip jiberdi.

— Baı... úıde me?

Kelinshek úndemesten zyp berip tórgi bólmege kirip ketip edi, tóbedegi aspaly shamnan túsken sáýlege jańaǵy kelinshektiń appaq baltyry shaǵylysyp, tura qashqan aq bókenniń tańyndaı bir jarq etti de, kózden ǵaıyp boldy. Elaman: «Myna saıtan qaıtedi, áı?» — dep, nazaryn basqa jaqqa aýdara bergende, Elamannyń kózi tusyna kilem ustaǵan bolyskeı kereýetke tústi. Kereýetke jıǵan qos mamyq jastyq ta dala qazaǵyna «bul qaıdan júr?..» degendeı eki qulaǵyn edireıtip tigip qalǵan eken. «Sary saıtannyń salymdysyn kórdiń be? » Elaman taǵy da álgi appaq kelinshek jóninde oılap bara jatqan kúnáhar kóńiline yzalanyp: «Osy búgin maǵan ne boldy? Álgi saıqal qaıda?» — dedi ishinen. Ári-beri kútse de eshkim kórinbedi. Sosyn el qazaǵynyń osyndaıda aldy-artyna qaramaı, omyraýlap, basa-kókten ketetin minezine baǵyp bu da tórgi bólmege kirip baryp edi. Kelinshek syqylyqtan kúlip, Fedorovtyń qushaǵynan sytylyp shyǵa berdi. Jelkesine syrǵyp ketken aq shyt oramaldy basyna jóndep qaıta tartyp jatyp shyntaǵynyń astynan Elamanǵa qarap kóz qıyǵymen taǵy bir sharpyp ótti. Sosyn kóılek astynan quıryǵy bultyńdap, appaq baltyry jarqyldap shyǵyp ketti.

Fedorov jasynda qara jumysty kóp istegen apaıtós, iri sary orys bolatyn. Túsi sýyq. Ashýly túri tipti jaman edi. Súzegen buqadaı basyn baýyryna alyp, tuzdaı kók kóz túıilgen qabaq astynan qadalyp, Elamanǵa jaqyndaı berdi.

Elaman: «Kúte turýym kerek pe edi? » — dep oılaǵansha bolmady, Fedorov:

— Az- ı- at! Dıkar! — dedi de, Elamandy jaǵynan tartyp jiberdi.

— Taqsyr!.. Móńkeniń jalǵyz balasy... Búgin jerleıtin...

Fedorov endi ony basqa, kózge ura bastady.

— Taqsyr, muz juqa... Qaýipti... Muz ústine shyǵatyn kisiler ár úıdiń mańdaıyndaǵy bir-bir...

Fedorov bul joly boıyndaǵy bar kúshti oń qolynyń judyryǵyna salyp, qulaq shekeden qoıyp jiberdi. Elaman kózi qaraýytyp ketti.

— Joq, biz balany jerlemeı, muz ústine shyqpaımyz, — dedi de, Elaman burylyp júre berdi. Fedorov esikke baryp qalǵan Elamannyń sońynan umtyla tústi de, turyp qaldy. Alaqany shoq basqandaı dýyldap, ózi de dir-dir etip tur. Balyqshy jigittiń myna qylyǵyn aıaqsyz qaldyrmasyn bildi. Tek ne istese de, ashý ústinde asyǵys istegisi kelmedi de, dirildegen qolymen temeki tutatty. Ashshy temekini ústi-ústine qunyǵa sordy da, laqtyryp jiberdi. Sosyn oryndyqqa shalqalap otyra bergende kózi qabyrǵada ilýli turǵan altyn jıekti ramadaǵy jas ofıserdiń sýretine tústi. «Nege habar bolmaı ketti? Soǵysa jiberip qoımady ma eken?» dep oılady. Hat-habar kidirgen saıyn jaqsy kóretin jalǵyz bala álde qaıtedi dep, záre joq. Byltyr Aralǵa kelip, Markovtyń kishi qyzyna úılenip ketip edi. Al, Markov... Aral óńirinde túý degende túkirigi jerge túspeı turǵan ataqty baı. Birinshi gıldi kópes. Aralda alǵash óndiris ashyp, úlken úıler salǵyzyp, shirkeý, meımanhana salǵyzyp, «Hıýa» atty aksıonerlik qoǵam ashqan adam. Aral teńiziniń balyǵy men Hıýa handyǵynyń taı-taı maqtasyn eshkimmen bólispeı, bir ózi derbes qoja bop otyrǵan kókjal.

Markovpen quda bolǵaly bunyń da Qudaıy berip tur. Buryn birde tuz jetpeı, birde aǵyl-tegil balyqty der kezinde jónelte almaı, kiriptarlyq basyna kúnde-kúnde túsip jatsa, endi qazir tórt qubylasy túgel. Buryn qıt etse aldyn oral kete beretin baqtalas jaýy — Aqsaq Jagorǵa qazir bunyń ózi tizesin batyra bastady. Ótken jazda qudasy Aqsaq Jagorǵa tuz bermeı, qyrýar balyǵy eki ret shiridi. Endigi armany- aqsań saıtannyń Kókaral men Sarybasattaǵy promsolyn ózine qaratyp alý. Sony qudasyna ózi aıtqannan góri balasy men kelini arqyly istetkisi kep, olarǵa hat jazǵysy kelip edi; biraq, bir pálesi, qolyna qalam ustasa qara terge túsedi. Sosyn uıqysy keledi. Sosyn esinep, ásh -shápisi shyǵady da, qolyn bir siltep turyp ketedi. Keshe de, jatar aldynda «Meniń súıikti hám teńdesi joq kelinim men balam», — dep jaza bastady da, biraq, Qudaı qylsa qaıtesiń, ótkendegideı, bul joly da uıqysy keldi me, esinedi me, hatqa túsken álgi azǵantaı jazýdyń qıqy-jıqy áripteri sý shaıǵandaı irimtiktenip, ózi jazǵandy ózi tanymady. Hatqa quntsyzdyǵyna yzalandy. Sosyn keshe bastaǵan hatty, sáti tússe búgin uıqysyn qandyryp, shaı-sýlanyp alǵasyn aıaqtarmyn dep otyr edi, ústine jańaǵy aq baltyr kelinshek kirip keldi. Jup-jumyr bilegin moınyna asyp, qushaǵyna kirip jabysyp turǵan ústine, jańaǵy azıat basa-kóktep kirip jynyna tıgeni. Ólgenin bilmeıtin ójet nemeniń osy joly jynyn basyp, birjolata noqtalap alǵysy keldi de, Kýrnos Ivandy shaqyrdy.

— Analarǵa bar. Biri qalmaı muz ústine shyqsyn! Eger... Estip turmysyń, eger búgin shyqpasa, aıta bar, menen jaqsylyq kútpesin. Kúni erteń bárin qýam.

— Muz álsiz ǵoı.

— Ol seniń sharýań emes.

— Degenińiz bilsin. Men tek aý-quraldan aıyrylyp qalmaıyq dep...

— Olarǵa eskisin ber.

Kýrnos Ivan jónele berdi. Onyń súmsıip shyǵyp bara jatqan súdinin jańa kórgendeı, Fedorov sońynan kózin tigip oılanyp qaldy. Osy beısharanyń bútil bolmysynda kisi kókireginen birde aıanysh, birde yza shaqyratyn bolymsyz músápirlik bar. Iá, bul Araldan promsol ashqaly erteń, búrsigúni júretin bolyp apysy kirip, kúpisi shyǵyp jatty. Oqıtyn balalar bolǵasyn úıin ázirshe jyly ornynan qozǵamaı, jeke basy sybaı-saltań ketkendi jón kórdi. Úı ishimen aldyn ala osyǵan kelisýi kelisse de, biraq qaıdaǵy bir meńireý dalada mal tabýdan basqa ermegi joq qaıratty erkekke uzaq jyl áıelsiz turý qıyn bolaryn bildi. Biraq dál júrer aldynda ana sharýa, myna sharýamen tabany jerge tımeı júrgende Aralǵa ózimen birge ala ketetin áıel esinen tars shyǵyp ketken-di. Bir kúni jeńil tarantaspen Oral qalasynyń ortalyq kóshesinde zyrlap kele jatqanda, shirkeý aldynda qaıyr-sadaqa surap turǵan jas qyzǵa kózi tústi. Ústi-basy ebil-sebil. Jupyny, júdeý. Biraq tirlikte talaı urǵashyǵa taqymy tıgen kárkeste erkektiń qyraǵy kózi beıshara qyzdyń basqa múshesinen buryn, ó degende, onyń oqtaýdaı túp-túzý aıaǵy men torsyqtaı appaq baltyrlaryna tústi. Sońyra ózi sıaqty kúshi qaıtpaǵan qaıratty erkektiń manjamyna bir tússe... Ehe-he, sonyń ar jaǵynda myna aq baltyr qyzdyń qalaı-qalaı qutyryp shyǵa kelerin bildi de, Fedorov qarq-qarq kúldi. Buryn — soń tatpaǵan zárýin tapqan jas tán erkektiń astyna bir túsip shyqsa boldy, sol kúnniń erteńine qarǵa aýnaǵan qanshyq túlkideı túgi túlep shyǵa keler-aý áli-aq! Bundaı sharýanyń talaıyn iz-tuzyn bildirmeı istep, ábden kánigilenip alǵan jyryndy kópes uzaq jolǵa júrer aldynda áıeliniń kóńiline sezik týǵyzǵysy kelmedi de, álgi qyzdy Kýrnos Ivanǵa alyp berdi. Ony da dál júretin kúni qas pen kózdiń arasynda istep edi. Ústi-basyn malyndyryp kıindirgen áp-ádemi jas qyzben qol ustasyp, shirkeýge kirgende Kýrnos Ivannyń tóbesi kókke jetken-di. Onsyz da túbi túsken shelekteı keń tanaýy ádettegiden góri qattyraq shýyldap, toıǵa jınalǵan kisilerdiń kózinshe Fedorovty bas salyp qushaqtap súıip aldy.

— Aqymaq! — dedi Fedorov sol esine túskende Kýrnos Ivannyń silekeıi betinde áli byljyrap turǵandaı jıirkenip.

* * *

Kýrnos Ivan Shýrany kórgen saıyn árqashan osylaı aýyr sezim boıyn martýdaı basyp, óz-ózinen azyp-tozyp qalatyn. Balyqshylardyń aýlyna kóńili qulazyp keldi. Balyqshylarǵa Fedorovtyń ámirin buljytpaı, dálme-dál jetkizdi de, «buǵan ne deısiń?» degendeı kóp ishinen Elamanǵa qarap edi, Elaman onan nazaryn taıdyryp áketti. Tilin almasań, orys baıy aý-quraldy sypyryp alady.

— Ózderiń sheshińder! — dep Elaman salmaqty balyqshylardyń ózine saldy.

Balyqshylar ári-beri tolqyp, aqyrynda Tentek Shodyrdyń degenine kóneıik degen pátýaǵa keldi. Bulardy qınaǵan endigi jaı — Móńkeniń balasy. Móńke bul áńgimege aralaspaı, bir shette otyr edi. Mynalardyń qınalǵan túrin kórgesin:

— Jigitter, ólgen bala úshin tiri balalardyń obalyna qalmaıyq. Erterek kelsek, bálkim búgin de jerlermiz, — dep baılaýyn ózi aıtty.

— Onda kettik! — dedi de, Elaman shıraq basyp syrtqa shyqty.

Bar álem búrkeý. Sýyq jel yzǵyryp, tóńirek shaqytyp tur.Qıǵash túsken qıyrshyq qatty qar kisi betin tilgilep shyp-shyp urady. Qabaǵyn túıgen qytymyr kúnnen qańtardyń taıaý turǵan qahary seziledi. Elaman kún minezin jaqtyrmaı, júregi muzdap tur edi, qasyna qaýqyldap sóılesip bir top kisi keldi. İshinde Móńke, Dos, Raı bar. Bári de kún qabaǵynan baıqaǵan qorqynyshtaryn aıta bastady:

— Sóz joq, daýyl bolady.

— Óshir únińdi. Aýzyńnan jaqsy sóz shyqsaıshy.

— Óı, Qudaı-aı, sózben jarylqaýǵa bolsa, jaqsylyqty tóbeńnen úıip tastar edim.

— Iá, muz álsiz. Jel arqadan shyqsa, aıaqtaı muzdy alady da ketedi.

— Tentek Shodyrmen tildesip kórse qaıter edi?

— Eshteńe shyqpaıdy.

— Apyr-aı, bul ne degen bezbúırek ıt?!

Kisi-qara jınala bastady. Itjemes te osylaı qaraı maımalańdap keledi. Itjemes — Súıeý qarttyń abyzyndaǵy adam. Súıeý qart oǵan bıyl áıel áperip, enshisin berip, óz aldyna bólek shyǵarǵan-dy. Biraq áli de ózdiginen aıaǵyna minip kete almaı, syıly qarttyń abyroıyn syrtynan azyq qyp, el arasynda qaqpaı-soqpaımen kún kórip júr. Keıde kire tartqandarǵa ilesip qalaǵa barady. Keıde Elamandy saǵalap, qazirgideı kókshe muz tusynda balyqshylarǵa soǵady. Alǵashqyda apyryp-japyryp jiberetindeı bir-eki kún aıanbaı qımyldap, kúshin sarqyp alady. Súıeý qartty syılaıtyn jurt jumysqa shalaǵaı jigitti báribir úlesten qaldyrmaı, qys boıy áli sybaǵa bop edi. Sol Itjemes taǵy keldi. Qalaǵa qatynap júrip bir orystan alǵan ba, ústinde tozyǵy jetken eski qara kúrte. Jeńin qaıyryp alypty. Sonyń ózinde ákesiniń ıyǵynan aýysqandaı qolp-qolp etedi. Raı onyń bas-aıaǵyna syqaqtaı qarap:

— Qarashekpenniń baıy eken desem, aý, quda, óziń be ediń? — dep kúlip edi, jigit salǵan jerden saldyrlaı jóneldi:

— Bu-buryn qara kıimdiden qorqatyn edim. Ózim qara ki-kıim kıdim de, ehe-he, endi jurtty ózim qorqytatyn boldym.

Bireý alqymnan alyp býyndyra qoıǵandaı, tutyǵyp, kózi jypylyqtap, árkimge bir qarap turdy da:

— Mu-muzǵa shyq-shyqqaly jatqan kórinesińder. A-al, iske sát! Talap qaıyrly bolsyn. Teńiz ba-balyqty bolsyn! Me-meni de serikterińe alyńdar. Mal ortaq, jan ortaq, — dep ıe bermeı, tópep bara jatyr edi, Raı:

— Áı, jarqynym, toqtashy, — dedi.

— Jo-q, toqtamaımyn, — dedi Itjemes, ózi bolmasa, ózgeniń sózine qulaq aspaıtyn ánsheıindegi áýlekiligine basyp.

— Aý, tym qurysa tyńdasańshy.

— Oı, ák— ke— ke-siniń aýzyn... tyńdaımyn, dep qolyn siltep, maımalańdaı jóneldi. Ketip bara jatyp ta qashan qarasy uzaǵansha sambyrlaǵan daýysy qulaqtan úzilmedi. Ketkeni jaqsy boldy, áıtpese aýzyn qyshytsań adamǵa deste bermeı, esirip ketetin áýleki. Tutyqpasy demeseń, tumsyǵyn quddy jelge tósep júgirgen aq kıiktiń tanaýyndaı keń tanaýy jelpildep, ústi-ústine sóılep bergende, ony toqtatý múmkin emes-ti.

Elaman úıge kelgende Aqbala pesh túbinde otyr eken. — Aqbala, biz muz ústine shyqqaly jatyrmyz. Sen qoryqpa...

Elaman ańdaýsyzda aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin bilmeı qaldy. Endi ony qaıtyp jýyp-shaıýdyń esebin tappaı, qolǵabyn izdegen bop úıdiń ishin ábiger qyldy. Aqbala qosyla izdedi. Qolǵapty tez tapty da, Elamanǵa berip jatyp:

— Neden qorqasyń? — dep surady.

— Jo-joq, eshteńeden qorqyp turǵam joq.

— Menen jasyrma, — dedi Aqbala.

Ótken túnde tań aldynda urlanyp kelgen kisi Elamandy ońashaǵa shyǵaryp alyp «saq bol!» dep eskertkeli Aqbalada záre joq edi. Elaman bultara almasyn bildi de, áıelin baýyryna tartyp:

— Kún raıy unamaıdy. Teristikten bult shyǵyp, túnerip tur. Al, sen qoryqpa! Biz neni kórmegen beıbaq?! — dep kúldi de, qushaǵyn jazyp, ketýge yńǵaılana bergen edi, Aqbala jolyn keselep tura qaldy.

— Kún raıy maǵan da unamaıdy. Qorqam... nege ekenin bilmeımin. Meni búgin jalǵyz qaldyrmashy.

Árıne, tuńǵysh kótergen balasy. Sonan ba, kúni jaqyndaǵan saıyn qasynan kisi-qaranyń ketpegenin qalaıdy. Ońasha qalǵasyn ózine-ózi kele almaı, qol-aıaǵynan ál ketip bara jatqasyn bosaǵaǵa súıenip turyp qaldy. Úı ishi ańǵal-sańǵal. Keshke deıin jalǵyz qalsa qusadan ólip keterdeı. Anada jas myrza kelip ketkeli osyndaı múshkil hal basyna jıi túsip júr. Buryn úıge syımaǵanda, syrlas abysyn — Álızaǵa baratyn. Endi... Onyń kúni anaý! Úı ishinen oıyn bóletin ermek izdep edi, biraq otyn kirgizýli. Sý ákelýli. Úı ishiniń azǵantaı dúnıe-múlki de oryn-ornynda, tap-tuınaqtaı. Aqbalanyń aıaǵy aýyrlaǵannan beri Elaman kúnde-kúnde erte turyp úıdiń bar sharýasyn ózi istep, jınap ketetin bop júr.

Basqa ermek tappaǵasyn kúbige kóje asyp quıǵysy keldi. Kórshi úıden keli, kelsap ákeldi de, bir tabaq bıdaıdy burqyratyp túıe bastady. Sosyn aqtaǵan bıdaıdyń qaýyzyn syrtqa shyǵyp jelpidi de, taı qazandy toltyryp kóje asty. Eski pesh tartpaı júrgen-di. Kómeıine kúl tolyp qalǵan ba, búgin tipti tartpaı, ashshy tútin keıin loqsydy.

— Úıiń órtenip jatyr eken desem... beý, adam-aý, peshten shyqqan tútin be edi?!

Aqbala qasyna qol taıana otyryp jatqan Qaraqatynǵa qaramaýǵa tyrysty.

— Kelinshek-aý, ne bildiń... kúnniń syńaıyn baıqadyń ba? Jańa otynǵa baryp edim, jaǵalaýdyń muzy qabajaqtaı-aý, qabajaqtaı... Jas balanyń eńbegindeı... aıaq asty bylq-bylq...

Aqbala júregi aýzyna tyǵylyp, bara jatqasyn qazandyqqa súıenip otyra ketti. İshi qatty túıilip, tyrp etpeı, ernin qyrqyp tistenip otyrdy da:

— Alda razy bolsyn... qoıyńyzshy!.. — dep edi, Qaraqatyn:

— Sorly-aı! Soryń qaınap qalmasa ne qylsyn, — dep, endi baıbalam salyp, Aqbalany aı-shaıǵa qaratpaı syrt jaǵynan qapsyra qushaqtaı aldy. Aqbalanyń álsiz qarsylyǵyn elemeı, zorlap aparyp pesh túbindegi tósekke jatqyzdy. — Neden shoshydyń? Kózińe ne elestedi? Tilińdi kálımaǵa keltir. Jeti aılyq bala, bireý táıt dese de túse qalady. Qazir naǵyz shepik kezi... aq aýyz shaǵy ǵoı.

— Al-da-aı!.. Maza bershi...

Qaraqatynnyń túsi lezde buzyldy. Onsyz da kirpik-qasy úıitilgendeı, qan-sólsiz qara súr keskinin dolylyq býyp:

— Ne deıdi? Mazańdy alatyndaı men ne qylyppyn? — dep eki búıirin taıanyp, tepsinip shyǵa keldi. — Tuńǵysh qursaq kótergen tumsa kelinshek qoı dep, aqylymdy aıtsam, o nesi, áı? Mendeı abysynyń aıtpaǵanda, kim aıtady? Maza bershi dep... Adyra qal!

Osydan keıin úıden úıge kirip: « Aqbala shoshyp, bala tastaı jazdady. Baryńdar!.. Baryp shyǵyńdar!» — dep sýyq habardy áp-sátte taratty da jiberdi. Qaraqatyn ketkesin de Aqbala ózine ózi kele almady. Kóńilindegi kúdik pen qaýipti álgi qara páleniń dál óz aýzynan esitkende, tap bir tóseginen jylan shyqqandaı úı ishi úreıge tolyp ketti. Kózi túsken nárseniń bárinen shoshyp, qol-aıaǵy dirildep otyrǵan ústine kórshi qatyndar topyrlap keldi de, dúrligip shyǵyp ketti. Sonan keıin Aqbala, tipti, úıge syımaı, syrtqa shyǵyp edi, qıyrshyq qar áli qylamyqtap tur eken. Balyqshylar kóz ushynda qybyr-qybyr. Olardan arǵy jaq áli qatpaǵan, shalqyǵan qara sý. Sol betten, sonaý ańǵardan zor gúril talyp estiledi. Uly teńiz bir kez osylaı kúshi boıyna syımaı gúrildep jatady da, sosyn qaharyn qaptatyp áýpirip ketedi.

Aqbalada záre joq. Qaraqatyn bir jaqtan shyǵa keletindeı, alaqtap, jan-jaǵyna qarap tur edi, bir top qara qarǵa áldenege ábigeri shyǵyp azan-qazan bop qanaty satyrlap, yqqa qaraı ushyp bara jatty. «Tegin bolsa jarar edi?» Úıden, túzden taǵat tappaǵan áıel júgirip jaǵaǵa bardy. Jel álgiden de góri qataıa tústi. Jaǵalaýdyń seldir qamysy sýyldap, jel astynda elbek qaǵady. Muz jıegin qyzyl sý qaptapty. Qarǵalar endi kórinbedi. Olardyń jańaǵy azan-qazan ábigeri tegin emes sıaqty.

Aqbala úıge kelse, bıdaı kóje qaınamaı, túbine shógip qalǵan eken. Aqbala otty úrlep jibergisi kep eńkeıe berip edi; biraq oǵan ishi tirep, ıliktirmedi; sosyn shala janǵan qamysty qazandyqtyń kómeıine qaraı ary ysyra bergen-di, jańa ǵana byqsyp jatqan peshtiń kómeıi kenet gúr etti. Álde bir ǵalamat kúsh Aqbala ustaı bergen qamysty ýysynan julqyp, kúl-qońyr, qolamtamen qosa syrtqa tartyp áketip bara jatty. Aqbala júregin ustap otyra ketti. Kózi qaraýytyp bara jatqasyn basyn oshaqqa súıedi. Ál jıǵasyn tura sala syrtqa umtylyp edi, esikten shyǵa bergende súrinip qulady. Sol boıda ushyp turdy. Kóıleginiń etegin kóterip, syrtqa júgirip shyǵyp edi, qyrdan soqqan qara daýyl úıden shyǵa bergen bunyń basynan jaýlyǵyn ushyryp áketti. Beti-aýzyn qum sabalap ala jóneldi. Qaptaı soqqan qatty jel bunyń ózin de qańbaq qurly kórmeı, tabanyn jerge tıgizbeı, dedektetip áketip bara jatty. Aqbala bir jyǵylyp, bir turyp jaǵaǵa jetti. Osy arada, jyńǵyl ma, túzgen be, qolyna ilikken áldebir butaǵa jan-dármen jabysyp ustaı aldy. Aýzyna tyǵylǵan ókpesin ázer basyp, muz jaqqa qarap edi. Shashy burqyrap, kózin jaýyp kete berdi. Sosyn shashyn qaıyryp, muz ústine qaıta qarap edi; osyǵan deıin záresi qalmaı qoryqqan sumdyqty kórip:

— El-a- man! — dep jany yshqyna shyńǵyrdy da, shalǵy qyryqqandaı esinen tanyp qulap tústi. Dál sol sátte ana daýsymen ilese shar ete qalǵan sharana daýsyn qaptaı soqqan qara daýyl qaǵyp áketip edi...

* * *

Jalmurattyń ústinde aq seńseń ton. Astynda júrdek aq aýyz atan. Aldynda bir qora túıe. Ánsheıinde kisi-qara aldynda quty qashyp, ybyljyp otyratyn jýas jigit, aldyna bir qora túıe salyp berse arýaqtanyp ketetin-di. Ol aqyrǵanda qandaı qashaǵan qysyr ingender qaıqańdap qoıa beretin. Jalmurat qazir de shetke shyqqanyn qaıyryp, qalyń kópirge qýyp tyǵyp, bar túıeni taıraqtatyp teńizge aıdap keledi. Kóp túıe ishinen murny tesilmegen sary taılaqqa ala-bóle qusy túsip, qıt etse aqyryp jaǵalasyp boldy. Sary taılaq jónge tússe boldy, Jalmurat bir qora túıe ishinen sary ingendi izdeıdi. Úki júni jelkildegen sútti sary ingenge shyǵarda jany basqa.

Sary ingen bıyl jyldaǵydan erte qaıydy. Sońyra býaz ingenderdiń ishinde erte botalaıtyny da osy bolǵasyn kóshken, qonǵanda oǵan júk artqyzbaı, baı úıdiń áıelderimen jaǵalasyp bolatyn. Sary ingen kóp túıe ishinde murny shýyldap, aıaǵyn álde nege qınalyp aýyr alyp kele jatqan-dy. Jalmurat ony baıqady ma, joq pa, belgisiz. Al, aýa raıyn baı, báıbisheniń qasy, qabaǵyndaı topshylaıtyn jigitke kók júzin seńdeı basqan qorǵasyndaı qara qoshqyl bult unamady. «Daýyl bolmasa qaıtsin...» — dep oılady.

Balyqshylar maılyqqa jaqyndap qalǵan eken. Elamannan syralǵy alyp dán tatyp qalǵan jigit, búgin de qatyn-balasyna jas sorpa ishkizgisi kep, túıelerin qýalap otyryp teńiz jaǵasyna qulatty. Jaǵada júrgen eki qara kıimdi kisige kózi tústi. Bul óńirdiń orys-qazaǵyn tústep tanıtyn Jalmurat myna ekeýdiń áne bir qorbıǵany — Kýrnos Ivan da, al onyń qasyndaǵy Andreı ekenin tanyp, olarǵa alystan yrjıyp, kúlimsirep kele jatyr edi; qalaı bolǵanyn baıqamaı qaldy, jańaǵy yzǵyryq jel áp-sátte arqa betke shyqty da, salǵan jerden yshqynyp soǵyp jiberdi. Jaǵalaýdyń qamysy jappaı japyryla qulap, topyraq borap, dem arasynda dúnıe alaı-túleı boldy da ketti. Jalmurat taban tireı almaı, teri tonnyń eki etegi tizesin sabalap, yqqa qaraı dedektep bara jatty.

— Sary bala! Sa-a... baa-a...

Andreı yshqynyp soqqan aıqaı jelden basqa eshteńeni esitken joq-ty. Áldebir jaqtan áldebirdeńe shatyr etti. Áldebir — deneniń belomyrtqasy úzilgendeı, kútirlep ala jóneldi. Andreı túkke túsingen joq. Árkim óz basyn qaıttaǵan alaǵaı-bulaǵaıda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn da bilgen joq; tek osydan keıin jańaǵy shatyrlaǵan, kútirlegenniń aıaǵy ne bop, nemen tynǵanyn bilmese de, ol biraq aspan astynyń bir sátte uıqy-tuıqysyn shyǵaryp yshqynyp soqqan myna aıqaı jelmen, myna bir basqa, kózge sabalap, quıyndaı úıirip áketip bara jatqan jantalasta jalǵyz bular emes, dál osy qazir muzdyń da basyna bir zobalań týǵanyn júregi sezdi. Biraq ol ne qylǵan zobalań, ony bilgen joq. Bul es jıam degenshe, kóbesi qaqyraǵan muz qara jerden qapelimde irgesi ajyrap, búkil aýmaǵymen ańǵarǵa qaraı jóńkip yǵyp bara jatty.

— Júr, qaıyqty sýǵa salaıyq! — dedi Andreı.

— Esiń durys pa? — dedi Kýrnos Ivan.

— Áne, qoraly kisi yǵyp barady. — Kóre-tura... Kýrnos Ivan qolyn bir siltedi de, promsoldy betke ustap júgirip ala jóneldi. Onan kúder úzgen Andreı endi ne isterin bilmeı turǵanda, kózi qasynda qalbalaqtap júrgen túıeshi jigitke tústi de, ony aı-sháıge qaratpaı jetelep ala jóneldi. Jaǵada turǵan qaıyqty ekeýlep sýǵa túsirdi. Andreı qaıyqqa qarǵyp mingende, myna jaqtan túıeshi jigit te teri tony qaýdyrlap qaıyqqa keýdesimen asyldy. Tabany sýǵa tıer-tımeste qara daýyl qýǵan qaıyń qańbaqtaı ushyp ala jóneldi. Ómiri teńizge shyǵyp kórmegen túıeshi jigit sál qozǵalsa sýǵa ketetindeı, tús joq, óń joq, qalsh-qalsh etip qaıyqtyń kenerinen tas qyp ustap, jabysyp aldy. Andreı qaıyqtyń basyn bura almaı, jantalasyp júrgende, bular jaǵadan uzap ta ketip edi; teńiz ústiniń daýyly tipti álemet. Tolqyndar irilene bastady. Qaptaı soqqan qara daýyl araldyń áýpirim aıqaı jeline ulasty da, teńiz ústi tútigip, ýyldap-shýyldap, úıdeı-úıdeı tolqyndar sý betine ereýildep oınap shyǵady. Jalmurattyń basy aınaldy. Kók zapyran kilkildep keńirdeginde turyp aldy. Qaıda qarasa da qara jer kórinbedi. Taban asty túpsiz qurdym. Qaınaǵan teńiz kóz aldynda dóńgelenip úıirilip bara jatqasyn bul kózin jumyp aldy. «Iá, Qudaı... Óziń... Óziń saqta! Saqtaı kór!» Úıdeı tolqyndar endi es jıǵyzbady. Ústinen basa qalatyndaı, birinen keıin biri gúrildep kelip. onsyz da bir batyp, bir shyǵyp maltyǵyp kele jatqan qaıyqty súzegen buqadaı qaǵyp etedi. Qaıyq tóńkerile jazdap, eki qaptalymen sý sabalaı bastady.

Andreı muzǵa yqqan kisilerdi qutqara almasyn bildi, qaıyqty jaǵaǵa buryp edi, álginde yqqa qaraı quldılap shapqan qaıyq jelge qarsy aıaǵyn baspaı, tósimen tolqyndardy sabalap, bir orynda turyp aldy. Andreı alqynǵanyna qaramaı, qos eskekke kúsh salyp, ese bergen-di. Bir eskektiń qalaq basy omyrylyp, qaıyq yqqa qaraı qısaıyp ala jóneldi.

— Endi bitti. Qurydyq.

Andreı syńar eskekti laqtyryp jiberdi de, qaıyqtyń bel aǵashyna sylq etip otyra ketti. Kún batty ma, joq pa, belgisiz. Aınala tóńirek qaraýytyp, bar álem bir ýys bop syǵylyp", túsi sýyń dúnıege tilsiz tartylyp jutylyp bara jatty.

Bir kezde qaıyqtyń tumsyǵy úlken muzǵa tireldi. Qoly, aıaǵy qalshyldap áketip bara jatqan Andreı es jıam degenshe keıingi jaqtan qatty jel qýǵan taǵy bir muz aýdańdap kelip qalǵan-dy. Biraq ony Andreı baıqaǵan joq...

* * *

Balyqshy aýylda búl túni bir jan kóz ilmedi. Qatyn-bala ý-shý. Muzǵa yqqan er-azamattardyń aldyn orap kisi shaptyraıyn dese, búkil aýylda aıaq artatyn kólik tabylmady.

Aqbala álsiz. Kórshi áıelder shala týǵan jeti aılyq balany quraq kórpege orap, anasynyń irge jaǵyna salyp berdi de, úılerine ketti. Aqbala qol sozym jerde turǵan shamdy jaǵa almaı, túnimen kórdeı qarańǵy úıde jalǵyz jatty. Álızanyń hali onan da nashar; jalǵyz ulyn oń bosaǵaǵa salyp otyrǵan ana da qur súlde. Túnimen esin bilmeı, sandyraqtap shyqty.

Qaraqatynnan qaıyr joq. Ol kesheden beri basyna qara salyp , úı men úı arasynda eńirep júr. Tań atqaly Sýdyr Ahmettiń úıine eki ret baryp, muzǵa yqqandarǵa qumalaq salǵyzdy. Sýdyr Ahmet qumalaqty alǵashqyda áspettep, tórge jaıǵan aq toqymǵa salyp edi; sońǵy joly ter aldynda jatqan jyrtyq alashaǵa qyryq bir qumalaqty qur shashyp jiberdi. Ózgelerden bólinip shalǵaıyraq shetke túsken bes-on qumalaqqa ıegin ýystap, kóz jiberip otyr. Qaraqatynnyń oramal-sharshysyn kórmegesin kóńilsiz. «Kisiniń uıqysyn buzyp, jyp-jyly tósekten sýyryp alǵanda jaqsy. Tym qurysa, bir-eki qaqpysh balyq ákelse qaıtedi?.. Balalarǵa tartqylatyp qoısań, tús aýǵansha tamaq suramas edi ǵoı», — degen renish bar kóńilinde. Sonan bolar, Sýdyr Ahmet salǵan jerden sýyryla jónelgen joq; bes tal saqaldyń ushyn tistep, kózin tas qyp jumyp alyp edi, Qara-qatynnyń záresi ushty. Birdeńe deýge bata almaı, jalańash quıryǵymen tiken ústine otyrǵandaı qıpaqtap qozǵala bastady Biraq tis jaryp túk demedi. Erteden beri aýzyn baǵyp otyrǵan áıelge quddy áýlıeliginiń qudiretin kórsetkisi kelgendeı, zaryqtyryp, janyn tylsymǵa taqap aldy.

— Qumalaq jaqsy emes. Qorqam. Párýárdiger jar bolmasa... paqyrlardyń basyna, qalaı da bir zaýal tónip túr.

— Alda-aı!.. Qaınaǵa-aı! Qaınaǵeke-aı, qaıta tartshy.

— Qoı ári! Qumalaqty qaıtalap tartyp, Qudaıdyń kárin jeńildetetin áýlıeni kórgem joq, — dedi de, Sýdyr Ahmet kúpisiniń shalǵaıyn ashýlana qaǵyp, túregelip ketti.

Qaraqatyn syrtqa shyqqasyn kóı-kóıdi údetip, úıine qaıtyp kele jatqan-dy. Bir top atty tusynan tasyrlatyp shaýyp ótti. Kil qara shekpendi. İshinde Fedorov pen Kýrnos Ivan bar. Atqa mine sala shabatyn Fedorovtyń taqymy astynda alysqa silteıtin at. Qudaımendeden qunyn berip satyp alǵan atty bıyl jaz boıy jemge baılap baptap minip júrgen-di. Bel-Arannyń kezinen asqansha toq attyń ókpesi qarlyǵyp, aıaǵyn aýyr alyp keledi. Kóp uzamaı qos qulaqtyń túbinen ter bilindi; eki-úsh attan op-ońaı basyp ozyp, oq boıy alǵa shyǵyp ketken Kýrnos Ivannyń atymen quıryqtasty, biraq basyp oza almady. Qula qasqanyń eminip sozǵan basy endi ana attyń quıryǵymen deńgeılese bastap edi, sonan eki at kól-qoranyń qulaýyna jetkenshe birinen-biri oza almaı, jaǵa býdy bop kele jatqan. Bir kezde qula attyń moıny tegis terledi. At minezin jaqsy topshylaıtyn Tentek Shodyr álgideı emes, qula attyń aıaq alysy jeńildep, qınalmaı, erkin silteı bastaǵanyn baıqady. «Oı, janýar, saǵan bergen aqsham adal eken ǵoı».

Kólqoranyń tabanyna qulaǵasyn Tentek Shodyr burylyp artyna qarap edi, Kýrnos Ivan kórinbedi. Tentek Shodyr at basyn tartpady. Eki kózin aldyna tigip eminip alǵan. Qaratúp shyńyna jaqyndap qaldy. Tentek Shodyr jasaýrap bara jatqan kózin súrtkeli qamshy ustaǵan qolyn kótere bergende, qula at osqyrynyp joldan shyǵa jalt berdi. Fedorov er ústinen ushyp kete jazdady. Tizginin tartyp, at úrikken jaqqa qarap edi, qarsy aldynda jolyn keselep bireý tur eken. Fedorov attan qarǵyp tústi.

— Sen be?

— Iá, men.

— Aý-quraldaryń qaıda? Elamannyń úsik shalǵan beti qap-qara. Erinderi tilim-tilim. Fedorovqa túlki tymaq astynan qadala qaraǵan kóz óńmeninen ótip barady. Orys baıynyń da túsi demde buzyldy:

— Aý-quraldaryń qaıda? — Elaman temir súımendi dos qolymen syǵymdap ustap alǵan edi. Tentek Shodyr ony endi baıqady.

— Aý-qural qaıda? — dedi ol ańyryp.

— Sen ıt!.. Ittiń balasy, adamdaryń qaıda dep nege suramaısyń?

Elaman qarsy aqyryp temir súımendi qulashtaı siltep edi, Tentek Shodyr tizgin ustaǵan qolymen basyn qorǵap buǵyp qaldy. At ata jóneldi. Iyǵynyń basyna tıgen soqqydan orys baıy eseńgirep ketken-di. Biraq esin tez jıdy. Basyn shaıqap jiberdi. Qalyń kıimdi boıymen Elamandy astyna búgerlep basa qalmaq bop edi, biraq Elaman artyna qaraı ytqyp, orys baıynyń qushaǵynan sytylyp shyqty da, ile-shala qaıta umtyldy. Bul joly súımen Fedorovtyń dál qara qusyna tıdi. Qulaqshynnyń astynan qan cay etip betin jýyp ketti. Qalyń kıimdi, batyr tulǵaly iri kisi gúrs etip etpetteı qulady. Elaman súımendi laqtyryp jiberdi.

* * *

Balyqshylar qarańǵyda qaıdan shyqqandaryn bilmese de, qara daýyl qýǵan úlken muzdyń ilgeri jaǵy bir tuıyqqa tirelgenin sezgen-di. Tań atqasyn bolmasa, kóz baılaǵan tastaı qarańǵyda qalaı qarap júrerin bilmeı, daǵdarǵan kisiler aıadaı jerde ıirilip tur. Onsyz da, túnde bet ashyqqa shyqqasyn ókirgen teńizde toqymdaı-toqymdaı muzdyń birinen birine sekirip júrgende Itjemes aıaǵy taıyp, sýǵa ketken-di. Onan basqa úsh balyqshy óli-tirisi belgisiz, sýǵa ketti me, álde yqqan muzben bet ashyqqa kóz asyp ketti me, onshasy ázir bularǵa belgisiz. Qol-aıaǵy úsigen Qultýma qozǵalýǵa shama joq, anadaı jerde kúresin muzdyq yǵynda yńyrsıdy. Ázir ishterindegi tyńy — Elaman, Kálen, Móńke, Dos. Raıdyń aıaǵyndaǵy qaıys etikke sý ótip, tań aldyndaǵy sary aıaz shydatpaı, jas jigit jaýrap Elamanǵa tyǵyla beredi. Sonan bir kezde daýyl basylyp, bozaryp tań atty da tóńirek kórine bastady.

— Qaratúp!..

— Áı, mynaý Qaratúp qoı!

— Biz Qaratúpten shyǵyppyz. — Balyqshylardyń túrinen adam shoshyǵandaı. Saqal-murty muz. Qasy, kirpigi, úsik shalǵan bettiń ár túgi aq qyraý. Qaratúp shyńyn kórgesin bári jan-jaǵyna sergek qarap, daýryǵyp abyr-sabyr boldy da qaldy.

— Áı, ana qaraıǵan ne?

— Qaısy?

— Áne! Ánekeı! — dedi de, Kálen júgire jóneldi. Móńke, Elaman, Raı, taǵy birneshe kisi onyń sońynan júgirdi. Bular jaqyndaǵanda álgi qaraıǵannyń ústinen qarǵalar ushty. Kálen jedelirek basyp qasyna kelse qaraıǵannyń biri túıeshi Jalmurat ta, al onan nebári qol sozym jerde kók muzǵa qolyn ilgeri soza qulaǵan Sary bala...

— Elaman, sen tezirek elge jet, — dedi Kálen, — biz jarymjan kisilerge bas-kóz bop, osy arada qala turaıyq.

Elaman jónele bergen-di, Kálen sońynan qýyp jetip, qolyna muz oıatyn temir súımendi ustatyn jatyp:

— Má, mynany al! Shyń astymen júresiń ǵoı. It-qus kezdesip qap júrer, — degen edi...

Elaman bul joly da úndemedi, ishine ne túıgeni belgisiz. Kóktaıǵaq muzdy tabanyna nál qaqqan aýyr etikpen kirsh-kirsh basyp ketip barady.

* * *

— Osy sender ne oılaı-týń? Al men kóresini myna Kálennen kórip júrmin ǵoı. Bolystyq qolyńa ustaǵan qandy qara balta bolsa, áýeli Elaman men Kálenge siltesem qaıtedi? — dedi Qudaımende aǵasy men inisin ońashalap, aqyldasýǵa shaqyryp alyp otyryp.

Bolys bolǵaly el aralap, uzaq júrip qap, sonan tek ótken túni qas qaraıa kelgen-di. Erteń el arasynyń taǵy bir shuǵyl sharýasymen júretinin ańǵartyp otyryp: «Erteńgi shaıdy bizden ishersińder, aqyldasatyn sharýa bar», — dep edi; as-sýy ázir úıge baram dep oılaǵan sofy kóńildenip kelse de, biraq qur shaıdan basqa tiske basatyn eshteńe bolmaǵasyn qabaǵy túsip ketti. Áńgimege yqylassyz. Eki kózi sypyldap ishke bir kirip, bir shyǵyp júrgen daıashy áıelde. Sofy aǵasynyń kóńilin jer túbinen tanıtyn jas myrza bunda kelgeli ony kóziniń qıyǵymen baǵyp, murtynan kúlip otyrǵan-dy.

— Nege úndemeısińder? — dedi Qudaımende, — Kálendi aıdatsam qaıtedi dep otyrmyn ǵoı?

— Onymen ustasyp qaıtesiń? Ol ury ot alǵaly turǵan qara myltyq. Ózińdi jazym etip júrmesin, — dedi sofy.

— E, ol meni qalaı jazym ete-týń?

— Ol arasyn bir Alla biledi. Meniń biletinim ózińniń tynyshtyǵyńdy oılasań, onymen tatý bol.

— Omaı, shirkin- aý. Ol sondaı-aq kim eken?! Qolynan eki kelse, birin qylsyn. Olaı deseń bar-aý, orazamdy ashpaı turyp, ózimniń quttyhana meshitimde, ne tileýdiń ústinde otyryp aıtaıyn, men de ony aıamasqa ant etem. Sibirge aıdatam.

Kálenmen jaýlasqandy Táńirbergen de maqul kórmeıtin. Kálen ózderiniń jelisine mal ákelip baılap júrgen qara bilek myqty urysy edi; ol jáne tyshqanshylap aýyl arasynyń taıly-tuıaǵyn urlamaı, sonaý Qońyrat, Shymbaı asyp, ıir moıyn úlek ákeletin. Mańǵystaý jaqqa jalǵyz jortyp, Adaı, Tabynnan úıirge salatyn qutpan aıǵyr, el aqtaǵan sańlaqtar ákeletin de osy Kálen edi. Jas myrza ádette syrt kózge aýyl- úıdiń mal-janymen isi joq sıaqtanyp, dúnıeýı pendelik isten boıyn syrt salyp júrse de, biraq shynyna kelgende mal qamyn myna eki aǵasynan artyǵyraq oılamasa, kem oılamaıtyn. Qoldaǵy maldy asyldandyrmaq bop júrgende, keleńsiz, ur da jyq aǵasy Kálendi qoldan shyǵaryp aldy. Tatýlasýdan dáme qalmady. Sondyqtan ketiskesin, bir esepten, Kálenniń kózin qurtqan durys. Tek bolys aǵasymen ekeýiniń arasynda ustaıtyn bul syrdy sofy aǵasynyń kózinshe aıtqysy kelmedi de, aldyna jaıǵan dastarhannyń óz jaq shetin qaıyryp túregeldi. İnisiniń túk demeı, ún-túnsiz ketip bara jatqanyn kórgende, Qudaımende qabaǵy túsip ketti.

— Táıiri, álgini qaıtesiń?.. Jaqsy atqa minesiń, álem-jálem kıinip, qyz-kelinshegi bar aýyldy qyryndap, kóleńdep júrsiń. — Sofy túk basqan jalpaq betin joǵary kóterip, keńkildep kúldi. Sosyn baýyrsaq jep, shaı iship otyryp, — Abyralyǵa qaraǵanda senen maldy, senen baqty ishkim joq. Aqyldymyz da sensiń. Óz jolyńdy óziń ańǵarasyń ǵoı. Tek saǵan aıtar bir áńgimem bar. Ony quı al, quı alma, erik ózińde, — dedi.

Mamyq jastyqty qoltyǵyna basyp, dastarhannyń bir jaq shetinde dóńkıip jatyr. Jasynda palýan bolǵan; denesi kesek, saqal-murty sıaqty qasy da býryl; betiniń ár jerinde tal-tal uzyn qyl bar. Uıqy men oıaý aralyǵynda, beı-jaı halde maýjyrap, múlgip jatyr. Qudaımende úndemegesin, ol asyqpaı, aqyryn yǵystyra sóıledi.

— Sen, asyly, Kálennen aýlaq júr. Óz basym onan qorqam. Ol ánebir kezde aýyz ashyp otyrǵan ústime keldi. «Bizdiń úıdiń Alamoınaqtary shalǵaıyńdy jyrtqan joq pa?» — dep edim, ol kúlip: «Oı, Aldeke-aı, kúshiginen asyraǵasyn qur dáripteı beresiń ǵoı. Áıtpese Alamoınaq degeniń ala kúshik emes pe?!» — dedi ǵoı... Astafır Alla! Jaǵamdy ustadym!

Sofy aǵasy endi birdeńe degende, onsyz da terisine syımaı otyrǵan Qudaımende tilge kelip qalatyn edi. Abyroı bolǵanda, Aldabergen sofy aýyr denesin aqyryn, baıaý qozǵap túregeldi. Pushpaq ishigin kıip, kúmis deńmentpen belin býdy da, jylysyp basyp syrtqa shyqty. Ol ketken boıda ile-shala ishke Táńirbergen kirdi. Tórge shyǵyp jaıǵasyp otyrǵasyn:

— Shaıdy jına, — dep jeńgesine ámir etti de, dastarhannyń bir shetinde kirpideı jıyrylyp jatqan aǵasyna buryldy: — Bolys aǵa, baqyt basyńa myqtap qondy. Biraq baqyt er salyp, quıysqandap minetin at emes. At týlasa da taqymyńnyń astynda. Baqyt-basyńa qonǵan qus, qolyna shybyq ustaǵan baladan da úrkedi. Buqarańa saq bol. Sheńgelińnen sál bosasa syryǵyn basyńa oınatady. Úkimiń júrip turǵanda, buǵalyǵyńnan shyǵyp júrgen ana Kálen, Elamanǵa isterińdi istep qal. «Jaý aıaǵan — jaraly». Aýmaly-tókpeli dúnıe ǵoı, birde jaýyńnyń ústine shyqsań, birde astyna tússeń de armanyń joq.

Bir qyrjısa Qudaımende kúrmelgen jipteı, qabaǵy tunjyrap túıile beretin. Ol buǵan da úndemedi. Bunysy jas myrzanyń qaperine kirmedi. Aǵasynyń óz degeninen shyqpasyn bilgesin, qamshysy men tymaǵyn qolyna ustaı túregeldi. Qudaımende ol ketkesin de qozǵalmady. İnisi osy joly da óz oıynan shyqty. Ekeýiniń úni úndes shyqqanyn unatyp, Kálen men Elamanǵa ister jaýlyǵyn ishinen oılap otyrǵan ústine bireý keldi. Etigin esik aldynda turyp sheshti. Sosyn kilem tósegen edendi másisimen ımene basyp, Qudaımendege kósh jerden qos qolyn sozyp kele jatty.

Bunyń bári bul úıge kelgen kisilerdiń daǵdyly minezi bolǵasyn Qudaımende jibı qoıǵan joq. Erteletip júrgen júrisine qarap, mynanyń bu joly da el ishiniń bir áńgimesimen kelgenin shamalady. Biraq qashan ózi tıip aıtqansha asyqtyrmaı, ala taqıa kıgen basyn baýyryna alyp otyr.

Anaý:

— Baıeke... — deı tústi de, toqtap qaldy. Búginde Qudaımendeni «bolyseke» deýdiń laıyq ekenin bilip, ańdaýsyzda tiken ústine otyryp qalǵandaı qıpaqtap, jasqanshaq janar jaýtańdap Qudaımendege qarap edi, Qudaımende jaratpaı, dúńk etti:

— Nege bógeldiń? Jaıshylyq pa?

— Jaıshylyq deıtin jaıshylyq ta emes. Aýyl arasynyń bir jamanatyn...

— Ol ne? Qandaı jamanat?

— Elaman bar emes pe?..

— Iá, bolsa she?

— Sol Tentek Shodyrdy óltirdi.

Qudaımende basyn kóterip aldy. Bolystyń ajaryna qarap anaý da ózi oılaǵandaı, mynaý bul úıdiń jandaryna jamanat emes, eń bir jaqsy habar ekenin bildi. Sosyn jaırańdan, kóńildenip sala berdi.

— Orystar Elamandy shanaǵa tańyp promsolǵa ákeldi. Aıtpaqshy, qasynda Raı bar. Promsol basy bulan-talan...

— Ie?

— Shodyrdyń úıinde aq kelinshek bar emes pe edi?..

— Ie, al?

— Sol kelinshek Kýrnos Ivannyń qatyny bop shyqty. Nekeli qatyny eken. Shodyr ólgesin Kýrnos Ivan neni tyńdasyn?.. Shodyrdyń úıine basa-kóktep kirip barǵan da, qatyndy...

— Já, ony qoı, Elamannyń jaıyn aıt.

— Elamandy orystar sizge ákelip, ákti-máktisin jasatyp, dereý ýıezge jóneltedi dep esittim...

— Á, solaı de?! — dep Qudaımende yńyranyp otyrdy da, — áı, Ebeısin, — dep habar ákelgen kisige qarady. — Sen peshirdi tap... ózimizge qaraǵan úıdiń birine qonyp shyqqan shyǵar?..

— Aıta berińiz, Aldekeńniń úıinen shyǵyp júrgenin kórdim.

«Sol úıge úıir bop ketti. Sum jigit sofynyń aq toqalymen kóńildes bolmasyn?.. Onda bizdiń qatynnyń sezigi durys boldy ǵoı».

— Já, meıli... Sen peshir balany maǵan jiber! — Ebeısinniń úıden shyǵýy muń eken, Qudaımende syrtynda jatqan qus jastyqqa shalqalap qulaı bere úıdi basyna kótere qarq-qarq kúldi. Kesken tomardaı kespeltek jumyr denesi selk-selk.

— Esem ketip júr edi. Quryǵy uzyn Qudaı onyń da taǵdyryn... ha-ha-ha- a...

* * *

— Áje, úıge qonaq kep qaldy.

— Atamnan ármen! Ketsin ári. Qondyrmaımyn!

— Qoı, áje! Uıat bolar. Biri — oqyǵan jigit. Teńiz jaǵasyn qystaıtyn jalpaq el -Jaqaıym rýynan. Qabyrǵa bolysy Qudaımendeniń...

— Kimniń?

— Qudaımende degen bolys bar emes pe?

— Astafyralla! Aty qalaı edi, pátshaǵardyń?! — dedi kempir kúbirlep. Biraq álgideı emes, beti qaıtyp qalǵan. Myna qonaqtar qys bolsa qalada tirek ustaıtyn orys, tatar baılaryna toń balyq tasyp, shubyryp jatatyn kireshi emes. Qaladan kóılek-kónshektik mata, shaı-sheker alyp qaıtýǵa shyqqan qalashy emes. Myna kelgen qonaqtar Qudaımende bolystyń inisi bolǵasyn qystyń kózi qyraýda úıine qondyrmaı, qýyp jiberýdiń yńǵaısyz ekenin bildi. Biraq asyǵystyq jasap qondyrmaıtynyn aıtyp salǵasyn, endi izinshe raıdan qaıtyp, tizgin erkin balaǵa bere salý da yńǵaısyz. Kempir úndemedi. Osyndaıda bala-shaǵaǵa syr bermeı, syrtyn sýyq ustap alatyn minezi bolýshy edi. Qasynda ózinen rızalyq tosyp turǵan balasyn kórse de, áli de bolsa oǵan raı bermeı, aǵash kereýet ústinde kúlge shókken túıedeı, bóksesin kórpemen qymtap alǵan. «Qonaq shirkin, tek qonyp kete me?.. Musaldat bop moınyńa mindetin arta keledi. Ózine et kerek, atyna shóp kerek. Ol ıtter tań atqansha ot jaqtan qol salyp, qyz-qyrqynyńa taǵy tynym bermeıdi», — dep oılap, óz kóńilinen tek narazylyq izdep otyrǵan-dy.

Ústi-basynyń qaryn qaǵyp, sýyq qapqan kıimderi syqyrlap eki adam kire berdi. Biri — tórtpaq, jataǵan. Ekinshisi — juqa, qaǵilez. Ekeýiniń de qasy, kirpigi qyraý. Juqa óńdi qaǵilez jigit qala úlgisimen tikken qara drap paltonyń syrtynan qasqyr ishik kıgen. İshke kirgesin tórge ozbaı, esik aldynda turyp qasqyr ishikti ıyǵynan sypyryp tastady. Al tórtpaq jigit onan burynyraq kirip úıdiń ıesi kempirge sálem berdi. Sosyn boıyndaǵy kıimmen tórge shyǵyp, kórpe ústine jaıǵasyp otyrdy. Sonan soń ǵana basynan tymaqty aldy. Aıaǵyndaǵy tabanyna sireý qatqan biteý bas etikti bárinen keıin sheshti. «Qaıda tastasam eken?» — degendeı qolyndaǵy etikti kóterip úı ishine qarap shyqty. Jańa ishke kirgende tórge jaıǵan qara tekemetke aıaǵyndaǵy aýyr etiktiń izi aq qar bop josylyp qalǵan eken. Ol biraq qaperine kirip-shyqqan joq. Qolyndaǵy etikti dúrs etkizip óziniń irge jaǵyna tastaı saldy. Sonan soń:

— Jasanjan, qaraǵym, bylaı shyq! — dep jas joldasyna qasynan oryn kórsetti. Tórine bir shyqqan qazaqtyń barǵan úıine qojalyq etip, bılep-tóstep ketetin ádet.

Jasaǵanbergen aıaq kıimi men syrt kıimin esik aldynda turyp sheship, tórge boıyn jeńildep shyqty. Kúnuzyn ot jaqpaı, esik-terezeden jel yzryp turǵan úıde qolyn ýqalap, búrisip otyr. Joldasy oǵan kóz qıyǵyn tastady. «Qara sýyqta júnin qyryqqan eshkideı búrseńdeýin».

Bular búgin Shalqardan kún shyqpaı atqa qonǵan-dy. Attary myqty bolǵasyn qalaı da Hanjalynda kók meshit ustap otyrǵan ıshanǵa qonbaq bolǵan. Oǵan attary boldyrdy. Ózderi de sharshady. Uzaq júriske attan da kóri, ásirese, Jasaǵanbergen shydamaı, beli talyp, taqymyn er qajap tastady. Tórge shyqqasyn da qurysqan aıaǵyn birese ilgeri sozyp, birese ózine tartyp mazasy bolmaı otyr. Qonatyn úı de kóńilden shyqpady. Abajadaı bir bólme ańǵal-sańǵal. Tór jaqtaǵy tutas bir qabyrǵaǵa birinen keıin birin quıryqtastyryp qoıǵan eki aǵash kereýet tur. Ekeýi de oıý-órneksiz. Jáne usynaqty sheber qoldan shyqpaǵany kórinip tur. Eki kereýetke jıǵan kórpe-tósek pen tusyna ustaǵan terme alashaǵa deıin, bári-bári — bul úıdiń er-azamatynda eki qatyn bar ekeni aıtpasa da belgili boldy. Qysqa kúnde qyryq qyrqysatyn kúndes qatyndardyń biriniń boıyna bir sýyrtpaq artyq jibermeı, ishtar qyzǵanyshpen taıtalasyp ómir súretin ádet.

Shymyldyq pesh túbindegi kereýette eki urty salbyraǵan kempir. Qolaǵashtaı úlken murynnyń bir tanaýynda búıideı qara meń. Sol meńniń sypyra kóbeliginde soıaýdaı aq qyldar tikireıip, kempirdiń onsyz da erkek taqylettes kesek bitimin sýyta túsken.

Jas jigittiń qasyndaǵy serigi — baı aýyldyń «baryp kel», «alyp kelinde» júretin — Ebeısin tórge shyqqasyn kempirge til qatyp edi, kempir jaqtyrmaı, alaqanymen qulaǵyn qalqalap, kereýet ústinen eńkeıdi.

— A?.. Qattyraq aıt!

Qulaǵy múkis eken dep oılaǵan Ebeısin, endi daýsyn kóterip:

— Qaı týǵan bolasyńdar? — dep edi, kempir tyjyrynyp: «İshi-baýyryńa kirýin qarashy», — dep oılady da, óńi álgiden de góri salqyn tartty. Qonaqtyń jaýap kútip otyrǵanyn baıqasa da, oǵan nazar aýdarǵan joq, bóksesin orap alǵan túıe jún kórpeniń astynda búlkildegen áldenege «tynysh jat!» — dep salyp qap edi, ol bala eken, úıdi basyna kótere ańyrap qoıa berdi. Ebeısin sańyraý kempir esite qoıar deısiń be degen oımen qasyndaǵy jigitke:

— Qonysymyz kelisken eken. Kóre qal, myna qaqpas qara sý tatyrmaıdy, — dep edi, kempir ıyǵy búlk etip, jymıyp qoıdy.

İshke eki kelinshek kirdi. Biri-aq sur. Uzyn boıly. Onan keıin kirgen kelinshek qaratory. Anadan boıy alasa, biraq tyǵynshyqtaı tolyq. Ekeýi de ústindegi belin buıda jippen tas-taı ǵyp býǵan shekpenniń etegine toltyryp sary qı ákeldi. Kúni boıy qoldaǵy azǵantaı maldyń astyn jaılap, qoı qora men túıe qorada júrgen kelinshekterdiń ústinen kóń men qoıdyń kúlimsi shaıyr ıisi shyqty. Eki kelinshek tórde otyrǵan qonaqtarǵa erinderin qımyldatty da, burylyp ketti. Sonan qaıtyp ol jaqqa nazar salmady. Qaratory kelinshek ot jaqty. Qazanǵa as saldy. Úı ishi álgiden azdap jylynǵanmen, biraq jas jigittiń tý syrtyndaǵy qoı qarnyn tutqan terezeden syrttyń ýildegen yzǵyryq jeli kókjelkeden qadalyp uryp tur. Ásirese, kirgen-shyqqan kisiler esikti ashqan-japqanda jaman. Esikti ashyp qalǵanda, ishke lap bergen jelmen terezege tutqan qaryn «ýf-f!» dep syrtqa teýip, úrgen qýyqtaı torsıyp ketedi. Al, esikti jaýyp qalǵanda, álgi qaryn keıin teýip, «fýf-f!» dep, úı ishindegilerge urtyn torsıta qoıady. Esik endi bir ashylǵanda, ishke lap bergen aýadan álgi shyńyltyr, juqa qaryn tyrs etip jarylyp ketti de, terezeden mup-muzdaı sýyq jel ýildep soǵyp berdi.

— Bite, ana jaý jegirdi! — dedi kempir.— Álgi osy úıdiń qyzy qaıda?

— Kórshi aýylǵa ketti ǵoı...

— E, onda ne bar eken?

— Otyrmaq bolady deı me...

— Tura tur, sen qyz!

Kempir qolyna qolamtada turǵan qumandy alyp, syrtqa shyqty. Ebeısin jalma-jan janyndaǵy jigittiń qulaǵyna sybyrlady:

— Qosshym, jaǵańa túkire ber. Bul úıde qyz bar eken. — Qazan astyna qalaǵan sary qı mazdap janyp, úı ishi jylyna bastady. Qara tory kelinshek jalyny basylǵasyn qazan astyndaǵy qyzyl shoqty kóseýmen bermen tartyp edi, tóńkergen kese túbinde syǵyraıǵan maı shamnyń jaryǵy ala kóleńkeleýge ǵana jarap turǵan abajadaı úıdiń ishine kókten kún sáýlesi túskendeı, kóńildenip sala berdi. Sony sezdi me, álginde kempir bóksesin oraǵan kórpe astynan eki bala basyn shyǵardy. Biri estıar, ekinshisi baýyryn jańa kótergen bala mysyqtaı qur bel. Ekeýi de kózi jyltyrap, támpish murnyn ilgeri sozyp, qı shoǵynyń ıisimen qýana dem aldy. Oshaq aldyna tartqan qyp-qyzyl shoqtyń sáýlesi jas balalardyń janarynda ushqyndap, áýeli qazanǵa, sosyn qazan mańynda júrgen analaryna qarady. Onan tórde otyrǵan qonaqtyń kózine kózi tústi de, basyn jalma-jan kórpe astyna tyǵyp ala qoıdy. Jasaǵanbergen kúlimsiredi de, joldasy ekeýi atty jaılap kelmek bop syrtqa shyqty. Úı ońasharǵan soń eresek bala kórpe astynda jatyp búlik saldy. Áýeli kishkentaı balanyń tabanyn qytyqtap, yqylyq attyryp qoıdy. Bul qylyǵy ózine unady da, kórpe astynda búrkenip jatyp kishkentaı inisin ana búıirinen bir, myna búıirinen bir túrtip, aqyrynda baltyryn burap úzip aldy. Bala jylan shaqqandaı shar etti. Aq súr kelinshek:

— Myna ar-r- ram ıt qaıtedi, áı?! — dep umtylyp edi, qaratory kelinshek kúndesiniń jolyn keselep tura qaldy.

— Káıtesiń, bala ǵoı.

— Bala emes, bále! Qurttaı balany óltiredi. Endeshe, ol aram ıtti men óltireıin.

— Óltirip kór, óziń tiri qalar ma ekensiń.

Dál osy kezde syrttan úıge qaraı kele jatqan erkektiń jóteli estildi.

— Tura tur, bálem!..

Súıdedi de, aq súr kelinshek ańdaýsyz turǵan kúndesin ash búıirden yńq etkizip bir túıdi de, burylyp júre berdi.

Úı ıesi jigit ishke kirdi.

— Tońyp kelgen shyǵarsyńdar?.. Shaıdy ot aldynda otyryp isheıik, — dedi ol óziniń sońyn ala kirgen qonaqtarǵa.

Shaıdan keıin Jasaǵanbergen jylyndy. Ásirese oshaqtaǵy qyzyl shoqqa beti qyzyp, maýjyraı bastady. Ebeısin men úı ıesi jigit dastarhan jınalǵasyn da áńgimelerin úzgen joq. Bir-bir jastyqty shyntaǵyna basyp, bas túıistirip jatyp, olar bıyl sýyq jyldaǵydan góri erte túskenin, qoraǵa alǵan qoldaǵy azyn-aýlaq maldyń jazda shapqan azǵantaı shópti álden jep, taýysa bastaǵanyn úlken ýaıymmen áńgimeledi. Keshki astan keıin kóńil birlegen Ebeısin mal qystatýǵa qyrdaı emes, qalaı dese de, teńiz jaqtyń tıimdi ekenin aıtty. Tipti bar-aý, qaısybir qaqaǵan qarly-borandy qysta ıt tumsyǵy batpaıtyn qalyń qamysqa qyrýar maldy aıdap jiberseń, yǵy da jetedi, qoregi de tabylady. Eń arjaǵy qamystyń qaýyldyryǵy men qabyǵyn qajasa da, qystan jan sozyp, qońy jyǵylmaı shyǵady dep, úı ıesin elirtip qoıdy. «Qıyndyq kórip bara jatsań, týra ózime kel» dedi, «mal-janyńa pana beretin, shúkir, jaǵdaıym bar» dedi. Jasaǵanbergen mynalardyń áńgimesine aralasqan joq. Uıqy qysyp, kózi qum túskendeı túıilip otyr. Ondaıda ana ekeýiniń daýysy alystap, áldeqaıdan kúńgirlep estiledi. Keıde qara qazanda bylqyp qaınap jatqan súr ıisi tanaýyn qytyqtap, asqa ańsary aýyp, basyn shydamsyzdana kóterip alady.

Maı sham sónip barady. Ot sáýlesi túsken oshaq aldy ǵana jaryń. Basqa jaq, aıryqsha, abajadaı úlken úıdiń burysh-buryshyna qara kóleńke úıirilip, tunjyrap tur. Qara tory kelinshek kúıeýimen taqymdasyp, shaı quıyp otyr. Uzyn boıly, aq súr kelinshek qazan mańynda; qı shoǵyna onyń da beti qyzyp, gúl-gúl jaınapty.

* * *

Ebeısin astan keıin aqaý tatyǵan irimik aǵarǵannyń bir zereńin ar jaǵyna tóńkerip qulata saldy. İshin qysyp bara jatqasyn ton shalbardyń yshqyr baýyn bosatty. Álgide ózine kereýet ústinen oqtaı qadalǵan kempirdiń kózin baıqasa da, biraq oǵan kóńil bólgen joq. Ondaı oqty kózder bunyń talaı kórgen jaýy. As-sý iship, búgingi kúnniń basty bir sharýasyn bitirgesin ıyǵyna jamylǵan tonnyń bir shalǵaıyn astyna basyp, tór aldynda teńkıip jatyr. Nege de enjar?.. Áńgimege tipti zaýyqsyz. Úı ıesi jigittiń atyn umytyp qala beredi. Anaý da erinbeı, jalyqpaı, oǵan atyn qaıta-qaıta aıtyp, esine salyp baqty. «Esimim Tóleý», — deıdi anaý. «Á, Tóleýsiń be?» — deıdi bul. Súr et pen qurt ezgen maıly sorpanyń ıisi aıyǵa qoımaǵan qapyryq, yssy úıdiń aýasyna tumsyǵyn tósep, kózin bir ashyp, bir jumyp manaýrap jatqan-dy. Úı ishiniń tósek salatyn yńǵaıyn baıqaǵan soń Jasaǵanbergendi oıatyp, tysqa shyqty. Qora shetinen ıtter úrdi. Qasqyr ma dep, ıtter úrgen jaqqa qaraı bular júre tústi de, toqtady. Aı jaryq edi. Qos atty parlap jekken jeńil shanaly bireýler bulardyń janynan jez qońyraýy shyldyrap, aǵyzyp óte shyqty da, sonan tek qoraǵa kirgesin at basyn tartty.

Shanada otyrǵan tórt kisiniń biri — at aıdaýshy da, ekinshisi — kim ekeni belgisiz, tonǵa oranyp alǵan. Qolynda myltyq. Qalǵan eki kisiniń qol- aıaǵyn kisendep, shananyń japsaryna tańyp tastapty.

— Bular kim boldy eken? — dedi Jasaǵanbergen.

— Elaman ǵoı.

— Kim? Kim dediń?

— E, sen sulý kelinshegi bar balyqshy jigitti bilmeýshi me ediń?! Ol kelinshekke bir kezde myrzanyń kóńili qulap, biraz áýeıilengen-di.

— Al?..

— Elaman sol saıqaldyń baıy. Qasyndaǵy inisi — Raı. «Qutyrǵan býra ıesine túsedi» dep... jaqynda qara shekpenniń baıyn óltirip...

— Al?

— Shyraǵym-aý, seniń bul «alyń» qaı «al»? Kisi óltirgesin ony kim aıasyn?! Men jolǵa shyǵarda bolys qol-aıaǵyn kisendep, boıyn kezdetip, qalaǵa aıdatqaly jatyr edi... Mynaý, dáý de bolsa, solar.

Jasaǵanbergen ıyǵynan sypyrylyp túsip bara jatqan paltony jaǵasynan joǵary tartyp úıge bettedi. Tóleý men Ebeısin úıge onan sál keıinirek kirdi de, tórge shyǵa bergende esik qaıta ashylyp, ishke eki jas kirdi; ekeýi de kóńildi. Ásirese, qyz bala esikten kirer jerde syqylyqtap kúlip, ózinen buryn kirmek bolǵan aǵasy — tomaı qulaq, dókir jigitpen taıtalasyp, ony ıyǵymen ıterip jiberdi. Qyzdyń qazirgi túri adam kúlgendeı: ústinde qalyń qara ton. Aıaǵynda baıpaqty etik. Ústindegi osy bir qolapaısyz, ersi kıimderdi basqadan buryn qyzdyń ózi qyzyń kórip, kúlkisin tyıa almaı, syqylyqtap jatyr edi, qaratory kelinshek qulaǵyna eńkeıdi.

— Erkem-aý, saǵan ne bolǵan? Úıde qonaq bar ǵoı. Qyz tyıyla qaldy. Biraq qonaqtar jaqqa kóz salmady.

Qala men teńiz arasynda qysta da, jazda da aıaqsymaı shubyryp jatatyn kóp jolaýshynyń biri bolar dep oılap edi; jeńgesi qaıyn sińlisin sheshindirip jatyp, úı ishindegilerdiń kózin ala bere, qulaǵyna qaıta sybyrlady:

— Úıde oqyǵan jigit otyr.

Qyz sham jaryǵy ala kóleńkelep turǵan abajadaı úıdiń qonaqtar otyrǵan tór jaǵyna bul joly moınyn sozyp qarady.

Qyz nazaryn baıqaǵan jas jigit kósilip jatqan aıaǵyn tez jınady. Qyz basqalardan góri shash qoıǵan, oryssha kıingen, aryq, aqquba jigitke kózin irkip qarady da, burylyp ketti. Óńi qyzǵylt tartty. Kıimin sheshindirmek bolǵan jeńgesiniń qolyn qaǵyp, eshkimniń kómeginsiz ózi sheshindi.

— Aıǵansha qaraǵym-aý, osynsha kesh júrgeniń ne? — dedi Tóleý.

Salqyn aýada júrip qaıtqan Ebeısin álgideı emes, qazir boıy sergek. Qyzdy kórgende uıqysy shaıdaı ashyldy. Bas-aıaǵy abajadaı bir bólme úıde boı tasalaıtyn jer bolmaǵasyn teris qarap turyp sheshine bastaǵan qyzdan eki kózin aıyrmaı, tula boıyn tintkilep qapty. Ústine qabattap kıgen kıimderdi bir-birlep sheshken saıyn ar jaǵynan quddy qaýyzyn jarǵan gúldeı qyzdyń taldyrmash boıy, qynama beli men sál -pál qozǵalsa da arqasyndaǵy bilekteı qos burym bulǵaqtap, qaramaıyn dese de kózin tartyp alyp tur. Qyzdy kózimen iship-jep bara jatqan Ebeısin qasyndaǵy jas jigittiń taqymyn shymshyp, mazasyn alyp bitti. Osy kezde syrttan kirgen ekeý:

— Assalaýmaǵaleıkým! — dep qosarlana bozdap edi, biraq oqyǵan jigitti kórgesin ilgeri baspaı esik aldynda turyp qaldy. Sosyn onyń basqa emes, oqýdan qaıtyp kele jatqan Qudaımende bolystyń inisi ekenin bilgesin:

— Oý, Jasanjan!.. Oı, aınalaıyn... Al, aman-saý barsyń ba? — dedi, álgi ekeý eki jaqtan jalpyldaı bastady.

— Aǵa, jeńgeleriń de aman.

— Al, óziń qalaısyń? Óńiń qandaı qup-qý?..

— Apyr-aı, betińde tipti qan joq. Oqý adamdy jep tastaıdy degen ras-aý!

— Densaýlyǵyń qalaı?

— Aýyldy saǵynǵan shyǵarsyń?

— Aǵa, jeńgeleriń de seniń jolyńa qaraı-qaraı, eki kózi tórt boldy.

Ebeısin ózine taıaý otyrǵan qaba saqaldy jýan qarany búıirine túrtti:

— Qastaryńda taǵy bireýler bar emes pe edi?

— Oı, enesin s... eki balyqshy ǵoı. Shalqarǵa aıdap apara jatyrmyz.

— Olar qaıda?

— Túıe qoraǵa qamap tastadyń.

— Kúzet qoıdyńdar ma?

— It jer deısiń be? — dedi qaba saqaldy keńk-keńk kúlip, — qashyp kete almaıdy, qol-aıaǵy kisendeýli.

Aıǵansha qara kempirdiń qasynda qos tizesin qushaqtap otyr edi. Shalqaqtap kúlgen qaba saqaldyǵa kózi endi tústi.

— Olardy ishke alsa qaıtedi? Tońady ǵoı, — dedi Jasaǵanbergen.

Ebeısin myrs etti. Jalma-jan syrt aınala bere, irge jaqta jatqan bir jastyqty ózine tartyp, jumarlap baýyryna basyp aldy.

— Aǵalar-aý, bularyń qalaı... Myna sýyqta... mal qoraǵa qamap... Uıat qaıda?..

— Jasanjan-aý, olar qylmysty kisi emes pe? — dedi qaba saqal.

— Solaıy... solaı shyǵar. Biraq, aǵalar-aý, olar da adam... adam balasy ǵoı...

— Túsinsem ne deısiń? Kisi óltirgen kisige aıanysh bola ma?

Osy arada jas jigit buǵan qarsy aıtatyn utymdy sóz aýzyna túspeı, ózine, álde aıtqanyn qulaǵyna ilmeı qoıǵan analarǵa yzalandy ma, áıteýir qaraptan qarap qyzaraqtap kúıip-pisti. Sony baıqaǵan kempir:

— Áı, zalym, — dedi qaba saqaldyǵa, — myna bala jalynǵanda adam túgil, qara tas ta bir tóńkerilip túser edi ǵoı. Seniń dátiń neǵyp shydap otyr?

— Já, qaıtesiń?! Bul sen aralasatyn is emes.

— Ne deısiń? Myna zalym ne deıdi, áı? Káne, sen zalym jańaǵyńdy qaıta aıtshy!

Aıǵansha anasynyń buryn — soń dál mundaı qatty buzylǵan túrin kórmep edi, Kempir endi kereýet ústinen eńkeıip:

— Bul úıge qonǵyń kelse, bar, analardy alyp kel, — dedi aqyryp.

— Qarıa-aý, olar kisi óltirgen, qylmys...

— Qoı ári! Qansha kisi óltirse de, olardyń qylmysy tap seniń kúnáńnan artyń bolmas.

Ebeısin qaba saqaldyny búıirinen nuqyp qaldy.

— Qarsylaspa. Búginshe osy qaqpastyń aıtqanyn isteıik!

Súıdedi de, anany aı-shaıǵa qaratpaı syrtqa alyp ketti. Aıǵansha anasyna dán yrza. Jas qonaqqa da bildirmeı kóziniń astymen bir-eki qarady. Mynaý ózi kórip júrgen kisilerden jóni basqa. Bul áne bir kúnde tórinde qonyp jatyp, jurt kózi uıqyǵa keter-ketpeste ot jaqtan qol salatyn áýmeserlerge múlde uqsamaıdy. Uıaty bar, ınabatty. Biraq, sonymen birge, adam kókireginen aıanysh shaqyratyn áldebirdeńe bar. Qyz kózine áldeqalaı kózi tússe de uıań jigit uıalyp, juqalań óńine lyp etip qan júgiredi de, tómen qarap ketedi.

Ebeısin men álgi qaba saqal qara eki kisini aldyna sap ishke kirdi. Ekeýi de qatty jaýrapty. Ásirese bala jigittiń qalshyldap ushyp bara jatqanyn kórgesin Aıǵansha júgirip baryp pesh túbindegi jyly orynǵa tósek jaıdy.

— Otqa jaqyndańdar! — dedi kempir.

Bala jigit qalsh-qalsh etedi. İshke kirgen boıda oshaq aldyna otyra qap, qyp-qyzyl qı shoǵyna shabynyp ottyń ústine túsip barady. Onan keıindeý kirgen eńgezerdeı iri kisi de qańtardyń qaqaǵan sýyǵynda qatty jaýrapty. Biraq tórdegi kisilerdiń arasynan bolystyń oqýdan qaıtqan kenje inisin kórdi de, otqa jaqyndamaı, tórge shyǵyp otyrdy.

Onyń ustamdylyǵyna yrza bolǵan kempir:

— «Júzdiń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil» degen, shyraǵym, esimiń kim?

— El — a-man...

— Myna bala she ?

— Meniń inim. Aty — Raı.

— Qaı rýdan bolasyńdar?

— Jaqaıymbyz.

— İrgeli eldiń balasy ekensińder ǵoı?

— Joq, qadirli ana, biz teńiz jaǵasynda turatyn balyqshylar aýlynanbyz.

— E-e! «Adamnyń basy — Allanyń doby». Ne bolaryna kimniń kózi jetken?! — dedi kempir. Sál otyrǵasyn júzin Elamanǵa qaıta tiktedi, — jónińdi bilmesek te, júzińdi kórip otyrmyn. Mynalar seni kisi óltirdi deıdi. Qaıdan bileıin, adam alasy ishinde ǵoı, túrińe qarasam, ımanmen qaptap qoıǵandaı, — dep edi.

Elamannyń úsik shalǵan beti surlanyp, biraz otyryp baryp:

— Kisi óltirý kásibim emes edi, qadirli ana. Balyqshy edim. Qara torǵa túsken azyn-shaǵyn balyqty tirlikke talshyq qyp júrgem-di. Qudireti júrip turǵan kisiler oǵan qoıdy ma?.. — dep ol demi dirildep toqtady da, — qysqa kúnde qyryq óle bergesin, qaıteıin, tym qurysa, birin óltirip jastyǵymdy alyp jatqym keldi. Qadirli ana, bizdiń jaıymyz osy, — dedi.

Úı ishi jym-jyrt. Elamannyń entigip, aýyrlaý dem alǵan tynysy ǵana estilip tur. Aıǵansha onan kóz aıyrmaı, ıegin tizesine súıep qapty.

— Áı, Tóleý, — dedi kempir úlken balasyna, — tur, myna balaǵa bir malyńdy soı da, jaqsylap qonaq asy berip jónelt!

— Apa-aý... osy úıde óli et te bar ǵoı...

— Qoı ári! Ac taýsylǵanda únemshil bolatyn jaman qatyndardaı, bul shirkinniń qoldaǵy bardy qurtyp alǵasyn mal jandy bolǵanyn qaıteıin. Bar, kishi qara toqtyny soı. Qalǵan etin keıin balalar qyzyldar.

Tóleý eki áıelin ertip, syrtqa shyqty. Aıǵansha anasynyń úlken, kesek bitimine súısine qarady. Osy qara kempirdiń jatyrynan shyqsa da, bul óz basy áli kúnge ana syryna jete túsinip bolǵan joq-ty. Basqa tartsa aıaqqa jetpeıtin tapshy dúnıesi qurǵyrdyń tarlyǵyn kóp kórgesin be, bylaıǵy ýaqytta úı ishiniń qazan-aıaǵyna, ishken-jegenine aralasyp, ári-beridesin kelinderiniń qazan-aıaq ustaǵanyna yrza bolmaı, zárin tógip otyratyn tarqol, qytymyr ananyń keıde tap osyndaı kisiniń kisiligi synalatyn jerde qoly ashylyp ketetini bar. Ondaıda az ǵana dáýlettiń aldy-artyna qaramaı, laq etkizip tóge salatyn jomart.

Ebeısin qalǵyp otyrǵan-dy. Mal soıylatyn bolǵasyn onyń kónmen qaptaǵandaı tobarsyǵan betine kúlki tepsinip, janyndaǵylardy shyntaǵymen túrtkilep jymyrańdap sala berdi. Kempir úı ishindegi kisilerge nazar aýdarmaı, Elaman ekeýi ózara sóılesip ketti:

— Bir isti istep salǵan ekensiń. Oń-terisin biz qaıdan bileıik?!. Tek, áıteýir, ózińnen tómen áldekimderden qorlyq kórip, kúnde-kúnde óle bergenshe, bir tirlikte bir ólgen de durys shyǵar, — dedi.

Boıy jylyǵasyn Raı asqa qaramaı, aǵasynyń tizesine basyn salyp uıyqtap ketti. Elamandy da uıqy qysyp, ózin zorǵa ustap otyr. Astan keıin Aıǵansha úlken jeńgesi ekeýi qonaqtarǵa tósek saldy. Qaratory kelinshek Elamannyń basy astyna salatyn jastyq taba almaı tur edi, Aıǵansha júgirip baryp, óziniń jastyǵyn ákeldi:

— Erkem-aý, óziń?..

— Asty jumsaq bolsyn, taǵy bir kórpe sal! Shamdy sóndirmeı, syǵyraıtyp, biltesin basyp qoıdy. Kesh jatqan jurt jastyqqa basy tıer- tımeste qor etti. Qatty qaljyrap otyrǵan Elaman tap jatar jerde uıqysy ashylyp ketti. Buny aıdar aldynda qoshtasýǵa biraz balyqshy kelgen-di. Álsiz Aqbala kele almady. Shala týǵan jeti aılyq bala tynysh, asa kep jylamaıdy dep balyqshylar jubatpaq boldy. Oǵan Elaman onsha ılana qoımady. Shala týǵan balanyń adam bop qatarǵa qosylýy ekitalaı. Túnimen oı qajytqan Elaman sonan tek tań aldynda kózi ilinip bara jatyr edi, qaba saqal:

— Áı, tur, — dep, Raı ekeýin bir-bir teýip oıatty. Elaman denesin zorǵa qozǵady. Raıdyń da uıqysy qanbaǵan. Boıyn bıleı almaı, bylq-sylq turǵan inisin Elaman qoltyǵynan alyp, súıemeldeı berdi. Qol-aıaǵyndaǵy temir kisen shyldyrap, aǵaly-inili ekeý aqyryn qozǵaldy. Esikten dál shyǵar jerde, túndegi jas qyz júgirip kep, qolamtadan jańa shyqqan yp-ystyń kúlsheni Elamannyń qoınyna tyǵa sala, dereý jalt buryla bergen-di. Elaman onyń názik bileginen ustaı alyp, jibermeı, keýdesine qysyp turyp:

— Aınalaıyn-aı! Ne deıin, aman bol. Jamandyq kórme, muńsyz ós! — dedi de, qyzdy mańdaıynan súıdi.

* * *

Teńiz jaǵalaýymen attyly ekeý aqyryn aıańdap keledi. Biri — Jasaǵanbergen, ekinshisi — ana joly ony Shalqardan alyp qaıtqan Ebeısin. Sonan beri ol jas jigittiń qasynan bir eli qalǵan joq. Ony áýeli aǵaıyn-týmalarǵa apardy. Onan aǵalarynyń silteýimen bul óńirde bıligi júrip turǵan rýbasy aqsaqaldardy adaqtap, áýeli Kólqora tabanynda otyrǵan Ramberdi, Jylqybaı sekildi baılardyń úıine bir-bir tústendi. Sonan keıin ǵana moınyndaǵy myqty bir paryzdan qutylǵandaı bop teńiz jaǵalaýymen úıge qaıtyp kele jatqan beti edi. Jas jigit sharshaǵan. Kóńilsiz. Qabaǵynda uıqy bar. Kúnuzyn talaı úıden et jep, irkit iship, er ústinde otyra almaı, bylq-sylq kele jatqanda bulardyń aldynan shókken qardaı úlken aq shoqalaqtyń yǵynda otyrǵan bir qystaýdyń tóbesi kórindi. İle-shala úrgen ıttiń daýsy shyqty.

— Mynaý Súıeý qarttyń qystaýy emes pe?

— Oı, ony qoı. Bolys aǵań, qyzyl kóz shalmen qyrǵı-qabaq.

— Qyzyq ekensiz, Ebeısin aǵa...

Jasaǵanbergen at basyn dereý jalǵyz qystaýǵa burdy. Súıeý qart úıde eken. Appaq qýdaı shaldyń saqal-shashy tý syrtyndaǵy terezeden túsken qysqy kúnniń sáýlesine shaǵylysyp, qaq tórde qazyqtaı shanshylyp apty. Qonaqtardy kórse de qozǵalmady. Qaǵysyp qasynan oryn da usynbady. Senderge laıyǵy osy degendeı, ózinen tómenirek jerdi ıegimen nusqap:

— Bala, otyr! Elge kelgen habaryńdy esitip jatyrmyz... — deı tústi de, irkilip qaldy.

— Ie, aqsaqal, elge kelgeli biraz boldy.

— Á-á! Á! Bizge dep kelgeni osy bolǵany da. Jaraıt, jaraıt!.. Bul úıge qaıtyp bara jatqan betiń shyǵar?

— Ie, aqsaqal, — dedi Jasaǵanbergen, bul jerde de bultara almaı qalyp.

— Ózim de solaı shamal ap edim. Jol ústi toı. Boı jylyta ketkenderiń bóten emes.

Ebeısinde ún joq. Túlki qulaqshyndy kózine túsire basyp kıip alǵan. Tómen qarap tuqyraıyp apty. Úndemese de qasyndaǵy serigine «ózińe de keregi osy edi. Al, qaryq bol!» — dep ishinen tabalap otyr. Súıeý qart onyń bar-joǵyn tipti baıqap otyrǵan joq sıaqty. Jaqsy kóretin kúıeý balasy ustalǵaly kóńilsiz. Úı ishine tipti qatal. Shalqarda túrmede jatqan Elaman men Raıǵa bara almaǵany janyna batyp, yzasyn kimnen alaryn bilmeı, ot basyndaǵy bala-shaǵaǵa jylandaı ysqyryp otyr edi. Bunda kelgeli qasynda qol-aıaǵy búrisip otyrǵan jas jigitke qyzyl kózdiń qıyǵyn tastady.

— Bala, taǵy oqısyń ba?

Bunysy, beıne «jurt seni tóre dep tóbesine kótere bersin. Óziń de tóre bolýǵa tyrysyp, óńirińe jez túımelerdi jaltyratyp taǵa ber... Beshpet, shalbardy da syptaı ǵyp taryltyp, qansha tyrashtansań da, sen áli ship-shıki balasyń», — degen kekesin sıaqty.

Elge kelgeli Jasaǵanbergen qoshametti kóp esitip, kóńili kádimgideı ósip qap edi; sonyń bárin myna qyzyl kóz shal dál bir jol toryǵan urydaı, tula boıyn tuttaı jalańashtap sypyryp sheship alǵandaı. Jas jigit kelýin kelse de, endi bul úıden qalaı shyǵyp ketkenshe asyǵyp, shaıdy da bir shyny aıaq ishti de, kesesin qısaıta saldy.

— Bala, nege az ishtiń?

— Raqmet, aqsaqal.

Jasaǵanbergen syr bermeı, úı ishimen sypaıy qoshtasyp júrip ketti. Bylaı shyqqasyn Ebeısin:

— Barmaıyq degenim osy ǵoı. Bul shal tiline ý-zárin jıyp otyrǵan osy dalanyń ýly jylany, — dep edi, jas jigit onyń renishti kúńkilin esitkisi kelmeı, atyn tebinip shaba jóneldi. Aýylǵa Ebeısinnen buryn jetti. Kele sala sheshinip jatyp qaldy. Sonan ol erteńine qan sáskede bir- aq oıandy. Shaı-sýyn ishkesin bul áýlettiń óz arasynda qalyptasqan daǵdyly ádet boıynsha bul áýeli sofy aǵasyna, sosyn bolys aǵasyna baryp sálem berdi. Ústinde qara kostúm, sary jez túımeli juqa palto. Qudaımende esikten kirip kele jatqan inisine kúle qarady:

— Jasanjan qyzyq. Tirek ustaıtyn tatar baılary qusap, buty-qolyn syptaı ǵyp qalada kıetin qara shekpenin aýylda da tastamaıdy.

Osy aǵasynyń tilin qyzyq kóretin Jasaǵanbergen tórge ozbaı, úı ortasynda ash myqynyn taıanyp, sylq-sylq kúlip tur.

— Qoı, shyraǵym, qala sánin aýylǵa ákelip opa tappaısyń. Abaıla, bala, abyroıdan aıyrylyp qap júrme.

— Nege?

— Aýyl arasyn qalańdaı kóresiń be? Tamyna tamy bóksesin taqap turǵan qalada kisi tońady deısiń be? Myqtasa, kóp bólmeli tatar baıynyń úıin aralaǵandaı shyǵar. Qys boıy bir úıden shyǵa sala qol sozym jerdegi ekinshi úıge kirip, kóbeń bop jaman úırenbeı káıttim deısiń.

Jasaǵanbergen bul joly da sylq-sylq kúlip, derektesetin jerde de aǵasymen beldesýden qashyp tur. Qudaımende inisinen áli de kóz almaı, basy men aıaǵyna tosyrqaı qarady. «Áı, myna kúshik nemene, qalada bolǵan az ýaqytta kúlkisine deıin ózgertip qaıtqan ba? Apyr-aı, á?!. Bala kezdegi baıaǵy qylýa minezderin Orynbordyń qaı kóshesi, qaı úıiniń buryshynda qaldyryp ketti eken? » Qaladan kelgeli talaı jerde baıqap júr, inisi birde bolmasa da birde qyzyp ketip, jelpinip sóılegen emes. Bul shirkinniń sezimin ar jaǵynda bireý qolǵa úıretip alyp, tizgindep turatyn sıaqty. Kúlse de, sóılese de sarań qatynnyń qolynan shyqqandaı syǵymdap, syrtqa shym-shymdap tek shetin shyǵaryp otyrady. Óziniń osy baıqaǵandaryn bir joly úıde sofy aǵasy otyrǵanda Táńirbergenge aıtty:

— Sen osy kúshikti oqytyp, altyn ıyq tóre etem dep júrsiń, al kóre qal, osy bala buzylyp kete-týń.

— Iá, kóre qal, túbi, bul óz úmbetimizden shyǵyp, shoqynshyq orys bop ketedi, — dedi sofy.

— Oı, aǵa-aı, onyń nesine shoshydyń? Orys bolsa, qaıta oıazǵa bastyq bolady.

Qudaımende irkit quıǵan mesteı, lyqyldap maıǵa bókken tórtbaq denesin ári-beri shaıqap, yrq-yrq kúldi. Táńirbergen irge jaǵynda jatqan túlki tymaǵyn alyp túregele berip edi:

— Áı, sen toqtaı turshy, — dedi Qudaımende, — sen jar basyndaǵy balyqshylardyń aýlyna jıi baryp júretin kórinesiń ǵoı?

Táńirbergen bolys. aǵasynyń arjaǵyndaǵy nıetin ańǵarsa da, biraq oıda joqta bastaǵan myna áńgimeni aqyryna deıin aıta túskenin ishi qalap, únsiz tosyp túr.

— Bir esepten sonyń durys, — dedi Qudaımende, — qazir jolyńa turatyn adam joq. Qudaı atqandaı, kúıeýi kelmeske ketti.

— Taǵy ne aıtpaqsyń?

— Keýliń shapsa qatyn ústine al! Baıaǵyda ekeýiń Láıli-Májnúndeı edińder ǵoı.

— Qazaqqa qatyn alý qıyn emes. Ony kezinde kórermiz. Áýeli basqa sharýamyzdy biryńǵaılap alaıyq.

— Ol ne taǵy?

— Kálendi aıtam. Basta sol pálemen jaýlaspaı, aýlaq júrý kerek edi. Jaýlasqan ekensiń — tartynba. Ekiniń biri. Aıtpady deme: qazir onyń kózin qurtpasań, sońyra ol seniń basyńdy alady, — dedi Táńirbergen. Sosyn túsin bermeı, únsiz tomsaryp jatqan aǵasyna kúle qarap: — Álde sol urydan shynymenen-aq jasqanyp júrsiń be? — dedi. Aǵasyn bir iske aıdap salarda áýeli dál osylaı qytyǵyna tıip, qaıraı túsetin-di.

— Kórermiz, — dedi Qudaımende.

— Elge ulyq shyǵady degen ne? Ras pa? — dedi Táńirbergen.

— Ras. Taıaý arada kelip te qalar.

— E, onda sáti kelip tur eken. Aıanatyn ne qaldy?! Ol jelińnen mal alyp júrgen ury. Urlyǵy eshteńe emes, erteńgi kúni Elaman sıaqty bu da kisi óltiredi.

Qudaımende úndemedi, biraq inisiniń myna sózi bunyń óziniń kóńilinde júrgen kúdigi edi, mynaý sonyń dál ústinen tústi.

— Shodyrdyń bal asy Aralǵa kelipti ǵoı, — dedi Táńirbergen.

— Ie, sondaı bir sybys bar.

— Anyq kórinedi.

— Bolsa bolar. Ákesiniń qunyn qýyp kele jatqan shyǵar.

— Orys qundy qaıtsin?! Esitkenim ras bolsa, ákesiniń promsolyn satatyn sıaqty. Dámeli kisiler osynda jınalatyn kórinedi.

— Apyr-aı, á? Malǵa aıyrbastaı ma eken, álde tazalaı aqshaǵa sata ma eken?

Táńirbergen kúlip jibere jazdap, ózin kúshpen tejep qaldy. Bolys aǵasynyń mundaıda quıttaıdan kilt ete qalatyn kinámshil minezin biletin-di.

— Aqshaǵa satady ǵoı, — dep ol irkile tústi de, — baıqaısyń ba, bolys aǵa, zaman ózgerip barady-aý! Keshegi ata-baba tusynda qaı qarasha betińe kep sóz aıtýshy edi?! Qulaqkesti qulyń edi ǵoı. Qazir malshy-jalshyǵa qulash-qulash til bitti. Kóńiline jaqpasań, qosyńdy jekpeıdi. Qatyn-balasyn jetelep, irgeńde otyrǵan balyqshylar aýlyna taıyp turady. Búıte berse, kóre qal, túbi malyńdy baǵatyn kisi qalmaıdy.

«Osy-aq bilgishsip, aldyńdy oraı bere-týń. Aýzyn ashsa, sary ýaıym... aqyr zamandy ústińe tóndire bastaı — týń», — dedi Qudaımende ishinen.

— Bolys aǵa, osy jaıdy oıladyń ba?

— Al, oıladym. Sonda qaıt deı-týń maǵan?

— Jón biletin kisiler «zamanyna qaraı amaly» demeýshi me edi?..

«Ne aıtqyń kep otyr osy seniń?» — degen keskinde Qudaımende inisine buryldy.

— Shodyrdyń promsolyn satyp alsaq qaıtedi?

— A?

— Promsoldy satyp alsaq deımin. Erteden beri qyrysy jazylmaı otyrǵan Qudaımende osy arada áldenege shuǵyl jadyrap, qarqyldap kúlgen boıy syrt jaǵynda jatqan jastyqqa shalqalap qulaı ketti:

— Joqty soǵa-týń. Táıiri, orystyń kásibi qazaqtyń qolynan keletin be edi?..

— E, nesi bar. Orys ta ózimizdeı adam emes pe?..

— Qoı, aınalaıyn, qansha Qudaı bolsań da orystyń ónerine jete almaı-týń. Seniki jón degenge joqty soǵa berme...

— Joq, aǵa, jón aıtyp otyrmyn. Promsoldy qolyńa alsań, osy dalanyń Qudaıdan keıingi qojasy óziń bolasyń. Ol kezde kedeı — jalshynyń barar jeri, basar taýy qalmas edi.

Qudaımende inisiniń ar jaq oıyn endi ańǵardy. Promsoldy óz qolyna alsa, ol kezde, shynynda da, balyqshylar aýylyn ýysynda búrip ustap otyratyny sózsiz. Alǵashqy sátte mynaǵan Qudaımende de aýalanyp, qyzyǵyp qalsa da, pátýa baılar jerde qolyn bir siltedi:

— Qoı, shyraǵym, ata-babań áýestenbegen kásip, sońyra halyq aldynda kúlki bop júrermiz.

* * *

Tentek Shodyrdyń balasy Aral qalasyna kelip, qudiretti qaıyn atasynyń úıinde jatyr eken degen habar dúńkildegeli qashan?! Basynda alypqashty qaýeset sıaqty edi, keıin rasqa aınaldy. Ákesinen qalǵan murany satpaq bolǵan jas ofıser sonaý Petrogradtan ádeıi arnap kepti. Sony esitkeli Tentek Shodyrdyń promsolynan dámesi bar qaltaly kisiler bul jaqqa oıdan-qyrdan aǵyla bastady. Kóbi orys. Sonyń biri — Aqsaq Jagor. Qaltasy juqaryp qalsa da, Fedorov ólgesin eńsesi kóterile bastaǵan. Olardyń sońyn ala Shalqardan Temirke keldi. Bu da osy ólkeniń belgili baıy. Ulyqum boıynda qyrýar maly bar. Shalqar qalasyndaǵy eń úlken dúken osyniki. Eki-úsh oıazdyń jún-jurqasy men teri-tersegi osynyń qolynan ótedi. Kópten bergi armany — teńiz edi. Bunyń tilegine oraı Fedorov qaza taýyp, Temirke qystyń kózi qyraýda kóp kisimen teńiz jaǵasyna kep Qudaımendeniń aýlyn basyp jatyr.

Tatar baıyna Táńirbergen bala kúnnen úıirsek bolatyn. Bul joly, ol biraq qadirli qonaǵynyń qasynda bola almady. Temirkeden osy jaqqa ýrádnıktiń kele jatqanyn esitkeli jas myrza peshirdi shaqyryp ap, ústerine eshkimdi kirgizbeı, ekeýden ekeýi ońasha úıde uzaq shúıirkelesti. Kóldeneń kisiden tek Ebeısin kirip-shyǵyp júr. Onda da Ebeısindi kórshi aýyldarǵa jumsap, kerek kisilerin shaqyrtyp ap, qysqa-qysqa tildesedi de, ámir berip attandyryp jiberedi.

Osynyń bárin syrttaı baıqap júrgen Temirke bir kúni qasyndaǵy jigitterine Táńirbergenniń úıi jaqty ıegimen nusqap:

— Naǵyz bolys shýshynyń ózi me dep qalam, — dedi.

Kún bata ýrádnık kep, bolystyń úıine tústi. Bul aýyldaǵy oryssha biletin jalǵyz kisi-tilmash peshir balaǵa «tez kelsin!» — dep dereý kisi júgirtti. Peshir kelgenshe Qudaımende ulyq aldynda «taqsyr-taqsyr» degennen basqa túk aıta almaı, saqaý kisishe ózara ymdasyp qana otyrǵan. Eki jaǵy da ádepkide aýyz tushytyp sóılese almaǵandaryna qınalyp edi, artynan ýrádnık ashýlana bastady. Onan saıyn bolys qaıterin bilmeı, qara terge tústi. Sonyń ústine Táńirbergen keldi. Ol ulyqpen jaqsy tanys eken. Naǵyz tanystyq ótken jazda bastalypty. Sol joly Táńirbergen qalaǵa kóp mal aıdatyp, bazarǵa aparyp Ebeısinge satqyzyp turǵan ústine osy ýrádnık kep amandasypty. Qashannan beri qazaq baılarymen aralasyp, jyryndyqor bop qalǵan ýrádnık sol arada Táńirbergendi qolynan jetelep ákep, qalanyń qaq ortasynan salǵyzyp jatqan kók shatyrly úıin kórsetip turyp: «Mırza, baıgazı bır», — dep ózi biletin eki aýyz qazaqshasyn kádege asyrypty. Mundaı jerde mal aıamaıtyn Táńirbergen eki iri qaranyń pulyn ýrádnıktiń qaltasyna salyp jibergen edi. Táńirbergen keldi de, tym-tyrys úıge til bitip júre berdi. Qudaımende sıaqty Táńirbergen de orys tilin bilmeıtin. Ol biraq bolys aǵasyndaı, bilmeıtinin óz basynyń minindeı kórip qysylǵan joq. Salǵan jerden jaırańdap, erkinsip, kúlip keldi de, ulyqtyń qos qolyn alyp amandasty. Sonan keıin orys qonaqtyń dál qasyna tańymdasyp otyryp ap, qazaqsha sóıleı jóneldi:

— Taqsyr, qosh keldiń!

— Rakı-met!..

— At-kóligiń aman ba?

— Ra — kı-met!..

— Jol uzaq, qys ishi, qalaı, sharshaǵan joqsyń ba?

— Ra — kı-met!..

Qudaımende inisine bir, ulyqqa bir qarady. Ulyq aldyna barǵan saıyn ózi árqashan oıyndaǵy sózin aıta almaı, al tilmash arqyly sóıleskende birtúrli aıyzy qanbaı, shala qumar bop, býlyǵyp shyǵatyn-dy. Ol endi inisine qarap ań-tań. Oryssha bilmegeni inisiniń oıyna da kirip-shyqqan joq. Qazaqsha bilmegenine onyń aldynda qaıta ulyqtyń ózi qysylyp, qıpaq qaǵa bastady.

— Áı, bala, sen óziń pálesiń ǵoı, á? — dedi Qudaımende bir qaǵa beriste Táńirbergendi qolynan ustaı alyp. — Myna ulyqpen osy aýyldaǵy kóp qazaqtyń birindeı shurqyrastyń ǵoı. Munymen qashannan beri tanys ediń?

— Aǵań bolys bolsa, jer betinde inini bilmeıtin ulyq bar ma?

Qudaımende keńk-keńk kúldi. Táńirbergen bolys aǵasynyń osy bir peıildi kezin paıdalanyp qalǵysy kep:

— Kálenniń isin dereý qaratý kerek, — dep edi, Qudaımende úndemedi, biraq erteńine shaı ústinde ulyq el ishiniń jaıyn suraǵanda, Qudaımende osy áńgimeni ulyqqa ózi bastady:

— Ury-qary kóbeıip ketti, taqsyr.

— Mal urlaı ma?

— Ie, mal urlaı-týń. Maza bermeı-týń.

— Kisi óltirip jatqandar da bar, — dedi Táńirbergen. Ýrádnık aýzyna apara bergen asyn keıin tartyp ap, bolysqa kók kózi shatynaı qarady:

— Bizge nege habarlamadyń?

— Taqsyr, úlgire almaı jatyrmyz.

— Bezobrazıe! Ný, olar kimder?

— Elaman degen bir ury taıaý arada orys baıyn óltirdi. Ony aıdatyp jiberdik. Endi Kálen degen ury shyqty. Qaýipti. Kisi óltirýden taıynbaı-týń.

— O, konechno... Ondaı kisini ustaý kerek. — Táńirbergen ulyqqa taman ysyryla tústi:

— Taqsyr, Kálenniń mal-múlkin úptep, Sibirge aıdatý kerek.

— Faktisi tolyq bolsa, konechno...

— Aktysy bar. Kálenniń qolyndaǵy maldyń bári ár aýyldan urlanǵan. Qazir ıesi shyǵyp jatyr.

Qudaımende inisiniń sózin jaqtyrmady. Ýrádnıktiń kózin ala bere ol inisine taman qısaıyp, kúńk etti.

— Shamadan aspa, shyraǵym. Sońyra teksere qalǵanda ótirigiń shyǵyp, ulyq aldynda uıatty bop qalmaıyq.

— Bir aýyz ótirigi joq, bári shyn.

— Ieleri shyǵyp jatqany da shyn ba?

— Shyn bolǵanda qandaı?! Aryzdary bar.

— Ony men nege bilmeımin?

— Seniń murshań bop jatyr ma? Jarǵaq qulaǵyń jastyqqa tımeı, el qamymen júrgen joqsyń ba?! Al, aryz peshirińe túsip jatyr.

Qudaımende oılanyp qaldy. İnisi qansha sendirse de, bolystyń kóńilinde áli de bolsa kúdik bar:

— Ol kisileriń... Kálenniń qolyndaǵy maldardyń túri-túsin bile me?

— Bilgende qandaı?! Pagornoıyna deıin bar.

— Nanaıyn ba, joq pa?! Dem arasynda bireýdiń qorasyndaǵy maldyń túrin, túsin, tańbasyn qaıdan bile qoıdyńdar?

— Bolys aǵam qyzyń. Ol urynyń qorasyndaǵy bar maly — bir kezde ózimizdiń qolymyzdan shyqqany qaıda?!.

Qudaımende jas jigittiń qara murty qıylǵan sulý júzine tańdana qarady. Shynynda da, endi oılap qarasa inisiniń aıtqany ras: baıaǵy kóńil túzý kezde Kálendi bul aýyl kóp paıdalanbady ma?! Kálen at tuıaǵy jetetin alys jerge qasyna jan adamdy almaı, ylǵı da jalǵyz jortatyn er kóńildi. Ol jáne syrttan ákelgen olja maldyń basy-kózine qaramaı, buıdasynan tizip ákep, Qudaımende men Táńirbergenniń jelisine baılaı salatyn. Qudaımende men Táńirbergen oǵan boıyna sińimdi bolsyn degen syltaýmen óz maldarynyń ishinen taıly bıe, taılaqty túıe beretin. Olar da bulardyń tel maly emes, ár aýyldan áldeqalaı kelip qalǵan olja maldar.

Qudaımende endi oılap qarasa, shynynda da, Kálenniń qolyndaǵy bar maly — bularǵa túri, túsi tanymal. Urlap alǵan mal dep ulyqqa kórsetýge syıymdy-aq! Jaýlyq nıetke shyndap mingen Táńirbergen peshirge aldyn ala Kálenniń qolyndaǵy bar malyn pagornoılatyp, qattap qaǵazǵa túsirip apty. Sonan keıin osy maldardyń bárin qabyrǵa bolysyna qarasty elderden urlaǵan etip, ár aýyldan ıesin shyǵaryp aryz túsirip tastaǵan eken. Qudaımende basyn shaıqady: «Apyr-aý, osynyń bári... basyna qaıdan kele bere-týń? »

* * *

Sáskelete bolys aýlyna kelgen Kálenniń qasynda Móńke men Dos. Bári jaıaý. Qur qol. Tek Kálen jýan doıyryn qolyna ustaı shyqqan. Baıaǵy at jalyn tartyp mingen kezde ózegine qorǵasyn quıdyryp, buzaý tis qyp, myǵymdap órgizgen doıyr. Jarymyn uzyn jeńiniń ishine tyǵyp, eki búktep alǵan. Aýyldan shyqqaly únsiz. Bir páleni ishi sezip tomsaryp alǵan. Oqta-tekte Móńke ǵana:

— Aı, Qarataz... sol kápir taz qystyryldy-aý bul araǵa, — dep kóńildegi kúdikti aıtty.

Kálenniń oıynda Elaman. Aıdap áketkeli habar-osharsyz. Ánebirde artynan izdep barmaq bop, býynyp-túıinip otyrǵanda, jaǵaǵa sýyq habar tarady; Sýdyr Ahmet sekildiler Shodyrdyń balasy ákesiniń qunyn qýyp kele jatqan kórinedi dep kóıitkesin, Kálen Elamannyń qatyn-balasyn tastap kete almaı, qaraılap júr edi, elge ýrádnık keldi de, dereý buny shaqyrtty. Kálen qasyna adam almaı, jalǵyz barǵysy kelip edi, biraq oǵan balyqshylar kónbeı, soıyl soǵarlyǵy mol eki-úsh jigitti ertip jiberdi. Aqbaýyrda otyrǵan bolys aýyly bulardan onsha qashyq emes-ti. Bylaı shyǵa bergende bularǵa aýyl syrtyndaǵy buıratta ań aýlap júrgen Táńirbergen kezdesti. Kálen men Móńke baıqamaǵan syńaı tanytyp, tildespeı ótip ketkisi kelip edi, biraq jas myrza bulardy anadaıdan kórip, ádeıi burylyp keldi. Jaqyndaǵanda attan túsip, jasy úlken kisilerge sálem berdi.

— Aýyl-eliń aman ba, shyraǵym? — dedi Móńke.

— Shúkir. Jol bolsyn, aǵalar?

— Seniń aýlyńa bara jatyrmyz.

— E, degendeı. Shaqyryp keltire almaıtyn qadirli kisi ekensizder. Aýylda bolys aǵam da jok; edi, men barmasam bolmas. Al, aǵalar, júrińizder.

— Raqmet, shyraǵym. Ulyq shaqyryp jatyr degesin kele jatyrmyz.

— E, onyń sizderde ne sharýasy bar eken?

— Bilmedik. Qudaı aldynda kinámiz bolsa da, ulyqqa jazyǵymyz joq edi.

— Já, kettik! — dedi Kálen mynalardyń sóz ilámin jaqtyrmaı.

Táńirbergen atynyń qanjyǵasynan altaıy qyzyl túlkini alyp, qart balyqshynyń aldyna tastaı saldy:

— Teńiz sekildi ulyq ta tilsiz jaý ǵoı. Beti qatty bir ispen bara jatyr ekensizder, joldaryń oń bolýyna, jaqsy tilekpen tartam.

— Raqmet! Óz teńińniń aldy bol! — dedi Móńke. Bylaı uzap shyqqasyn ol janyndaǵy eki joldasyna qarap, — ne dese de, osy jigit ádepti. Aǵasyndaı emes, júzinde ıman bar, — dedi.

Kálen úndemedi. El qazaǵy ulyq ústine ulyqsat surap kiretin. Kirgesin de ulyq aldynda bas kıimin alyp, ıilip-búgilip sóılesetin ádet bolatyn-dy. Basyn qaterge tikken Kálen ol kádeni belden basyp, eki joldasyn bastap, ulyq ústine basa-kóktep kirip baryp edi, ýrádnık iri orys eken. Jalań bas. Sary shashy úrpe-túrpe. Qońyrǵa da, saryǵa da jatpaıtyn kúl tústileý murtynan temeki ıisi ańqydy.

Uzyn murttyń qos shalǵaılyǵy qazaqy kúpiniń jeńi tárizdenip, tómen qaraı salbyrap ketipti. Qalyń kıimdi úsh kisi ulyqsat suramaı, qarly aıaǵy syqyrlap, syrttaǵy aıazdy ishke ala kirgende, ýrádnık keń úıdiń tósek jaıǵan tórinde eki qolyn artyna ustap, arly-berli kezip júr eken. Myna kisilerdiń aı-shaı joq basa-kóktep kirip kele jatqanyn kórip, beıqam boıyn jıyp aldy. Jaıshylyqta óziniń dala qazaǵyna isteıtin toń aıbatyn shaqyryp, salaqtap sanyna soǵyp júrgen sary ala qylyshty sol qolymen ustady. Ol tiktelip qarasa, ádette, qandaı er qazaq ta shydamaı, kózin taıdyryp áketýshi edi. Al, mynaý yǵatyn emes. Senseń tymaq astynan kirpik qaqpaı qadalǵan kishkentaı jylan kóz óńmeninen ótip barady.

Ýrádnık art jaǵynda turǵan tapaltaq jigitke burylyp: «Bul kim?» — dep surady. Tapaltaq jigit oqý bitirip kep, bolysqa peshir bop ornalasqaly qarny shyǵyp, bas-aıaǵy domalana qalǵan-dy. Tańqy tanaý. Búırekteı beti byttıyp bedireńdep turatyn qyzyl qońyr jigit ýrádnıktiń Kálennen yǵysyp qalǵanyn baıqaǵan-dy. Ýrádnık seskengen kisiden óziniń aıylyn da jımaıtynyn kórsetkisi kep, ýrádnık pen Kálenniń eki arasyna kımelep tura qaldy. Ózinen qol sozym bıik kisige bul suq qolyn shoshaıtyp, yzǵarmen bezep:

— Kálen degen ury osy! — dep edi.

— Kalın? — dep ýrádnık qaıyryp surady. — Vot chto, sar Kalın? — dep Kálenge tikeleı til qata tústi de, onyń oryssha túsinbeıtini esine túsip, taǵy da peshirge burylyp, — el ishinen urlaǵan maldaryn moınyna ala ma eken?.. Sony sura! — dedi.

— Esittiń ǵoı! Ulyqqa shynyńdy aıt!

— Áı, jarqynym, árkimniń atar tańy, batar kúni bar ǵoı...

— Aqsaqal, kún-túndi qaıtesiń?! Onan da urlaǵan maldaryńdy moınyńa al.

— İnim, urlyǵyń ne? Men búginde ol kásipti qoıǵan kisimin. Myna jigitter aıtsyn, — dep Kálen qasynda turǵan Móńke men Dosty kýálikke tarta sóıledi. — Osy kúni mańdaı terimmen tapqan adal násibimdi qaljalap júrmin. Meni qajaı bermesin, sony aıt! Óz sózimdeı ǵyp buljytpaı jetkiz, myna aýzy túkti kópir...

— Tilińdi tart! Seniń qaıtip tirlik etetinińdi bilemiz.

— E, degendeı, kórgeniń bolsa aıta ǵoı.

— Aıtam. Bunyń ulyq pen tóre aldynda aq etek ıshan bola qalýyn. Seni túnde, el jatqannan bylaı qaraı kórer me edi... qoraly eldiń ortasyna kirip, qotannan qoı alyp qashatyn ógiz moıyn kókjaldyń naǵyz ózi bolar ediń ǵoı.

Kálenniń aıǵyr jalyndaı murtynyń ár taly yzǵarmen tikireıip barady. Ol bir attap peshirdiń ústine tóne tústi. Endi bir qımylmen peshir balany jelkesinen búrip alatyndaı edi. Jurt sondaı soıqandy kútip, dem almaı tym-tyrys bola qalǵanda, álgi Kálen aıaq astynan jadyrady. Móńke men Dosqa burylyp:

— E, párýárdiger!.. Myna Tańqy Muryn, Tory sholaq bala ǵoı, ulyq pen Qudaımendeniń aldynda qurdaı jorǵalaıdy, al bizge kelgende bunyń ózi Qudaı bola qalǵanyn qarashy, — dedi kúlip.

Árkimniń bir áli jeteri bar ǵoı, — dedi Móńke. Bulardyń ústine álginde Jasaǵanbergen kirgen-di. Biraq ony bireý kórip, bireý kórgen joq-ty. Ol jańa Kálenniń peshirdi taıǵa tańba basqandaı tańbalap ataǵanyna máz bolsa da, biraq kúle almaı, qur býlyǵyp, ıyǵynyń basy selkildep turǵan. Peshir búırekteı beti dý qyzaryp, aýzyna qapelimde sóz túspeı býlyǵyp qaldy. Túkke túsinbegen ýrádnık ań-tań. «Ah, chertı azıaty. Ne boldy? Ne dedi?» — dep, peshirge bir, Jasaǵanbergenge bir qarady. Peshir esin jıdy.

— Taqsyr, bul baýkespe ury. Kisi óltirgen. Osy qazir sizge de tilin tıgizdi.

Ýrádnıktiń kók kózi ejireıip ketti:

— Ah, merzaves? Sibirde shiriteıin ózińdi. — Móńke men Dos bir-birine qarady:

— Bul orysqa til tıgizdik pe? Atań jaqsy, anań jaqsy degennen basqa ne aıttyń buǵan?

Peshir bala álgi álgi me, ol endi Kálendi óltire jamandap, kórer kózge qol-aıaǵyn matap berýge qarap edi. Sózge Jasaǵanbergen aralasty:

— Seni de halqyń oqyǵan, kózi ashyq azamatym deıdi-aý! Orys tilin sen óz álsizińdi talaý úshin úırengen ekensiń ǵoı.

Sonan soń ol munda bolǵan jaǵdaıdyń bárin ýrádnıkke buljytpaı, dál jetkizdi. Kálenniń peshirge qoıǵan atyna deıin aıtqan-dy. Ýrádnık kózinen jas aqqansha kúldi.

— Aı, túsiń jaman eken. Sirá, el arasynda mal urlap, kisi óltirgeniń ras bolsa ras shyǵar, — dedi, áli de bolsa Kálenniń keskinine senimsizdene qarap.

Jasaǵanbergen onyń sózin qazaqshaǵa aýdarǵanda, Kálen kúlip:

— Taqsyr-aý, tergeýdegi kiside tús qaıdan bolsyn?! Qaıta keýdemnen janym shyqpaı, tiri turǵanymdy aıt, dep edi, ýrádnık Kálennen tezirek qutylǵysy keldi bilem:

— Aıda, ket! — dep qolyn siltedi.

— Jasanjan, ómirli bol! Órkeniń óssin! — Jasaǵanbergen qashan esikten shyǵyp ketkenshe eki kózin Kálennen aıyrǵan joq. «Jeliden mal alýdy ǵana biletin ury ma desem, bul ózi aqyldy da qazaq eken », — dep oılap, júkke jaýyrynyn súıep turyp qaldy.

* * *

Qolyna tıgen bolystyqty qastasqan kisiden kek alatyn qara shoqpar kóretin Qudaımende osy kúnderi erterekte esesi ketip júrgen kisilerden kek ala bastaǵan-dy. El ishindegi talaı jaqsynyń basyna onyń quryǵy men syryǵy tıip jatqan. Quryǵy áýeli Elamanǵa tústi. Endi búgin ol quryǵyn Kálenge salmaq bolǵanda kishi inisi aralasty da, bitip turǵan istiń betin qaıtaryp tastady. Sony esitken boıda Qudaımende Túbektegi sharýasyn tastaı salyp aýylǵa shapty. Kele sala ol Táńirbergen men peshir balany shaqyryp aldy:

— Bunda ne bop jatyr, káne, bárin túgel aıtyńdar? — Yzadan jaryla jazdap otyrǵan Táńirbergen:

— Oıbaı, Qudaı-aı, basqany qaıteıin, óz kúshigińniń ózińdi qapqany jaman boldy ǵoı, — dep edi.

— Ol kim?.. Jasanjan ba?

— Ie, sol. Oqý bitirip azamat bolady, álimiz kelmeı júrgen el ishindegi jaýlarymyzdy muqatyp beredi eken desek, bul kúshiktiń ózimdi qapqanyn qalaı keshireıin?..

Qudaımende aldymen Táńirbergenge yzaly. Óziniń tilin almaı, Orynborǵa aparyp orys oqýyna berip júrgen basqa emes, osynyń dál ózi.

— Sen ketkeli taǵy bir jańalyq Aldabergen aǵańnyń eki qara aty joq... — dedi Táńirbergen.

— Qasqyr qýyp ketken shyǵar?

— Adamnyń qasqyry bolmasa qaıtsin...

— Ne deı-týń?.. Sonda ol kim bola-týń?

— Bolys aǵam qyzyq. Joǵynyń izine meni sala beredi, — dep Táńirbergen kózin temen salyp, myrs-myrs kúlip otyrdy da, — mal joǵalsa — urydan izdemeýshi me edi osy?.. — dedi.

Ýóı, sonda... Toqta, sonda ol qaı ury bola-týń? Táńirbergen búl joly da Qudaımendeni bolys eken dep aıbynyp jatqan joq. Oǵan qaıta óktemdik sezdirip, syzdana qarap otyryp, kóńilindegi kúdigin aıtty:

— Eki qara atty alǵan jaý alysta emes, qys aıynda alystan ury kelmeıdi.

Qudaımende dereý iske kirisip, aýlyna rýbasylardy shadyryp aldy. Osy kúnderi bolys úıinde el jaqsylarynyń basy jıi qosylatyn bop júrgen-di. Táńirbergen men peshirden basqa bul jıynǵa ýrádnık qatysty. Jasaǵanbergen keshteý keldi.

Qudaımende ýrádnıkke jaltaqtap qarap, jasqanshaqtap sóz bastady:

— Kálen qashanda osy eldiń jelisine shabatyn ejelgi kókjalyń edi. Ony osylaı tyıýsyz jibere beresiń be?! Áne, sofy aǵamnyń eki qara atyn taǵy áketti.

Jańa ǵana asqa toıyp alǵan ýrádnık tisin shuqyp otyryp tyńdady. Rýbasylar bir aýyzdan «Sibirge aıdatý kerek» dep daýryǵyp, úıdi basyna kóterip bara jatty. Ýrádnık ádepkide «ne dep jatyr» dep peshirden surap otyrǵan-dy. Keıin jalyqty. Onan uıqysy keldi. Onan ári — beridesin mynalardyń áńgimesi ish pystyra bastady da, uzaqqa sozylǵanyna yzalanyp, qolyn silkip turyp ketti.

— Chert vas razberet. Seniń iniń... oqyǵan azamat sonyń jaǵynda. Áýeli inińmen sóılesip, ózara kelisip alyńdar. Al, ana uryny... aty qalaı edi?..

— Kálen!

— Iá, Kalın. Ony ustaý bizge qıyn emes, — dedi de, ýrádnık syrtqa shyǵyp ketti. Onyń sońyn ala qalǵandar da túregeldi. Qudaımende men Jasaǵanbergen jurt sońynda ońasha qalyp edi; Jasaǵanbergen ekeýden ekeý ońasha qalǵasyn da qyrysy tarqamaı qyrjıyp otyrǵan aǵasyn uıaltqysy kep, ar-uıat, namys jóninde biraz maslıhat aıtyp edi; Qudaımende qybyr etken joq. Tek inisine kóńildegi bardy aıtqyzyp aldy da, qolyna tymaǵy men qamshysyn ustaı túregeldi. İnisine kerek dese nazar salmaı, esikke bettep bara jatqan-dy. Onyń bul qylyǵyna túsinbegen jas jigit aǵasyna tańdana qarap, kózimen uzatyp turǵanda, Qudaımende esiktiń syrtyna bir aıaǵyn salyp, endi shyǵyp ketedi-aý degende kilt toqtady. Qaıyrylyp artyna buryldy. Onda da bóksesin syrtqa salyp turyp:

— Sen ar deı — týń... adamgershilik deı-týń. Orystyń kitabyndaǵy sózdi bul araǵa salma. Bul aranyń ary da, adamgershiligi de onan bólek. Sen áli ship-shıki balasyń. Túktiń mánisin bilmeı-týń, — dedi de, inisi til qatam degenshe esikti tars jaýyp, shyǵyp ketti.

* * *

Ebeısin ishke súrine-qabyna kirdi.

— Myrza... kóz ushynan bir qaraıǵan kórindi.

— Sol bolar...

— Basqa kim deısiń, árıne, sol!

— Iá, Alla, qoldaı gór. Al!.. Al, júrińder! Jańa ǵana shirenip, syzdap otyrǵan yǵaılar men syǵaılar, japyryla qozǵaldy. Bári birdeı esikke umtyldy. Qarbalasqan abyr-sabyr asyǵysta biriniń aldyna biri túskisi kep, birin-biri kımelep jatyr. Bulardyń biri — Qudaımende bolsa, biri — Temirke. Biri — Táńirbergen. Aqsaq Jagor, Kýrnos Ivan... Aqsaq Jagor bir aıaǵyn syltyp basatyn, isik keýde, iri qara orys. Baılyǵy júrmegen kezde, osyndaıda kúshke, omyraýǵa salyp ketetin ozbyr. «Kele jatyr», — degen habar tıgende, Aqsaq Jagor janyndaǵylardyń bárinen buryn turdy. Burynyraq esikke jetti. Salǵan jerden alǵa túsip, kúmis shalýly taıaǵyn shalt sermep, burynǵydan da góri qattyraq aqsańdaı basyp jurttyń aldyna túsip bara jatyr edi, jas myrza Temirkeni shyntaǵymen túrtip qaldy:

— Kórdiń be? Qudaı bir aıaǵynan aıyryp qoıǵannyń ózinde aldyńdy orap ketkenin. Bul kók soqqannyń eki aıaǵy saý bolsa qaıter edi, á?

— I-ı, aıtpa, aıtpa. Ýl shońynshaq aram vıt... aram.

— Iá, aramdyqqa aıaqtyń da keregi joq shyǵar?! Promsol aldy ıin tiresken halyq. Yǵy-jyǵy. Abyr-sabyr. Áldekim áldebireýge daýystap, áldenege jantalasyp quıqyljyp júrgen kisiler. Qonaq túsetin úıdi kúni buryn ázirlep qoıǵan-dy. Endi qazir biraz kisi esik aldynyń qaryn kúrep, topyraq seýip jatty.

— «Kúlsheli bala súıýge jaqsy» degen-aý!.. — dedi Temirke.

— Apyr-aı de! Tap bir gýbernatordy kútkendeı boldyq qoı, — dedi Táńirbergen.

Osydan keıin eshkim úndemedi. Quldılap kele jatqan kóz ushyndaǵy qaraıǵanǵa myna jaqta turǵan jurt qolyn kólegeılep, moınyn sozyp shydamsyzdana qarap qapty. Aq qar kún sáýlesi astynda jaltyrap, jylt-jylt etip kisi kózin qaryp barady. Bular kóp kútken joq Sońynda bes-alty salt atty nókeri bar, jeńil shanaǵa mingen jas myrza attaryn aq qyraý qyp aǵyzyp kep, ózin kútip turǵan jıyn aldyna kilt toqtady. Sol boıda janynda otyrǵan jylpos jigit shanadan shapshań sekirip túsip, kilem japqan jaıly orynda otyrǵan ofıserge qolyn sozyp, shanadan túskenin kútip tura qaldy. Jas Fedorov qasqyr ishikti ıyǵymen keıin serpip, boıyn jeńildep aldy. Bir janǵa kóz salmaı, syrtyn sýyq ustap, syzdaǵan qalpy zer pagony jarq-jurq etip, shanadan áýeli bir aıaǵyn, sosyn ekinshi aıaǵyn shyǵaryp, aqyryn tústi.

Qudaımende, Temirke, Aqsaq Jagor bas bop, sol arada aldynan shyǵyp kútip alǵan bar kisiniń bári jas Fedorovtyń aldynda jel soqqan qamystaı japyrylyp, ıilip-búgilip jatyr. Tili jetkeni oryssha, jetpegeni qazaqsha, tatarsha amandasyp:

— Aman, taqsyr!

— Zdrastı, taqsyr!

— Assalaýmaleıkúm!

— Dobro pojalovat, vashe vysokorodıe! — dep shýlap jatty.

Ofıser olarǵa basyn sál ızedi de, toqtamaı tusynan tezirek basyp ótip ketti. «Nálet atqyrlar», — dedi ishinen. Onyń oıynsha azıalyqtar shetinen alaıaq, aılaker, ury. Boıyńdy tartyp ustamasań, baýyryńa qalaı kirip ketkenin bilmeı qalasyń. Ózin kútip alǵan myna shubar ala top ta buny aldap soǵý úshin ádeıi óp-ótirik ólip-tirilip, ıilip-búgilip jatqandaı. «Iá, bular osylaı», — dep oılady da, bir janǵa peıil bermeı, salǵan jerden syrtyn sýytyp ala qoıdy.

Tentek Shodyrdy jaqsy biletin Táńirbergen bir kórgennen-aq jas ofıserdiń ákesine qatty uqsaıtynyn baıqady. Bu da ákesi sıaqty iri, kesek. Bunyń da at jaqty beti sup-sur. Bul da ákesi sıaqty syryn saqtap, birde-bireýge raı bermeı, sýyq tomsaryp alady. Kishileý kók kózi kisige qaraǵanda, ásirese, ákesiniń kózine uqsap, sebepsiz tunjyraı qalady eken.

— Kápirdiń ákesinen aýmaı qalǵanyn qarash, — dedi Táńirbergen.

— Apyr-aı de!.. Ittiń sidigi qandaı asyl edi! — dep qoshtady Qudaımende, — júr, jaqynyraq baraıyq!

Táńirbergen qozǵalmady. Basqalardaı ol kózge túsýge tyrysqan joq. Iilip-búgilgen de jo. Qaıta myna kóp shýyldaqtyń qylyǵy bunyń ózine de ersi kóringendeı, betine mysqyl shaýyp, murtynan kúlip, bir shette jalǵyz ózi oqshaý turyp qalǵan-dy. Jas Fedorov shýyldaǵan shubar ala jıynǵa tek ánsheıin jaı ǵana, nemquraıdy kóz salyp kele jatyp, kenet Táńirbergenge kózi tústi. Qaıta qarady. Jalbaqtaǵan qazaq baılary men tatar, orys kópesteriniń ishinde sulý boıy ıilmeı, jalǵyz ózi oqshaý turǵan tákappar, pań jigitke qyzyqtap qarap qalǵanyn ózi de baıqamap edi. «Ish ty, kak stepnoı prıns!»

— Kak zovýt? — dedi Fedorov.

Táńirbergen túsinbedi. Sony baıqaı qoıǵan Temirke elp etip jetip bardy.

— Esimiń neshik dep suraıdy.

— Táńirbergen.

— Qalaı? Tan... Tánı...

— Vashe vysokorodıe... bul asa baı jigit. Táńirbergen degen myrza, — dedi Temirke.

— Tán... Tánı-br-r...

Fedorov tili kelmesin bildi de, qabaǵyn shytyp toqtap qaldy. Jas myrzaǵa álgiden artyq kóz salmaı, ózine kúni buryn aldyn ala daıarlap qoıǵan úıge bardy. Jýyndy. Qyryndy. Kıimin almastyrdy. Sol ústine qasyna erip kelgen qosshysy — jylpos jigit kirdi.

— Vashe vysokorodıe, qalaı, unady ma?

— A a?..

— Amal qaısy, Azıanyń aty Azıa. Ásirese, alǵashqy kezde qıyn. Keıin biraq úırenip ketesiń. Sizdi búgin kútip alǵan kisiler... Bulardyń bári kezinde sizdiń ákeńizben istes bolǵan kisiler. Eptep tildeskenińde bolatyn edi...

— Ný ıh!..

Fedorov as-sýlanyp, birazyraq tynyshqasyn syrtqa shyqty. Jylpos jigit ere shyqty.

— Marqum ákeńizden qalǵan... promsol osy, — dedi ol teńiz jaǵalaýyndaǵy eki-úsh úı men labazdy kórsetip.

Fedorov tóbege urǵandaı toqtaı qaldy:

— Ty chto?.. Shýtıt ızvolısh?

— Ne degenińiz, myrza?! Promsoldyń kemi joq. — Fedorov sengen joq. Sosyn qasyna Kýrnos Ivandy ertip, promsoldy armansyz aralap shyqty. Kýrnos Ivanda es-tús joq. Jas Fedorovqa til qatqaly oqtala beredi de toqtap qalady. Aýzyn ashsa boldy ókpesi aýzyna tyǵylady da, demi jetpeı bara jatqasyn tutyǵyp, qaqalyp-shashalyp qala beredi. Aralǵa kelgeli ishpeı-jemeı jıǵan azyn-aýlaq aqshasy bardy. Fedorovtan keıin eshkimniń qosyn jekkisi kelmegen jigit bes júz qulash qara tordy satyp alyp, endigi jerge, ne kórse de, óz betimen jeke talap qylýdy arman etip júr edi.

— Qadirli myrza... Ǵumyr boıy umytpaıyn. Duǵama kirgizip, qulyq bop óteıin...

— Chto-o?

— Qulyń bop óteıin, maǵan ákeńnen qalǵan...

— Ne-e?..

— Ákeńnen qalǵan eski qara tor...

— Tor-r?

— Iá, tor... nevod...

— Poverennyıǵa bar! Soǵan aıt!

Ivan júgire jóneldi. Jas Fedorov bala kezde Volga boıynan iri baı kópesterdiń talaı-talaı balyq zavodyn kórgeni bardy. Ákeden qalǵan mura solardaı júzdegen adam isteıtin úlken óndiris bolmasa da, bunyń ómirine jetetin biraz baılyq ózin aldynda tosyp turǵandaı kórip edi. Súıtse, o, Qudaı... ákeden qalǵan baılyqtyń sıqy... Nebári... Bolyp bolǵany... Sonsha: jerden at sabyltyp kelgen eńbegine turmaıtyn birdeńe. Fedorov kelgenine ókindi. Abyroı bolǵanda, áskerı qatal tárbıe tezinen ótken jigit kóńil kúıin qasyndaǵylarǵa sezdirmedi. Osy saparǵa ózimen birge áıelin ala kelmeı, ákesiniń úıinde qaldyryp ketkenine qýandy. Áıtpegende, baı kópestiń erke, sholjaq qyzy buny mazaqtap ıtin shyǵaratyn edi. Onsyzda bul óz ómirine yrza emes. Kishkentaı kúnnen áke tárbıesin kórmedi. Oqýǵa jasy tolar-tolmasta ákesi buny Samar qalasynda turatyn dosyna jiberdi. On jyly sonda ótti. Oqýyn bitirgen boıda buny áskerge aldy. Sonan beri kúni de, túni de ásker ómiriniń mazasyz, sartyl-surtylda ótip, ata-ana tirliginen shettep, baýyry sýyp ketkenin ózi de sezbepti. Ras, isher as, kıer kıimge taryqqan joq. Ákesi artynan aı saıyn jiberip turǵan aqshanyń bet-júzine qaramaı, retti-retsiz sýdaı shashty. Ózi sýdaı shashyp júrgen aqshanyń ana jaqta ákesine qandaı qıyndyqpen túsip jatqany jas Fedorovtyń mıyna kirip-shyqqan joq-ty. Endi baqsa... ákesi baıǵus, kerek dese kózi tiride adamǵa uqsap durys ómir súre almapty. Qatyn-bala anda, ózi bunda. At aıaǵy jetpeıtin qý dala, quba mekende, tili, dini bólek jabaıy halyq arasynda esil-derti mal tabam, baı bolam dep janyn jaldap júrgende, aqyrynda kisi qolynan qaza tapty. Súıegi dalada qaldy. Óligin kúl shyqqandaı, aýyl syrtyndaǵy áldebir tóbege aparyp, tizeden qazǵan shuqyrǵa kóme salypty. Qabir basyna shanyshqan aǵash kresi de keıin túıe súıkenip qulatyp ketipti.

Jas Fedorovqa Shýra qatty unady. Tek ákesi ólgennen keıin beıshara kelinshek eshteńeniń parqyn bilmeıtin qasıetsiz nemeniń qolyna túsken de, qapelimde uıpalaqtalyp qalǵan eken. Buǵan kezdeskende nazaryn tiktep qaraı almaı, basy ıilip, óńirindegi túımeni tartqylap turyp qaldy. Ákesi sıaqty, áıel násiline bunyń óziniń de kóńili júırik edi. Zamanynda, Qudaı biledi, myna bálekeı kelinshek talaı erkektiń júregin dirildetken bolar-aý dep oılady. Ákesin mal tabýdan basqa túk bilmeıtin tıyn qýǵan qaımana kóptiń biri kóretin-di. Súıtse, jo-q, o da áıel násilinen salymsyz bolmapty.

Jas Fedorov ezý tarta tústi de, tez tyıyla qaldy. Jylpos jigitti qasyna shaqyryp aldy:

— Balyqshy kırgızdar qaıda turady?

— Ana jaqta... Jar basynda.

— Kóp pe?

— Jetedi... júzden astam úı. Vashe blagorodıe, baryp kórgińiz kelse...

«Qaıtyp ketsem be eken?» — dedi Fedorov ishinen. Kóńili qulazyp tur. Kelgenine ókindi. Osy saparǵa attanarda ózin ana jaqtaǵy joldastarynyń qalaı shyǵaryp salǵany esine tússe betinen oty shyǵady. Rahaty az ásker ómiriniń sart-surtynda kúzetke birge turyp, qyzǵa birge baryp, kúni de, túni de birge ótip júrgen óńkeı sarala ıyq jas ofıserler júretin kúni buny bári qaýmalap jolaıaq jasatty. Araq sýdaı ishildi. Shekesi qyzyp alǵan jelókpe jas nemeler ákesinen qalǵan ıen baılyqqa kenelgeli bara jatqan baqytty jigitke qyzyǵyp, bári kótermelep, qolpashtap baqty. Ári-beridesin buny óz atymen atamaı, birde Rotshıld, birde Rábýshınskıı, Rokfeller dep, ákesinen qalǵan baılyqqa álden qaltasyn qalyńdatyp jatty. Buǵan báriniń baýyry bitip, bári dos, qandy kóılek joldas bolýǵa janyn salyp, ólip-óshken edi. Bunysy jas Fedorovqa unady. Bylaıǵy kezde qabaǵy ashylmaı, tunjyrap júretin kók kózde kúlki ushqyndady.

Bul júrgen kúni syrt aıaz edi. Ornynan jyljyp, qozǵalyp bara jatqan poıyzǵa shaqqa úlgerdi. Qansha kún júrgeni esinde qalmapty. Áıteýir, jol uzaq boldy. Kún júrdi. Tún júrdi. Uıqydan tura sala umtylyp tusyndaǵy terezege qaraıdy. Qashan qarasa da terezeniń arǵy jaǵy appaq aq qar. Sarylǵan uzaq jol. Ómiri kórmegen el. Qart Azıa. Kıiz úı. Áldebir Aral teńizi. Qyrǵyz-qaısaq eli. Ákesinen qalǵan mura. Aǵyl-tegil baılyq...

Araqqa qyzyp alǵan ofıserler baýyry bitip bara jatqandaı, buny birinen keıin biri qushaqtady. Bir qushaqtan bosasa, ekinshi, úshinshi qushaq jabysyp, ońashalap shetke alyp shyǵyp, sońyra qaryzǵa aqsha berersiń dep qıylǵan edi.

Endi... Endi, mine... ana jaqta joldastary qalyńdatyp jibergen qaltasyn, bul jaqta ózin kútip alǵan álgi alaıaqtar aldap soǵyp, qý taqyrǵa otyrǵyzyp ketkendeı. Jas Fedorov sol kúnniń erteńine tósekten tura sala jylpos jigitke:

— Atty daıarla, — dedi.

— Ay, myrza... Bunyńyz qalaı? Erteń torg... Basy-qasynda bolǵanyńyz durys qoı.

— Basy-qasynda óziń bol! Men qaıtam.

İle-shala qos at jekken jeńil shana úı aldyna kep toqtady. Kóldeı qasqyr ishikke oranyp alǵan jas Fedorov jan adammen qoshtaspaı, at shananyń jez qońyraýyn syldyratyp júrip ketti. Alda uzaq jol!

* * *

Kálen kún keshtete Kólqora tabanynda otyrǵan úıine kelgen-di. Birer kún balalardyń qasynda bop, maýqyn basqasyn Shalqarda túrmede jatqan Elamanǵa baryp qaıtpaq boldy da, uzaq jolǵa minetin tory atty tań asyryp, kir-qońyn jýdyryp jatqan. Ádette, úıde otyrǵanda ústine keli túıip jatsa da qyńq etpeıtin Kálen, qashanda ot basyna tynysh. Balalar ákesin saǵynyp qalǵan eken. Ásirese, kishisi — Kálenniń ózine tartqan shot mańdaı, shúńirek kóz qara bala kesheden beri áke qasynan eki eli shyqqan joq.

— Oı, ıt-shoshqa, — dedi Kálen-Jaman neme... Kimge uqsap eljirek bolǵan...

— Qaıdan bileıin, osy balań sen degende shyǵarda jany basqa, — dedi Jamal.

— Jaman ıt, ne bilip jaqsy kóredi eken?

— Sorly bala, sen kelgeli japyraǵyn jaıyp, bir jasap qalyp edi. Erteń sen ketkesin taǵy da júdep qalatyn boldy. Elamanmen dıdarlasqasyn bosqa jata bermeı, tezirek qaıtarsyń.

Jamal bir erkektiń ornyna júretin qaıratty áıel, Kálen kóbine túzde júrgendikten bul úıdiń bar sharýasy bir óziniń moınynda. Otynyn, shóbin shabady. Balalaryn baǵady. Malyn jaılaıdy. Jaıshylyq ómirde úı ishiniń tirligi qaperine kirip-shyqpaı, ómir boıy áıeline arqa súıep, at ústiniń sart-surtymen júrgen Kálen ózi joqta ot basynda ne bop, ne qoıyp jatqanyn oılaǵan emes-ti. Keıde shyrqap alysqa ketip, at arqasynda aılap júrip qalǵanda da, bul artynda óziniń bar-joǵyn oılatpaı, ot basyn qustyń uıasyndaı kóńirsitip ustap, baýyryndaǵy balalarǵa qamqor, qaıyrymdy ana bolǵasyn ylǵı da boıdaq adamdaı etek-jeńin keńge salyp, múlde qapersiz júretin. Balyqshylarmen qos bolǵaly bul tipti at izin salmaı ketken-di. Kálen áıelin shyn aıady. Búgin tósekten turǵanda jolǵa shyqqansha Jamalǵa qolǵabys bergisi kelip edi. Qoldaǵy az ǵana qara-quraǵa kóz qyryn salyp, qoranyń qıyn oıyp, kóńin syrtqa shyǵarmaqshy edi. Bul oıdan da eshteńe shyqpady. Úı ishiniń tirligine kelgende ádette kejegesi keıin tartatyn da turatyn yjdaǵatsyzdyǵy áser etti me, álde, kim bilsin, shaı ústinde basyna qaıdaǵy-jaıdaǵy renishti birdeńeler keldi de, kóńili aıaq astynan ıt talaǵandaı boldy. Shaıǵa da zaýqy shappaı, kesesin tóńkere saldy. Ózine kóldeneńnen kóz tastaǵan áıelinen nazaryn buryp áketti. Aýzyna qaıdan túskenin, ishinen: «Áı, osy ıt ómir!» — dedi. Aıtsa da, ómirin at ústinde ótkizdi. Qasyna qara ertpeı, jalǵyz jortyp el asyp, jer asyp, oty, sýy bólek ózge jurttyń jelisin qıyp nar aldy, arýana aldy. Bir eldiń mańdaıyna balaǵan sáıgúlik júırigin aldy. Ol jesirdiki me, jetimdiki me, ony oılaǵan joq; zar eńirep qalǵan sorlynyń ol kezderde bul obal-saýabyn oılap basyn qatyrdy ma? Kerek dese, kóz jas pen qarǵysqa da shaıtany selt etpeı, tek jetegi men qosarynyń mol bolǵanyn oılapty. Ol kimge yrys, nesibe boldy? Qaı muratyna jetti? Qaratazdyń qorasyn malǵa toltyrsa toltyrǵan shyǵar, al biraq erligimdi elge tanytam dep júrip qansha jurttyń kóz jasy men qarǵysyn arqalaǵanyn oılady ma?

Kálen erteńine de aýyr oıdan aıyǵa almady. Shaıdan keıin kóńil kúıin bir kez dombyra sazynan izdep, qos ishekti saýsaq ushymen shertip otyr edi, úı syrtynan at tuıaǵynyń dúbiri shyqty. Jalma-jan tusyndaǵy terezege sozylyp, syrtqa kóz tastap edi, tasyrlatyp shaýyp kep úıge at tumsyǵyn tireı toqtaǵan bir top kisiniń túrin unatpady. İshinde — Qudaımende, Ebeısin. Qudaımende qora jaqqa qamshysyn siltep, til qatyp edi. Tórt — bes kisi attan domalap túse-túse sala, shabalańdap úrgen ıtterdi qamshymen jasqap, mal qoraǵa umtyldy.

— Sen otyra tur, — dedi Jamal, — men baryp bilip keleıin.

— Biletin eshteńesi joq, mynaý — jaý.

Bul ústine birdeńe ilem degenshe esikke jaqyn otyrǵan Jamal jeleń boıymen syrtqa júgirip shyǵyp edi. Mal qoranyń aýzy ańqaıyp ashylyp qapty. Tań asyryp qoıǵan Kálenniń torysyn bireý jetelep áketip barady eken.

— Azamattar-aý, bularyń qalaı? Tal túste malymyzdy talaýǵa salǵandaı biz ne jazdyń?

Analar áıeldi jyr demedi. Jamal myna lańnyń basqa emes, Qudaımendeden kelgenin bildi de, at ústinde shirenip otyrǵan bolystyń shylbyryna oratyldy.

— Azamat emessiń be, toqtatpaısyń ba mynalaryńdy?! — Bolys Ebeısinge kúńk etti:

— Ne istep júrsińder? Myna qatyn aıaqqa oratylyp... Ebeısin qamshysyn kóterip Jamalǵa umtyldy.

— Kálen, qaıdasyń?

— E, ol ne isteıdi bizge?! — dep Ebeısin atyn omyraýlatyp keldi de, qatyndy qaq bastan tartyp jiberdi. Jamal betin basyp otyra qaldy.

Kálen ishten dál osy kezde shyqty. Ony úıde joq degen oımen erkin ketip júrgen jigitter alyp deneli, bujyr qara kisini kórgende jetektegi maldy tastaı sala attaryna júgirdi. Olarmen Kálenniń isi bolǵan joq. Úıden atyp shyqqan boıda ol birden Ebeısinge tap berdi.

Qudaımende attyń basyn asyǵys buryp, syrttap jónele berdi. Tek bylaıyraq uzap shyqqasyn Kálenniń jalǵyz jáne qarýsyz, qur qol ekenin kórdi de, at basyn tartty. Sol eki arada jigitter de esin jıyp, Qudaımendeniń tóńiregine jınalyp qalǵan edi.

— Qaptańdar!

Kálen tizesine salyp myjǵylap jatqan Ebeısinniń ústinen atyp turdy. Biraq qur qol ekeni esine túsip, aınalaǵa asyǵys kóz tastap edi, qamys qoraǵa súıep qoıǵan jıde qadalardy kórgende qýanyp ketti; ytqyp baryp sonyń jýandaý birin ustady.

Qudaımende jalǵyz bolǵanmen Kálendi ala almasyn bildi de, óńkıgen uzyn qaraǵa: «Moınyna arqan tasta», — dedi. Jigitter ekige qaq bólindi. Qamys qoraǵa arqasyn tirep turǵan Kálendi eki jaqtan ortaǵa alyp, biraq bata almaı ańdysyp tur edi, álgi ımek qara astyndaǵy ań jal aıǵyrdy tebinip, quryń boıy jaqyndap keldi de er ústinen kóterile bere qolyndaǵy qyl arqannyń tuzaqtaǵan basyn Kálenniń moınyna tastap jiberdi. Súıtti de arqannyń qolyndaǵy ushyn taqymyna basa sala attyń basyn jalt burdy. Kálen jan — dármen arqanǵa jarmasty. Biraq salǵan jerden syǵyp ala jónelgen qyl arqandy moınynan shyǵara almaı, aǵyza jónelgen at sońynda bir qulap, bir turyp súıretilip bara jatty. Qudaımende at ústindegi urysqa myqty edi. Qoly da qarýly. Aǵyzyp kep qamshymen Kálendi qaq bastan tartyp ótti. Kelesi soqqy tipti qatty tıip, kózi qaraýytyp bara jatqanyn bildi.

Bir kezde esin jıdy. Qol-aıaǵy baılaýly. Kishkentaı eki balasy qasynan ketpeı dirdektep jylap júr. Jamal da anandaı jerde aq qarda qol-aıaǵy baılaýly buǵan basyn kóterip qarady.

— Tiri ekensiń ǵoı.

Qamsyz otyrǵanda qapy qalǵanyna kúıindi me, qatyn-bala aldynda kórgen myna zábir janyna batty ma, Kálen áıeliniń betine qaraı almady.

— Myna aýylǵa júgir, — dedi Jamal qasynda shyryldap júrgen balalaryna.

Kálen dybysyn shyǵarmaı tistenip alǵan. Mynaý bunyń bul tirlikte ózindeı jumyr basty adamnan kórgen jalǵyz qorlyq edi. Anada balyqshylarǵa kásip izdep óz aıaǵynan barýyn barsa da, bul áli de bolsa baıaǵy ómirdi ańsap, keıde kóz qıyǵy tór jaqta ilýli turǵan jýan doıyrǵa qadala qarap otyrǵanyn baıqap qalatyn. Mynadan keıin Kálen bıyl jaz shyǵyp, jer aıaǵy keńigesin úı ishin balyqshylar aýlyna kóshirip alatyn bop nyq baılamǵa keldi.

* * *

Sáske tús edi, qaladan qaıtqan kireshilerge ilesip Raı keldi. Ábden júdepti. Ústi-basy ebil-sebil. Moınyna qıyp salǵan qylmysy bolmaǵasyn biraz ustapty da, qamaýdan bosatypty. Anada muzǵa yqqanda eki betiniń ushy sýyqqa shaldyǵyp úsigen edi. Túrmede emdemeı, beti qara qotyrlanyp, usqyny qashyp ketken eken. Qart áje ony daýsynan tanydy.

— Qońyr qozym, botam, kelshi! Kelshi bermen! — dedi qushaǵyn ashyp.

Raı shaıdan keıin Aqbalaǵa bardy. Jeńgesi baladan keıin ózine-ózi kele almapty. Buryn úıde de, túzde de boıyn sándep kútip júretin áıeldiń ústindegi kıimderi de ıinine qalaı bolsa solaı, olpy-solpy iline salypty. Ot janbaı, yzǵyp turǵan úı kóńilsiz eken. Aqbala ornynan aqyryn turdy, aqyryn qozǵalyp tórge tósek saldy.

— Aman-esen oraldyń ba?

— Shúkir...

— Aǵań aman ba? Bizge... ne aıtty?

Raı ózin ustaıyn dese de, kózinde móltildegen jastan qysylyp, syrt aınala berdi. Jym-jyrt úı ishinen ekeýiniń dirildegen demi ǵana estilip tur. Raıdan kóri qaıta Aqbala ózin tez bıledi. Syzylǵan sabyrly qalpy qazanǵa et saldy. Onan samaýyrǵa shaı qoıdy da, Kálen, Móńkege, Dosqa bala júgirtti. Jasy úlken kisiler alyp-julyp bara jatqan sharýa bolmasa, basqa ýaqytta er-azamaty joq úıge óz betimen kep bas suǵa qoımaıtyn. Raıdyń túrmeden bosanyp kelgen syltaýymen Aqbala osy aýyldyń endigi bas kótererleriniń basyn qosyp, qonaq qyp jibermek bolǵan-dy.

Aqbala joq — jitik jaıyn tiliniń ushyna almady. «Jaǵdaıyń qalaı?» — dep Raı da suramady. Onsyz da jeńgesiniń jupyny, júdeý ómirin kórip otyr. Aqbala shaı demdegenshe bul pesh túbinde qundaqtaýly jatqan balany qolyna aldy. Quraq kórpe arasynan sharananyń bir shókim betin shaqqa tapty.

— Myrzamyzdyń túri osy, — dedi Aqbala. Taǵy da túk deı almaǵan Raı baýyryndaǵy balaǵa betin basty da, qurdan qur ernin tisteleı berdi. Aǵasyn Sibirge aıdarda aıaǵyndaǵy temir kisendi shyldyratyp syrtqa shyǵardy. Ekeýi túrmeniń aýlasynda turǵan at arbanyń janynda turyp qoshtasty. Bul sonda da dál qazirgideı jas jýǵan betin aǵasynyń ıyǵyna salyp, dybysyn shyǵarmaı dirildep jabysyp alǵanda, eki soldat bulardy ázer aıyrǵan edi. At arba aqyryn qozǵaldy. Aǵasy qup-qý. Betinde qan, kózinde jas joq Aıaǵyndaǵy aýyr kisen shyldyr etip, bir basyp, eki basyp júrip ketti. Artyna jaltaqtap qarap bara jatyp: «Sorly jetimegimniń senen basqa kimi bar, kóz qyryńdy sala júr», — dep edi. Sol mynaý. Jumyrtqasyn jaryp shyqqan uıadaǵy qus balapanyndaı, tyńqıtyp oraǵan quraq kórpe arasynan bir shókim beti ázer kórinedi. Dem alǵan tynysy da estilip turǵan joq.

Raı kózindegi jasty quraq kórpege úıkedi de, túý bolmaǵandaı jadyrap:

— Myna kúshik qaıtedi, áı? Úıine qonaq kelse de uıyqtaı bere me? Áı, tur! Tur endi! — dep Raı qundaqta jatqan balanyń tanaýyn shymshylady. Bala kózin ashpady. Kishkentaı aýzymen áldene izdegendeı, qaımańdap ernin qozǵady. — Jeńeshe, dombyra qaıda? Men muny, endeshe, ánmen oıataıyn, — dep Raı kúle tústi de, bir qolymen balany baýyryna qysyp otyryp, dombyraǵa daýsyn qosyp aqyryn yńyrsydy. İshke Kálen, Móńke, Dos kirdi. Tórge shyqqan boıda Móńke men Dos Aqbalaǵa til qatyp:

— Kelin qaraǵym, qalaısyń?

— Bópeń ósip kele me? — dep amandyq — saýlyq surasty. Kálenniń kóz qıyǵy Raıda. Aǵasynyń úıine kelgesin jas jigittiń esine ár nárse túsip, kóńili buzylyp otyrǵan ústinen shyǵam ba dep oılap edi; onyń ornyna jas jigittiń jarqyn júzin kórgende Kálenniń ózi de jadyrap sala berdi. Tórge shyqqasyn ıyǵyna jamylyp kelgen shıdem kúpini shyntaǵymen bir seripti de, boıyn jeńildep aldy:

— Bala, beri ákel, — dep, Raıdyń qolynan dombyrany aldy. Áýeli tıegin durystady. Sosyn qulaǵyn keltirdi. Sonan soń ol dombyrany qushyrlanyp, qattyraq qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, salǵan jerden Sarynyń ánin shyrqaı jóneldi. Kálen jigit kezinde qasyna qyz-bozbala ertip biraz serilik qurǵan-dy. Bul óńir sol kezden onyń ánine qushtar. Kúni keshege deıin ol qatysqan oıyn-saýyqqa aıaq jeter jerdegi halyq izdep baratyn. Ózi kóńildengende eshkim qolqalap suramasa da, kisi basy quralǵan alqaly jıynda arqasy ustap ketetin. Ondaıda bul jazbastan Bataqtyń Sarysyn shyrqaıtyn. Iegi túbittengen bozbala kúnnen Sary el ishinde ylǵı da qudirettilermen juldyzy qarsy boldy da, sonan qashan qyrshynnan qyrqylǵansha ómiri at ústinde ótti. Serilik pen bórilikti dittegen qyrshyn jas tarlan atpen Aral, Kaspıı arasyndaǵy qara jonda talaı jortqan-dy. Kálen osy joly da Raıdyń qolynan dombyrany ala sala kóılektiń omyraýyn jalańashtap ashyp tastady da, quryqtaı moınynyń óndirshegin bult etkizip tamaǵyn kenep aldy. Sosyn qalt etip tyna qalǵan úı ishindegilerdiń eshqaısysyna nazar salyp qaramaı, kózin áýeletip úıdiń alysyraq buryshyna qaldy da, áne bir serilik qyp júrgen jas kezde aıdalada at ústinde cap jelip kele jatyp án salǵandaı, asqaq zor daýyspen shyrqaı jóneldi. Ol án salǵanda kórshiler úılerinde otyra almaı, kóterile syrtqa shyqty. Shamalydan keıin Aqbalanyń úıi lyq toldy. Kálen jazbastan Sarynyń ánin shyrqady. Basqa jurt qaıǵyrsa da, Sary óz boıyn sergek ustap, ánine de, óleńine de ázilin aralastyryp, kóńil kúıin qyryq qubyltyp otyratyn ór jan edi.

«Basyna shyqtym shaýyp Aıyryqtyń,

Daýsymnan quıqyljyǵan aıyrylyppyn.

On eki aı qyz kórmegen sorly basym,

Qatynǵa tezek tergen, ááá-o, áı, qaıyrylyppyn».

Mynaý Jarmola túrmesinen bosanyp shyǵyp, endi aǵaıyn-týmaǵa, sulý jary Qyz Qosanǵa asyǵyp kele jatqan Sary emes, osy myna úı toly jurtty bir ózine tabyndyryp qoıǵan Kálenniń dál ózi sıaqty. Balyqshylar qybyr etpedi. Kempirler qulaǵyn kımeshekten shyǵaryp uıyp qapty. Kálen bir kez Bataqtyń Sarysynyń ádettegi shyrqaý ánderin sabasyna túsirip, jurttyń óńmeninen óte jazdaıtyn shúńeıt kózdiń zárin syndyryp úı toly kisilerge jymyń etti. Endi baıaý qońyr daýysqa sap, jabyrqaý, muńdy ánderdi aıtty.

«Kezinde kól shaıqaǵan Álıma edim,

Qor boldym Qońyrattyń shabaǵyna», —

dep áldebir zamanda osy el, osy jerde týyp-ósken ánshi, aqyn qyzdyń sonaý «at jetpeıtin, atan jetpeıtin » Qaraqalpaq eline kóz asyp ketip bara jatqandaǵy zaryn aıtqanda áıelder jaǵy kóz jasy kilkildep, muńaıyp qaldy. Kezinde kól shaıqaǵan qaıran qyz endigi ómiriniń bas bıligin alys jurttan at sabyltyp kelgen áldebireýdiń qolyna berip, elsiz, sýsyz ústirtte qarańǵy túndi jamylyp ketip bara jatqandaı. Aspanda juldyzdar jymyńdaıdy. Sarylǵan uzaq jol jetkizbeıdi. Qaı jerden bastalyp, qaıda baryp bitetini belgisiz. Balyqshylar tún ortasy taıaý bolsa da úılerine qaıtar emes. Erteń tań qarańǵysynan turyp, muz ústine shyǵatyny esten shyǵyp ketken. Aqbala astan keıin qaıta-qaıta shaı demdedi. Raı men Kálen kezektesip án aıtqanda sharýaǵa qoly barmaı, úı toly kisilerdiń shet jaǵyna kep tizesin qushaqtap otyra qalady. Raı kóz qıyǵyn jeńgesinen aıyrmady. Qyz kezde ózi súıetin ándi aıtqanda Aqbala daýys qosyp, Kálen men Raıǵa qosylyp ketip otyr.

Kálen qolyna kópten dombyra ustamaǵan-dy. Sharshap qalǵanyn syrtqa shyqqasyn sezdi. Búgingi keshke yrza. Elaman el azamaty edi. Az ǵana ýaqyt birge bolǵanda balyqshy aýyl atanǵan kóp tobyrǵa onyń óz kókireginde qurttaı da alalyq bolǵan joq-ty. Qosy basqa balyqshylar keıde qazan qaınatatyn balyq ustaı almaı, saly sýdan shyǵyp qaıtqanda, Elaman olardy shaqyryp alyp, qoldaǵy baryn bólip beretin. İshi tar kisiler renish bildire qalsa, Elaman:

— Qoı ári. Onsyz da at tóbelindeı azǵantaı qazaqty alalap, birin jat, birin jaqyn tuta almaspyn. Maǵan balyqshylar aýlynyń bári týys. Biz rý, týys qýalap tabysqan joqpyz. Bizdi taǵdyr tabystyrdy. Al, taǵdyry birdiń — qazany bir, — dep únemi bútindikke, birlikke shaqyratyn. Balyqshy aýyldyń basyn qosatyn uıytqysyndaı edi. «Qaıran, Elaman!» Ol búgin Elamannyń úıinde bolyp, qatyn-balasynyń hal-jaıyn bilgenine qýandy. Kópten kóńilinde júrgen bir sharýasy tynǵandaı boldy. Kózi úıiniń aldyna túıesin shógerip jatqan qatynǵa tústi. «Bul kim boldy eken? » — dep oılap, tezirek basyp kelse... áıeli eken, qýanyp ketti. Qarańǵyda qalaýysh arasyn tintip, balalaryn taýyp alyp jatyp:

— Myna áteńe náletter qaıda tyǵylyp qalǵan?! — dep kúldi de, eki balasyn eki qoltyǵyna qysyp ishke kirdi. Kishi balasy kózin ashpady. Kálen ony uıyqtap jatyr eken dep oılap, mańdaıynan ıiskep súıe bergen edi. Ernin shoq qaryp alǵandaı, balanyń denesi lapyldap janyp jatyr eken. Shoshyp qaldy. Úlken balasy áldekimnen kórgen zábir — japasyn shaqqysy kelgendeı, ıegi kemseńdep qaldy.

— Mynalarǵa ne bolǵan?

— Keshir... balalaryńdy aýyrtyp aldym.

— Ne deıdi?.. — Jamal jaýlyǵynyń shetimen aýzyn basyp, jasyn jutyp otyr edi. Kálen shydamaı:

— Ne boldy? dedi aqyryp.

— Sen ketkesin Qaratazdyń jigitteri qaıta aınalyp soqty ǵoı. Balalardy dirdektetip dalaǵa aıdap shyqty. Qora-qopsyǵa Kólqora tabanynda otyrǵan halyqtan salyqqa jıyp alǵan maldardy qamady.

Kálen bul túndi kózinen atyrdy. Tań aǵaryp atqansha ál ústinde jatqan balalardyń janynda tyrp etpeı, kúzetip shyqty. Tań aldynda úlken balanyń mańdaıynan muzdaı ter shyqty. Sol shıpa boldy ma, tynys — demi biraz keńip, qaljyraǵan tán bir sát rahat taýyp uıqtap ketti. Al, ózi úıde bolǵanda kúnde jatarda yńyrsyp án aıtyp uıqtatatyn kishi balasy kózin ashqan joq. Qaıta jyly úıge kirgesin kókiregi syryldap, eki ıininen entigip aýyr dem ala bastady. «O, qanypezer... oq atsań — ózim bar emes pe edim. Balada neń bar edi?»

Tań aldynda kıimsheń boıymen qısaıǵan Jamal kózi ilinip ketken eken. İle-shala shoshyp oıandy. Nege oıanǵanyn ózi de bilmedi. Apalaqtap ashqan kózi qara keýgim úıde Kálenniń qaraýytqan iri tulǵasyna tústi. Aýrý bala jatqan tósektiń bas jaǵynda basy ıilip otyrǵan kúıeýine: «Sharshaǵan shyǵarsyń, azyraq kózińdi ilindirip, myzǵyp alsaıshy»,— degisi kelgen-di. Kenet kúıeýiniń eki ıyǵynyń basy dir-dir etip, óksip qalǵanyn kórgende, ımany ushyp ketti. Atyp qurdy. Aýrý balaǵa quddy qapyryq úıdiń aýasy jetpeı, tunshyǵyp bara jatqandaı, kip-kishkentaı aýzy ántek ashylyp, kishkentaı qylqanaq tister aqsıyp jatyr eken. Jamal ókirip balanyń ústine qulap tústi.

EKİNSHİ BÓLİM

— Ýý-ý! Qandaı sýyq?! — dedi, ústi-basy appaq qar Kýrnos Ivan úıge aıýdaı qorbańdap, sóleketteý kirip kele jatyp.

Yzǵyryq jel esiktiń qarsy aldynan soǵyp turǵan. Kýrnos Ivan esikti jabam degenshe ar jaqtan aqtútek aıqaı boran ishke lap berip, úı ishi áp-sátte ýildep ulyp, ásirese, aýyzǵy bólme yzǵydy da ketti. Ivan ústiniń qaryn esiktiń aldynda turyp qaqty da, ultanyna sireý qar qatqan etigin syqyrlata basyp tórge ótti.

— Shýra, asyń ázir me?

Shýra tereze aldynda syrtqa kóz salyp otyr edi. Ornynan sozalańdap aqyryn túregeldi. Ivan syrt kıimin as isherde de sheshpedi. Tula boıynan syrttyń sýyǵy men shıki balyqtyń ıisi shyǵady. Sýyq shalǵan bet qara qoshqyldanyp, qabaryp ketipti. Soǵan qaramastan kóńildi. Qolyn ýqalap-ýqalap jiberdi de, asqa otyrdy. Jyly úıge kirgesin qasy-qabaǵyndaǵy qyraý eridi. Tanaýynyń ishi qaraýytyp túktene bastady. Bir túıir tamshy jalǵyz qyl ushyna ilinip turǵan-dy. Balyqty qarbytyp asaı bergende, o da mólt etip, omyraýyna úzilip tústi.

— Balyq kóp shyqty. Bes myń puttan asady, — dedi Ivan, kesheden beri san ret aıtqan sózin taǵy qaıtalap.

Shýra úndemedi. Jaǵyn bastyra bir tartqan aq shyt oramal júdeý betin búristirip, shúńqıtip jibergen. Kýrnos Ivan óz qýanyshyna ózi máz...

— Osy jasqa deıin qýǵanym baılyq edi. Qolyma búgin tústi. Shýra, slyshesh... endi maǵan murager kerek. Ózińe jibek kóılek áperem.

Shýra Oral qalasyndaǵy bir kishileý shirkeýdiń zvonarynyń qyzy edi; aýrý sheshesi tósekten turmaı yńyrsyp jatatyn da qoıatyn. Ómiriniń aqyrǵy shaǵynda ishkilikke salynǵan áke aqyry bir kúni ýdaı mas qalpymen qońyraý qaǵatyn munaraǵa táltirektep kóterilip bara jatqanda qulap, eki kún essiz jatty da, úshinshi kúni jan tapsyrǵan-dy. Kishkentaı qyz keıde ákesine erip shirkeýge baratyn. Ásirese, kádeli merekelerdi jaqsy kóretin. Sondaı kúnderi ákesi sonaý bıik munaranyń basyna shyǵyp, álemdi kúmbirletip qońyraý soqqanda, myna jaqta quddy aıt, toıǵa jınalǵandaı qyzyl ala kıingen yǵy-jyǵy halyq eki betin aıqara ashyp tastaǵan abajadaı esikke shubap kirip jatady. Sol mańda qol jaıǵan qaıyrshy kóp. Qansha kúnnen beri nár tatpaǵan kishkentaı qyz qysyla-qysyla shirkeýge bardy. Barýy barsa da, biraq eki beti dýyldap bir janǵa nazar tiktep qaraı almady. Kisi-qara joqta qolyn sozsa da, qasyna bireý jaqyndasa shıdeı saýsaqtar dirildep qolyn baýyryna tartyp ala qoıatyn. Kishkentaı qyzǵa ózinen kári sál-pál estıarlaý qaıyrshy bala kún kórsetpeı qoıdy. Shirkeýge barsa álgi kip-kishkentaı qyljaqbas sap etip aldynan shyǵady. Aýzy-basyn qısańdatyp mazaq qylady; bir kúni bala sońynan qýyp jetti. Onan qandaı da bir soraqy qylyń kútken Shýra sasyp qap edi; joq, bul joly myj-myj kepkada shyldyraǵan tıyn-tebendi qyzdyń sýmkasyna aqtara saldy. Onan buny kútpegen qyz aýzyn asham degenshe, bala: «Qaıyr suraǵansha, bıkesh, kúıeýge shyqpaısyń ba?!»— dedi de júgire jóneldi. Sotqar balany sonan qaıtyp kórgen joq. Aı ótti. Jyl ótti. Bir kúni, shamasy tús kezi. Kún ystyq, qaınap turǵan. Zildeı baqyrlar Shýranyń alaqanyn shoqtaı qaryp jatqandy. Bireýdiń kúrekteı qoly qyzdyń ilgeri sozǵan qolyn alaqanynda jatqan baqyrlarmen qosa ýysyna qysyp aldy. Qyz dir etip, basyn kóterse... qıra sary saqal, shúńirek kóz eńgezerdeı bireý qarsy aldynda buǵan kúlimsireı qarap tur eken. «Júr, kettik »,— dedi. Qyz dir-dir etip tartynshaqtaı berdi. «Qoryqpa! Júr. Qarnyń toq bolady»,— dedi kópes. Sonyń aıaǵy... Sonyń aıaǵy, bunyń dám-tuzy kóterilip Aral teńizinen bir-aq shyqty. Kózi tirisinde, obaly ne kerek, Fedorov buny alaqanyna salyp baqty-qaqty. Ol tek bir- aq ret kóńilin qaldyrdy. Aralǵa kelgesin bir jyldan keıin bala kóterdi. Shýra boıyna bitken balany saqtaǵysy kep jalynyp ta, jylap ta kórdi. Fedorov jibimedi. Qystyń kózi qyraýda Shalqarǵa aparyp, tanys dáriger arqyly boıyndaǵy balany túsirip tastap edi. Ólgen adamdy kinálap sońynan ókpe-naz artqysy kelmese de, qanypezer jannyń qataldyǵyn umyta almaı-aq qoıdy. Fedorovtyń kózi tirisinde lajsyz ishinen tynyp júrgen Kýrnos Ivan ol ólgen kúni erteńine bunyń ústine ýdaı mas bop, basa-kóktep kirip keldi de «seniń Qudaı qosqan qosaǵyń men... myna menmin», — dep, aı-shaı joq Shýraǵa tarpa bas saldy. Sonan beri Shýrany talaı sabady. Bir ret jyǵyp sap, óltirem dep jatqanda kórshiler ústinen shyǵyp arashalap aldy. Dúnıe qadirin bilmeıtin dala sýan neme az ýaqyt ishinde eki betinen qan tamǵan ýyzdaı jas kelinshekti uıpalaqtap tastady. Sońǵy kezde Kýrnos Ivan taǵy bir minez shyǵardy. «Jaqynda baıımyn. Sońyra ózim ólgende malyma ıe bolatyn murager tap... Bedeý qatyn maǵan qajet emes», — dep, Shýraǵa qyńqyldap júr.

Kýrnos Ivan asyn jep bolǵasyn aýzyn súrtti. Qos óńiri as ishken balanyń omyraýyndaı bir qylqan, bir balyq.

— Shýra!— dedi ol turyp jatyp. Ornynan qozǵala qoımaǵan áıeldi ıyǵynan syǵymdap ustady da, ojar qımylymen ózine qaraı julqyp qaldy. Áıeliniń kózindegi jasty kórip, — nemene, Fedorovty azalap otyrsyń ba? Qoı endi! Ný!.. — dep jekirdi. — Shýra, men búgin kesh qaıtarmyn. Bálkim, kele almaspyn. Maǵan tamaq jetkizip ber. Uqtyń ba?

Shýra basyn ızedi. Kýrnos Ivan dalaǵa shyqqanda syrt áli aq tútek eken. Qar kókten jaýyp, jerden borap tur. Promsoldan eki daýystaı jerde, aqtútek muz ústinde mol balyq úıilip munartyp kórinedi.

Osy óńirdi qystaıtyn tórt-bes aýyldyń adam-qaralary balyq basyna jınalǵan. Attysy, jaıaýy bar, bas-aıaǵy júzge tartady. Itter de kóp. Ár ıttiń aýzynda bir balyq. Kók júzi qarǵadan kórinbeıdi. Kýrnos Ivan jaqyndaı bergende bir pále bastaryna tóngendeı, qarǵalar oqys dúrligip, qarqyldap usha jóneldi.

— Buryn maǵan bir jan jýymaıtyn. Endi, ana qarashy!.. Baılyqqa qalaı úımeleıdi. Kózderi jep barady. Qara qarǵalarǵa deıin meniń baılyǵymdy bir-bir shuqyp qalmaq.

Kýrnos Ivan qaraqurym jıynnan bólinip oqshaýlaý shyǵyp turǵan bir top kisini kórdi. Qalyń kıimdi shetinen óńsheń balpanaqtaı jýan. Attary da semiz. Ózge maldardaı yq izdep tyqyrshymaı, qaptaı soqqan jelde quıryq, jaly sýyldap, yqqa qaraı kúltelenip jelp-jelp etedi. Kýrnos Ivan tanı ketti.

— Áı, bolys, aman-saý barsyz ba? — dep ol Qudaımendeden bastap shirenip turǵan osy eldiń baılary, bılerimen amandasyp shyqty. Kýrnos Ivannyń taqyraıǵan tanaýyna qar kirip tyǵyndap tastaǵan edi. Ol sýdan shyqqan balyqtaı, kóbine aýzymen dem alyp, — buryn baıdyń qosyn jegetin edim, endi ózim baımyn. Qarqallázı bop jatyrmyn. Syralǵy qonaq boldyńdar. Al, káne, syralǵy alyńdar!— dedi sańqyldap. Qıyn sózge de múdirmeı, dál bir qazaqtyń ózindeı taqpaqtap sóıledi. Analar úndemedi. Biraq tegin oljany bóten kórmeı turǵanyn bilip, Kýrnos Ivan maılyq aýzynda úıilip jatqan balyqqa qaraı bettedi. Analar da sońynan erip, attaryn tizginnen jetelep keledi. Qudaımende ózimen qatar kele jatqan semiz sary kisige-ózi baı, ózi bı-Ramberdige moınyn buryp:

— Yssy tary kójeniń de býy bola-týń. Al, baılyqtyń býy tipti álemet-aý! Myna kárjik muryn qara orys qalaı pańqyp tur, á?! — dep kúlip edi, Ramberdi Kýrnos Ivan estip qaldy ma dep qaýiptenip, Qudaımendeniń osyndaı jerdegi keleńsiz áńgiligin jaratpaıtyn ádetpen kirjiń etti. Suıyq sary murtyn sıpap, óziniń ánsheıindegi ári maımaq ákkiligine baǵyp:

— Mun-daı- da úndemegen o-za-dy, — dep yńyrsydy da, — aýyzǵa túseıin dep turǵan nesibeńdi aıaǵyńmen teppe, bala, — dep, sóziniń aıaǵyn murnymen sozyp, yńyldap bitirdi. Onan ol Kálendi ymdap:

— Dosyńdy kórdiń be?— dedi.

— Oı, enesin...

Kálen olardy kórse de, kórmegen syńaı tanytty. Kýrnos Ivan maılyń aýzynda birneshe jerde jal bop úıilip jatqan balyqqa keldi. Toń balyqty aıaǵymen qaq jaryp, mynalarǵa beretin syralǵyny bir shetke qaraı bólip kele jatqan-dy. Ramberdi osy arada sheginshektep, jurttan jyrylyp keıindeý qala berdi. Ol jan-jaqqa qarap aldy da, ana jaqta qalyp bara jatqan kóp balyqtyń irileýin aıaǵymen qaǵyp, syralǵyǵa qaraı syrǵyta bastady. Kýrnos Ivan ony baıqap qap:

— Qaq! Qaq, Ramberdi! Qaǵatyn saparyń bul! — dep kúldi. Osy arada Kálen sap ete qaldy. Ol Kýrnos Ivanǵa:

— Alýdyń esebin úıretpeı-aq qoı. Halyq ústindegi adam qaǵyp ta, soǵyp ta jeı beredi, — dedi.

Qudaımende tis jaryp túk aıtpaı, burylyp júre berdi. Ramberdi de atyna qaraı aıańdap bara jatyp áldeneni mińgirlep, túsiniksizdeý yńyldady. Kýrnos Ivan sasqalaqtap:

— Ay, baıeke, — dep, júgirip baryp Qudaımendeniń shalǵaıyna oratylyp edi, ashýly bolys qolyn qaǵyp jiberdi:

— Ket ári!

Ramberdi bylaı shyqqasyn Qudaımendege qatarlasty.

— Ury dosyń qyrǵıdaı tıdi me, qalaı?

Olardyń qarasy uzaǵasyn Kýrnos Ivan Kálenge tap berdi:

— Esiń durys pa? Bolyspen ustasyp óle almaı júrsiń be?

— Áı, nege ákireńdeısiń? Bolysyń ózińe...

— Ket! Qarańdy batyr!

— Men jalǵyz ketpeımin. Ózimmen birge myna kisilerdi ala ketem.

— Jaraıt...— dedi Kýrnos Ivan mińgirlep.

Keshegi torgta ol promsoldy satyp alǵan tatar baıynyń aldyn orap, bul aranyń tájirıbeli, talapker balyqshylaryn tańdap alǵan-dy. Osy derekti tatar baıymen ekeýiniń arasynda azdaǵan kıkiljiń de bar edi. Kálen ólgen-tirilgenin bilmeı, balyq súzip apyr-japyr bop jatqan kisilerge keldi. '

— Analaryń nemene... jer betiniń jemtigin taýysyp, endi teńiz túbin timiskileýge shyqqan ba?

— Áı, solardy qoıshy! Qandy aýyz qasqyr emes pe? Qyzylǵa kelip jatqan da. Áıtpese, muz ústinen ıman izdep júr dep pe ediń?!. Maǵan ber súzgińdi.

* * *

Bolys aýlyna belgili baı-Temirke keldi. Ol qazir osyndaǵy promsoldyń qojasy. Anada Fedorovtyń promsolyn satyp ala almaǵanyna Táńirbergen áli ókinedi. Aǵalary tap bir táýekelge bel býatyn jerde tizgin erkin buǵan bermeı, tartynshaqtady da, tegin baılyqty tatar baıy aýzynan qaǵyp áketkendeı kóredi. Kóp nárseni kóńili tanyǵanmen de, bunyń ózi de jeme-jemge kelgende kem talap, bunan buryn da talaı sybaǵadan qaǵyldy. Aqsha ónetin jerde kisi, asyly, myna Ebeısindeı betine kón qaptap alǵandaı, eshteńeden júzi shimirikpeıtin ımansyz bolý kerek pe, qalaı? Tipti, osy Temirkelerdiń ózi kók dúkenge kirgende qazan-aıaq ustaǵan qatyndaı, prılavkanyń ar jaǵyna tura qap, kir, lastan jıirkenbeı, kók nilge deıin oımaqtap sata jóneledi. Osyndaı sharýaǵa aralassa bul quddy bir jerin lastap alatyndaı, boıyn aýlaq salyp, basqa bireýdiń qolymen paı da tappaq bolady. Osy nıetpen ol Ebeısindi saýdaǵa shyǵaryp edi. Ol qazir Qabyrǵa bolysynyń jún-jurqasyn jıatyn jaldap. Qalaǵa qatynaǵan saıyn Táńirbergenge soqpaı ketpeıdi. Myrzanyń bazarǵa salatyn maldaryn úıir-úıirimen aıdap aparyp, aqshaǵa aınaldyryp qaıtyp júr. Baı aýyldyń kezdemesi men shaı-shekeri de sonyń moınynda.

Tatar baıy búginde Ebeısinmen ámpeı. Ony shynymen jaqsy kóre me, álde qazir ish tartqansyp, keıin osynyń bárin onyń ar jań pıǵylyn anyqtap bilip alǵysy kep isteı me, jas myrzaǵa bul arasy ázir dúdámal. Biraq bir anyq biletini-tatar baıynyń bir tusta Ebeısinnen júregi shaılyqqan jeri bar. Sonan beri Ebeısin áńgime bola qalsa, tatar baıynyń túsi qashyp, taqıa kıgen basyn shaıqap: «I-ı, ýl ápendeni qoı! Ýl, ýl bık qıyn jigit», — dep kúbirlep otyrǵany.

Táńirbergen bolys aǵasy men tatar baıyn bezbenniń eki basyna qoıyp, únemi ishteı salystyryp júredi. Aǵasy qazir tórt qubylasy túgel, órisi malǵa toldy. Basyna baq qonyp bolys bop, el bıligi qolyna tıse de, shyntýaıtqa kelgende áli de bolsa myna ilmıgen qalqan qulaq tatar baıynyń qoınyna kirip ketýge ázir.

— Kýrnos Ivan syralǵy eken. Esitken shyǵarsyń, taǵy da maılatyp saldy,— dedi Táńirbergen.

— Kúp má?

— Bes myń puttan asady desedi.

Ańdaýsyzda ústine muzdaı sý quıyp jibergendeı, Temirke qol-aıaǵyn baýyryna jıyp, búrise qaldy. Táńirbergen oǵan kóz qıyǵyn tastap, jymıa qarap:

— Seniń promsolyńa jumys tabyldy. Bes myń put balyqty qabyldaý saǵan da ońaı bolmas. Tek, qaıdam, tuzyń jetse... — dep edi.

— Ioq, ıoq!— dedi Temirke qolyn silkilep. — Men Ivannan bir qadaq ta balyq almaımyn. Shýshi kúni óz balyǵymdy solıt ıtárgá dá tuzym ıoq, vıt.

— Sonda, ol sorly qaıtedi?

— Onda meniń sharýam qansha?! Maǵan dese balyǵyn sýǵa aǵyzsyn.

Táńirbergenniń Kýrnos Ivanda ala almaı júrgen óshi joq. Bolys aǵasyna bergen syralǵy balyqty bul keshe eki túıe qyp, Shalqarǵa jóneltip jibergen-di.

Úı ishi únsiz. Temirke áli de bolsa kúıgen terideı búrisken kúıi. Qudaımende bolsa-bolmasa da kómeıinde turǵan sózdi qalaı bastaýdyń retin taba almaı kúrmelip otyr.

— Bolys aǵamnyń kópten beri sizge aıtqysy kep júrgen bir sharýasy bar edi,— dedi Táńirbergen.

Temirke kenet qan ıisin sezgen kári jyrtqyshtaı dúr silkinip, basyn kóterip aldy. Osyǵan deıin bir ashyp, bir jumyp otyrǵan shúńirek kózdiń janaryna shoq túskendeı jarqyrap ketti.

Ol alaqanymen qulaǵyn qalqalap, bar boıymen Qudaımendege sozyldy.

— Iá, baı?.. — Qudaımende yrǵalyp qoıdy.

— Biz... erteń jaılaýǵa kóshemiz...

İnisi ıtermelegen áńgimeni qulyqsyz bastady. «Kálendi qurtqannan is bitpeıdi, sáti túsip, oraıy kep turǵanda onan da myna irgeńde kúnde laq sap otyrǵan balyqshylar aýlyna tize batyryp alaıyń?» — dep kúnde-kúnde qyńqyldap, qulaǵynyń qurtyn jep boldy. Bunyń ózine salsa, aldymen Kólendi qurtpaq. Maılyń basynda bolǵan keshegi oqıǵadan keıin Kálenge ásirese qany qatyp óshigip alǵan-dy. Qudaımende qazir qastasqan kisini shetinen qol-aıaǵyn kisendep Sibirge aıdatqysy keledi de turady.

— Biz erteń jaılaýǵa kóshemiz, — dep bolys qulyqsyz bastaǵan álgi áńgimege qaıta oraldy. — Sonan qashan kúz túsip, jerge kirbik qar jaýǵansha jaǵaǵa kelmeımiz. Moıyn alysqa túskesin el tizginin ustaǵan kisi basqa jaqqa buryla almaı kete-týń.

— Álbette! Ie, baı?..

— Kóńilińe kelmesin, senderdiń balyqshylaryń túktiń mánisin bilmeı-týń. Bári de anadan týǵaly túıe baqqan qyr qazaǵy... Ózderi qyr qusy sıaqty, tipti tobyǵy batatyn sýdan qorqa-týń.

Temirke kóılek jaǵasynan qylqıyp shyqqan qyldyryqtaı moınyn Qudaımendege qulyqtana sozyp, qalqıǵan qulaǵyn onyń dál aýzyna tosty:

— Ie, ıe, baı?

— Ana, jar basyndaǵy balyqshylardy bilesiń ǵoı?

— Álbette, álbette, baı...

— Bilseń, olar anadan týǵaly teńiz keship, tor súıretip júrgen kásipshil kisiler. Teńizdiń astyn óz otynyń basyndaı bile-týń.

Táńirbergen shyntaqtap jastyqty ysyryp, Temirkeniń dál qasyna taqymdasa otyrdy.

— Syrt kisi kóregen keledi. Men de baıqap júrem: balyǵy kóp jerge olar aý-toryn jaıyp, seniń kisilerińdi qaqpaılap shetke ysyra beredi.

— Myrza bık... bık durys aıtyp otyr,— dedi Temirke.

— Asyly, sen balyǵy kóp jerlerdi bolystyń qaǵazymen óz menshigińe qaratyp al, — dep, epti jigit bulardyń basyna kelmeı otyrǵan bir oıdy kózemeldeı qoıdy.

Qudaımende shoshyp ketti:

— Áı, qaıdam... qıanattyń da shegi bar. Ol durys bolar ma eken?

— Bolady. Ábden bolady. Bul, bık ǵajap aqyl. Jas myrza, matýr. Bık matýr jigit, — dep tatar baıy Táńirbergendi arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy da, sosyn Qudaımendege buryldy, — Endigi jerde biz balyǵy kóp jerlerdi zapretnaıa zona isteımiz.

— Qaziret deısiń be?— dedi Qudaımende.

— Joq, zapret... zapretnaıa zona. Ondaı jerge bolystyń ulyqsatynsyz eshkim óz betimen baryp balyq aýlaı almaıdy. Zań, bıt. Matýr zań.

— Ásirese, ana Kálen, Móńke, Raı, Dos sıaqtylardyń aıaǵyn qıa bastyrmaý kerek.

— Iá, ıá, myrza durys aıtady. Zapret jerlerge olar aý salsa...

— Aýyn sypyryp al! Qaıtaryp berme.

— Matýr jigitsiń, bık, bık matýrsyń... Aýyn qaıtaryp bermeımiz. — Táńirbergen rahattana kúldi.

— Baıdyń bunysy asyq oınaǵanda álmendirek balanyń: «Búk tússe de meniki, shik tússe de meniki»,— degenindeı boldy ǵoı.

Temirke jas myrzanyń ózinen sybaǵa dámetetin syńaıyn baıqady da, qylqıǵan quryqtaı moınyn ishine tartyp, bir ýys bola qaldy:

— Seniń eńbegińdi, myrza, inshalla umytpaspyn.

* * *

Jumys istep, kishkene jany qınalsa, úı ishinen janjal shyǵaratyn syltaý izdeıtin Qaraqatyn bir arqa otyndy esik aldyna jyǵa salyp: «Ýh, qara baılanǵyrdyń arqany ıyǵymdy qıyp ketti ǵoı»,— dedi. Aqkempir úndemedi. Al, Qaraqatynnyń dál aýzynan túskendeı, astyńǵy erni ústińgi erninen bir súıem súırıip ozyp, sóz tilep turatyn boıjetken qyz-Balkúmis tór aldynda tizesin qushaqtap otyr edi. Qyzynyń bet-aýzyn dolylyq býyp sazara qalǵan mekerligin jaratpaǵan Qaraqatyn:

— Oı, betiń tilińgiri Aqbala qusap bedireıýin qarash! — dep edi:

— Ózińniń betiń oqyp turǵan shyǵar!— dedi qyz.

— E, meniń betimniń nesi bar? Kóp bolsa betim otyn arqalap, janym qınalǵasyn qaraısa qaraıǵan shyǵar.

— Ie, basqa kezde appaq degen... — Qaraqatyn qyzyna oqty kózimen ata qarady:

— Móńkeniń qatyny qusap, balpylda da otyr solaı.

— Óziń balpyldamaıtyn shyǵarsyń?..

— Tutaq! Sen mendeı de bola almaısyń. Ana Sýdyr Ahmettiń qatyny qusap, sońyra baıyń kúnde-kúnde shashyńnan súırep, taıaq astynda júrersiń-aý, sen beıbaq.

Basynan sóz asyryp alǵanyna kúıingen qyz yzadan ishi órtene jazdap, jylap jiberdi. Qyzynyń betin qaıtarǵanyna kóńili kónshigen Qaraqatyn álgideı emes, endi kóńildenip, qyzyl tildi bezep, sóz talastyrǵan salǵylasta aldyna jan salmaıtyn dilmarlyǵyna yrza bolǵany sonsha, ol endi óziniń de ul ósirip, qyz tárbıelep otyrǵany esine túsip:

— Sen jaqsy bolsyn dep aıtam,— dedi byqsyp janbaı jatqan otty úrlep, — sońyra barǵan jerińde abysyn-ajyndaryń «aıtsa da ónegeli, kórgendi ananyń qolynan ósip-óngen qyz ǵoı»,— dese, ózińe de, bizge de jaqsy. Kóringenniń aýzynda sóz bolatyn sen áldekimniń qyzy emessiń. Qudaıǵa shúkir, anańdy el biledi. Osy eldiń bas-aıaǵy... Áı, myna jaý jegir otqa ne boldy? Nege tutamaıdy?

Qaraqatyn oshaq aldyna tizerlep otyra qap, eńkeıip ári-beri úrlep edi, otyn báribir tutamady, kók tútin kózine kirip, qaqalyp-shashalyp ápi-shápi bop jatqanda, qastan shyqpaǵyr Aqkempir, syrtqa aparyp kórpe-tósekti qaǵyp, ishke bir kirip, bir shyǵyp jynyna tıgeni:

— Osy úıdi ustap otyrǵan sen be ediń?! Osy úıi qurǵyrda tósek qaǵatyn kisi bar emes pe?!

Úı ishiniń tynyshtyǵyn oılaıtyn kempir ún-túnsiz pesh túbindegi óziniń daǵdyly ornyna baryp otyrdy.

— Otty jaǵyp qoısań qaıtedi? Qolyńa juǵatyn ba edi?

— Úıde otyn bolmady ǵoı.

Qaraqatynnyń kókten tilegeni jerden tabyldy. Qaıys qara betke qapelimde mysqyl oınap, keýdesi qaıqańdap, qos búıirin taıanyp shyǵa keldi:

— Otyn joq bolsa, otynǵa barsań qaǵyndy keletin be edi saǵan? Ac iship, aıaq bosatqanda bárimizden artyqsyń.

— Eı, jarqynym, asyń ózińe. Tynyshtyǵymdy berseń bolady.

— Tynyshtyń pa saǵan?!.

Aqkempir kelinine qarap edi, tóseginen shubar ala jylan shyqqandaı, tula boıy titirkep ketti. Aryq áıeldiń qan-sólsiz betinde rahymnyń izi joq eken. «Qazınesi keń Qudaı-aı, bul páleni jalǵyzymnyń mańdaıyna qaıdan tap qyldyń? »

Qaraqatyn balalaryn tamaqtandyrǵasyn, kúıeýiniń kelýin kútpeı, syǵyrań shamnyń biltesin basyp jatyp qaldy.

Dos búl kúni de tún ortasy aýa keldi. Ústi-basy malmandaı sý. Aıaǵyn basqan saıyn sý shulǵaý selikken baıpaqty etik qorq-qorq etedi. Kıimsheń boıymen qısaıǵan kempir ornynan turyp balasynyń syrt kıimin sheshindirdi. Shulǵaýyn syǵyp aldy.

— Mynaý ne kórim?! Tańnyń bir ýaǵynda ketip, túnniń bir ýaǵynda keldiń. Jaýrap ólipsiń ǵoı, sorly balam.

Kelini turam degenshe, Aqkempir ot jaqty. Oshaq aldyna kórpe jaıdy. Qazan astynda mazdaǵan qyzyl shoqty beri tartyp, balasynyń arqasyna jyly kıim japty. Sonyń ózinde Dos tula boıy jylymaı, dirildep ushyp bara jatty.

— Balyqtaryń ne boldy? Ótkize aldyńdar ma?— dedi kempir.

— Qurydy. It pen qustyń aýzynda ketti.

— Ne deıdi? Ana Temirke shirkin aqyry almady ma?

— Joq.

— Qaıyrymsyz, qatygez eken, shirkin neme.

Tań aldynda bir saǵat ǵana myzǵyǵan Dos oıana salysymen anasy ázirlep qoıǵan asty apyl-ǵupyl ishti de, syrtqa shyqty. Dala tastaı tuman. Teńiz jaǵasyna jaqyndaǵan saıyn aqsút tuman dúnıeni basyp turdy. Dymqyl syz aýa da tynysty aýyrlatyp, Dos dem arasynda alqynyp qaldy.

Kálen men Móńke úıge qaıtpapty. Qasynda bes-alty kisi. Taý-taý bop úıilgen balyqtyń basy-qasynda júr eken. Bári birdeı ıini túsip ketken. Bıyl qys basynan qaırat qylǵan osy kisilerdiń bul óńirde súzbegen teńiz túbi qalmaǵan-dy. Áýeli bular Kólqoranyń, onan bekire, qaıaz júretin dámeli qaıyrym edi dep Bozbıeniń tusyn súzdi. Biraq qaı jerdi qalaı súzse de balyq shyqpaı, saly sýdan qaıtyp júrgende, Qudaı berip, Qarajardyń astyndaǵy qaıyrymnan qaryq bop edi. Bulardyń soryna qaraı, tatar baıy kelisimge kelmeı, qasaryp otyryp alǵasyn, basqa jol izdedi. Tý sonaý Qazaly, Qambash, Shalqar shaharlarynda tirek, dúken ustap otyrǵan orys, tatar baılaryna toń balyqty arzan baǵaǵa satatyn bolyp keliskesin el arasynan kireshi izdep edi. Oǵan júk tartatyn myqty kólik shyqpady. Kóligi bar baılar nesıege senbeı, aqshańdy áýeli alaqanǵa sal dep otyryp aldy. Sonyń arasynda on kún etip edi. Balyq ıt-qustyń aýzynda ketti. Ol az degendeı, kóktem kúni shuǵyl jylyp, qar erip, muz ústi shurq-shurq tesilip qyzyl sý basyp barady. Búgin, ásirese, túske qaraı kún qatty jylyp, toń balyqtar sý betine qalqyp shyqty. Tús aýa álsiz muz ár jerden jaryq ashyp, bulardyń kóp balyǵy teńizge ketti. Bular ne isterin bilmeı, sharasy quryp turǵanda promsol jaqtan Kýrnos Ivannyń qarasy kórindi. Túnimen uıqy kórmeı, jylap shyqqan ba, kóziniń aldy kúltildep isip, janary qantalaǵan qyp-qyzyl. Bir janǵa ne kóz salmady, ne til qatpady. Qyzyl sý betinde qalqyǵan balyqtyń árqaısysyn bir teýip, qutyrǵan qasqyrdaı ersi-qarsy kezip júrdi de, kenet «eh-h-h!» dep, óz basyn ózi judyryqtap tópeleı bastady. Esirik halde eki kózi túk kórmeı, teńselip júr edi, aıaǵy astyndaǵy jaryqty baıqamaı, tuńǵıyq qara sýǵa kúmbir-sambyr qulap tústi. Sol arada turǵan kisiler jabylyp sýdan áreń shyǵardy.

— Úsip ólesiń. Sorly, tezirek úıge jet!

Kýrnos Ivan eshkimge qulaq aspaı, tula boıynan sý sorǵalap qalshyldap ushyp bara jatyp ta óz basyn ózi judyryqtap zarlap júrip aldy. Ý ishken ıtteı yńyrsyp, tisin shyqyr-shyqyr qaırap júr.

— Qurtty! Qurtty meni, qý tatar! Qaıda ózi, jaryp óltireıin...

Súıdedi de, aıaǵyndaǵy ishine sý tolǵan etikti qorqyldatyp jaǵaǵa júgirdi. Dál osy kezde úı aldyndaǵy bıik aq shoqalaqtyń basyna shyǵyp turǵan Temirke sonadaıdan Kýrnos Ivandy kórip: «Á, shoqynshyq, saǵan bul áli az»,— dedi. Kýrnos Ivanǵa qany qatatyn reti bar. Fedorovtyń promsolyn satyp alǵasyn ol ile-shala Kýrnos Ivanǵa sóz saldy: «Balyqtyń mánisin bilesiń ǵoı. Maǵan bediretshik bol», — dep ótinip edi, ol kónbedi, tabys ortaq «paı sherik» degen qolqasyna da qulaq aspaı, bul neǵurlym jalynsa, ol soǵurlym shalqaıyp jatyp aldy. Onymen de qoımaı, torg kezinde Temirkeniń aldyn orap, jıǵan-tergen bar aqshasyna Fedorovtyń aý-quralyn túgeldeı satyp aldy. Temirkemen de, onan da basqa bir kisimen qos bolmaı, óz aldyna derbes talap qylǵysy keldi de, osy óńirdegi ózi biletin kásipqoı, tájirıbeli kisilerdiń bárin túgeldeı jaldap alyp edi.

— Áı, Temirke! Káketaı!..

— Nársá? Nársá dep tursyń?

— Tym qurysa... qalǵan balyǵymdy...

— Ioq, ıoq! Seniń úsip ketken balyqtaryń maǵan kerekmı.

— Baıeke-aı!.. Aıaǵyńdy jalaıyn... qalǵan balyǵymdy alshy!

— I-ı, Alla! Qoı endi. Neshik bıbereket adam ediń óziń. Seniń úsip ketken balyqtaryń túgil, ózimniń balyǵymdy solıt ıtárgá dá tuz ıoq. Al, qosh!

Temirke úıine kire berdi, tek esikti jabar jerde artyna buryldy. Ústi-basy sý-sý, sileıip turǵan Kýrnos Ivanǵa kúlimsireı qolyn kóterin: — Qosh, ápende Ivan!— dedi de, ol birdeńe degenshe bul esikti jaýyp aldy.

Úmiti ábden qyrqylǵan Kýrnos Ivan osydan keıin endi qaıtyp balyqtyń basyna barǵan joq. Úıine aıaǵyn súıretip qur súlderi ázer jetti.

Kúıeýiniń túrinen shoshyp ketken Shýra sasqalaqtap artyna qaraı shegine berdi. Kenet jaýyryıy jarǵa tirelin tura qaldy. Kýrnos Ivan dir-dir etken áıelge osylaı tónip keldi. Qos qolymen áıeldi ıyǵynyń basynan manjamdy sheńgelmen qatty qysyp ustap, kózin kózinen aıyrmaı tesile qarap turdy da, kenet qarq-qarq kúldi:

— Murager!.. Ha-ha-ha-a!

* * *

Kálen qoly sál bosasa, jurttan jyrylyp ońashalana beretin bop júr. Keıde túnniń bir ýaqytyna deıin uıqtamaı, qarańǵy úıde kózi ashyq jatady. Osyndaıda basyna qaıdaǵy -jaıdaǵy kelip, birde Kýrnos Ivandy oılaıdy. Sorly qańǵyp ketti. Teńizdiń bul betine qazir tatar baıy bir ózi qoja. Onymen osy óńirdegi orys baılary da eseptesedi. Onyń aldynda Qudaımende bolys qol qýsyryp turady. Eń ar jaǵy ne istese de bir janǵa ym -jymyn bildirmeı isteıtin aılaly, ákki Táńirbergenniń ózi birde bolmasa birde ańdamaı tatar baıynyń tyrnaǵyna iligip qalatyndaı seskenip, onyń aldynda únemi etek-jeńin jıyp otyratyn boldy. Al, Kýrnos Ivan qońqalaqtap júrip Temirkeniń bir tarpyǵanynan shyqpady. Osyǵan deıin Kýrnos Ivannyń qol astynda istep kelgen balyqshylar kúndelik qazan qaınatyp otyrǵan kúnkóris kásibinen aıyrylyp qaldy, Temirke kerek dese olarǵa aý-qural bermedi.

Baıaǵydaı emes, bul kúnde balyqqa jaldanatyn kisi kep. Jutqa ushyraǵan qyr qazaqtary jyl saıyn ataqonysyn tastap, teńiz jaǵasyna aǵylady da jatady. Olardyń soryna bıylǵy alasapyrannyń aıaǵy uzaqqa sozylyp, balyqshy aýyl qatty kúızelip tur edi. Bundaıda bir mezgil aqqa ıek artatyn mal-tegene de joq. Balyq aýlaıtyn aý-qural taǵy joq. Basqa kósip taba almaǵan soń kóktemdegi ala qardyń tusynda Kálen osy óńirdiń qalaǵa balyq tasyǵan kireshilerine ilesip, Shalqar shaharyna jol tartyp edi, bir jetiden keıin qaıtyp oraldy.

Ústi-basy sary ala batpaq. Saqal-shashy ósip, kózi úńireıip júdepti. Qalada turatyn tanystarynan aý toqıtyn az ǵana jip ákep, ár úıge bólip berdi. Bunan keıin de Kálen qol qýsyryp otyrmaı, taǵy da talap qyp, qasyna Raıdy alyp, Túbektegi aýylǵa tartty. Osy saparda Raı Esbol atasynyń býrasyn alyp, Kálen el ishindegi kóńildes bir dosynan túıe minip qaıtty. Sosyn ózderine qarasty úılerdiń iske asar lypasyn jıyp aldy da, Raı ekeýi kórshi aýyldyń astyqshylaryna ilesip Qońyrat asty. Qońyrat sapary qashanda qaýipti. Qalashylar júretin kerýen jolda urylar kóp degen sýyq habar estilip jatatyn.

Aqbala Raıdyń barǵanyna qarsy boldy. «Ýlap-shýlap jatqan bala-shaǵa joq, kóppen birge kúneltermiz», — dep qaınysyn azǵyryp kórip edi, biraq Raı kónbeı, tús aýa jolǵa shyqty. Qasyna Bóbekti ertken Aqbala qaınysyn aýyl syrtyna uzatyp saldy. Jastar qysylmasyn degen oımen Kálen ilgeri ozyp ketken qalashynyń izine túsip, túıesin taıraqtatyp jele jóneldi. Taqymyna basyp alǵan qara shoqpary bar. Qalyń tymaq, qalyń kúpi kıgen nar tulǵaly iri kisi jazyly túıe ústinde otyrǵanda syrt qaraǵan kisige tipti aıbatty eken.

Kálendi kórgesin Aqbalanyń júregi azdap ornyna tústi. Tek Kálen bir qyr asyp, kórinbeı ketkesin úreı qaıta bıledi. Buryn bundaı emes-ti. Ákesine tartqan Aqbala buryn qandaı jaǵdaıda da ózin de, óńin de bılep, ánsheıindegi syrbaz, jaıdary qalpyn saqtap otyrar edi. Osy joly buǵan birdeńe kórindi. Kim bilsin, alys jolǵa bara jatqan qaınysyn ýaıymdady ma, álde óz jaıynyń qaıterine kózi jetpeı, alańjarly bop júrgen ekiudaı jaǵdaıyn ýaıymdady ma, aıyrylysar jerde jaýlyǵynyń shetimen aýzyn basyp únsiz jylady. Bóbek te jylady. Raı syr bermeýge tyrysyp edi, biraq olar ǵana emes, óziniń de kóńili bosap bara jatqanyn kórdi de, jedeldetip jele jóneldi.

Bul kúnderi Aqbala úıge syımady. Ońasha qalsa, óziniń jalǵyzdyǵyn sezedi. Ańǵal-sańǵal úıde kóńil bóletin eshteńe joq. Qundaqtaýly balaǵa kóz toqtamady. Kúni tolmaı týǵasyn ba, tym qurysa, jylamaıdy. Mezgilimen oıatyp emizbeseń, ózdiginen oıanbaıdy. Sondaıda ólip qalǵandaı kórip, júgirip baryp qundaǵymen kóterip alýyn alsa da, biraq kózin ashpaı sulq jatqan sharanany qaıterin bilmeı aqyryp otyryp qalady.

Elaman ustalǵaly úıden shyqpady. Ana jolǵydan keıin Sýdyr Ahmet te aıaǵyn baspaı qoıdy. Raıdyń ájesinen basqa bir úıge bas suqpaı kúndiz-túni qańyraǵan úıde qos tizesin qushaqtap, kóńili qulazyp otyrady da qoıady. Dál osylaı jalǵyzdyń qınap, jer betine syımaı qoıǵanda, tym qurysa, jas balanyń jylaǵanyn ańsaýshy edi.

Qaınysyn shyǵaryp salǵan kúni buǵan, ásirese, qıyn boldy. Óz úıine ózi bettemedi. İshke kirerin de, kirmesin de bilmeı, esik aldynda irkilip biraz turdy. Bir kezde ózin eńselegendeı bop zorǵa degende tabaldyryqtan attaı berdi de, qalshıyp tura qaldy. Myna adyra qalǵyr úıge kirgesin de aıaǵyn ilgeri baspaı, esik aldynda ańtarylyp qaldy da, sosyn buryn-soń ot basynda istemegen ádetin istep, jolda turǵan ydys-aıaqtardy teýip, úıdiń ishin áńki-táńki qyldy. Kúıik kótergen áıel buǵan da mise tutpaı, tula boıyn dolylyq býyp qalshyldap kógerip aldy. «O, Qudaı, kórsetpegen neń qaldy? Báse... endi ne qaldy? Álde...» Janary jalyndaǵan kóz balyq soıatyn pyshaqqa tústi. Buryn basyna kelmegen sumdyq oıǵa nıeti aýyp, túsi buzylyp tur edi, dál qasynan «pys» etken dybys shyqty. Quddy uıadaǵy balapan únindeı, qulaǵy shalǵan emis-emis dybystan selk etti. Kúnde osy mezgilde emizetin balasy eken. Imany ushqany sonsha, júgirip baryp pesh túbinde jatqan balany qundaǵymen kóterip aldy. Imanyn ushyrǵan jańaǵy sumdyq býynyn áketti me, aıaq astynan áli quryp baratty. Balany qolynan túsirip alatyndaı qorqyp, jalma-jan baýyryna tartyp, qysyp ala qoıdy da, aıaǵy basyp turǵan jerge otyra ketti. Álgi birde ózi tyńqıtyp oraǵan qundaq arasynan shala týǵan náresteniń bir shókim beti ázer kórindi. Kúnde-kúnde osy mezgilde tarynyń túıirindeı janary jyltyrap, oqta-tekte bir pys etip ernin qaızap jatatyn bala búgin oıanbady. Aýzyna aparǵan emshekke de selt etpeı, ernin jymqyryp aldy. Sosyn Aqbala úsh jaǵy tershigen tómpish tanaýyn shymshyp edi, bala «pys» etti de, betin órmen buryp áketti.

— Áı! Áı, azamatym!— dedi de, Aqbala toqtap qaldy. Endi birdeńe dese, kózine quıylǵaly turǵan jasty kúshpen tejep, biraz otyryp baryp. — Áı, qasymdaǵy qaram. Qulynym. Qulynym-aý, dedi demi dirildep, — qashanǵy uıqtaı beresiń? Oıanshy! Kózińdi ashshy, qulynym!

Bala buǵan da selt etpedi.

— Qudaı-aý, ne jazdym? Ne pıǵylymnan taptym? — Ot janbaǵan úı yzǵyp tur. Ana kókiregin jaryp shyqqan jańaǵy ystyq sezim tutana tústi de, oty óshken oshaqtaı sátte sýyp, jalǵyzdyń zaryn tartqan ádettegi sherli, nalaly halin qaıta tapty. Qundaqtaǵy bala qolynan túsip, tizesinde jatyr. Kún batty ma, joq pa, belgisiz. Ymyrt úıirilgen, qulazyǵan jaıdaq bólmeniń burysh-buryshy túksıip, qarakóleńke jan-jaqtan tutasyp keledi. Kúndegi tirlik osy. Bundaıda qoly eshteńege barmaıdy. Keıde qazan kótermeı, qyzyl ińirden balasyn qasyna alyp muzdaı tósekke qısaıyp jata ketedi.

Elaman aıdalyp ketkeli kóz jasy qurǵamady. Ásirese, alǵashqy kúnderi qıyn soqty. Qulazyǵan úıde jalǵyz jatqanda elegizip, tań atqansha kóz ilmeı shyqqan kúnder boldy. Sosyn áke-shesheni saǵalap birjolata kóship alǵysy kep anasy arqyly sóz salyp edi; biraq aıtqanynan qaıtpaıtyn áke «kózim. tiride Elamannyń shańyraǵyn qulatpaımyn », — dep bet baqtyrmady.

Astyqshylar ketken kúni teńiz betten daýyl turdy.. Soqyr sham jalp etti de, sónip qaldy. Japqyshsyz qysqa moıyny peshtiń kómeıi gúrildep, topsasy bosaǵan jaman esik syqyrlap,i jel yzǵyǵan tas qarańǵy úıdiń ishi áldebir qarań-qurań kóleńkege tolyp ketti. Qundaqty baýyryna qysyp alǵan Aqbala tas qarańǵy úıdiń buryshyna tyǵylyp, dybys shyǵarýǵa qorqyp, dir-dir etip otyrǵanda esik syqyr etti. Áldekim ar jaǵynan syp berip ishke kirdi. Aqbala shyńǵyryp jiberdi.

— Qoryqpa. Bul men... Men ǵoı.

Súıdedi de, álgi kisi aıaǵyn ilgeri basyp, syrttan ázirlep kelgen ottyqty shaǵyp jaryǵyn aldyna týralady.

— O, Táń-ir... Táńirim!..

Yshqynyp shyqqan bir úzik daýys sonan ary óristemeı, kilt úzildi. Súıtkenshe úreı ushyrǵan qara túnekti keıin serpip, túlki tymaqty, qara murtty jigit ottyq ustaǵan qolyn ilgeri sozyp umtylyp keldi de, qundaq qolynan túse jazdap, es-tússiz, dir-dir etip turǵan áıeldi bas salyp qushaqtaı aldy. Ekeýin jaqyndatpaı arasynda tirep turǵan áldeneni keıin sezdi. Jas myrza dereý qushaǵyn jazyp, keıin shegine berdi. Áıel qolyndaǵy qundaqty alýyn alsa da, biraq ony qaıterin bilmeı, aqyryp qaldy. Basqa amal tappaǵasyn qarańǵy úıdiń áregirek buryshyna apardy da jerge qoıa saldy. Áli de esin jıa almaı turǵan Aqbalany qushaqtap baýyryna tartty. Aqbala sulq. Úreı esin alyp ketken. Áı-sháıge qaratpaı, baýrap áketip bara jatqan ystyq qushaqqa qulaı ketti. Qyzýsyz, jalynsyz qur súlde. Jańa esi shyǵyp qoryqqanda ıen dúnıede ózin izdep taýyp, pana bolǵan ystyq qushaqqa kirdi de, typ-tynysh bola qaldy. Táńirbergen de sony qalady. Sorly áıeldiń ózine-ózi kep, tynyshtalǵanyn kútti de, shashynan ıiskep tur edi. Aqbala kenet ókirip jylap jiberdi.

Táńirbergen úndemedi. Jubatqan da joq. Qushaǵynda ókirgen áıeldiń dir-dir etken denesin tas qyp baýyryna qysty da, basyn shalqalatyp syrt jaǵyndaǵy tósekke jyǵa berdi. Tósekke jyqqasyn tipti aı-sháıge qaratpady, osyndaıdaǵy óktem qımylǵa basyp ólip-tirilip aımalap, shashynan, mańdaıynan súıdi. Keleside kózinen, taǵy da mańdaıynan súıip, alaýlaǵan ystyq erni aımalap júrip Aqbalanyń ernin tapty da, súlikteı qadalyp, jabysa qaldy. Osyǵan deıin solyǵyn basa almaı, solqyldap jatqan qur súlde ernine erin tıgende quddy, jas tánge shoq túskendeı dir etti de, dereý jasyn tyıyp ala qoıdy. Ózi de órtteı tutanyp, shap berip jas myrzany moınynan qysyp aldy. Osy sátten bastap jalǵyzdyǵy esinen tars shyǵyp ketken edi. Adyra qalǵyr dúnıesi qurǵyrdan shekken zábir-japa da umytylyp, tirlik shirkinniń táttiligin taǵy da sezgen edi. Jigit denesine óz denesimen jabysyp, jalańash tósine betin basty da, nápsisi qurǵyrdyń qashannan qulqynyn qurtyp júrgen zárýine qaıta qaýyshyp edi...

Jas myrza endi Aqbaladan shoshyndy. Balyqshylar erte turady. Kózge túspeı turǵanda iz-tuzyn bildirmeı ketkisi kelse de, oǵan biraq qutyrynyp alǵan áıel jibermedi. Myrzany qaıta-qaıta aımalap, jalyndaǵan jas denesimen jabysyp aldy.

Sonan tek tań saz bergende áreń bosandy. Esikten shyǵa bergende mańdaıshaǵa mańdaıyn uryp aldy. Biraq asyqqanda ony da eleń qylmaı, syrtqa atyp shyqty. Sol boıda dereý buǵa qap, aýyl syrtyndaǵy qońyr tóbeniń astyna qaldyryp ketken atyna keldi de, aıaǵyn úzeńgige salyp turyp aýyl jaqqa kóz tastady. Ol endi asyqpady. Murtyn sıpap, mıyǵynan masattana bir myrs etti de, ilgeri júrip ketti.

* * *

Sol kúni Aqbala sáske túste oıandy. Bylaıǵy kúnde uıqydan turǵanda denesin aýyrlap, keıde basy aýyryp, túkke zaýqy shappaı súlesoqtanatyn. Búgin qaljyraǵan deneni qozǵaýǵa erinip biraz jatty. Tátti kireýke tutqan kóziniń aldy tumandanyp, tastóbedegi shelin alǵan shyńyltyr qoı qarnyn tutqan terezege tek nemquraıdy salǵyrt kóz salǵany bolmasa, osy qazir zeıin qoıyp, dendep qarap jatqan joq-ty. Esine ne túskenin qaıdam, ol kenet jastyqtan basyn shuǵyl kóterip aldy. Áldenege aıaq astynan abyrjyp, aınalasyn asyǵys sıpalady. Biraq qolyna eshteńe ilikpedi. Soǵan túsinbegen áıel esine áldebirdeńeni túsire almaı, qabaq shyta qınalyp otyrǵanda, kenet shuǵyl jadyrap basyn kóterip aldy. Túnde tósekten aýlaqtatyp, tastaı qarańǵy úıdiń bir shetine qundaǵymen kóterip aparyp tastaǵan balaǵa ne bara almaı, ne qaraı almaı, beti órtenip beli búgilip otyryp qaldy. Sonyń ústine ákesi keldi.

Súıeý qart kúıeý balasy ustalǵaly qyzyna jıi qatynap júrgen-di. Buryn shaı, qurt, irimshik ákeletin. Bul joly úıitken qoı etin buzbaı tutas ákeldi. Arqasyndaǵy zildeı aýyr qapty qazandyqtyń janyna dúrs etkizip tastaı saldy da, tórge shyqty. Tymaǵy men etigin sosyn sheshti. Kózi qyraǵy shal jańa ishke kirer-kirmeste qyzynyń tóseginen aýlaq shette jetimsirep jatqan qundaqty kózi shalǵan edi de, aq kirpigin ashýlana qaǵyp, qalt etip tura qalǵan-dy. Tórge shyqqasyn da qyzynyń ajaryna qadalyp qarady. Onyń búgin nege kózin kótermeı, shaı quıǵanda da betin ary buryp syrttaı bergen qazirgi túrine túsinbeı, appaq aq kirpigin lyp-lyp qaǵyp osqyrynyp qaldy. Biraq úndegen joq. Shaıdy da az ishti. Dastarhan jınalysymen túregeldi.

Aqbala qazanǵa as salǵysy kep edi, Súıeý qart raı bermedi. Esikten shyǵyp bara jatyp úıdiń túp jaqtaǵy qundaq jatqan buryshyna burylyp qarady. Sosyn:

— Shesheń qýatty. Sálem aıtyp jatqan,— dedi de, sonan artyq tilge kelmeı shyǵyp ketti.

Qyzyna kelgen saıyn bir soǵyp ketetin bul óńirdegi óziniń jaqsy bastasy Álibıge bardy. Súıeý degende Álibıdiń de shyǵarda jany basqa. Álibıdiń kempiri qystan qalǵan súrdi qazanǵa toltyra asty da, syrtqa samaýyrdy ala júgirdi.

— Shaıǵa deıin besin namazyn oqyp alaıyq.

— Ne deıdi?.. Bolyp ta qalǵany ma?

— Munan ótse qaza jiberip alamyz.

— Ras shyǵar. Besin namazyń bir pále. Kóktemdegi saýyn malyndaı, tym mazasyz, — dep Súıeý túregeldi. Dalaǵa shyǵyp ish dáret alyp keldi. Besin namazdan keıin, bastas eki shal sary baýyrsaq, sary irimshikti at jal ǵyp tókken úlken dastarhandy ortaǵa alyp, shaıǵa jańa otyra bergen-di. Bir jigit súrine-qabyna kirip, syrtta Aldabergen sofynyń attan túsip jatqanyn habarlady. Ánsheıinde aýyr qozǵalatyn Álibı túregeldi. Asyqqanda kebisin kıe almaı, qalbalaqtap sasyp:

— Kempir, tur. Ottyń basyn bylaı qaǵyp-silkip... Bol, bol,— dedi.

Súıeý qart bastasynyń myna qylyǵyn jaqtyrmaı, kirjiń etti de, tusyndaǵy terezeden syrtqa kóz salyp edi; úı aldyna adam-qara jınalyp qapty. Qoshemetshil kóptiń ishinen Aldabergen sofynyń iri denesi kózge basqalardan buryn tústi. Pushpaq ishiktiń eki omyraýyn ashyp tastapty. Qamshy ustaǵan qolymen bir búıirin taıanyp, kóp aldynda tumsyǵyn kótere sóılep tur.

— Pah, pah!.. Myna jamannyń jer betine syımaı turǵanyn-aı! — dedi Súıeý qart.

İshke bes-alty kisi kirdi. Aldabergen sofy tór aldynda otyrǵan Súıeý qartty kórse de, ony kózine ilgen joq. Súıeý de sup-sur, oǵan jonyn tosyp teris qarap burylyp aldy. Jibıtin emes. Bul ekeýiniń burynnan kele jatqan isharazdyǵyn biletin Álibı óz otynyń basynda bir búlik shyǵyp kete me dep Súıeý men Aldabergenniń aldynda qalbalaqtap jatyr:

— Jaqsy boldy. Asqa degendeı keldiń.

— Bul meniń maqtap júretin úıim ǵoı, — dep sofy súr ıisin sezip, qazan jaqqa kóńildene kóz tastady. Asqa otyrardyń aldynda áýeli besin namazyn oqyp alǵysy kelgen sofy syrt kıimin sheship boıyn jeńildep jatyp:

— Qystygúni joǵalǵan eki qara atym tabyldy. Ury alystan emes, myna ózimizdiń qońsylas kórshimiz-Qabaq rýynan taptym. Sonyń daýynan qaıtyp kele jatqan betim edi,— dedi.

Osy eki attyq jalasyn Qudaımende anada Kálennen kórip, kúshpen moınyna qıyp salǵan jaǵdaıdy biletin jurt ishteı abyrjyp qozǵalaqtap qaldy. Sony ishine túıgen Súıeý qart taqaıymy qashan keledi dep baǵyp otyrǵan-dy. Ádette onyń jaǵyna pyshaq janyǵandaı qup-qý, bop-boz betinde atjaldanyp turǵan qyr murnynyń tanaýy qýsyrylyp, aq kirpikti ashýmen qaǵyp-qaǵyp qaldy. Ashqaraq sofy dastarhan basyna tezirek otyrǵysy kep, ish dárettiń yrymyn ǵana istedi. Asyqqanda tós qaltasynan tastamaı alyp júretin másýegin de umytyp, aýzyn qumandaǵy sýmen shaıa salyp edi. Súıeý sony sózge ilgish qyp:

— Áı!.. Áı, Aldabergen, — dep shańq etti, — ánebir joly kórgenimde aýzyńdy qazyqpen arly-berli suńqylap, ish dárettiń de kádesin qıyndatyp jiberip ediń. Bul joly óıtpediń ǵoı. Álde eki qara at esińdi aldy ma? A? A?

Aldabergen sofy túk basqan betin salmaqpen burdy:

— E, sorlym-aı! Seniń tiliń zár ǵoı. Biraq, esińde bolsyn, meniń qońym qalyń. Shybyn shaqqan qurly kórem be eken?!

— Á!.. Á, degendeı! Dońyzǵa taıaq qana ótedi degen ǵoı... — Sofy tútigip ketti. Janjaldan qoryqqan Álibı «senderge ne boldy, qoısańdarshy», — dep basalqy aıtyp kórip edi, sofy órekpı tústi:

— Eı, aqshunaq shal, abaıla! Aq patshanyń kiseni jetedi. Kúıeý balańnyń qol-aıaǵyna salǵan kisen, shyndasam, saǵan da tabylady.

— Á! Á, zymıan! Túsindim. Bir erge bata tıip, bir erge qate tıip júrgeni ras. Al!.. Al, biraq dúnıe kezek. Abyraly áýleti, sońyra keldek basy ózińe tıgende... seniń áýseleńdi sonda kórermiz.

Aldabergen asqa qaramady. Besin namazyn oqydy da, asyǵys kıinip, júrip ketti. Súıeý únsiz. Álibı til qatyp kórip edi, oǵan da qybyr etpedi. Aq kirpigin anda-sanda bir qaǵyp, tip-tik bop týra aldyna tesile qarap otyrdy da, kenet áldenege osqyryna myrs etti:

— Tutaq!.. Tutaq, shirkin! Pushpaq bórkin bir shekesine osqyrta kıip, ózi de maǵan odyraıa qaraıdy. O, jaman!

Álibı bul janjaldyń arty tegin ketpesin, túbi bir pálege uryndyraryn bildi de, dastarhan jınalǵasyn da qybyr etpeı,aýyr oıǵa shógip otyryp qaldy.

* * *

Úı ishine qara kóleńke úıirilgen keshki zaýal shaq; biraq áli bir úı sham jaqqan joq; qaladan qashyq turatyn aýylǵa bári qat, bári zárý, kiriptarlyń basyna kúnde túse bergen qazaq áıelderi kerosınge deıin únemdep, qas qaraıǵansha sham jaqpaı, kóbine qazan astynda janǵan ottyń sáýlesin jaryq qyp júdeý ómirdi onan saıyn jutata túsedi. Keı úıdiń shamy tósek salarda ǵana syǵyraıatyn.

Osy búgin Álibı úıiniń shamy janbady. Baǵana as isher kezde Bóbek úıden ún-túnsiz shyǵyp ketken-di.

— Kempir, tentegiń nege kóńilsiz júr?— dedi Álibı.

— Qaıdan bileıin?..

— Sen birdeńe degen joqsyń ba?

— Men ne deýshi edim?.. Qudaıǵa jazyqty bolsaq ta, oǵan jazyǵym joq.

— Endi nege kóńilsiz? Júzi synyq qoı.

— Men qaıteıin? Qoldaǵy jalǵyz bala bolǵasyn qasy-qabaǵyna qaraısyń. Qaıdam, sorly ata-ananyń kóńili balada bolǵanda, balanyń kóńili basqa jaq...

— Qoı ári! Ne dep byqsytyp barasyń?

— Qudaı-aı, «Jany kúıgen Táńirisin qarǵaıdy» dep, sen de maǵan dap-daıyn turasyń. Bir ilgish taýyp, naızańdy búıirimnen suqqylaısyń da jatasyń,— dedi de, kempir tabaqta jeýsiz qalǵan etti kóterip ala jóneldi.

Buryn myńq etpeıtin. Endi bir aýyz sózdi kótere almaı, aıaq astynan týlaǵanyna Álibı ań-tań. Kempirine barlaı qaraǵan kúıi ot sáýlesiniń jaryǵynda oılanyp qaldy. Kempir buryn istemegen jat minez kórsetip, óreshedegi ydys-aıaqtardyń oıranyn shyǵaryp dańǵyrata bastady.

— Balańdy jaqsy kóretiniń shyn bolsa,— dedi sol jaqtan daýsyn kótere sóılep, — kózińniń tirisinde qutty jerine qondyr.

— Áı, qoısań...

— Men ne dep qoıam?.. Kóz bar ma ózińde, áne, kórmeısiń be, qyzyń boı jetip...

İshke Bóbek kirdi de, kempir aýzyndaǵy sózin aıaqtamaı, úni óshe qaldy. Bóbek kirgen bette nazaryn kóterip áke-sheshe ajaryna qarady. Ómir baqı bir- birine jel bop tımegen momyn jandar búgin qalaı da ózara til tabyspaı, tús shaıysyp qalǵan syńaı baıqaldy. Bóbek ony suramady. Biraq qyzdyń ishi birdeńeni sezdi. Ony jańa ishke kirgende buǵan burylyp qaraǵan áke janaryndaǵy únsiz suraqtan ańǵardy da, kózin kótermeı bólmege ótip ketken-di.

Anasy paqyr eki qursań kóterdi. Ekeýi de qyz. Úlkeni-Álıza. Kishisi-bul. Qoldaǵy jalǵyz aldanysh bolǵasyn, qaıtsin, ázirge osydan jubanysh izdep, kemdi kún dátke qýat kórgen ata-ana buny ózderine erteń arqa tirer azamat kórip, erkek bala ǵyp ósirip edi. Onan ne tapty? Erkek bala kıimi astynda qyz júregi gúldep ósip kele jatqanyn bildi me?!

— Boldy! Jeter endi!— dedi Bóbek. Daýsy qatty shyǵyp ketkenin keıin sezdi. Biraq ana jaqtaǵy áke-shesheden qysylady. Estise meıli. Búgin bolmasa, erteń estıdi, túbi báribir jurtqa jarıa bolatynyn bilgesin, bir esepten keıinge sozbaı, qazir, tap osy qazir jurtqa bunyń qyz ekeni jarıa bolǵany jaqsy. Jigerge shyndap mingen qyz kenet qutyrynyp ketti. Ústindegi bozbala kıetin kıimderden de osy qazir birjolata qutylǵysy keldi de, basyndaǵy bórikti, belindegi kishkentaı ádemi kezdik baılaǵan kúmis toǵa bylǵary belbeýdi, sol kezdegi qala úlgisimen jutyndyryp tikken tik jaǵa zágiren beshpetti-birinen keıin birin tez-tez sheshti de, jytyryp buryshqa laqtyrdy.

Sosyn erteń ústine ne kıetinin oılap, sál daǵdaryp qaldy da, tósekke betin basyp jata ketti. Jylaǵysy kep edi, kózinen jas shyqpady. Keshe astyqqa ketken qalashylardy bul aýyldyń qyz-kelinshekteri biraz jerge uzatyp salǵan-dy. Sonda qoshtasarda Raı bunyń qulaǵyna sybyrlap «astyqtan kelgesin úılenemiz. Saǵan osy joly qalyńdyqqa laıyq qos etek aq bátes' kóılek, óńirine zer salǵan qynama bel qamzol ákelem», — dep edi; «Tek aman-esen, tez oralsa eken»,— dedi Bóbek. Raı ketkeli záre joq; myna Ulyqum basynan Qońyrat, Shymbaıǵa qalashylap ketken astyqshylardy sonaý Ústirttiń qara jonyndaǵy" japan túzde jol tosqan urylar tonapty degen sýyq habar bul jaqqa da dúńkildep estilip, záresi ushqan jurttyń júregi qazir maı ishkendeı. Qorqynysh-qaýip kúsheıgeli bal ashýshylar; qumalaq tartyp jolǵa qaraýshylar kóbeıdi. Es-tús qalmaǵan jurt túnde tús kórip, tósekten tura sala shaı-sýyn ishpesten Sýdyr Ahmet pen Qaraqatynǵa júgiredi. Túsin jorytady. Bóbek te tús kórip, uıqydan shoshyp oıandy. Qaı el, qaı jer, qaı meken ekeni belgisiz, kúndiz, ne tún ekenin de bilmeıdi. Áıteýir, ańyljyǵan dala. Tastaq dalany tasyrlatyp qıqýlap qaptaı shapqan attylylar. Bastarynda kózine túsire basyp kıgen bir-bir qoıdyń terisinen tikken qaýqıǵan-qaýqıǵan seńseń bórik. Jalaqtaǵan qylysh. Astyqshylardyń kóshine tıgen jol tonaýshylardyń ishinen qaýqıǵan qara bórikti, shúńirek kóz, qan-sólsiz bette rahymnyń izi baıqalmaıtyn bireý qolynda júzi jarqyldaǵan qaıqy qylyshty qaıqaıyp kóterip, endi Raıdy shapqaly kezene bergende Bóbek shyńǵyryp jiberdi. Shoshyp oıanǵanda óz daýsyn ózi esitti. Attaı týlaǵan júrek dúrsildep, basyn jaýyp búrkenin alǵan kórpe astynda sonan qashan tań atqansha tósekten turmaı dir-dir etip jatqan-dy.

Sonan beri uıqtaýǵa qorqady. Bir joly tún ortasy aýsa da salýly tósekke jatpaı, murjaly shamnyń biltesin joǵary kóterip, sáýlesin samaladaı ǵyp jaǵyp otyrǵan ústine anasy keldi. Bóbek anasyn moınynan qushaqtaı aldy. Sonan ol qushaǵyn jazbaı, anasyna jabysyp otyryp: «Tústi qalaı jorý kerek? » — dep surap edi; qart ana qyzynyń óńine syr tartqandaı, kózin irkip qarady. Qyzynyń ar jaǵynda ashyp aıta almaı túıtkildenip turǵan áldebir qorqynyshty ańǵardy.

— Qaıdam... Biz ne bileıik? Burynǵylar «Túsińde koryqsań, óńińde qýanarsyń» deýshi edi, — dep jubatpaq boldy. Sosyn sál únsiz otyryp, qyzyna kózin qaıta tiktedi: — Nemene... sen astyqshylarǵa tús kórgennen saýmysyń?

Bóbek úndemedi. Ana moınynan qushaǵyn jazyp túregelip ketti.

* * *

Bıyl kóktem kesh shyqty; qar bir erip, bir jaýyp, jazǵyturǵy silemik kún el eńsesin kótertpeı qoıdy. Kók júzine qaıta-qaıta bult aınalyp, súıekten ótkendeı sýyń jel jurttyń zyqyn alyp turǵan. Bul óńirdiń aýqatty baılary erte kóktemniń osyndaı jaısyz mazasyzdyǵyna qaramaı, asyǵys qımyldaǵandardyń aldy jaılaýǵa áldeqashan kóship ketken-di. Maldary kúıli. Kıiz úıleri jyly. Aqtútek úskirik soǵyp ketse de yǵy mol. Er-azamattary da saıly. Al, birli-jarym mal ustaǵan sharýalardyń jóni basqa. Olar ózderinen góri qystan qońsyz shyqqan aryq-turaq mal jaıyn kóbirek oılap, kóktemniń qubylmaly aýa raıynyń aqysyn ańdyp, áýeli qaı aýyl bastap kósher eken dep birine-biri qaraılap otyrǵanda, usaq mal tóldep qaldy. Jyly qoradan shyqqysy kelmeı, syltaý izdep, boıkúıezdenip otyrǵan alakóbeń sharýaǵa o da etek basar. Endi osydan qashan jas tóldiń qaratabandanyp jer basyp ketkenin kútedi. Qystan qalǵan az ǵana shóp kún saıyn aqsıraqtanyp, saq tartyp barady. Jańa tebindegen jas kók aýyz toltyrmaı, saýyn mal aq úrpilenip bojyrap ketti. Teńiz jaǵalaýyndaǵy aýyldarǵa etek basar bolyp otyrǵan taǵy bir jaı-qalashylar. Úshkóńdi qonystanǵan úsh aýyl-Sýdyr Ahmettiń, Pirmán, Shirmán, Álibı aýyly qalashylarǵa qaraılap eli qorada otyrǵan-dy.

Osy úsh aýyl búgin úlken ábigerde. Tań aldynda Qońyrattan astyqshylar keldi. Sýdyr Ahmettiń qumalaǵyna túskendeı, aıtary joq, at- kólikteri aman. Bóktergileri mol, oljaly. Bári de túıelerdiń júgin toltyryp, yrǵap-jyrǵap kelgen. Astyqshylardyń qýanyshty habary jurttyń aýzynda. Biriniń aýzynan shyqqan alypqashty áńgimeni qalǵandary sol sátte qaǵyp áketip, el asyryp, jer asyryp ár saqqa júgirtip, aqyrynda alypqashty ańyzǵa aınaldyryp jatqan kez. Buryn el ishinde kózge shyqqan súıeldeı ıt túrtki bop júrgen áldekim keshe astyqqa bir shyǵyp keldi de aýyzǵa ilikti. Bul kúnderi bala ekesh balalar da qaryq. Qolyna ustatqan bir-bir kirenderdi qalaı jeýdiń, kimge kórsetip maqtanýdyń esebin tappaı, úıir-úıir, ý-shý bop úı-úıdiń arasynda shapqylap júr. Júgeri qýyrmaı, sók aqtamaı jatqan úı kemde-kem.

Búgin jar basyndaǵy balyqshylar aýyly tipti qaryq. Kálen men Raı kisi basyna alty-alty qaptan astyń ákep, kire beriske úıip tastaı sapty. Kálenniń úıi kisige lyq toly. Kóbin Kálen tanymasa da, biraq júzi synyp, ıini ebil-sebil myna kisilerdiń túrine qarap, ózderi qalashylap ketkennen keıin qysta maly jutqa ushyrap, tigerge tuıaq qalmaǵasyn teńizdi saǵalap, qyrdan kóship kelgen kelimsekter ekenin ishi sezip otyr. Basqalardaı emes, bular eńbekaqy suramaıdy. Aý-qural bergenge yrza. Sondaı bosqyndar bıyl aıryqsha Aqsaq Jagordyń promsolyna kóp qulapty dep esitken-di.

— «Talanty erge nur jaýar» degen. Endi, mine, bir jyldyń azyǵyńdy ákeldiń,— dedi Dos.

— Aınalań aýzyn ashyp otyrǵanda, kisi qarny toıyp as ishe alady deısiń be?..— dedi Kálen.

— E, nesi bar. Árkim tapqanyn ishedi. Halyqtyń bas-aıaǵyn túgendeý qaı pendeniń qolynan kelgen?!

— Dos aǵa... japan túzde jalǵyz úı otyrǵam joq, halyqtyń arasyndamyn. Óle jegenshe, bóle jeımin. Áı, qatyn, bar, halyqty jı,— dedi Kálen.

Jamal qolyndaǵy baryn kórshilerimen bólisip otyratyn qoly ashyq áıel edi; ol kúıeýiniń.nıetine túsindi. İshinen ony quptap, shıraq basyp syrtqa kóńildenip shyqty. Dos óli de bolsa, Kálenniń sózine sener-senbesin bilmeı, eki oıly, enjar otyrǵan-dy. Joq, shynǵa aınalǵan syńaıyn baıqaǵasyn:

— Áı, Kálen,— dedi bir kezde, — osy sen oılanbaı aıtyp otyrsyń-aý. Alty qap astyǵyń bir úıge alty aı azyq bolsa da, kópke shashqanda qaı tobyrdyń aýzynan tabasyń?! Kópti jarylqaı almaısyń.

Kálen Dosqa túsi buzyla qarady:

— Ol aqylyń ózińe. Bir qatyn, bir balamdy belime baılap júrip jumys istesem de, tamaq taýyp berem.

Dos lám-mım dep til qatpastan turdy da, shyǵyp ketti. Onyń renjigenine Kálen qynjylmady. Habar qulaǵyna tıgen aýyl adamdary qapelimde jınalǵan-dy. Kálen shaıdyń aıaǵyna qaramaı, ornynan tez turyp syrtqa shyqty. Eki-úsh jigitti qasyna shaqyryp ap:

— Myna astyqty bólip berińder, — dep ámir etti de, balasyn qolynan jetelep, júrip ketti. Beti-aýyl syrtyndaǵy qara mola. Qystygúni qaıtys bolǵan balasy osy qorymǵa jerlengen-di.

Búgin Raıdyń úıi de tolǵan kisi. Raı qart ájesine Qońyrat bazarynan ákelgen bazarlyǵyn berip jatyr. Biraq qart ájeniń bazarlyqpen isi bolǵan joq. Súıikti nemeresin endigi jerde kózinen eki eli tasa qylmasyn aıtyp, qos qolyn tas qyp ustap jabysyp aldy.

Raı áldenege qosúreı. Astyqtan kelgeli kóńili ornyqpaı, úıde aýzy-murnynan shyǵalyq toly kisilerdiń ishinen Aqbalany kóre almaı, taqat-sabyryn taýysyp, tynyshsyzdanyp otyrdy da, aqyry shydamady.

— Elaman aǵamnan ne habar bar?

— Eshqandaı habar joq. Jer túbine aıdap áketti emes pe?..

— Ie, sabaz er, aqyry at jetpes, atan jetpes jerge kóz asyp ketti ǵoı. Joq boldy ǵoı!

— Balasy aman ba?

Esik jaqtan Qaraqatyn kúńk ete qaldy.

— Sol kórdemshe óletin be edi?..

— Aqbalanyń kúıi-jaıy qalaı?

Balyqshylar úndemedi, bul joly taǵy da Qaraqatyn kúńk etti:

— Onyń nesin suraı beredi?! Alty qap astyq ákelgen senen kúıli.

Raı osy úıdegi kisilerdiń jańaǵy jerde Qaraqatyndy betten qaǵyp, tyıyp tastamaǵanyna tań qalyp otyr. Soǵan qarap, Raıdyń óz kóńilinde de kúdik oıanyp, oıy jamanshylyqqa aýyp bara jatty. Osydan keıin ol kóńilsizdenip, úı ishindegi áńgimeni tyńdamaı, kári ájeniń qasynda qońyraıyp otyr edi.

— Áı, óńsheń shýyldaq! Úılerińe baryńdar! Balammen ońasha qaldyryńdar, túge!— dedi kári áje. Osy aýyldyń úlkeni bolǵan soń Raıdyń ájesi balyqshylarǵa ózimsinip, ámir ete sóıleıtin. Jáne aıtqanyn istetetin-di. Balyqshylar ún-túnsiz bir-birlep taraı bastady. Úı ońasharǵasyn da kári áje buıyǵy qalpynan sergimedi. Qos tizesin qushaqtap, bir ýys bolyp otyrǵan qalpynan qozǵalmaı, tek nemeresine jekip:

— Eńkeı! Qulaǵyńdy ákel!— dedi. Bóbek jóninde birdeńe aıtarda, ájesi árqashan dál osylaı túsin sýytyp, zildene til qatatyn ádeti edi. Raı ájesin qushaqtaı aldy.

— Sen neme, ne bilip qýandyń?

Raı til-jaǵy baılanǵandaı, túk aıta almaı, bar bolǵany, kári ájesin qushyrlana qysyp, jabysa tústi.

— Oı, jádigóı, oı, shirik neme! Ájeńe ánsheıinde jabyssaq qaıda qaldyń?! — dep kúlip, — seniń álgi júgirmegiń keshe de kelip ketti. Maǵan keledi deısiń be, sen ǵoı onyń yntyǵatyny. Báldenip, zaryqtyra bermeı, baryp qaıt!— dedi.

Álibıdiń qystaýy jaqyn, úrgen ıttiń daýsy estilip týratyn jer. Syrtqa atyp shyqqan Raı zyrlap qustaı ushyp kele jatyp, qystaýdyń syrt jaǵyna tikken alty qanat boz úıdiń aldynda turǵan bir top kisini kórdi. Ortada Aldabergen sofy. Úlken-kishi sonyń aýzyna qarap qapty. Soǵan jyny kelgen Raı qasaqana, aldymen sofynyń qolyn almaı, shetinen amandasty. Qıqar jigitke qart sofy da qyrystanyp, syrt aınala berdi. Aq boz úıdiń bet aldyndaǵy saı boıynan bir tal úki bulǵaq etti. Sony kózi shalyp qalǵan Raı kilt toqtaı qap burylyp qarap edi. Qaratory qyz baýyryna qysqan kishkentaı qoshaqanǵa saı boıynyń jańa-jańa tebindegen jas kógin julyp berip otyr eken. Raıdy o da kórdi. Ornynan lyp etip ushyp turdy. Qos etek kóılektiń etegi dúrkirep júgirip kelip, jigitti qushaqtaı alatyndaı edi, biraq qyz uıaty sonan artyqqa jibermedi me, qushaǵyndaǵy qozyny baýyryna qysyp, qushyrlana súıip-súıip aldy.

Syrtta turǵan kisiler qaýqyldap, daýryǵa sóılep úıge bettedi. İshke kirer jerde Raı kisilerge jol bergen bop keıindep qala berdi. Sońǵy kisini ilgeri jiberip, endi ózi kirer jerde sól irkilip, esikti jamylyp turyp Bóbekke bas ızedi de, ishke kirip ketti.

* * *

Aldabergen sofy qoltyǵynda qus jastyq. Qaq tórde dóńbekteı bop kólbep jatyr. Shańyraqtan túsken kóktem shýaǵyna maýjyrap jatady da, ara-arasynda qalǵyp ketedi. Qalashy áńgimesine qulyqsyz. «Eneńdi... s... jaman balyqshylar, bes-alty qap astyń ákeldim dep, kóılegine syımaýyn qarashy. Qońyrat shaharyn shaýyp kelgendeı, túge», — dep ishinen boqtap qoıady.

Óz aýlynyń astyǵy ákelýli. Maly baǵýly. Osy úıdiń qaınap jatqan shaıy men asylyp jatqan asyn kútkennen basqa alyp-julyp bara jatqan sharýa joq. Mal, dúnıe tizgini teteles inisi-Qudaımende men Táńirbergende. Olar turǵanda ata malynyń murty shaǵylmasy kámil. Tek dindar shal eki inisiniń Alla taǵalanyń yrzyq-nesibesine shúkirlik etpeı, barǵan saıyn yndyny ashylyp bara jatqan nysapsyzdyǵynan qorqady. Osy joly da olar sofynyń qarsy bolǵanyna qaramaı, keshe osy óńirdiń eli jaılaýǵa kósherde aldaǵy jyldyń qamyn aqyldasty. Jyl saıyn malyna mal qosylyp myńǵyryp baıyp bara jatqan baı aýyldy kóbine-kóp shabyndyń jaıy qınaıtyn. Qudaımendeden de góri Táńirbergen osy bıyl teńiz jaǵasynyń shuraıly shabyndyǵyn ózderine qaratyp alǵysy kep júr. Ásirese kózin tikken jer-Qandyózek. Qońsy otyrǵan Álibı men Pirmán, Shirmánniń, Sýdyr Ahmettiń aýyly osy Qandyózektiń eki betindegi quraqty talaı jyldan beri bólip shaýyp kele jatqan. Úsh-tórt aýyldyń malyna aýzy-murnynan shyǵatyn. Teńizdiń bul betinde kók quraqtyń qaýlap shyǵatyn bitik jeri de osy edi; tek bir qıyny - sýy tereń. Qaıyqpen ormasa, jaıaý kisini barǵyzbaıdy.

Táńirbergenniń aqylyn tyńdaǵan Qudaımende bıyl Qandyózektiń quraǵyn bir ózi derbes shappaq. Sol nıetpen jaǵadan kóshe qoımaǵan aýyldarǵa sofy aǵasyn jiberip, Álibı men Pirmán, Shirmánǵa sálem joldady: «Bıyl ózektiń eki betiniń quraǵyn men alaıyn. Sender jaǵalaýdaǵy meniń shabyndyǵyma ıe bolyńdar. Qolynda qaıyǵy joq kisige Qudaı qosqan jer. Sýy taıyz, saryqtyq. Shópti shapqan jerińe sýyndap úıip, shómelelep jınap kete beresiń», — dep Qudaımende bularǵa qolqa saldy. Ondaǵy oıy-Qandyózekke tabany bir ilikse, ol jerge budan bylaı da ózi qoja bolmaq. Kisi júzin jyrtpaıtyn Álibı men momyn sharýa Pirmán, Shirmánda sońyraǵy kúni sharshy topqa túsetin shama joq. Eger ótinishin oryndamaǵan kúnde de Qudaımende men Táńirbergenniń esebi túgel. Aǵaıynnyń kúni buryn aldynan ótkenin syltaý qyp, sońyra pishenshilerin bulardan burynyraq jiberip, ózektiń eki betindegi quraqty qulatyp tastamaq. Olarda daýlasatyn dármen joq.

Aldabergen sofy inileriniń bul oıyn keıi uqty. Bolys inisinen kóri bunyń bári Táńirbergenniń isi ekenin ishi sezip: «Áı, sum! Sum-aý!» — dep, basyn shaıqady. Sonan soń ol tústenip otyrǵan úıdiń qazanyn oılap, syrtta oshaq basynda kúbirlegen áıelderdiń sózine qulaq tikti. Ac qamymen ishke kirip-shyǵyp júrgen áıelderge tumsyǵyn buryp, qazandaǵy astyń ıisin ańǵarmaq bolady. Baýyrsaq ıisin anyq sezdi. Súr ıisi de sezile me, qalaı?

İshke Bóbek kirdi. Tór aldynda múlgip jatqan qart sofy basyn kóterip aldy. Aldyna jaıǵan dastarhandy, atjal qyp tókken sary baýyrsaqty kórgende, qart sofy kóńildenip:

— Iá, balam, láppaı, — dep Raıǵa buryldy. — Sonymen... Súıtip sender Qońyrattan beri qaraı shubalyp shyqtyńdar ǵoı... Káne, sonan keıingi jónderińdi uqtyrshy!

Raı yssy shaıdy bir- eki urttady. Úı toly kisilerdiń nazary aýǵanyn baıqaǵasyn ba, álde shaı quıyp otyrǵan Bóbektiń jurtpen birge buǵan qarap ıegin tizesine súıep, qybyr etpeı qalǵanynan qysyldy ma, áıteýir sózinen jańylyp qala berdi. «Iá, Qońyrattan shyqtyq. Qońyrattan shyqqaly jatqanda... Ie, sonymen biz Qońyrattan shyqqanda...»

— Aý, balam-aý, Qońyrattan shyǵa almaı-aq qoıdyń ǵoı...

— Jo-q, nege, shyqtyq qoı. — Jurt dý kúldi.

— Qońyrattan biz aldymyzdy tún qyla shyqtyq. Kire basy Kálen aǵam. Onan bergi jaǵynda da Kálen aǵam úsh aýyldyń qalashysyn ózi bastap otyrdy.

— Ury-qary kezdespedi me?

— Joq. Kálen aǵam ylǵı túnde, qarańǵy jamylyp júrdi. Kúndiz kózge túspeıtin tasaǵa bekinip...

— Nesin aıtasyń?! Kálen jaýǵa aldyrmaıdy ǵoı. Al, sonan keıingi áńgimeńdi aıtshy.

— Jer qara qatqaq edi. Qońyrattan shyqqasyn Ázbergen baǵyna kóligimiz talmaı jetti.

— Qalashyǵa, sirá, Ázbergen baǵynan bergi jer ǵoı qıyny...

— Iá, bergi jol aýyr soqty. Qar áli aıyqpaǵan, keı jer ala qanat. Qaısybir jerlerde tabanqar jatqan erte kóktem emes pe?! Biz shyq jaǵalap, sypyra ústirtpen tartyp otyrdyq. Astymyzda semizden qatqan jardaı atandar. Nesin aıtasyń, jolǵa túsip bir júrip ketkesin túıe jaryqtyq boı bermeıdi ǵoı. Tek Qasqajol, Qaratamańka kele bergende teńiz betten qatty jel soǵyp, japalaqtap qar jaýyp bersin... Sonan tabandatyp toǵyz kún jaýdy.

— Qudaı saqtaǵan eken.

Aldabergen únsiz. Kóp ishinen kózin Bóbekten aıyrmaı baǵyp qapty. Álibıdiń osy qyzy Ojar Ospannyń jarymes balasyna atastyrýly ekenin biletin. Keıin Raı men Bóbektiń kóńili jaqyn degen sybys shyǵa bastaǵan-dy. Osynda kelgeli sonyń rastyǵyn ózi de baıqap otyr. «Rızamyn. Eneńdi s... Qara túndikti Torjymbaı kóptigine senip, kúpsip júrgende, myna jigit jesirin irgesinde jatyp, he-he-e, rettep apty». Bolys inisine tizgin bermeı júrgen Ojar Ospannyń osy arada belin bir syndyrǵandaı boldy. Raıǵa da yrzalyqpen qarady.

— Al, sonymen qarǵa ne amal istedińder?— dedi sofy.

— Qar bel alyp jaýa berdi. Qıyn kezde Kálen aǵam bárimizge kúsh berdi. Túıelerdi shógerip, teńdi túsirgesin ústine saıǵaq, syrǵaýyl shanshyp, ózimizge baspana istep aldyq. Azyq mol. Yq bar. Aıylymyzdy jıaıyq pa?! Qońyrat bazarynan alyp shyqqan etti qarashyqtap, tary kóje men júgeri kójeni asyp túsire berdik.

— E, as iship, aıaq bosatar boldyń de?! Kólikti qaıttińder?

— Úsh aýyldyń ortasynan saılanyp shyqqan saqadaı jigitter emes pe?! İshimizde myna kirme kúıeýdeı nar jigitter de bar.

Raı qasynda otyrǵan topaı aýyz, torsyq urt jigitti nuqyp qoıdy.

Buǵan jurt dý kúldi. Aldabergen sofy óziniń saýalyn myna jigittiń taǵy da qıqarlanyp kúlkige shaptyryp otyrǵanyn unatpady. Ol keýdesine túsken kók shýlan saqaldy ýysyna toltyryp, tór aldynda dóńbekteı bop jatqan-dy. Kenet basyn kóterip, Raıǵa mysqyldaı qarady.

— Iapyr-aý, osy sen bala ne dep otyrsyń? Sol Qońyratqa baıaǵy jas kezimizde biz de barǵan edik... Qostanyp kerýen tartyp, kóp túıemen astyq ákelgenimiz bar. Sonda kórip edik... Shyńnyń syrt jony kil qarabaıalysh bolatyn. Jolsyz júriste túıeniń tabanyn soıady. Jaıylymǵa kemis edi ǵoı. Túıeniń babyn taptyń dep jeńistik bermeısiń. Óz basyńdy bilmeımin, al ákeńdi kórip edim... Paqyr qyzyl sózdi jelge shashqan, dýasyz aýyz edi, — dep qart sofy keýdesin kóterip, keńk-keńk kúldi.

Raıdyń qaratory beti dý etti. Sofy sózi Bóbektiń de shamyna tıip, shaı quıyp otyrǵan keselerdi shatystyryp aldy.

— Atalas bolmasaq ta, qońsy otyrǵan kórshi edik. Onyń ústine ákemmen tustas bolǵan soń, sizdi bóten kórmeımiz ǵoı. Áke ornynda syılaýǵa paryzbyz...— dedi Raı.

— E- e, adasqan joqsyń. Osy betiń naǵyz jaý túsiretin jigittiń tásili, — dep kóńildes bir jigit Raıdy kótermelegen bop otyryp, qoltyǵyna dym búrikti. Aldabergen óziniń aǵat ketip qalǵanyn uqty. Myna jigittiń endi aıamasyn bilip:

— E, bul bala syıly sózben sazaıymdy tarttyrýǵa qarady, — dep qaýqarynan aıyrylyp, janynda jatqan jastyqqa jantaıa ketti.

— Áı, Raı, qaraǵym, qoıa ǵoı, endi,— dedi Álibı.

Bul Bóbektiń jurt aldyna shyǵyp alǵash shaı quıǵany edi; Raı men sofynyń sóz alysyp qalǵan tusynda ekeýine jaltaqtap kezek qarap otyrǵanda, aldyna kelgen keselerge shaı quıylmaı ıirilip qalyp edi. Syrttan ekinshi aqqumandy demdep ákelgen kelinshek qonaqtardyń kózin ala bere qaıyn sińilisin búıirinen túrtip qaldy. Jalt qaraǵan Bóbekke:

— Shaıyń kesilip qalypty ǵoı, endi demdep ákelgen aqqumannan quıarsyń, — dep sybyrlady da, syrtqa shyǵyp ketti.

Úıdegi kisiler qalashy áńgimesine qaıta oraldy:

— Al, túıeni qaıttińder?

— Báse sonyń jónin uqtyrshy. Shyń ústinde qotyrqara, baıalyshtan basqa túıeniń tisine ilinetin ne bar deısiń?

— Joq, shyń ústi kerim ot, irip tur eken. Nesin aıtasyń, boı alyp ósken sarbalaq buıyrǵyn kilk-kilk etedi. Júk tartqan túıe neni shydatsyn, erni úıirgenniń bárin shalyp ottap otyrdy.

— Aý, qatty jelde qaı mal da jaıyla almaı, yqtap kete beretin edi ǵoı, sender qaıttińder?

— Kálen aǵam buǵan da tásil tapty. Túıelerdi túnemelikke qaraı qostyń yǵyna shógerip, tizerletip tastady. Al kún shyǵa bar túıeni tizip alady da, borap jaýǵan qarǵa bet qoıady. Jelge qyryndamaı, tike tartyp ketedi. Sonan ol baryp-baryp túıelerdiń buıdasyn moınyna salyp, yqqa qaraı qoıa beredi. Shetke shyqqanyn qaıyryp, qara berip otyrsań ózge maldaı emes, túıe janýar taban tirep irkile jaıylady eken..

— Apyr-aı, á?..

— Ras shyǵar-aý! Kálenniń kórip-bilgeni jalǵyz osy ma?! Jol júrgen adam ǵoı, mal syryn biletin. Áıtpese, kisi qansha mal ustap, birer qaranyń súti men qońyna ıek artyp mashyqtanǵany bolmasa, mal syryn bile bermeıtin kórinedi ǵoı.

Kirme kúıeý osyndaıda sózge kiriskisi kelip, bıligi qyshtap otyratyn.

— Qazir osy eldiń jún-jurqasyn jıatyn kim?— dedi ol.

Onyń sózine jóndi jaýap bermeıtin jurt osy joly da tálkek qyldy:

— E, ony qaıtesiń? Qaı túıeńniń júnin ótkizeıin dep ediń? Álde óz boıyńdaǵy qyl-qybyryńdy kúzep bermeksiń be?

— Shyn aıtam. Minip kelgen atanymnyń moıyn shýdasyn julyp edim...

— Endeshe qaryq bola ǵoı. Qazir bul eldiń jún-jurqasyn jıatyn Ebeısin.

— Sorly ornyn jańa tapqan eken,— dedi Raı kúlip. Kúni keshege deıin Aldabergen osy óńirdiń jún-jurqa, teri-tersegin jınap, jurtty bezbennen jep zar qaqtyrǵan edi. Tór aldynda dóńkıip jatqan sofydan esesin qaıtaratyn yńǵaıdyń oraıy kelgenin bilgen Raı kóńildenip:

— Apyr-aı, sol Ebeısin bet-aýzy kónmen qaptaǵandaı. Ózi de jyly qanǵa tumsyǵyn tyǵyp, el ishin irep jatýǵa laıyqty edi. Qap, ne qylasyń, qonysy kelisip ketken eken, — dep kúldi de, úıden shyǵyp ketti.

Kúlkige býlyqqan qyz kisilerden betin buryp syrt aınala berdi. Baıaǵyda Aldabergen aýylǵa keler edi. Ol kelgende kishkentaı qyzdar túnimen uıqy kórmeıtin: Bóbek Qudaıdan túnniń qarańǵy bolǵanyn tileıtin. Aı týǵansha irgesinde jatqan túıelerdiń moıyn shýdasy men balaq júnin julyp, bir etek qyp Aldabergenge aparatyn. Sonda Aldabergen betinen oty shyǵyp turǵan kishkentaı uıalshaq qyzdarǵa: «Á, balam, kel! Beri kel! Tek júniń az eken, ólsheýge tolmaıdy», — dep etegindegi júndi sheńgelimen búrip, qanar qaptyń túbine zytyryp jiberer edi de, sosyn bulardyń qolyna bes-alty túıir órik salatyn. Bóbek qansha jasyrǵanmen kelesi kúni anasy onyń urlyǵyn bilip qap: «Túıeniń bar júnin julyp alypsyń ǵoı», — dep ursatyn edi.

Kúlkige býlyqqan Bóbek kese-aıaqty shaqqa jıdy.

* * *

Astyqshylar kelerdiń aldynda az ǵana buryn el ishine Elaman ólipti degen jamanat habar taraǵan-dy. Óz ajalynan ólmegen, Jamanqalaǵa aıdap apara jatqan jolda qashpaq bolǵanda soldattar atyp tastapty. Qart ájeden qansha jasyrsa da báribir biletin sıaqty. Astyqtan kelgesin, bir joly Raı sham jaqpaǵan qońyr keýgim úıge kirip edi. Qart áje Elamannyń atyn atap, kóı-kóılep kúńirenip otyr eken.

— Elaman esime tústi. Qandaı qaraǵym edi? Jurt ne demeıdi, biraq óz kóńilim jamandyqqa qımaıdy.

Raıǵa bárinen buryn Aqbalanyń azary janyna batty. Astyqqa júrerde kórer kózge azyp-tozyp ketken jeńgesin ana jaqta bir aıdaı jol júrip, qaıtyp kelgende tanymaı qaldy. Jup-jumyr ádemi appaq ıek astyna kádimgideı bolar-bolmas buǵaq bilinipti. Basqa da bar múshesi balǵyn tartyn, baıaǵy baqytty kezdegi ajaryn qaıta taýypty. Kelinshektiń qazirgi túrinde kózi túsken kisini yqtıar-erkine qoımaı qandaı da bir sıqyrymen arbaıtyn ajar paıda bolǵan. Raı da kezdeskende kóz toqtatyp qarasa kúnákar bolatyndaı, nazaryn alyp qasha berdi. Sóıleskisi kep qansha oqtaldy, biraq sonyń bárinde de kisige sózin jibermeıtin áıel: «Súıikti qaınym-aý, osy sen ne dep tursyń? Qaı jigitti qoınymnan ustap alyp ediń?» — dese ne deıdi.

Burynǵydaı emes, qazir Raı sırek qatynaıtyn bop júrgen-di. Bir kúni «Jas myrza el jata keledi eken» degen sybys shyqty. Raı júgirip Kálenge bardy. Qoly bosta qarap otyrmaı, ár nárseni bir isteıtin usynaqty Kálen astyqtan kelgeli áıeline etik tigip jatqan-dy.

— Kálen aǵa! — dedi Raı, — Aqbala ardan bezdi. — Kálen etigin tige berdi.

— Basqasyn qaıteıin, Táńirbergen sum túnde kelip júretin kórinedi...

Kálen etikti irge jaqqa tastaı saldy da, Raıǵa buryldy:

— Qoı, ótirik bolar?..

— Ras, Kálen aǵa.

— Óz kózińmen kórdiń be?

— Joq, biraq kórgen kisi bar. Tań aldynda Aqbalanyń úıinen shyǵyp bara jatqanyn Qaraqatyn kóripti.

— Já, kete ber! — dedi Kálen.

* * *

Qys boıy ıtteri úrip, adam-qaralary ýlap-shýlap jatatyn teńiz jaǵalaýyndaǵy maldy-jandy aýyl bul óńirden áldeqashan kóship ketken. Aq aýyr jaq jym-jyrt. Kóp aýyl Qońyrattan astyqshylar kelgesin úılerin jyǵyp, asyǵys jónep ketken-di. Qazir teńiz jaǵasynda balyqshylar aýly men Álibıge qarasty bes-alty úı ǵana. Jáne oı jaqtaǵy qystaýlardyń birinde tóbesi shoshaıyp Sýdyr Ahmet otyr. Jyldaǵy ádetine baǵyp, ol bıyl da erte dúrlikken-di. Onyń óz otynyń basyna salǵan ábigeri ánebir tusta qońsy otyrǵan kórshi aýyldarǵa da mazasyzdyń ákelgen edi. Qudaımendeniń báıbishesi erteńgi shaı ústinde:

— Aý, osy sen ne oılap júrsiń? Kóshi-qon jónin aýyzǵa almaı kettiń ǵoı. Myna Sýdyraqtyń aýly kóshkeli jatqan kórinedi, — dep kúıeýine qulaqqaǵys qylyp edi, Qudaımende kesesin qoıa sap, qarq-qarq kúldi:

— Oı, qatyn-aı, sen ne bile-týń?! Sýdyr Ahmettiń jaıyn menen sura. Kápirdiń naǵashysy myna Kishiqum boıyndaǵy Bestoqal Baqaı, Shaqaı degen aǵaıyndy eki mazasyz edi. Bul Sýdyraq ta jylda elden buryn dúrligip, aqyry ózi bar eldiń sońynda baqyraýyq ingenimen jalǵyz úı qala-týń,— degen-di.

Qudaımendeniń aıtqany shynǵa soqty. Qazir Sýdyr Ahmet búkil bir aýyldyń jurtynda jalǵyz úı tóbesi shoshaıyp otyr. Ol keshe de jatarda qatynyna erteń ertelete kóshemiz, býynyp-túıinip ázir otyr dep ámir berip edi. Erteńinde sáskede bir- aq oıandy. Onda da áıeli bas jaǵynda baıǵyzdaı qaqsap otyryp alǵan soń, Sýdyr Ahmet kózin ýqalap jiberip, kúzen bel uzyn denesimen sozylyp syrtqa terezeden kóz saldy. Sosyn áıeline tap berdi:

— Tal tús qoı! Shekeń kúnsip, burymyń sirke-sirke bop tal túske deıin jatqansyń ǵoı?..

— Oıatqanda turdyń ba?..

— Ana qarashy, sóziniń sıqyn qarashy. Áıel bolyp, bir kún erte tursań qaıtedi? Endi, osy yssyda jalǵyz túıeni qan sorpa ǵyp, kóshpek pe aqylyń? Óshir únińdi! Oı, aqymaq. Oı, ıttiń asyraǵan tóli!

Mundaıda betine kelgen-shamy. Betine kelgen kisige Sýdyr Ahmet dedektep jetip barady. Jep jiberetindeı, uzyn moınyn órshelene sozyp, shyqshytyndaǵy kúre tamyrlar bileýdeı kógerip, bastyrmalatyp ústi-ústine sóılep ketetin-di. Áıeli úndemedi. Sýdyr Ahmet bel ala berdi:

— Men kóshelik degeli qashan?! Osylaı bolaryn bilip, saǵan... sen keleńsizge orta toqsannan qaqsadym ǵoı. Aý, qatyn-aý, «Kósheıik! Kósheıik!» — dep qulaǵyńa quıýmen keldim ǵoı.

— Kóshelik deseń... men be seni kóshirmegen? — Sýdyr Ahmet buǵan dem arasynda derek taba almaı, qatynyna qamshy ala júgirdi. Asyly, kóshi-qon jóninde kinálasqysy kelmeıdi. Kinálassa ózine qıyn soǵaryn biledi. «Kóshelik» dep úı ishin erte bastan ábigerge salyp qoıyp, tap kósher jerde atyna minip, el aralap ketti. «Amandyq bolsa bir- eki kúnde oralam. Myna Kólqora tabanyndaǵy aýyldardan kóshkende júk artatyn bir- eki túıeniń maıyn surap ákelem. Qatyn, sen úı-ishin býyp-túıip buıdaqty esip, jazyqty jamap ázir otyr», — dep ketken-di. Ol biraq sol ketkennen mol ketti. Kólqora tabanyndaǵy Ramberdi aýyly men Jylqybaı aýylyn óz qolynan kóshirisip uzatyp saldy. Onan jolshybaı qonǵan, tústengen úılerine baı aýyldardyń maldary yǵy-jyǵy bop qara qurttaı qaptap, jaılaýǵa qaraı ubap-shubap kóshkenin aýzynan sýy quryp, jyr ǵyp aıtyp otyrdy. Sóıtip júrip jyly kóktemniń qalaı kelgenin bilmeı qaldy. Boıǵa juqqany joq. Ne jetekke alǵany joq, jaman tuǵyryn jalyna qaqpalap, jaǵada jalǵyz úı qalǵan qatyn-balaǵa jetti. Áıeli jalǵyz túıemen júkti jeńildep kóshkendi qalap edi, oǵan Sýdyr Ahmet kónbedi:

— Ay!.. Aý, qatyn-aý! Kúl shyqqan adamdaı jalǵyz úı kóshken yrymǵa jaman-dy. Joq, qatyn, qara kerek! Myna aradaǵy Pirmán, Shirmán aýlyna baryp keleıin.

Pirmán, Shirmán aýly erteń tań biline kóshetin bop, úılerin jyǵyp, dúnıe-múlkin teńdep otyr eken. Sýdyr Ahmet olarmen birge kóshpek bop ýádelesip qaıtty. Júrisi jaman tory at jol boıy qaıta-qaıta qumalaq tastap, sıyrbúlkilge salyp julynyn úze jazdady. Sýdyr Ahmet yzalanyp, tory atty tútip jerdeı bop: «Osydan Han jaılaýǵa kóship alǵan soń, sen aram qatqyrdyń kózińdi qurtpasam ba», dep kárine minip kele jatqan-dy. Kenet kóz qıyǵy bir burý qalyp bara jatqan balyqshylar aýlyna tústi. Onan jar basynda jarbıǵan jerqazbalardyń murjasynan býdaq-býdaq shyqqan tútinge kózi tústi. «Qudaı biledi, osy úı, dáý de bolsa, balyq asyp jatyr», — dep shilquıryq saqalynyń ushyn tistep oılanyp qaldy. Kóshi-qon jaıy oıynda tursa da, bylqyp pisken jas balyqqa aqsary aýyp ketti de, sol joly Qaraqatynnyń úıine túsip edi. Aqkempirmen araz. Dospen de onsha emes. Sondyqtan bul úıge kelse, kóbine Qaraqatynmen shúıirkelesetin. Osy joly da ol Qaraqatynǵa qarap suńqyldap otyryp, túnniń bir ýaqyty bolǵanyn baıqamaı qalǵan-dy. Syrtqa shyǵyp juldyzdarǵa qaraǵasyn ǵana sanyn soqty:

— Alda, Qudaı-aı. Tań atyp qapty-aý!

Sýdyr Ahmet qalbalaqtap asyǵa basyp atyna bardy. Shylbyrdyń ushyn beline qystyryp, at arqasyna qonǵaly bir aıaǵyn úzeńgige endi sala berdi de, «aý!» — dep oqys oılanyp qaldy. «Aý!.. Jeti qarańǵy túnde qaıda baram? Onan da erteń eleń-alańda ketsem... O, táıiri, atty kisi kózdi ashyp-jumǵansha jetip barmaı ma?!» — dep oılap, úzeńgiden aıaǵyn aldy. Erteń eleń-alańda júretin bolǵasyn sheshinbeı, Qaraqatyn salǵan tósekke kıimsheń boıymen qısaıa ketti. Qaqpa shekpenmen basyn tuıyqtap búrkep alyp, únsiz jatqan-dy. Bir kezde jylan shaqqandaı, shekpenin aıaq jaqqa qaraı serpip tastap, atyp túregeldi.

— Oıbaı... oıbaı, jaryp ketti!.. Jaryp ketti! Shyrt uıqyda jatqan úı shoshyp oıandy. Dos basyn jastyqtan úreılene kóterdi:

— Aha, ne boldy?

— Ne deriń bar ma?! Qandala... Ózi de taıdaı eken! Mine, alaqanymda týlap jatyr.

Aqkempir irgege qaraı aýdarylyp jatty: «Zańǵardyń tynyshsyzy-aı! Paıǵambar jasynda bolyp turǵany mynaý, bala kezinde qandaı boldy eken? Anasy sorly oshaqqa túsirip, otqa kúıdirip almaı, qalaı ósirdi eken deseıshi?!»

Osydan keıin de Sýdyr Ahmet uıqtaı almaı, jybyrshyp boldy. «Erteń kóshkende qıyn. Kórshi aýyldyń qyzyn oıatyp, óreli tańdy kózinen atyrǵan jigitteı... at ústinde basym bulǵańdap kesir qylady-aý», — dep oılady. Osy oıy ózine de qyzyq kórinip, shekpen astynda búrkenip jatyp shıq-shıq kúldi. Osydan tan, aldynda ǵana kózi ilindi. Ańshylar sıaqty balyqshylar da erte turatyn. Dostyń úıi, tipti, erte turdy: Sýdyr Ahmet te uıqysy qanbaı, terisi tarylyp, qytymyrlanyp túregeldi. Onyń ústine túnde baıqamaı aty qurǵyrǵa tusaýdy keń salypty. Tory at uzap ketip, túske tarta tapty. Erteńgi salqynmen kóshken Pirmán, Shirmán aýyly bul kezde, sóz joq, Úıobanyń, ne Syrǵaqtynyń deńgeıinde ketip bara jatqan bolý kerek...

Sýdyr Ahmet kimge urynaryn bilmeı, boıyn ashý kernep kelse, ánsheıinde isi ónbeı, shulǵaýyna súrinip júretin áıeli úı ishin kóshýge ázirlep, jalǵyz ingendi esik aldyna shógerip qoıǵan eken.

— Óı, áteńe nálet! Oı, erniń aqqa tımegir! Mal kórmegen kórgensiz!— dedi Sýdyr Ahmet; aýzynan sóz shyqqan saıyn ıeginiń ushyndaǵy shilquıryq saqal shoshańdap, shorshyp tur. — Bylqyldap botalaıyn dep turǵan ingendi tal túske deıin matap tastaǵany nesi? Áı... áı, ol qaı qylyǵyń, á?

— Maǵan qaıt deısiń?.. Kóshemiz dep dúrliktirgen...

— Ana qarashy! Tili sala qulash!.. Kóshemiz degende, saǵan... sen kórgensizge býaz túıeni tal túske deıin matap tasta dep pe edim? Káne, aıtshy? Qashan súı dep edim?

Sýdyr Ahmet ishke kirdi. Qatyn-balanyń qaı jerinen min tabam dep, óńin bermeı kelgen-di. Aldynan shyqqan eki-úsh balasyna da júzi jylymady. Kózine túsirip kıgen kıiz qalpaq astynan úı ishine yzǵarlana kóz tastap, tabaldyryqtan attaı berdi de, esik aldynda qaltıyp tura qaldy. Kóshýge ázirlenip otyrǵan úı ishi astań-kesteń. Tósek-oryndar artyp júre beretindeı, teń-teń ǵyp býyp-túıip qoıǵan eken. Sýdyr Ahmet júktiń árqaısysyn bir teýip, ydys-aıaqtardy syndyryp, úı-ishin opan-topan qyldy. Onan bosaǵaǵa jabysyp turǵan qatyny men balalaryn bóriktire sabap, tynysh otyrǵan úıdi kózdi ashyp-jumǵansha ý-shý qyldy da, jón-josyǵyn aıtpastan atyna minip tartyp ketti.

* * *

Álibı záti jýas. Úı ishine de qyry joq. Bıyl qyzy men kempiriniń degeninen shyǵa almaı, osy yssyda masa-sonaǵa talanyp jaǵada otyryp qalǵany janyna batady. Syrtyna shyǵaryp aıtpasa da ishinen renjýli. Kórshilerge de qatynamady. Kúnde qyzyl ińirden jatatyn. Búgin de tań namazdan keıin kózin ilmeı oıaý jatsa da erteńgi asqa turmaı, basyn kórpemen búrkep alǵan-dy. Kempiri syrttan súrine-qabyna kirdi:

— Áı, tur!.. Tur!..

Álibı qozǵalmady. Kempir julqylaı bastady.

— Tur!.. Tur deımin, oıbaı!

— Ne? Ne bop qaldy?

Álibı kúńkildep irgege qaraı aýdaryla berdi de, osy arada kempirine kózi túsip shoshyp, basyn kóterip aldy.

— Jaı ma?

— Tur, oıbaı. Qyr jaqtan dúbir shyǵady...

— Dú-bir?

— Iá, dúbir...

Álibı kóıleksheń, dambalshań boıymen syrtqa umtyldy. Esikten shyǵar jerde súrinip ketti. Úı syrtyna kisi-qara jınalyp qalǵan eken. Bári de tús joq, óń joq. Álibı jaltaqtap árkimge bir qarady. Qulaǵy shýlap, qol-aıaǵy qaltyrap barady.

— Túri jaman eken. Tegin bolmas. Túrikpender... apyr-aı, solar emes pe eken?..

— Jap... jap aýzyńdy!

— Kempir... áı, kempir... Tentek qaıda? Ony kózden tasalaı tur.

— Iá, ıá, súıteıin... Bó-bek... Bóbekjan!

Dál osy kezde aýyl syrtyndaǵy jasyl belge jıyrma-otyz atty shaýyp shyqty. Álibı tilin kálımaǵa keltirdi. Túrikpen shapqynshylaryn talaı kórgen. Olar basyna qara eltiriden qaıǵadaı quraısh kıetin. Al, mynalar... Apyr-aý, bular kim boldy eken? Bári de basyn aq shyt oramalmen shart baılap apty. Qoldarynda soıyl. Shoqpar. Syrtta úrpıisip urǵan kisilerdi kórse de, ádep saqtap at basyn tartpady. Beıbit aýyldyń ıtin shýlatyp, tóbeńdi tesetindeı tasyrlatyp shaýyp keldi. Sálem-saýqat joq, úı aldynda úrpıisip turǵan kisilerdi basa jazdap, attaryn omyraýlata toqtady.

Jıyrma-otyz jigitti bastap kelgen qaba saqal qara shoqparyn syǵymdap ustap tebinip qaldy da, búıirin soǵyp entigip turǵan attyń tumsyǵyn Álibıdiń keýdesine tireı bere toqtady:

— Bizdi tanydyń ba?

Álibı jigitke nazaryn kóterip qaraı almaı, kózin tómen salyp turǵan. Keýdesine tiregen at tumsyǵy da ojar aýyldyń jigitteri ákelgen ozbyrlyń sıaqty. Qara ter ǵyp shaýyp kelgen attyń qos tanaýynan shyqqan ystyń dem shal denesin túrshiktirip barady.

— Umytaıyn degen ekensiń. Tanymadyń-aý deımin?— dedi qaba saqal.

— Tanydym ǵoı... Tanyp turmyn, qaraǵym. Quda, qudaǵı qalaı? Deni-qarny saý ma?

— Deni-qarnyńdy qoı. Áýeli mynany aıt: seniń qyzyń, bizdiń bolashaq kelinimiz qaıdaǵy bir qara borbaı balyqshymen ashyna deıdi...

Álibı aýzyna sóz túspeı, erinderi dirildep ketti.

— Shyraqtarym-aý, tym qurysa shashymnyń aǵyn aıasańdar netti?! Báriń de ul ósirip, qyz asyrap otyrsyńdar ǵoı...

— Bizdiń qyzymyz jaman balyqshymen júrmeıdi. — Jigitter qarq-qarq kúldi. Áp-sátte Álibıdiń janyna aýyldastar jınalyp qalǵan edi; olar momyn shalǵa ara túspek bolǵanda, qaba saqal tiri janǵa bet baqtyrmaı, aýzyn ashqandy qaq basqa tartyp qap tur. Qaba saqal atyn kımeletip, Álibıge qaıta shúılikti:

— Bizdi qudań jiberdi. Janjal kerek bolmasa dereý jaılaýǵa kóshsin dedi. Jańa jurtta, jaqsy tileý ústinde eki jastyń toıyn jasap, nekesin qıamyz dedi. Kónseń osy. Kónbeseń, onda obalyń ózińe. Onda mynalar, — dep antalap turǵan áperbaqan jigitterdi kórsetti: — Qyzdy kúshpen áketemiz.

Álibıge qaraǵan bes-alty úı sol kúni lań tıgendeı áp-sátte úıin jyǵyp qyrǵa bet qoıǵansha Ojar Ospannyń áperbaqan jigitteri ketpeı, antalap turyp aldy. Olar Bóbektiń de aıaǵyn qıa bastyrmady. Kerek dese, Álıza apasymen qoshtasyp qaıtýǵa ruqsat etpedi.

Qas qylǵanda sol kúni balyqshylar aýlynan bir jan qatynamaı qoıǵan-dy. Álibıge qaraǵan az ǵana aýyl araǵa eki qonyp, úshinshi kúni Jaman Botashtyń etegindegi keń alqapqa ilikti.

— Qudama sálem aıtyńdar. Antty attap, batany buzaıyn dep júrgen men joq. Ras, betine qarap otyrǵan jalǵyz bala bolǵasyn el qyzynan ereksheleý ósirdik. Balaǵa degen ata-ana kóńili belgili ǵoı. Ózimizge salsa, áli bes jasar bala sıaqty... — deı berip edi.

Quda aýlynyń bir jigiti kúlip jiberdi. Kókiregi kópti tanyǵanmen kisige qyry joq, momyn jan taǵy da jer bop qaldy. Kózinde móltildegen jasty antalap turǵan áperbaqan jigitterge kórsetkisi kelmeı, tómen qarap, jer shuqylap otyr.

— Biz júremiz. Al, qudańa ne deısiń?

— Sálem aıt! Bir jetiden keıin toıyn jasaımyz. Ózim toı qamymen bolam ǵoı. Qyzdyń syryn kim bilgen?.. Kúıeý balany jibersin. Endigi jerge jesirin ózderi kózinen tasa qylmasyn.

Álibı bir jannyń betine qaramaı, kózin tómen salǵan kúıi ústindegi túıe jún shapannyń etegi jer syzyp, aýyl syrtyna bet túzep aqyryn uzaı berdi.

Osy kúnnen bastap Álibı úıine jýymaı, jatarda da kórshilerine qonyp júrdi. Oǵan, aıryqsha, Bóbekti kórý qıyn.

Kóńilshek shal qıt etse qyzymen qosyla jylaıtyndaı qorqady. Ol Ojar Ospannyń bul qylyǵyna qaıran. Kúni keshege deıin ún-túnsiz júrip kep, bulaısha aıaq astynan týlaǵanyna túsinbep edi, sebebin keıin bildi. Pále Aldabergen sofydan shyǵypty. Anada shabyndyq jaıymen teńiz jaǵasyna kelgende, ishinen Raıǵa qany qaraıyp ketken eken. Sol joly úıine bara sala alty-jeti aýyldasyn shaqyryp apty. «Táıiri, Ojar Ospanda kóz bar ma?! Ana jaqta jaman balyqshy jesirine irgeden qol salyp, he-he, qyzyǵyn kórip jatqan kórinedi. Bıyl Álibıdiń jaılaýǵa kóshpeı otyrǵany da sodan eken», — dep sol otyrysta oqshaý ósekti el ishiniń sybyr-jybyryn baqqan sý-mańaılardyń qulaǵyna quıyp jibergen eken. Bul áńgime qara túndikti Torjymbaıǵa bir kúnde tarapty. Bundaıda ras-ótiriktiń shyndyǵyna jetetin Ojar Ospan ba, álgi áńgimeni estı salysymen, ol ózine qaraǵan aýyldardyń ur da jyq eserlerin jıyp alypty da, dereý qudasyna shaptyrypty. «Dám-tuzym atsyn»,— dedi Álibı Aldabergen sofyǵa renjip.

Sol kúni qosshy-qolańyn ertip kúıeý keldi. Ata jolyn qýyp uryn kelgen sapary bolsa da, ádep saqtap jatpady. Oqys jigit bul aýylǵa ózimen birge ojar áke minezin ala kelgen edi. Úlken-kishi dep jatqan joq, kisi-qara arasynda kelispegen birdeńelerdi túıeden túskendeı dúńk etkizip aıtyp salyp, oǵan ózgeden buryn ózi máz bolyp qarq-qarq kúletin, qylı kóz, quj qara jigit. Qaıyn jurtyn óziniń aldynda kinálideı sezdi me, kelgen bette bulardy qyryp jibere jazdady. Qaharyn ala bóle qalyńdyǵyna tógip, ózi toqtaǵan úıdiń dál janyna tikken otaýǵa qamap qoıdy. Qyzdyń aıaǵyn qıa bastyrmaı, kúndiz-tún kóz aldynda ustady. Bóbek úıden shyqsa, ere shyǵady. Eń arysy, jeńgeleri tildesse de, oqys jigit qasynda qaraqshydaı baryp turǵany. Toı ústinde de eki kózin qalyńdyǵynan aıyrmaı, ár qımylyn ańdýmen bolǵan-dy. Osydan toı ótip, úıge kirgizip alǵasyn kóńili kónshirin biledi; salt boıynsha búgin toı tarasymen eki jas ońasha úıde qalatyn kún. Otaý úıde eki jastyń tósekteri álden salýly turǵanyn qasyndaǵy qosshy jigitter buǵan kúni buryn habarlap ketken-di. Sonan beri degbiri qalmady. Toı tarqaı qoımaı, oıyn-saýyq neǵurlym uzaǵan saıyn, ol soǵurlym yza bolyp, jastardy boqtady: «Eneńdi s... Oı, óńsheń jórkelesh, jelókpe!...»

Jastardyń jýyq arada taraıtyn oıy joq. Ánshi qyz, dombyrashy jigitter kezek-kezek óleń aıtyp, dombyra tartyp, alty qanat úıde asyr salyp jatty. Oıyn-saýyqtyń qyzǵan tusynda tórde otyrǵan Bóbek ornynan turdy. Onyń tysqa shyǵatyn yńǵaıyn baıqaǵasyn úsh-tórt qyz shashbaýy shyldyrap óre túregelip edi, Bóbek:

— Otyra berińder. Jezdeleriń kúzetshi bolýǵa jarap tur,— dedi. Aıtsa da, kúıeý jigit esikke qyzdan kóri burynyraq baryp qalǵan edi. Tysqa onyń sońyn ala shyqqan Bóbek esikten dál shyǵar jerde kúni buryn bosaǵaǵa súıep qoıǵan temir mosyny bildirmeı qoltyǵyna qysa ketti. Aspan ala bult eken; tóbeden aýyp bara jatqan tolyq aı bult tasasyn qorǵalap, uzaq ýaqyt kórinbeı qoıdy. Biraq toı bop jatqan aýyldyń bar tynysy Jaman Botashtyń keń jazyǵynan anyń seziledi. Oshaq basynda tabaq kótergen jigitter, shańqyldaǵan áıelder qarańdaıdy. Bóbek solardy sezdi me, joq pa, belgisiz, artynda ańdýshy bolǵasyn aıaǵyn ádeıi asyqpaı, sabyrmen basyp aýyl syrtyna qaraı uzaı berdi. Úıden shyqqaly artyna burylyp qaramasa da, izin óksheleı basqan oqys jigitti shóptiń sytyry men aıań dybysynan anyq estip kele jatqan-dy, kenet qalt toqtady.

— Áı, malǵun!.. Boq jeıtin ıt emessiń ǵoı. Qalatyn keziń boldy ǵoı.

Kúıeý qansha jetesiz bolsa da, osy joly óz isiniń shynynda oǵash bolǵanyn sezdi de, tóbege urǵandaı turyp qaldy. Kúdik týǵyzǵysy kelmegen qyz onsha uzaǵan joq; anadaı jerge bardy da, shapanyn basyna búrkep, bir túp shıdiń yǵyna boı tasalaı otyrdy. Jigit qyzdan kóz jazbady. Sút pisirimnen asty, bul áli tyrp etpeı, tabanynan sarsylyp tur. «Ákeńniń kóri... Nemene arqan... jatyrma?» Bir orynda sarsylyp tura-tura, ári-beridesin aıaǵy taldy. Shydamy da taýsylyp barady. Biraq dybys berýge dáti barmaı, onsyz da yzadan jaryla jazdap turǵanda aýyl jaqtan buny izdegen kisilerdiń daýsy shyqty. Kidirmeı bir top jigit júgirip keldi.

— Aý, ne boldy? Neǵyp tursyń?

— Jeńgemiz qaıda?

— Jeńgeń bar bolsyn!

— E, nege túńildiń? Ne boldy?

— Ne bolsyn... Otyr toı, áne!

Jigitter shı túbinde qaraıǵan birdeńeni kórip, birin-biri shymshylad myrs-myrs kúle bastady.

— Atańnyń basyna kúlesińder me? Oı, óńsheń dýyldaq! Óńkeı jórkelesh! — dep Ojyraı olarǵa zekirip tyıyp tastady. — Qalaı, ana jaqtaryńda dyrdý bitetin be?

Shetkerek turǵan jigit qasyndaǵyǵa kúńk etti: «Sorly, qaıtsin?! Qalyńdyǵy qolyna tımeı, ólip-aq tur eken». Et pen qymyzǵa toıyp esirip alǵan jigitter bir esepten kóńil ashar ermek tabylǵanǵa máz. Eserleý biri buta túbinde qaraıǵanǵa aı-shaı joq jetip baratyndaı umtylyp júre tústi de, kilt toqtady. «Jeńeshe! Áı! Áı!» dep daýystap edi, biraq jaýap bolmady. Ojyraıdyń qasyna qosshy qyp ertip júrgen myna jigitterdiń bári de oǵan eliktep shetinen boqtampaz, ojar, sotqar bolatyn. Kúni erteń ózderine jeńge bolǵaly turǵan myna qyzdyń bular kók jelkesine taqap kep ári-beri dybys berse de, biraq qyzy qurǵyrdyń úndemeı qoıǵanyna áýeli tańdanyp bir-birine qarady. Sosyn yzalanyp: «Oı, ákeńniń kóri...» dep ojyraıshylap boqtady da, shı túbinde otyrǵan qyzǵa syrt jaǵynan tónip keldi de «Áı, jeńeshe! Jeńeshe!..» dep taǵy da dybys berip edi, biraq qyz bul joly da qozǵalmady. Sosyn eserleý bireý:

— Jeńgemiz ǵoı, nesine uıalamyz?! — dep kúldi de, basyna búrkenshik jamylǵan qyzǵa jetip bardy. Syrt jaǵynan tónip, moınyn sozyp qarady.

— Mássaǵan-n!.. Oı, ákeńniń kóri... Áı, áı, beri kelińder! Beri, beri kelińder!

Keıinde turǵan Ojyraı qasyndaǵy jigittermen birge júgirip kele bergende, álgi áýmeser jigit mosyǵa japqan qyz qamzolyn sypyryp alyp laqtyryp jiberdi. Súıtse, manadan beri bulardyń syrtynan torýyldap turǵandary qyz emes, úsh aıaqty temir mosy bop shyqty. Qyz mosyny alasalaý ǵyp quryp, ústine maqpal qamzolyn búrkepti de, ózi qarańǵyny jamylyp taıyp turypty.

* * *

Bóbek qansha júgirgenin bilgen joq-ty. Jolynda ushyrasqan qaraıǵannyń bárinen qorqyp, buǵa-buǵa ózinde de záre qalmady. Baǵana kún batar aldynda aýyl syrtynda jaıylyp júrgen bir top attardy baıqaǵany bar-dy. Shamasy, qudalardiki bolý kerek, erin almaı shylbyrdyń bir shetimen tusap jibergen úsh attyń ústinen shyqty. Eki kúnnen beri múshege shaýyp, borbaıyn sozyp tastaǵan attar terin áli baspapty.

Bóbek qolyna túsken atqa mine sala shapty. Sonan qan sorpasy shyqqan at tań aldyndaǵy qońyr salqyn qarsy aldynan qos qoltyǵy men omyraýyna soǵyp, kishkene kóterile tústi de, sálden soń aıaǵyn ala almaı tapyraqtaı bastady. Bul kezde jazǵy tań da jaqyn qalǵan-dy. Sálden soń shyǵys jaqtan kún shapaǵy kádimgideı saz berip, sary qabaqtana bastap edi. At basyn birden Bel-Aranǵa týralaǵan qyz balyqshylar aýlyna qalaı da qýǵynshylardan buryn jetkisi keldi de, qan sorpasy shyqqan atty ústi-ústine tepkilep birde shoqytyp, birde sydyryp keledi. Shyǵys jaq alaýlap qyzara bastaǵanda, qyz taqyrǵa turǵan qańqa kılikti. Aınalyp ótse ýaqyt ótetin bolǵasyn tolarsaqtan keletin shalshyq sýdy taqymy astynda aıaǵyn táltirektep basqan atpen shalpyldatyp keship ótti. Áýeli at shashasynan kelgen qaq sýy ilgeri barǵan saıyn qaısybir jerlerde tereńdep, attyń baýyryn shaıyp otyrdy. Endi tereńdeıdi-aý degende, qań sý qaıtadan taıyzdap, taǵy da at shashasynan kep, shalpyldatyp keship keledi. Keıde at tuıaǵy sý astyndaǵy tasqa tıip, shaqyldap ketedi. Bóbek bir sát at ústinen eńkeıip, shalpyldaǵan sý men shaqyldaǵan tasqa qulaq tige tústi de, qýǵynshy esine túsip asyǵa bastady.

At alqynyp qaldy. Bóbek atty «shý-shýlep!», artyna qaıta-qaıta jaltaqtap qaraýmen keledi. Keıingi jaqtan ázir shań kórinbedi. Túndegi ala bulttyń qazir etegi ydyrap, aspan shaıdaı ashyldy. Jaz shyqqaly mal jaıylmaǵan jaǵalaýdyń reńi tipti jaqsy eken. Kóz jetken jerdiń túgi túlep, ásirese, kún shapaǵy túsken shóp basyndaǵy sirkedeı shyqtar jylt-jylt etedi. İlgeri júrgen saıyn jan-jaǵynan aqyrǵan ashshy jýsan ıisi ańqyp, basy aınaldy ma, taqymy bosańsyp bara jatqan sıaqtandy. Dál sol sátte buta túbinde qonaqtaǵan boztorǵaı attyń aıaǵynyń astynan pyr etip, joǵaryǵa shyrqaı kóterildi. Bóbek boıyn jıyp aldy. Tastóbede qybyr etpeı turyp alǵan torǵaı emes, bunyń ózi de bir orynda tapjylmaı turyp alǵandaı shoshyp ketti.

— Shúý! Shúý, janýar!

Bel-Arannyń kezine at yrsyldap ázer shyqty. İlgergi jaqtan jarty álemdi alyp jatqan uly teńiz jarqyrap qoıa berdi. Sol jaqtan ógiz shaǵalalar ókirdi. Onan jar basynda jarbıǵan jer qazbalardyń jer qazbasyn kórgende, qyz kúlip jiberdi. Bel-Arannyń kezinen asa bergende artyna burylyp edi, bul joly kóz ushynan shań kerindi.

— Shúý! Shúý, janýar!.. Aınalaıyn, kóketaıym, jalynam! Áne, anaý bizdiń aýyl... basshy aıaǵyńdy! Basshy!

Bóbek atty tepkilep, basqa-kózge sabalaı bastady. Biraq at ábden boldyrǵan edi, yrsyldap, aıaǵyn ázer alyp kele jatqan-dy. Balyqshylar aýlynyń kók jelkesine kelgende tilersegi dirildep, aıaǵyn ilgeri bir basty, ekinshi basqanda gúrs etip qulap tústi. Bóbek ushyp turdy. At tizginin tastaı sala basynan julyp alǵan oramaldy bulǵap, shyryldap, janushyryp júgirip ala jóneldi. Bul kezde qýǵynshylar Bel-Arannyń kezinen bermen asyp, attaryn borbaılap kele jatty. Olar Bóbekti kórdi. Bóbekke kómekke júgirgen balyqshylardy da kórip, ań kóz jigitter atqa qamshy basyp, bar daýsymen «Qapta! Qapta!» — dep uran tastap keledi.

— Raı... Raıjan... Qutqar!

Janushyrǵan qyz jigit qushaǵyna qulaı ketti. Balyqshylar jan-jaqtan júgirip kep jatyr. Kápelimde qyryq-elýdeı kisi qyzdy ortaǵa alyp, qıqýlap kelip qalǵan kóp attylynyń jolynda ıyq tirestirip turyp aldy. Analar da soıyl-shoqparyn ońdy-soldy siltep aǵyzyp kelgen beti birden lap bergen joq. Quddy jarǵa soqqan tolqyndaı, attaryn shapshytyp, sýyq suspen betpe-bet toqtady. Báriniń kózi Kálende. Óz tobynyń aldyna shyǵyp, qulashtan astam bolat súımendi qý taıaq qurly kórmeı, shirene basyp turǵan nar tulǵaly jylan kóz bujyr qarany kórgende qaı kisiniń de júregi shaılyǵyp qalǵandaı. Kálennen tek Ojyraı yǵar emes. O da óz elinde aty shyqqan aq kóz. Astynda Ospannyń áıgili aqbaqaıy. Oń qolyn shyntaǵyna deıin sybanyp apty. Sol qolymen at tizginin tejep, al bilegin sybanyp alǵan álgi oń qolymen emen naızany syǵymdap ustap dir-dir etedi.

— Ýa, aǵaıyn, — dep Móńke óz tobynyń arasynan sýyrylyp alǵa shyqty. — Aǵaıyn, aqylǵa kel! Qaıtyńdar!

— Jesirimizdi ber!

— Jesirimizdi alsaq, ózimiz de qaıtamyz.

— Bóbek saǵan jesir bolsa, maǵan baldyz emes pe edi?.. Áıelimniń týǵan sińlisi edi ǵoı. Buta túbin qorǵalaǵan bir balapan torǵaı shyryldap kep baýyrymyzǵa tyǵylǵan da...

— Ýaı, ondaı mámileń ózińe. Áı, jigitter!.. Ne turys bul?.. Ýa, qapta! Qaptańdar!..

Súıdedi de, ana jaqtan qaba saqaldy eńgezerdeı bireý uzyn soıylyn zárlene kóterip aldy. Iin tiresken attylar lap beretindeı ilgeri umtyla bastap edi. Bóbek júgirip ortaǵa shyqty.

— Mynalardyń aıaıtyn túri joq. Qaıtem, taǵdyrdyń salǵanyn kórem de,— dedi de, qyz ar jaǵynda antalap turǵan attylarǵa qaraı júgire jónelip edi, myna jaqtan Raı da júgirip qyzǵa analardan buryn jetip, kóterip aldy. Sol sátte Ojyraı:

— Oı, atańnyń kórin... dep atqa taqym basty.

Iin tiresken nópir lap qoıyp, eki jaq apyr-japyr aıqasa ketti. Attar kisinep, soıyldar sartyldap ala jóneldi. Eki jaqta da ún joq. Tek bir- birine umtylǵan kisilerdiń tisteri shyqyr-shyqyr. Qulshyna siltegen qaıyń soıyldar sart-surt. Eki jaqtan da soqqyǵa jyǵylǵan kisiler qansyrap qulap jatyr. Ana jaqtyń osyndaıda qaırat kórseter jigiti-qaba saqaldy qara birden Kálenge tap bergen-di, Kálen jalt berip soıyl astynan sytylyp ketti. Ekinshi aıqasta ózine siltegen soıyldy Kálen denesine tıgizbeı, temir súımenmen qaǵyp jiberdi de, qaba saqaldyny qaq shekeden kózdep edi, biraq attyly kisige qoly jetpeı, siltegen soıyl ıyqtyń basyna tıdi. Qaba saqaldy talyqsyp, qulaı jazdap, jan-dármen at jalyna jabysty.

Alǵashqy aıqasta Ojyraı Raıǵa tap bergen-di. Biraq ber jaqtan kómekke umtylǵan balyqshylardyń ortasyna túsip qap, ońnan-soldan soqqylar jaýyp bara jatqasyn Ojyraı taıqyp shyqty. Attyń basyn ile-shala buryp Raıǵa qaıta shúılikti. Raıdy qorǵamaq bolǵan jas jigit qadasyn kóterip qarsy umtylyp edi; Ojyraı ony attyń omyraýymen qaǵa bere kók súńgini dál júrekten saldy. Áli de naızasyn yrǵap, uńǵysy boılap kirgesin ǵana qaıta sýyryp almaq bolǵanda úlgire almaı, at ekpinimen aǵyp ótti. Qolynan shyǵyp ketken naızaǵa qaırylmady. Kózine qan tolyp ketken. Shań arasynda qasha urys sap bara jatqan Raıdy kóre sala aqtaban atty tebinip qaldy. Qalyń topty jaryp, omyraýlap keldi de, doıyrmen Raıdy uryp jyqty. Bóbek shyńǵyryp jiberdi. Kálen Raıdy kózinen tasa qylmaı júr edi. Jas jigittiń soqqyǵa jyǵylǵanyn kórgende, ózin ortaǵa alyp, jan-jaǵynan antalap turǵan attylarǵa aqyra umtyldy. Temir súımendi ońdy-soldy sermep, jolyn kes-kesteı bergen eki jigitti attan ushyryp túsirdi. Biraq Kálen jetem degenshe, Ojyraı aqtaban atpen shúıligip kelip, qyzdy kókpar laǵyndaı ilip áketti. Attyń basyn asyǵys burǵan kúıi qyzdy aldyna uzynnan sulata saldy. Qalǵandary da attaryn buryp, Ojyraıdyń sońynan quıyndatyp shaba jóneldi.

Kálen júgire tústi de, at shańyna tunshyǵa turyp qaldy. Qolyndaǵy temir súımendi laqtyryp jiberdi. Qasyna Raı keldi. Qos samaıdan aqqan qan betin jýyp ketken. Kózinde jas.

— Aǵaeke-aı, q orlyǵy ótti-aý mynalardyń. Mynadan keıin búıtken tirligi qurysyn! Qurysyn!

* * *

Anada ketkennen Sýdyr Ahmet teńiz jaǵasynda, ıesiz qora arasynda jalǵyz úı qalǵan qatyn-balasyna eki aıdan keıin ǵana oralǵan edi. Oı, nesin aıtasyń, aty kúıli. Ózi ajarly. Omyraýyn aıqara ashyp tastaǵan ań kóılektiń jaǵasy kirshiksiz appaq. Erdiń artyna bóktergen jetim qozy qarnyndaı eki bólek túıinshegi bar.

Sýdyr Ahmet úıge jetkenshe shydamaı, anadaı jerden aıqaılap, balalarynyń atyn atap keledi. Osy túri qalany bazarlap, ishi-syrty maılanyp yrǵap-jyrǵap qaıtqan kisideı. Ol asyqqanmen, biraq astyndaǵy alqabel tory aıaǵyn basar emes. Jaz shyqqaly kókke toıyp qabyrǵasyn jaýyp alǵan tuǵyr jaǵaǵa jaqyndap, keshe kóktem jylt etisimen qyrǵa kóshken aýyldardyń ıesiz qystaýy, qora-qopsysynan úrkip osqyrynady. Onyń ústine jaz boıy ylǵı keń jaılaý, salqyn sabatqa qanat jaıyp qaz-qatar qonǵan aq úılerdiń beldeýinde turyp maldy-jandy aýylǵa úırenip qalǵan-dy. Endi myna aınalasyna qamys sháli tartqan, úńgir-shúńgiri kóp, únsiz melshıgen qystaý úreı týǵyzyp, tory at qos qulaǵyn tóbesine tige osqyryp, aıaǵyn ilgeri baspaı, artyna yǵysyp, sheginshekteı berdi. «Ay! Aý, bu qalaı? Tiri jannyń joǵy nesi? — dep oılap, Sýdyr Ahmettiń júregine sýyq úreı shapty. Úzeńgige tiregen aıaǵynyń basy dirildedi. Óndirshegi toqpaqtaı uzyn moınyn ilgeri sozyp, qamys sháli ústinen sozyla qarap:

— O, qatyn! — dep edi, esik-terezesi joq, úńireıgen ıesiz tam ile jańǵyryǵyp: «O, qa...yn-n-n!» — dep qaıtalady.

Sýdyr Ahmettiń eki kózi atyzdaı boldy. Ánsheıinde, ot basynda, qatyn-bala aldynda otyrǵanda ersigeni bolmasa, bul ózi záti qorqaq. ıesiz qystaý men, ásirese, elsiz jerdegi qora, molalardan qorqatyn-dy. Endi myna esik-terezesi joq, ıesiz qańyraǵan úı beıne eki kózin oıyp alǵan kisideı, qamys sháliniń ar jaǵynan úńireıe qarady. Sýdyr Ahmet tilin kálımaǵa keltirýge jarady. Biraq atynyń basyn bura almady. Úrkek at osqyryp jalt bergende, ol erden túsip qala jazdady. Onda da qos qolymen erdiń qasynan ustaı alǵan Sýdyraq taqymynyń astynan sýyrylyp shyǵyp bara jatqan attyń jan-dármen jalyna jabysty. Qansha shapqanyn bilmedi. Qaı jerge kelgenin de shamalaı almady. Bir kezde tory attyń shabysy jaıylyp, yrsyldap qalǵanyn sezip tizginin tartty. Ánsheıinde basyna qońyraıtyp kıetin kıiz qalpaq kózine túsip ketipti. Jańa es-túsi qalmaı shapqanda ústindegi qaqpa shekpenniń qos shalǵaıy taqymynan shyǵyp, qus qanatyndaı jalpyldan keledi eken. Esin jıǵasyn qarasa, jańa ǵana erdiń qasynda ilýli turǵan at dorba ushty-kúıli joq, qaıda túsip qalǵany belgisiz.

Ol at ústinde durystalyp otyryp, aınala tóńirekke kóz tastap edi, kúnshyǵys jaq tutasyp jatqan teńiz. Kádimgi óziniń jelsiz tymyqtaǵy daǵdysy: kún sáýlesi astynda úlken aıdyn appaq bop jaltyraıdy. Shyradaı ań tymyq! Teńizden kóz ala bergende, beregirekte otyrǵan balyqshylar aýlynyń tútini kórindi. Osydan keıin ǵana Sýdyr Ahmettiń júregi ornyna tústi. Aýyl irgesine kelip turyp esi ketkenshe shapqany onyń ózine álde oǵash, álde qyzyq kórindi me, áıteýir sasyq kúzendeı shaq-shaq kúldi.

Sýdyr Ahmet ústi-basyn durystap, aǵash erge qaıtadan qońyraıyp otyrdy. Atyn aqyryn bastyryp Bel-Arannyń baýraıyndaǵy tereń saıǵa jalǵyz aıaq eshki izben qıalap túsip kele jatyp kóz salyp edi, nesin aıtasyń saı boıynyń reńi tipti basqa eken. Taldybekeniń kógi sirá da qalyń, kóleńkeli tabanyna quba tal bitken. Tal arasynda beke-bulaqtar syldyrap aǵady. Jáne osydan qashan jaz aıaqtalǵansha shildeniń ystyq aptaby shalmaıtyn saı boıy kerim ot, irip tur. Basqa jerden góri bulaq mańynyń shóbi qaý. Aıryqsha, bir-birimen boı jarystyra talasa ósetin sarysolma, ızen, taspa boz ker jýsan boıshań, balǵyn. Bári de baýyryna kóleńke saqtap, hosh ıis ańqyp tur.

— Pah! Pah! Túlep-aq tur eken! Jaryqtyq, nesin aıtasyń, osy myna Taldybeke jer shuraıy ǵoı, — dep Sýdyr Ahmet anadaıdan murnyn jaryp qoıa bergen kók jýsan ıisimen qushyrlana dem aldy.

Ol endi asyqpady. Oý, nesine asyǵady?! Mine, kórmeısiń be, jaǵada otyrǵan balyqshylar aýlyna keldi. Úı bolǵan úı qazan-oshaǵyn syrtqa shyǵaryp, esik aldyna quryp apty. Syrtta, jip kermede baýyrynan jaryp qaqtaǵan balyqtar alystan kóz qurtyn jep barady. Sýdyr Ahmet shuqbyryp bara jatqan silekeıin aýzyna jıyp tartyp aldy. Aýyl irgesine taqap kelgende shydamaı, atyn ústin-ústine tebinip qattyraq bastyryp, empeleńdep kele jatqan-dy. Kenet kózi shetki jolym úıge tústi. Onan jeli basynda jatqan jas botany kórgende kóńildenip ketti: «Á, qarasha ingen... O, janýar, aman-esen botalaǵan eken ǵoı». Úı janynda maı shańdaqty burqyldatyp, shaýyp júrgen qara domalaq balalar-bir ul, eki qyz kózine ottaı basyldy:

— O, qozylarym!.. Botalarym!..

Kózine jas keldi. Balalarynyń atyn atap daýystaıyn dep edi, oǵan biraq qapelimde daýsy shyqpaı, kómeıi búlkildep, murny sýlanyp bara jatqasyn at ústinen eńkeıip murnyn dyń etkizip bir sińbirdi.

Sýdyr Ahmet qatynyna dán yrza. Ózine de yrza. Ózi joqta eki-úsh keregeniń basyn qosyp, lajdap qýsyra salǵan jappanyń qaq tórine shyǵyp otyr. Eki tizesinde-eki qyzy. Aldynda-uly. Ózi orasan kóńildi. Suńq-suńq etedi:

— E, sóıtip kóship aldym de... Al, qatyn, munyń aqyl bolǵan.

— Aqyl boldy ma, álde aǵattyń istedim be, tap sol arada ólshep-pishken men joq. Moınyń alysqa túsip ketkenin bildim de, balyqshy qaınylarymnyń qasyna kóship aldym.

— Mine, aqyl! Aý!.. Aý, Bıbijamal-aý, men el qydyryp ketkende, seniń bul jaqta osylaı ózińe úıir tabatynyńdy bilip kettim ǵoı. Al, sonan qarasha ingen botalady de! Úıge de bereke keldi deseıshi...

— Ie, ernimiz aqqa tıdi. Balalar balyqqa toıyp, ońyp qaldy.

— Osal ekensiń! Báse, bizdiń qatyn bas paıdasyn bilse kerek edi ǵoı. Aý, qatyn-aý, úı sharýasyn artymda sen bitirseń, túz sharýasy menen de qalmady. Osy sapar men de qarmaqty talaı jerge salyp keldim. Alǵanym da bar, almaǵanym da bar. Biraq, qatyn, tura túr... túbi bir qarym qylam. Álgi ala qorjyn qaıda?

Sýdyr Ahmet irge jaqqa qol sozdy. Qorjyn dep qampaıtqany-er artyndaǵy eki túıinshek. Onyń birinde kók búırek aq quman. Ekinshi túıinshekte-bir-eki qadaq shaı, arzanqol kámpıt. Ony da Shalqarda turatyn birge týǵan aǵasy — Naǵymet áperdi. Naǵymettiń balasy jastaıynan kásip qýyp qalaǵa ketip, aıaq jolyn bilgendeı oryssha úırengen-di. Ólermendiginiń arqasynda sońǵy kezde sot keńsesine tyrnaǵy ilikti. Qazir sotta bolmashy bir qyzmette. Sonan kele el kózinde naǵyz sot ózi sekildenip kóshege syımaı júredi. Jurt uǵymynda da solaı. Aıryqsha, alyp qashtysy kóp el ishi ony sot dep dáriptep, isti bolǵan kisiler osy kúni Naǵymettiń shalǵaıyna oralady. Sýdyr Ahmet te «sot» inisine jıi barǵyshtap júr. Naǵymet pen Ahmettiń arasyn adam túsinbeıdi. Aǵasynyń balasy « sot » bolǵaly bul ekeýi aıryqsha qyrǵı qabaq. Sýdyr Ahmettiń kóńilinde qýanysh ta, qyzǵanysh ta bar. Qalaǵa barǵan saıyn jurttyń Naǵymetti — «sottyń ákesi» dep qurmettep júrgenin kóredi. İsti bolǵan kisilerdiń Naǵymetke qoshemet kórsetip, jalpyldap jatqanyn kórgende, Sýdyr Ahmet qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdap, ońashada: «Aý, bul qalaı? — dep oılaıdy,-Naǵymet Maralbaıdyń balasy bolǵanda, men... obaı-aý, men jerden shyqtym ba eken? Bul halyń meni nege «sottyń aǵasy» demeıdi? Álde... eregiskende kósheniń ortasynda tura qalyp, ózim aıǵaılasam ba? »

Qalaǵa kelgen saıyn jurtqa ol ezin qalaı da «sottyń aǵasy» dep aıtqyzǵysy kep ábigerge túsedi. Kisi-qara kózinshe kelinine taza kórpe salǵyzyp, qaq tórge qaqshıyp otyryp alady. Syrt kisi bolsa tipti jaman. Onsyn osy úıdiń bar janyn bir ózi bılep-tósteıtin kisideı, ot basynyń bolmashy usaq-túıek sharýasyna aralasyp, árkimge bir ákireńdep zyqyn alyp bitedi. Úıde inisi bolsa, Sýdyr Ahmet onyń janyna baryp otyryp alady da: «Qabenjan!..» — dep onyń asty-ústine túsip bitedi. Al Qabeń osy aǵasyn onsha jaqtyrmaıdy. «Sot» inisi osy joly Sýdyr Ahmetke: «E-e, sonymen úıiń bıyl jaılaýǵa kóshpeı, jaǵada qaldy de? Endigi jerde el ishine «balyqshy Ahmet ata-anam deseńshi!» — dep kúldi. Sol kúni kisi-qara da oıdan-qyrdan jınala qalǵan eken. Osy zamannyń kisileri de jasy úlkendi syılaýdy qoıǵan. Shetinen yrjaqaı, járkelesh. Jáne aýzy qısyq bolsa da atqa mingendi syılaıtynyn qaıtersiń?! Qaben aıtqan álgi sóz tap bir Qudaıdyń óz aýzynan shyqqandaı qapelimde qala-dalaǵa tarap, el ishi qulaqtanyp ketti de, búl yza men namystan óle jazdady. Biraq, amal qaısy, kópke kúl shashasyń ba? Sýdyr Ahmet tap sol sátte: «Sen ıtti endi kórmespin», — dep oılaǵan-dy. Biraq tegin kisi sot bola ma?! Aram neme keıin aǵasyna kóılek-dambal kıgizdi. Jeńgesine arzan-qol shyttan kóılek, jaýlyń áperip, az nársemen aǵasyn yrza qyp attandyryp edi. Súıtse de Sýdyr Ahmettiń kóńilinde dyq ketti. Sharshy toptyń aldynda «balyqshy Ahmet» degen zábiri esinen ketpedi. Teńizge jaqyndaǵan saıyn osy ataq arshyl janyna aıazdaı batqany. Mańdaıyna qara kúıelep battıtyp jazyp jibergen qorlyq tańbadaı jol boıy kózi shalǵan,qulaǵy esitken dybysqa deıin buǵan «balyqshy Ahmet!» dep yzyńdady da turdy. Kisiniń qadiri keteıin dese qaıdaǵy-jaıdaǵynyń bári úıir, ne bolsa sol ıyqtan basatynyn qaıtersiń?! Qaladan shyǵa bere-aq buǵan bir shymshyq tal bolsyn. E, Alla... adam qor bolaıyn dese aıaq astynda. Sol shymshyq qalyp ta qoımaı, ozyp ta ketpeı, tory attyń aldyna túsip ap, taıaq tastamdaı jerge ushyp-qonyp, quıryǵy qylp-qylp etip, buǵan beıne «balyqshy Ahmet... Balyqshy Ahmet...» dep shıq-shıq etetin sıaqtanǵany.

Táńiri jarylqaǵyr, Táńirbergen... Sol aınalaıyn... Aıtatyny joq, azamat qoı. «Sot» inisinen kóńili júdep qaıtqanda, sol... Iá, sol aınalaıyn, bunymen terezesi teń adamsha sóılesti-aý! Bunyń jaǵaǵa ketip bara jatqanyn esitkende... apyr-aı, jas myrza bunyń janynan shyqpaı jabysyp alǵanyn qaıtersiń?! Oý, bu da Qudaıdyń bergeni ǵoı! Sonan ol buny jibermeı qonaq qyldy. Anaý-mynaý emes, týra han... Týra hannyń ózine qyzmet etkendeı... he-he, astynda atlas kórpe, qoltyǵynda qus jastyq. Al! Al, káne, buǵan ne deısiń?! Árkim syılaǵannyń quly. Kisi osyndaı azamattyń jolynda ólip ketse de arman joq. Sonan, ne kerek, Táńirbergenjan ózimen terezesi teń adamsha asty-ústine túsip syılap otyryp, oı, aınalaıyn-aı, sol arada buǵan ólerdegi sózin aıtyp, eger sońyra osy ótinishimdi oryndasań astyńa at mingizem dep ýáde berdi. Iá, ýáde berdi ǵoı. Kórersiń de bilersiń, aıtty-bitti. Ýádesin oryndaıdy. Jas myrzanyń aýlynan kóńildenip qaıtqanda aldynan, mine, minekeı, qatyn, balasy... balalary... «Sot» inisinen kórgen zábir, qorlyq qazir bunyń esinde de joq. Qatyn-balaǵa qaýyshty. Qarasha ingenniń aman botalaǵanyn esitti. Jelide baı l aýly jatqan botanyń janyna baryp, tumsyǵynan shymshylap qaıtty. Sonan soń balalaryna qaladan ákelgen bazarlyǵyn úlestirip, úı ishin qaryq qyldy. Ózi de kóńildi! Ózi ákelgen kámpıtti tistep, ózi ákelgen shaıǵa qara ter bop qanyp aldy. Qatyn-balaǵa qaýyshqaly betinen qaǵatyn bir jan joq, ózi bı, ózi qoja, suńqyldap sóılep otyr. Al, syrtta esik aldynda bir qazan balyq bylqyp pisip jatyr. Túrýli esikten sur balyqtyń jeńsik ıisi murnyna kep, tanaýyn qytyqtap barady.

— Qatyn, túsiretin ýaqyt bolǵan joq pa? Táıiri, súr balyq bir búlk etse pisip qalatyn edi ǵoı, — dep Sýdyr Ahmet óndirshegi toqpaqtaı uzyn moınyn qazan jaqqa qaıta-qaıta sozyp úńireńdep, ashqaraqtana kóz tastap qoıady. Osy qazir qatyn-balaǵa yqylasy artyqsha. Aıdary kúńsip, ústi-basy balyq sasyǵan balalaryn tizesine mingizip:

— Ákeń jaqsy ma? Qaladan kámpıt ákelip berdi me? Á-á! — dep qyt-qyt kúledi. Bir kezde aıaq astynan Aqbalany eske alyp, — paqyrǵa bir qaınatym shaı, bir tistem kámpıt bershi! Tiri jetim bop otyr ǵoı,— dedi músirkep.

Súr balyqqa toıyp alǵannan keıin, Sýdyr Ahmet tipti kóńildendi.

— Ana jaqtaǵy aýyldar... kedeıiń bol, baıyń bol, bir aǵarǵanmen otyr. Qara azyq emge joq. Tisińe dán tımeıdi. Oý, oý, Bıbijamal-aý, teńiz... bul teńiz she... myna úı irgesinde shalqyp jatqan kók teńiz bar-aý, túbi joq yrzyq qoı. Kókten salbyrap túsip turǵan nesibeń ǵoı... Pisýli asyń ǵoı bul! Tek shalqańnan aýzyńdy ashyp jat ta, qylǵyp juta ber!.. Jutýǵa erinbeseń bolǵany, — dep mundaǵy bar sharýaǵa kóńili bitip, yrza bop ketip, — qatyn, ne qylasyń, bıyl bizge Qudaıdyń qarasýynyń kemi joq, — dep qatynynyń tizesin qushyrlana basyp-basyp qoıdy.

As-sýyn iship bola bergende Sýdyr Ahmetpen sálemdesýge aýyldastar keldi. Jaz boıy sol anaý Han jaılaýdyń qyzyǵyn kórip, qalaǵa shyǵyp bazar bazarlap qaıtqan kisiden kórgen, bilgenin surap suhbattasqan da bir ǵanıbet! Sadaǵań ketkir Sýdyr Ahmet, bundaıda qamshy salǵyzbaıdy. Jańalyq bilmekke kelgen kisilerdi zaryqtyryp, aýzyna qaratyp qańtaryp qoımaı, kim ne surasa da quddy tıegi salýly, ishek-pernesi taǵýly, qulaǵyn keltirip qoıǵan shyqqyr dombyradaı, tek shertseń bolǵany-saıraı jóneledi. Amandyq-saýlyqtan keıin-aq shaharly jerdiń jańalyǵyn ózi qozǵap, aýzyna qarap aqtalap otyrǵan kisilerdiń záresin ala sóıledi:

— Halyq basyna bir náýbet kelgeli tur.

— Táıt! Aýzyń qandaı jaman edi.

— Aýzymnyń jaman-jaqsysyn keıin bilersiń. Al, qazir aıtarym-Aq patsha qazaqtan soldatqa jigit alǵaly jatyr.

— Astafıralla, ne deıdi?!

— Qoı, jarqynym, aıdyń kúni amanda jamandyq shaqyryp...

— Aý, men be?.. Men be eken jamandyq shaqyrýshy?.. «Estigen qulaqta jazyq joq». Ana jaqta qala ishi gý-gý. Aıtatyn áńgimesi osy. Keshe túste jas myrzanyń úıinde qonaq bop otyrǵanda Qudaımende bolysty oıaz shaqyryp áketse... oıbaı-aý, men qaıtpek ekem?.. O nesi-áı, pále shaqyrdyń dep maǵan tıiskeni nesi?!

Balyqshylar sener-senbesin bilmeı, alaqtap bir-birine qarady. Dál qazir bular qarsy birdeńe dese Sýdyr Ahmet jeńsik bermeı, ezeýreı túregeledi. Jaǵalaýdyń taıyz sýynan shabaq aýlap jegennen basqa túk bilmeıtin myna qara sıraq jaman nemelerdiń júregin sýyldatyp, záresin ushyrǵanyna dán yrza.

— Kórersiń de bilersiń. Oıazdan oralǵasyn, Qudaımende bolys ta qarap jatpas, ózi de bir habaryn berer!

Balyqshylar jamandyq esitken jerde uzaq otyrmaı, úıdi-úıine tarady. Olar ketken boıda qurym kıiz qostyń esigi ile-shala qaıta ashylyp ishke Aqbala kirip kele jatty. Qushaǵynda qundaqtaýly jas bala. Óńi júdeý, biraq esesine ústi-basy muntazdaı taza. Aq bátes kóılek shaǵaladaı appaq. Kóılek syrtynan kók masaty qamzol kıip, qos burym ǵyp órgen uzyn shashtyń bir tutamyn órmeı, baıaǵy qyz kezdegi sánmen kúltelep tómen túsirip jibergen. Balyqshylar ketkesin quddy búgingi kúnniń basty sharýasyn bitirgendeı, óz úıiniń tórinde shaljıyp jatqan Sýdyr Ahmet Aqbalany kórgende basyn jastyqtan julyp aldy.

— Amansyń ba, qaraǵym?! Bylaı... tórge shyq! Mynda kel, óz qasyma otyr.

Sýdyr Ahmet kelinshektiń qandaı oımen kelgenin ishi sezdi. Sibirge aıdalyp ketkeli Elamannan áli habar-oshar joq-tuǵyn.

— Oý, orys baıyn óltirgesin aman jiberetin be edi?.. Ol endi sý túbine ketti ǵoı. Beıshara top basy bolmasa da, álgi jaman balyqshylardyń ishindegi ilip al ary sol edi.

Bul osylaı máımóńkelep otyryp kelinshektiń qytyqty jerine tıip baqty. Qansha ustamdy bolsa da Aqbalanyń syrǵaly qulaǵynyń ushy sál qyzaryp, kún tımegen appaq mańdaıyn ystyń qan sharpydy.

— Imandy bolsyn paqyr! Ózin jaqsy kórýshi edim. Duǵama jıi kirgizem.

Sýdyr Ahmet kózine kádimgideı jas alyp, myrsyldap otyrdy da, áldenege áıeline shyǵa tur dep ymdady. Ekeýden ekeý ońasha qalǵasyn, ol kóıleginiń jeńimen kóz jasyn súrtip, quddy aıaǵy shyqpaǵan meshel baladaı Aqbalaǵa quıryǵymen yrǵaqdap ysyrylyp otyrdy. Osy úıde ózderiniń sózin tyńdaıtyn bógde eshkim bolmasa da, áýeli jaltaqtap jan-jaǵyna qarap aldy da, sosyn aýzyn Aqbalanyń qulaǵyna taqap, qupıalar sybyrlady:

— Ólgenmen birge ólmek joq... tiri kisi tirligin istegen. Shyraǵym, Aqbalajan, sen de qor bolmas jaǵyńdy oıla. Belińniń kúshi, betińniń qyzyly barda qataryńdy tap! Iá! Iá, súıt, — dep, Aqbalanyń qolyn qos qolymen ustap, qyńýlap qysyp-qysyp qoıdy. Syr súzisken kóńildes qurby-qurdas sıaqty. Qam kóńil kelinshektiń ishi-baýyryna kirip barady. Aqbala buryn bul aýyldyń kisilerinen ylǵı kóńil delbegendeı jubanysh esitetin-di. Sodan ózi ájeptáýir dátke qýat alatyn. Endi kórmeısiń be, myna jeksuryn bunyń sol azǵantaı ildálda úmitiniń álsiz tamyryn túbinen qyrqyp úze bastady. Elamandy ana jaqta óz qolymen jerlep, janazasyn shyǵaryp kelgen kisideı, buǵan aqı-taqı «úmit úz» dep otyr. Onsyz da Sibir aıdalyp ketkeli habar bolmaı qorqyp júrgende myna sumyraı jubatý ornyna, túsi sýyq bir jamandyqtyń shetin shyǵaryp otyr. Aqbala aýzyna sóz túspeı, ádemi ıegi dirildep, óksik býyp, býlyǵyp qalǵan-dy. Sýdyr Ahmet sony paıdalanyp:

— Sóz salǵan eshkim joq pa?— dedi. Beti shydamaǵan kelinshek Sýdyr Ahmetten jalma-jan betin buryp, syrt aınalyp otyrdy. Biraq Sýdyr Ahmet qutqarmady, dedektep baryp, kelinshektiń qarsy aldyna júzbe-júz otyryp aldy: — Shyraǵym, saǵan bul dúnıede tilegi túzý bir adam bolsa, bir adamdy dos kórseń, syryńdy senetin bir jan bar dep bilseń... Aqbalajan, ol kisi-men.

Jasy kishi ǵoı dep qysylǵan joq. Qaıta Aqbala qysylǵan saıyn ol erkinsip:

— Osy, myna Táńirbergen sóz saldy ma?— degeni.

Aqbala dý etti. Shoq qaryǵandaı beti órtenip bara jatqasyn alaqanymen dereý basa qaldy da, tez tartyp aldy. Qoryqqany ma, álde kinálaǵany ma, áıteýir, Sýdyr Ahmetke jas ishinde janary dirildegen kózi úreılene qarady. Osy kisiniń keskinin tap qazir kórgendeı qorqyp ketti. Ón boıynda oıdaǵydaı ǵyp jasaǵan bir múshe joq eken. Ne artyq jasap arbıyp ketken, ne kem jasap, oısyrap min bop tur. Bir bas pen bir bet aldynyń ózinde talaı oǵashtyq bar. Ustaramen tyqyrlap alǵyzǵan basy shaqshaqaıdyń jumyrtqasyndaı kógis. Tóbe jaǵy sopaq. Sonysyna qaramaı qulaǵy asa úlken, aqjarǵaq, alaman qulaq. Alystaǵy bir dybysty sezip, soǵan eleń etip, jarǵaq qulaǵyn aldyna qaraı shuǵyl tigip, tyń tyńdap qalǵandaı, qapysyz sát bar. Aqbalanyń tula boıy muzdap ketti.

— Aqbalajan, syryńdy menen búkpe! Men saǵan dos adammyn. Tilekshińmin men.

Aqbala únsiz. Sýdyr Ahmet qaıta tónip:

— Kimmen qara bolsań, sonymen aǵar degen, shyraǵym, — dep qadala tústi. Taqa bolmaǵasyn, Aqbala:

— Mynany qaıtem?.. — dep qolyndaǵy emizýli jas balasyn kórsetti de, beti shydamaı burylyp otyrdy.

Sýdyr Ahmet bir jaıdy shuǵyl oılap ketkendeı, ıeginiń ushyndaǵy bes tal saqalyn túbinen syǵyp ustady da, tas qyp kózin jumyp otyryp qalǵan-dy. Bir kezde kózin ashyp aldy.

— Á, taptym... — dep óz sanyn ózi salyp qaldy. — Al endi buny... bul balaqaıdy... Aty qalaı balaqaıdyń?

— Áshim...

— Á, Áshim be? Aty jaqsy eken... Alda, aınalaıyn-aı! Qurtaqandaı eken ózi de... Bul balaqaıdyń týǵanyna qansha boldy?

— Alty aı...

— E, alty aı de?! Ózi birazǵa kelgen eken ǵoı. Qaraqulaqtanyp qalǵan eken ǵoı! Qytyq -qytyq... Asyly, adam balasy shaban ósedi-aý! Alty aıdaǵy sıqy mynaý. Tipti bir jasta da bala túk emes. Qaz balapany... ana kógildirlerdiń jumyrtqasyn jarǵan boıda jaýtyldap sýǵa minip-minip alatynyn qaıtersiń?! — dep Sýdyr Ahmet shyqylyqtap kúldi de, kenet Aqbalaǵa qaraı eńkeıip: — Aqbalajan, bu balaqaıdy sen áke-shesheńe aparyp ber. Súıekeń balasyn baqpaı ne bitiredi?.. Asyly, sen sóıt! dedi sybyrlap.

— Kúıeýge shyǵatynymdy bilse... ákemniń jaıy belgili, meni úıiniń mańynan da júrgizbeıdi.

— Al, anań she?

— Anam baıǵus shydamas edi... Biraq ákem jibimeıdi. Onyń minezi belgili ǵoı.

Sýdyr Ahmet kóp oılanǵan joq: bul joly da tez aqyl taýyp, soǵan qýanǵany sonsha alaqanyn alaqanyna shart etkizip salyp qaldy:

— Olarǵa kúıeýge shyǵatynyńdy aıtpa! Tipti, sezdirme! Jas bala moınymdy burǵyzbaıdy de. Asymdy da pisirip ishe almaı júrmin de. Myna jıenderińdi ózderiń baq, qaq de, aparyp tasta... Sonda olar qalaı qolq etip túse qalmas eken. Iá, ıá, súıt! Súıt!

Aqbala otyrǵan ornynan baýyryndaǵy balasyn qushaqtaı túregeldi. Esikten shyǵar jerde áldene aıtqysy kelgendeı, artyna qaıyryldy da, biraq lám-mım demesten júre berdi. Ol yzalana basyp esikten shyqqan boıda Sýdyr Ahmet shuǵyl jadyrap, sanyn alaqanymen salyp kaldy:

— Boldy bir qyzyq!

* * *

— Oıbaı!.. Oıbaı! Mynaý azap qoı, naǵyz dozaq munda eken ǵoı. Baǵana ishken asymnyń qaıda ketkenin bilmeımin.

Sýdyr Ahmet tastaı qarańǵy úıde jany qydyryp júgirip júr. Sary masa syńsyp tur. Birin óltirseń, biri keledi. Jáne qulaǵyńnyń dál túbine kep, yzyldap turyp alǵanda, beıne bireý shekeńe burǵy sap tesip jatqandaı. Taqa bolmaǵasyn Sýdyr Ahmet syrtqa júgirip shyqty. Úı mańynda úıýli jatqan tezekti tutatyp tútindik saldy. Qarańǵy túnde ústindegi aq kóılek, aq dambal qylaqytyp otqa júgirip bardy da, kók ala tútinniń ishine súńgip ketti.

— Al!.. Al!.. Er bolsań, sen endi kelshi. Á, solaı ma? He-he-he!

Biraq byqsyp janǵan ashshy tútin astynda taǵat taýyp tura almady. Sáldesin-aq kómeıi men kózine tútin kirip, dem ala almaı tunshyǵyp bara jatqasyn tútindik astynan júgirip shyqty. Shyrt uıqyda jatqan aýyldyń syrtyna qaraı sońynan ıtterdi shýlatyp alaý-dalaý bop júgirip bardy da, ókpesi alqynyp toqtady. Túsi basqa kisini tanymaı shabalańdap úrgen ıtter di jeti atadan boqtap, kesektep qýalap saldy. Bunda da jany saıa tappaǵasyn jappaǵa qaıtyp keldi. Sary masa óli syqsyp tur. Soǵan qaramastan álginde ózi turyp ketken tósektiń ot jaǵynda, kerek dese, ústine lypa jappaı qannen-qapersiz uıqyny soǵyp jatqan áıelin kórip, odyraıyp tura qaldy: «Osy ıt-shoshqa ólip qalǵannan saý ma?» Óli-tirisin bilgisi keldi me, eńkeıip áıeliniń keýdesine qulaǵyn tósedi. «Áı, tiri ǵoı...»— dedi tańdanyp. Ózi janyn qoıarǵa jer tappaı júrgende, bul qaısaptyń rahattanyp uıqtap jatqanyna yza boldy.

— Neshe, sirá, «qatynnyń qyryq jany bolǵanda» da, oı, naısap? Atańa nálet... Tur! — dep Bıbijamaldy búıirden teýip qaldy.

— A-a?! Jaıshylyq pa?

— Jaıshylyq bolsa jatpas pa edim. Túr, úıdi jyq! Kóshemiz.

— Tań atsyn da.

— Tań atqasyn meniń óligimdi kórmeksiń be?

— Qudaı sheber-aı, shybyn shaqqannan ólgen kisiniń molasyn kórgem joq.

— Subyhan Alla! O, dinsiz!.. Kórmeseń, endi kóresiń. Myna masa óltirmeı qoımas. Óltirer!.. Óltirer! — dep Sýdyr Ahmet qaqpa shekpenmen basyn tas qyp búrkep ap, zarlap jatty da, — ay, ay, qatyn-aý... — dep, shydamaı basyn qaıta kóterip aldy. «Myna sary masa samsaǵan sary qol ǵoı. Bir de kem emes! Mine! Mine, yzyldap keldi. Ózi ilmıgen áp-áljýaz. Qolyńa ustap qarasań tumsyǵy da múlik emes. Al, sonan kele, sol tumsyqpen kisini shaqqanda... tap bir naıza suqqandaı! Mine-e!..

Alaqany arqasyna sart etti. Qaqpa shekpenmen basyn qaıta búrkep, qol-aıaǵyn baýyryna qysyp búrisip jatyr. Osylaı biraz saıabyr taýyp jatyp, ara-arasynda baj etip yrshyp túsedi. Sonan ol tań aldynda kóz ildi. Onda da tań aldynda teńiz betten salqyn samal soqty da, syńsyǵan masa sap boldy. Sonan Sýdyr Ahmet uıqysyn qandyryp oıanǵanda bul aýyldyń balyqshylary aýlaryn qarap kelgen eken. Syrtta, jer oshaq mańy qatyn-qalash. Jaýlyń aǵarańdaıdy. Bıbijamal kisideı sary sazandy shyptaǵa salyp, qabyrshyqtap jatyr edi. Sýdyr Ahmet ústindegi shekpendi aıaǵynyń basyna qaraı serpip tastap, atyp turdy. Dambalshaq. Kóıleksheń. Jalań aıań. Jalań bas. Tósekten turǵan kúıi qyt-qyttap kúlip, balyq soıyp jatqan qatynynyń qasyna keldi:

— Osal ekensiń!— dedi de, kúıbeńdep Móńkege tartty.

Úı tola kisi. Aralarynda Kálen, Raı, Dos. Raı jaraly basyn aq shyt oramalmen tańyp apty. Balyqshylardyń áńgimesine aralaspaı, bosaǵa jaqta júdep-jadap kózin tómen salyp otyr. Sýdyr Ahmet munda bolǵan tóbelesti anada Shalqarda júrip esitken. Ojyraı qazir keń jaılaýǵa jazyla qonǵan jalpaq eldiń aýzynda, aty shýly batyr. Onyń bir balyqshyny túırep óltirip, Raıdy uryp jyǵyp, qyzdy aldyna óńgerip áketken erligine bu da qanyq edi. Sýdyr Ahmet Raıdyń muńdy júzine mysqyldaı qarady. Qyzynan aıyrylyp qalǵan jigitti keketkisi kep, tili qyshyp otyr. Basqa jaǵdaıda bul ózin tejemes edi, qazir Kálennen qaımyǵyp, oǵan kóz qıyǵyn tastap qoıady. «Kápirdiń betin aýlaq qyl! Bul ma... bul kisi óltirýden taıynbaıdy».

Sýdyr Ahmet Aqbalany jańa kirip kele jatqanda kórgen-di. Kóńilge bolmasa kelinshektiń óńi búgin ala bóle synyq kórindi. Eki kózi qyzaryp ketipti. Shamasy, túni boıy kóz ilmeı shyqqan. Sýdyr Ahmet ony jaqsy nyshanǵa jorydy. «Ie, durys. Durys. Oý, qatynnyń kóńiline jelik kirdi degenshe, Qudaı urdy deseıshi», — dep oılady da, Táńirbergen beretin atqa taqymy tıgendeı, kóńildenip sala berdi. Baıqap otyr: Qudaımende aýly áńgime bolsa, Aqbala yqylastana tyńdaıdy. Sony baıqaǵasyn, Sýdyr Ahmet salǵan jerden sózdi baı aýyldan bastady:

— Bıyl olar Aqmarqany jaılady emes pe?! Nesin aıtasyń, sý jaryqtyq el yrysy ǵoı. Mol sý qoımapty. Jylda kóńi qurysyp jatatyn Aqmarqanyń betkeı, bókteri bıyl kilem túgindeı qulpyryp tur. Qudaımende bolystyń aýly kóktemde bes-alty qap bıdaıdy jýsan arasyna shasha salǵan eken... qazir sol dalalyqqa kók egin qaqalyp shyqqan. Tunyp tur-aý, tunyp tur!

Móńke men Sýdyr Ahmettiń áıeli eki-úsh atadan qosylatyn apaly-sińlili edi. Móńke Sýdyr Ahmettiń óz basyn qansha jek kórse de, týma-týystyń jaǵynan baılana beretin.

— Qoı ári! Sol Qaratazdy bıyl jurt kóbeńdeý atap júr edi ǵoı, — dep edi, Sýdyr Ahmet shap etti:

— Kóbeńi nesi? Qazir Qudaımende bolystyń kókke sermegen quryǵy aıǵa túsip turǵan joq pa?!

— Ne deıdi, nanaıyn ba, joq pa?

— Nan, nanba, erkiń bilsin. Qazir onyń dáýleti tasyp dáýirlep turǵan shaǵy. Jeti atasyna bitpegen dáýlet Qudaımende men Táńirbergenge bitti ǵoı. Óz aıaǵymen jaıylatyn malda esep joq. Qyrdaǵy jýsannyń júzi qoıdan kórinbeıdi. Al, úıden sýarylatyn qyzyl qozylar dýadaqtaı! Esik aldynan quıryǵyn tarta almaı ótkende kózińniń qurtyn jep-jep ketedi.

Sýdyr Ahmet sóılep otyryp ta kózi jyltyńdap Aqbalaǵa qarap qoıady. Kelinshek jalǵyz Sýdyr Ahmet emes, ózine basqalardyń da nazary aýyp, kóziniń astymen baǵyp otyrǵanyn baıqaǵanda qaıda keterin bilmeı, úıde qalǵan jas balasyn syltaý ǵyp ornynan tura berdi. Sýdyr Ahmet jymyń etti: «Qudaı qalasa, baı myrzasynyń bir sáıgúligi bizdiń taqymǵa túsken shyǵar ». Osydan keıin ol óziniń minip júrgen atyna yzasy keldi: «Sol jamandatqyrdan qutylsam eken. Arqasy qyrǵyshtaı. Kishkene júrseń quıryǵyń oıylyp qalady. It búlkili de ishińdi túsiredi».

— Áı, sýqıt!..— dedi Móńke, Qaratazdyń maqtaýyn jetkizdiń. Saǵan onyń armany joq. Já, sen endi qalanyń áńgimesin aıt. Aq patshanyń qazaqtan jigit alatyny ras pa? Sol sózińniń túbi shıki emes pe?..

Sýdyr Ahmet aıaq astynan týlady.

— Qudaımendedeı bola almaısyńdar. Onyń basqan izine de turmaısyńdar.

Súıdedi de, turdy da júre berdi. Úıge bara sala jaman jappasyn jyǵyp, aq pen qyzyl arasynda Aqbalanyń jerqazbasynyń janyna tigip aldy. Ol endi bul aýylda Aqbalanyń úıi bolmasa, basqa bir jerge bas suqpady. Kóp uzamaı eki úıdiń arasyn jol qyp tastady. Júrgende kúzenbel uzyn dene kúıbeń qaǵady. Kebis kıgen aıaǵy birde asyǵyp, jortańtap, birde quddy ashý býǵandaı dybyrlap, jol shańdaǵyn burq-burq basady. Dene qımylynda da bir túrli kúıbektik, tejeı túskendik bar. Ózi asa yzaly. Úıine kelgeli áli túk bitirgen joq. Atyn tusap jibergeli bir jeti. İzdegisi kep oqtalady. Talaı ret noqtasyn qaryna ilip, syrtqa shyǵýy shyqty-aý. Biraq, pále qylǵanda, sonyń bárinde de bolmashy bir syltaý esine túsedi de, izinshe keri qaıtady.

Keshe de atyn izdemek bop shynymen jigerge mingende, sáti túspeıin dese qoısaıshy, sol arada qarasha ingenniń muryndyǵy esine tústi. Áıeli ánebir kúni shoqalaq arasynan bir tutam qyzyl túzgen syndyryp ákep, «Aqqozynyń ákesi, mynany túıege muryndyq istep bershi»,— degen-di. Esinen shyqpaı turǵanda, áýeli túıege muryndyq istep tastaǵysy kep, áıeli ákelgen túzgendi qolyna aldy. Onan túzgendi jonyp otyrǵanda qylpyp turǵan ótkir pyshaq qolyn kesip ketti. Qan tyıylmaı, áýeli topyraq seýip, sosyn áıeli kıiz kúıdirip basyp, úı ishi ápi-shápi boldy. Onan basy qyshyp, shashyn aldyrǵysy kep Móńkeniń úıine baryp edi, bunyń soryna o da qolǵa túspedi. Kásipqor neme aýyn basqa jaqqa aýdaryp salmań bon, jaǵaǵa ketipti. Sol Móńke búgin de qolǵa túspedi. Sosyn atyn izdemek bon júgenin qaryna ilip syrtqa shyǵyp edi. Úı janynda kúlge shógip jatqan qarasha ingendi kórdi. Jaz shyqqaly balalardy az ǵana aǵymen aldarqatyp otyrǵan qoldaǵy jalǵyz túıe adam aıaǵandaı, ishi-baýyry jabysyp myqshıyp qapty... Murnyna qurt túsken be, basyn shaıqap, pysqyra bergesin bul jatty da ashýlandy.

Asyly, Sýdyr Ahmettiń bar qylyǵy balaǵa uqsaıtyn. Eger erteńgi kúni jalǵyz atty qasqyr jep, ne ury alyp ketse, ol ózin kinálamaıdy. Tym qurysa, ótken joly atyn izdemek bop úıden shyǵyp turyp, izinshe keri qaıtqanyna da ókinbeıdi. Sol arada onyń esine muryndyq túsedi. Onyń ar jaǵyn qazbalasań, túıege muryndyq iste dep túrtki bolǵan áıel. Shoqalaq arasynan túzgen syndyryp ákelip júrgen de sol! Saıyp kelgende, eski qazaq aýlynda keldektiń qaı basyn bassa da qaıyrylyp áıelge tıip, ne basy jary lady, ne kózi shyǵady.

— Oıbaý-aý, ózime qalǵanda áldeqashan taýyp ákeletin at edi ǵoı. Osy qatynnyń-aq isi bitpeıdi... Anany iste, mynany iste dep kisiniń qolyn baılap... aqyry, mine...

Sýdyr Ahmet dedektep, júgire basyp jappaǵa kirdi. Biraq kóp aınalmady. Áldene saldyr-kúldir etti. Kúıip-pisken yzaly kisiniń shaqqyldaǵan daýsy shyqty. Súıtkenshe bolmaı, ol jappadan jyn urǵandaı alaý-dalaý bop júgirip shyqty.

— Aqbala! Ýa, Aqbala! Qaıdasyń? — dep kórshi úıge jetkenshe shydamaı syrttan daýystap keledi. Kebisin kıýge de asyqqan. Jalań aıaq. Jalań bas. Endi bolmasa órt ishinde qalatyndaı, esikten entigip, súrine-qabyna kirdi.- Aqbala qaraǵym, keshke bizdiń qatyn otynnan kelerde soǵarsyń.

— Jaı ma?

— Qaıdan jaı bolsyn? Oıbaı-aý, jaı bolsa, seni shaqyram ba? Úı ishin jınap júrip, aqqumandy syndyryp aldym... Anada qaladan ákeletin kók búırek aqquman. Naǵmet aǵaekem satyp áperetin aqquman.

Aqbala ań-tań. Bunyń ózi syndyrǵan aqqumanǵa otynǵa ketken qatynnyń qandaı qatysy baryn bile almaı, dal bop turǵan-dy.

— Oıbaı-aý, men... Men beıbaq bundaıda shydamaımyn ǵoı. Synǵan aqqumannyń yzasyn kempirden alam ǵoı. Aqbala qaraǵym, sońyra kempir kelerde soǵarsyń,— dedi de, Sýdyr Ahmet shyǵyp ketti.

Aqbala oıda. Osy Sýdyraqtyń aqylymen anada balasyn ana sútinen aıyryp, ata-ana qolynda qaldyryp ketken-di. Jórgektegi jas bala bıe sútin ashyrqanyp loqsyp qusyp, jylap qalyp edi. Sondaǵy shyryldaǵan daýsy ál kúnge Aqbalanyń qulaǵynan úzilmeı, júıkesin julyp, bezek qaǵyp turǵandaı. Aıryqsha, jerqazbada jalǵyz otyrǵanda qıyn. Ońasha qalsa-aq oıyna balasy oralady. Ondaıda shyryldap jylaǵan daýsy úı aldyna kelip-qaıtyp: «Qaıdasyń, anam!.. Anam!.. Anam!» — dep qaqyldap turyp alǵanda bul qulaǵyn basa qala jazdaıtyn. Bala zary keıde tastaı qarańǵy úıde jalǵyz jatqanda syrttaǵy jelmen ilese keletindeı. Qaısybirde bala úni dál qasynan shyqqanda shoshyp oıanyp, tósegin sıpalap qalatyndy shyǵarǵan-dy. Keshe kún aınalyp jerge túskendeı ystyq bolǵan-dy. Úı irgesinen kóleńke izdedi me, Qaraqatynnyń eki laǵy topyrlap júgirip kep, syrtta, esik aldynda názik bir únmen mańyraǵanda quddy bunyń qulaǵyna jas balanyń daýsy sıaqtanyp, ana júregi eleńdep qalyp edi.

Bir joly osy eki laqqa shóldep júrgen shyǵar dep sý bergen-di. Kelinshekten mundaı meıirim kútpegen laqtar oǵan úrkekteı qarady. Aqbala myna laqtarǵa ońashada balasyna aıtatyn eń bir meıirimdi sózderdi aıtyp, óz qolymen sý usyndy. Eki laq áli de bolsa áıelge jaýtań-jaýtań qarap kishkene aýyzdary shópildep, sýdy shymshyp ishti. Onan saıyn Aqbalanyń jan-júıesi ezilip, qansha tejese de ar jaǵynda aǵytylǵaly turǵan jasqa aqyry ıe bola almady. Sosyn ol jaýlyǵynyń shetimen aýzyn basyp, dybysyn shyǵarmaı, ıyǵynyń basy dirildep otyrdy da, ishi-baýyryn kúıik órtegende balasy men ózin osyndaı halge dýshar qylǵan taǵdyryna ma, Táńirbergenge me, álde Sýdyr Ahmetke me, ózine me, kimge de bolsa laǵynet qarǵys aıtyp, baıdan da, baılyqtan da bezip, bárine talaq degisi kep ketti. Moınyna burshaq sap, qus qanaty kúıgendeı ystyqta jazyqsyz jas sábıin... jetim laǵyn izdep ketkisi keldi. Kishkentaı jetimeginiń áldeqaıda aıdaýda júrgen ákesin aıady. Bala Aqbalanyń boıyna bitkende, ol sorlynyń qýanǵany esinde. Ana qursaǵynda balanyń alǵash qımyldaǵanyna máz bolǵan-dy. Qysta qaqaǵan sýyqta kúni boıy teńiz ústinde bolyp qaıtqanda, basqa qaljyraǵan kisiler aıaǵyn basa almaı qalǵanda ol sorly ómiri sharshaý, qabaq shytý degendi bilmedi. Qaıyn jurtyna baryp, qalyńdyǵyn kórip qaıtqan jigitteı, únemi úıge shattanyp kúlip kiretin. Balyq salǵan dorbasyn bosaǵaǵa tastaı salyp, kele sala úı sharýasyna kirisip ketetin. Ondaıda Aqbalaǵa oıyn-shyny aralas: «Adam ózin shaqqa alyp júrgende, sen dardaı bir kisini kóterip júrsiń ǵoı. Maǵan ber», — dep kúlip, úı sharýasyn ózi istep tastaıtyn. Ana jatyryndaǵy balaǵa qaralaı qýanyp máz bop júrgende, endi mine, qol-aıaǵyna kisen túsip aıdaýda ketti. Sýdyr Ahmet sekildiler ony áldeqashan jerlep qoıdy. As artynan Quran oqyp, qol jaıyp, tıe bersin aıtyp júr. Aqbalaǵa da: «Shyraǵym, tıe bersin de! Óli arýaq artynda qalǵan adamnan duǵa dámetedi», — dep zorlap otyryp, bir- eki ret tıe bersin aıtqyzdy.

* * *

Keshki qara kóleńkede óz qaıǵysyna ózi ýlanyp otyrǵan Aqbalanyń ústine Sýdyr Ahmet kirdi. Bul joly da bar kezdegideı etegine súrinip, daýryǵyp keldi:

— Ay, Aqbala-aý!.. Aqbalajan-aý!.. Qaraǵym-aý, kel degenim qaıda? Esik ashylǵan saıyn qaraımyn. Áne keler, mine keler dep kútip, ózimdi ustap-aq baqtym. Qaıteıin, kelmediń... Sosyn, kórmeısiń be, kempirimdi shıedeı ǵyp sabap keldim.

— Urdyń ba?

— Ia, urdym! Basyn jardym. Kelip arashalamadyń... Endi, ony óziń baryp jubat. Men osynda kúte turaıyn.

Aqbala túregeldi. Esikten shyǵar jerde Sýdyr Ahmet ony sońynan qýyp jetip, qolynan tartyp ishke alyp kirdi.

— Al, Aqbalajan... — deı tústi de, áldeneden saqtanǵandaı úı ishine aınala qarady. Es-túsinen aıyrylyp, sileıip qalǵan Aqbalany ol ózine qaraı tartyp, aýzyn qulaǵyna taqap, qupıalaı sybyrlady, býynyp-túıinip ázir otyr. Búgin... Iá, búgin tań aldynda keledi. Qamsyz bolma, bildiń be?

Aqbala túk deı almaı, turǵan jerine otyra ketti. Qýanǵany, álde qoryqqany belgisiz, tula boıyn diril alyp barady.

Erteńine balyqshylar aýly ý-shý boldy da qaldy. Táńirbergen tan, aldynda bir top jigitpen kep, Aqbalany alyp qashqan-dy. Aqbala kıim-keshegin býyp-túıip úıden shyqqanda Táńirbergen senimdi jigitterimen aýyl syrtyndaǵy qońyr tóbeniń astynda attaryn tizgininen ustap turǵan-dy. Baı myrzasynyń myna qylyǵyna yza bolǵan balyqshylar ý-shý bop jatqanda, erteden beri bir shette sózge aralaspaı únsiz turǵan Móńke bir attap ilgeri shyqty:

— Jigitter, kúnde-kúnde namysqa tıip, basyndyra bermeı, bizge de qımyldaıtyn kez keldi,— dedi.

Onsyz da qanyna qaraıyp turǵan yzaly jurt jýyq arada kóterile qoımaıtyn qart balyqshynyń ózi bulaı dep turǵasyn delebesi qozyp dýyldap shyǵa keldi:

— Qaptaımyz. Qyrǵyn salamyz!

— Durys! Durys aıtyp tur. Attanamyz! Kegimizdi alamyz.

Yzaly jurt jan-jaqtan shýlap, dúrligip bara jatyr edi,

Sýdyr Ahmet ortaǵa júgirip shyqty:

— Áı, Móńke! Áı, sen de... Senderde es bar ma? Qazir kókte-Qudaı, jerde-Qudaımende emes pe? Tutaq! Qudaımendege báriń jınalsań da túk isteı almaısyńdar.

Kálen Táńirbergenge áıeldi shyǵaryp bergen ózderinin; arasynda bireý baryn júregi sezetin. Biraq onyń kim ekenin bilmeıtin-di. «Á, sumyraı!»— dedi ol tistenip. Kózin Sýdyr Ahmetten aıyrmaı, túıilip keldi de, qoıan ilgen búrkitteı jelkeden búrip aldy.

— Qudaımendege túk isteı almasam da, al, biraq, seni, sen ıtti sýǵa atpasam... Kálen atym qurysyn!

— Oıbaı!.. Oıbaı, óldim! Bıbijamal... Bıbijamal, qaıdasyń?!

Bir jan tyrp etpedi. Bıbijamal da únsiz. Úreıi ushqan balalaryn baýyryna qysyp apty. Mynalardyń ishinde ózine ara túsetin birde-bir janashyrdyń joǵyn kórgesin Sýdyr Ahmettiń esi shyǵyp, ıt talaǵan mysyqtaı shar-shar etti. Kálen oǵan qaraǵan joq; qol-aıaǵyn typyrlatyp qoltyǵyna qysyp alǵan. Osy betinde túp-týra teńizge aparyp, ony shynymenen sýǵa atatyndaı edi; teńizge taqap kele bergende tap jańa qol-aıaǵy typyrlap oıbaı sap jatqan Sýdyr Ahmet kenet sap bop tyıyla qaldy. Onyń sebebin túsinbegen jurt tańdanyp, birine-biri qarady. Sýdyr Ahmetke jany ashyǵan qaısybir kóńilshekter: «Qaıtsin beıshara, ólimge peıil bop, basyn báıgige tikkesin ómiriniń aqyrynda buǵan da Qudaı des berip, ólse de dybysyn shyǵarmaı, tistenip óleıin degen ǵoı», — dep oılaǵansha bolmady, Sýdyr Ahmet butyndaǵy dambaldyń aýyn toltyryp, jaman ıisti múńkitip jiberip edi.

Kálen betin buryp:

— Tý, haıýan!— dedi de, Sýdyr Ahmetti basynan asyra joǵary kóterip, anadaı jerge teri týlaqtaı laqtyryp jiberdi.

Anaý esinen tanyp, talyp tústi. Bir jan qasyna baryp basyn súıemedi. Tek Bıbijamal ıt te bolsa balalardyń ákesi ǵoı dep, bir qolymen murnyn basyp júrip ústi-basyn jýyp, aýzyna sý tamyzdy.

* * *

Qazir el ishinen bireýdi bireý tabý qıyn. Jigitterdi maıdanǵa alatyn bolǵaly er- azamat úlken ábigerde. Jastar jaǵy osy yssyda attaryn sabyltyp, aýyl men aýyldyń arasynda júıtkip josyp júrgen-di.

Kálen atyn Súıeý qarttyń úıiniń beldeýine baılap jatyp, aýyl tirligine kóz saldy: óristen mal keletin kúndegi daǵdyly kez bolǵan soń aýyl ishiniń qazirgi qımyly, ásirese qaýyrt eken. Qatyn, bala qozy, laǵyn kógendep, bota, buzaýyn qýalap ábiger. Botash taýynyń bıik tumsyǵyn yqtaı qonǵan aýyldyń ústi ý-shý, azan-qazan. Súıeý qart ta at ústinde júrgesin, Kálen onyń kempirimen amandasyp tórge shyqty. Sosyn úı ishine kóz salyp otyryp:

— Sheshe, Elamannyń balasy qaıda? — dep surady.

— Qaraǵym, qoryqpaı-aq qoı. Bala tiri. Atasynyń tymaǵynda jatyr.

Kúnine tolmaı, shala týǵan balany on aıǵa deıin tymaqqa salyp, keregeniń shunaq basyna ilip qoıatyn eski aýyldyń ejelgi yrymy bolatyn. Kálen amandyq-saýlyq surap otyryp, aǵash tósek tusyndaǵy keregeniń shunaq basynda ilýli turǵan seńseń tymaqtan kózin aıyrmady.

— Kele bermeıtin bala ediń, otyryp as-sý iship ket.

— Raqmet. Asyǵyspyn. Aǵarǵannan aýyz tıgizseńiz bolady.

Kálen at soǵyp, shóldep kelgen-di. Jyly aǵarǵandy meıiri qanyp ishe almaı, bir-eki urttady da qaıyryp berdi. Sonan soń óziniń eshteńeden tartynbaıtyn minezine basyp, Táńirbergenniń Aqbalany alyp qashqanyn aıtty da, kerege basyndaǵy tymaqty aldy. Talaı bastyń shaıyry sińgen eski tymaq ishinde qara ter bop tanaý qaǵyp jatqan sábıdi kórgende, aıanysh qysqan júregi dirildep ketti. «O, paqyr!..»— dedi ishinen. Sosyn balanyń jalyndaǵan ystyq mańdaıynan súıdi de, tymaǵymen kóterip aparyp kereýetke jatqyzdy.

Kempir Kálenniń qalaı ketkenin baıqaǵan joq. Qaıyryp bergen zerendi de almaı, urshyq ustaǵan qoly tizesine túsip otyryp qalǵan-dy. Erteńine Súıeý keldi. Shalynyń ashýly túrin baıqaǵan kempir aıaǵyn ushynan basyp júrip úı ishiniń ony-puny sharýasyn istedi. Ol ketkennen beri balanyń álsirep qalǵanyn da aıta almady. Aqbalany tipti tiliniń ushyna alǵan joq. Súıeý qart balalarynyń ishinde osy qyzyn ólerdeı jaqsy kóretin. Elaman aıdalǵaly onyń ornyn qulatpaı, balasyn baryp, artyn kútip otyrǵanyna tipti yrza edi. «Menen ul týǵan joq... tek, osy qyzym... Aqbalam...» — dep úıde de, túzde de kóldeneń kók attynyń bárine maqtanatyn. Jurtqa namysyn qoldan bermeıtin yzaqor, ashýshań shal el ishinde qaıda baǵy órlep turǵan kisilermen ustasatyn. Soǵan baǵyp, ol Qudaımendemen de birde araz, birde teketires dúrdaraz júrgen-di. Endi kórmeısiń be... qyzy qurǵyrdyń qart ákeniń ómir baqı oty-sýy qosylmaı júrgen baı aýyldyń jas myrzasyna qatyn ústine shyqqanyn qaıtersiń?! Buny estise... arshyl shal yzadan jarylyp keter... Kempir bata almady.

Úı ishi ońasha. Dala shyjǵyryp tur. Qozy, laq úı irgesinen kóleńke izdep, topyrlap júgirip kep, úıge súıkendi. İrge túrýli. Ańyzaq aptap sharpyp betke soǵady. Keıde jynsha oınap, kerege kóginde yzyldaıdy. Súıeý tórde. Tip-tik bop shanshylyp alǵan. Aı tatyrda, in aýzynda shanshylǵan sarshunaqtaı. Ústinde aq bóz dambal. Aq bóz kóılek. Ózi de qan-sólsiz aryq. Jáne appaq. Saqal-shashy da appaq qýdaı. Barmaǵyna toltyra salǵan kók buıra nasybaıdy eki tanaýyna kezek aparyp kúsildetip, qushyrlana tartady. Eki kózi jasaýraı túsip, bútil beti jybyrlap otyr. Shalynyń túrinen qaımyqqan kempir kózin toqtatpaı tartyp alady.

Súıeý kisi ajaryn tanyǵysh edi. Ol kempiriniń synyq túrin baıqady. Jáne birdeńe aıtqysy kelgendeı, oqtala túsip toqtap qalǵanyn baıqady. Súıeý jasqanshaq kisilerdi jaratpaıtyn. Kempirine sýyq nazaryn shuǵyl qadap, shytyna qarap:

— Áı! Ar jaǵyńda túıtkil birdeńe bar ǵoı? Ol ne? Nege aıtpaısyń?— dedi.

Bary bar. Biraq seniń qaı jaǵyńnan shyǵaryn...

— Ne deıdi? Qaı jaǵysy ne?

— Túsinbeıtin nesi bar? Jalǵyz men be, osy úıdiń bala-shaǵasy qaıtsek kóńilińnen shyǵamyz dep qypyldap otyrmaımyz ba?

— Á-á, solaı ma? Endeshe bilip qoı, meniń kóńilime qarasań, adamnyń qaı jaǵyn qaıtem, bir Allanyń jaǵyn oılap sóıleseńder boldy. Bárin kóterem. Kúmiljime, kóńildegińdi aıt. Jáne jaltaqtamaı týra aıt!

— Maqul. Endeshe qýana ber, álgi elde joq, jaqsy kóretin qyzyń bar emes pe?! Sol Táńirbergenge qatyn ústine shyǵypty.

Úı ishi jym-jyrt. Súıeý qybyr etken joq. Kempir qaıran." Ánsheıinde Myrshaı túlkideı ashýshań, shaqar shaldyń bu joly úndemegenine yza boldy. Kúshpen irkip kelgen ashý ananyń da ishine syımaı bara jatqan-dy.

— Maqtaýly qyzyń... elde joq asylyń ǵoı ózińniń, — dep shaldyń ashýyn ózi shymshylaǵandaı boldy.

Súıeý qart buǵan da tutanbady. Ol tek shıryǵyp:

— Ne ottap otyrsyń?! Qudaıdyń bergeni de. Men ony qaıbir Haýa ana, Adam atadan tańdap aldy deısiń?!— dedi. Kempir qarsy daý aıtpady. Syrtqa shyqty. Úıge kirdi. Onan syrtqa qaıta shyǵyp úı irgesinde oınaq sap júrgen kórshi úılerdiń qozy-laǵyn qýalap, ári aıdap saldy da, qaıtyp keldi. Shalyna kóz qıyǵyn tastap edi. Súıeý áli qozǵalmapty. Kóz alaby qyzyl. Janarynda sýyq ushqyn bar. Jotasy kóterińki bolsa da, biraq esesine juqaltań qyrǵysh murnynyń qos tanaýy qýsyrylyp, shyńyltyrlanyp ketipti. Týra aldyna tesile qarap otyrǵan appaq qýdaı shal ishke kirgen kempirine jalt etip, osqyryna qarady:

— O nesi-áı? Ol ne degeni-áı? Bir jyl bolmaı jatyp, kúıeýsireı qalsa, men qaıtpek ekem? — dep ashshy daýsy shańqyldap, úzip-úzip sóıledi. Ashý emes. Sonyń bári júregin kernep bara jatqan ishtegi renish, yza, kúıik sekildi edi. Kenet aq kirpik serpilip, qyzyl jıek, ashýly kóz ot basynda jatqan teri týlaqqa otyra bergen kempirge únsiz tesilip, jep jibere jazdady. Bir kezde taǵy shańq etip: — O nesi-áı? Maǵan aıtqany nesi-áı? Kúılegen qanshyqtyń arlan órtegen kúni bar ma? Ony maǵan aıtqany nesi? Ol nesi-áı? Paıǵambar jasyna kelgende men endi qolyma asa alyp, kúılegen qanshyqtyń sońyndaǵy qaı arlandy qýam?.. Qaısybirin qýam ?.. Áli júni túspegen, jabaǵy quıryq tóbetterdi qýam ba? O nesi-áı? Áı, sen qaqpastyń bul qaı qorlyǵyń, a? — dep atyp túregeldi.

Kempir qozǵalǵan joq. Teke saqal, aq kirpik, qyzyl kóz shal talaı kórgen jaýy. Álgiden keıin Súıeý qart kerege basyndaǵy qamshyny ala saldy da, bylq etpeı urshyǵyn ıirip otyra bergen kempirdiń shashyn bilegine orap-orap aldy da, bortyldata jóneldi. Kempir urshyq ustaǵan qolymen betin kólegeılep, álsiz qorǵanyp:

— Aý, endi qoısańshy, — dep renishsiz, dyqsyz, aqyryn eskertti.

Súıeý buryn bir-eki qamshy siltegesin qoıatyn. Bu joly toqtamady. Qaıta, kempirdiń sabyrly qalpy shamyna tıdi me, jyndana túsip edi, kempir ushyp turyp shalynyń qolyndaǵy qamshyny op-ońaı julyp aldy da, túrýli turǵan esikten syrtqa laqtyryp jiberdi.

— Boldy ǵoı endi! Qaıratyń tasyp bara jatsa, bar, ana qyzyńdy... elden shyqqan júziqarany tyıyp al!

Qansha qorǵalasa da, qamshy ushy jańa kempirdiń betine tıip, qantalata osyp ketken eken. Sony kórgesin Súıeý qart burylyp ketti. Endi qaıtyp úndemedi. Túıe jún shekpenin jamyldy da, irgege qarap búk túsip jatyp qaldy.

* * *

Kálen qyrda aınalmady. Jaǵaǵa qaıtyp kele jatyp, jolshybaı bolǵan aýyldyń bárinde de qatyn-baladan basqa bir jan kezdespedi. El ultany bop esepteletin Torjymbaı, Bylamyq, Andaǵul-Badyq, Aqteke, Jádikke qaraǵan rýlardyń er-azamattary tegis atqa qonypty. Osy óńirdiń kóp jigiti Aqshılide otyrǵan Ojar Ospan aýlyna aǵylyp, aq patshaǵa jigit bermeımiz dep kúpildesip jatyr eken. «Sorlylar... Ojardan ne ona tabam deıdi eken? Ol aq kóz, saý bolsa, orǵa jyǵady ǵoı»,— dedi Kálen ishinen.

Taralǵysyn qansha qysqartsa da, sińirli iri tor attyń ústinde úıelmendeı bop otyrǵan jylan kóz iri qara kisiniń eki aıaǵy jerge tıip salaqtap keledi. Ózi kóńilsiz. Qyrdaǵy aýylda bereket qalmapty. Er-azamatynan aıyrylyp tul bolǵaly turǵan eldi kórip, kóńili pás bop júdep qaıtty. Kálen sam jamyraǵan aq pen qyzyl arasynda Bel-Arannyń kezine ilikti. Sol boıda ilgergi jaǵynan balyqshylar aýlynyń jerqazbalary qujynap qoıa berdi. Baıqap keledi: bul jaqta da bar adam dúrligip, syrtqa shyǵyp ketken. Aýyl ústi ábiger. «Tegin bolsa jarar edi. Patsha jarlyǵy bul jaqqa da jetken boldy ǵoı».

Úırenshikti aýlyn kórgesin Kálenniń astyndaǵy alqa bel tory aıaǵyn yqylastanyp, shıraq basty.

Aýylǵa taqaı bergende, aldynan Raı shyqty. Eki ezýi eki qulaǵynda. Júgirip kep at jalyna asyla ketti:

— El — a-man aǵam...

— Ela-man?

Raı túk demeı kúle beredi. Kálen jigit júzindegi jas pen kúlkiniń qaısysyna senerin bilmeı, at ústinen eńkeıip:

— Habar bar ma? — dep edi.

— Ózi... ózi keldi,— dedi Raı.

Kálen tebinip, atty qattyraq bastyryp kep úıge tumsyǵyn tireı toqtady:

— Ýa, halaıyq, qýanyshtaryń qutty bolsyn!

— Áýmın! Aıtqanyń kelsin! İshke kir. Áı, jigitter, aǵalaryńa jol berińder!

— Joq, joq, áýeli kórimdik bersin!

— Kálen aǵa, kórimdik! Kórimdik bermeseń, kórsetpeımiz.

Jurt bylaıǵy kezde osy kisiden qaımyǵatynyn umytyp ketti. Kálendi attan túsirmeı, biri shalǵaıǵa, biri jeńine, biri qolyna jabysyp kóp dúrmek úıme-júıme boldy da qaldy. Sary shildeniń qazirgideı qaınaǵan ystyǵynda jolǵa shyqqan qyr qazaǵynyń kún ótpesin degende qabattap qalyń kıinetin ádeti. Kálenniń de ústinde belin qaıys belbeýmen shart býyp alǵan kúpi. Basynda eltiri tymaq. Aıaǵynda bıik qonysh etik. Qansha kisi jabylsa da qozǵalmaı, qaıta jıyn arasyna túskende batyr tulǵasy birtúrli irilenip, aıdyny shyǵa túsipti.

— Áı, jigitter, kórimdikke ne berem? Atym bolsa, bir aýyz sózge kelmeı túsip berer edim. Ústimde asyl shapanym bolsa, sheship berer edim. Mende onyń biri joq. Myna mástek maıyn surap mingem, bireýdiki.

— Kálen aǵa, attyń da, shapannyń da keregi joq. Óziń jaqsy kóretin bir ánińdi aıtsań jetip jatyr.

— Ie, aıt. Kórimdiktiń qarmysyn óleńmen qaıyr. Kálen aıtqysy kelgen kezde qolqalatyp suratpaıtyn-dy. Bu joly da úıdegi-tystaǵy jurttyń tegis tyna qalǵanyn baıqady da, óziniń keń tynysty zor daýsymen «Saryny» shyrqady.

Aıaqty basar Tarlan ekilenip,

Qonaǵa jem suraıdy mekirenip.

Shabystan qajymaıtyn janýarym,

Arbanyń belaǵashy sekildenip.

Shiderim kúderiden kúmis tıek,

Bir malsyń shóp jemeıtin tóre súıek.

Kók ter qyp shaýyp kelip baılaı salsań,

Turýshy eń ıegińdi úıge súıep.

Tarlan at, bas aıaǵyń urynbaı-aq,

Salbyrap tóbe shashyń tulymdaı-aq.

Jem berip, saýyryńdy sıpap tursam,

Azbarda oınaýshy ediń qulyndaı-aq...

Kálen daýsyn osy qazir ózi armandaǵan qulyn minez attyń erkeligine sap, ádettegiden góri kómeıinde uzaǵyraq shyrqaý bıikke shyǵandatyp apardy da, aıaq astynan kilt úzdi. Kálenniń daýsyn kópten esitpegen balyqshylar únemi ishterinen yntyǵyp tosyp júretin. Ol daýsyn kilt úzgesin de, ón baýrap alǵan jurt qybyr etpedi. Raı qasyndaǵy bireýdiń qolyn qysyp, qybyr etpeı qatyp qapty. Án úzilgende demin bir-aq aldy.

— Átteń, qyz bolsam, men tek Kálen aǵaǵa ǵashyq bolar edim!

İshtegiler Kálenniń kelgenin ánnen bildi; án toqtaǵan boıda bári birden dúrk kóterilip turyp ketti. Syrtqa shyqqaly esikke betteı bergende, ar jaqtan jolynda turǵan kisilerdi omyraýlap Kálenniń ózi umtylyp kele jatty. Tertedeı uzyn aıaǵy ereń-sereńdep annan-sannan bir basyp keldi de, ornynan kóterile bergen Elamandy aıaǵyna turam degenshe, otyrǵan jerinde bas saldy.

— Qaıtsin, saǵynǵan ǵoı, — dedi kempir-shaldar kóńili bosap.

Kálen qushaǵyn tez jazdy. Móńkemen qatar qań tórde otyrǵan Elamanǵa burylyp, bas-aıaǵyna kóz saldy. Elamannyń ústinde teptik kóılek. Aıaǵynda qısyq taban jaıyn aýyz báteńke. Saqal-shash ósken. Jel qaqqan júdeý beti qaraıyn, osy otyrǵan kisilerden ózgesheleý kórindi.

— Jurt seni óldi den duǵasyna kirgizip júr edi. Óziń o dúnıeden kelgennen saýmysyń?.. — dedi Kálen kúlip.

— Kelse nesi bar?! O dúnıe orystyń túrmesindeı-aq bolar, — dep ázilge oraı Elaman da kúlip jaýap berdi.

— Adam shirkin ıt jandy ǵoı, basqa túskesin tozaqqa da kónedi.

— Tozaqty o dúnıeden izdeýdiń qajeti joq. Naǵyz tozaq-orystyń túrmesi.

Kempir-shaldar jaǵy kúrsindi.

— Káne, jónińdi uqtyrshy, seni ózderi bosatty ma?— dedi Kálen.

— Joq, qashyp shyqtym.

— Báse, qolǵa túskesin bosatatyn ba edi?! Sen qaı jerlerde boldyń?

— Shalqardan aıdaǵasyn bizdi Jamanqalaǵa apardy.

— Jamanqalań... Ay, aý, Elamanjan-aý, ol ózimizdiń Jylda astyq ákelip júrgen jerimiz ǵoı?..

Úı lyq toly. Syrttan kisi kirgen saıyn jerqazbanyń jaman esigi syqyr-syqyr. Alasa úıdiń aýasy áp-sátte aýyrlap, balyqtyń shyryshy, ter sińgen kıimniń kúlimsi ıisi qolqa ata bastady. Tórde otyrǵandar esik jaqtaǵylarǵa «úıdi pysynatpaı, syrtqa shyǵyńdar», — dep edi; oǵan eshkim selt etpedi. Elaman esik jaqta syǵylysqandardyń kóbin tanymady. Súıtse, ótken jylǵy jutta malyn qyryp alyp, basqa kúnkóris tappaǵasyn qyrdan kóship kep, balyqshylyq kásipke kirisken kirmeler eken.

— Shaı keledi... Jol berińder!

Elaman shóldep otyr edi, soǵan qaramastan shaıǵa zaýqy shappady. Úı ishindegi áńgimege yqylassyz. Baǵana úı ishindegilerdiń arasynan kózimen izdep, syrttaǵy sel dybysqa da eleń etip qulaǵyn tige qap, degbiri qalmaı otyrǵan-dy. Endi qazir qaýqyldap sóılep, qarqyldap kúlgen kóńildi kisilerdiń arasynda eshteńege kóńili selt etpeı, sazaryp otyr. «Múmkin, jalǵyz turý qıyn bolǵasyn ákesiniń úıine... joq, joq, ákesiniń úıine ketse, mynalar munsha qınalmas edi ǵoı. Iá, qınalmas edi... al mynalar shynymen qınalyp otyr...»

Kúdigin anyqtaǵysy kelgendeı, Elaman qasynda otyrǵan kisilerdiń árqaısysyna bir qarady. Biraq mynalar beti kúıgendeı, Elamanǵa týra qaraı almaı, janaryn alyp qasha berdi. Basqany qoıǵanda, jan balasynan júzi yqpaıtyn Kálen de búl bilmeıtin bir syrdy ishine búgip biteýlenip apty. «Tegin bolmas»,— dedi Elaman ishinen.

— Qyrdaǵy aýyldar qalaı eken?

Qart balyqshy Kálenge qaran til qatsa da, kóz qıyǵy Elamanda.

— Olarda da bereke qalmapty. Baılar jaǵy bolmasa, bylaıǵy halyqta basy bútin úı az.

— «Jyrtyq úıdiń Qudaıy bar». Qaıta, Qudaı ońdap ázir biz aman otyrmyz, dedi Dos.

— Qoı, Dos! Shanyshqydan jyrylǵan balyqtaı, jalǵyz seniń amandyǵyńnyń rahaty qansha?... — dedi Kálen.

Osy ekeýiniń kópten qyrbaı júrgenin baıqaıtyn Móńke tilge kep qala ma dep qorqyp edi. Shynynda da, dókir minezdi Dos dúńk etti:

— Jurtty qaıtem?! Ózimniń basymnyń amandyǵy kerek. — Bir búliktiń bastalatynyn baıqaǵan qart balyqshy aldyn alǵysy keldi me, álde abyrjyp sasyp otyryp erteden beri yńǵaıyn taba almaı qoıǵan áńgimeni qalaı bastap jibergenin ózi de baıqamaı qalyp edi:

— Elaman qaraǵym,— dedi oǵan óz qolymen kesesin alyp berip jatyp.

Elaman kesege sozǵan qolynyń qaltyrap ketkenin baıqady. Bir qolymen ustasa túsirip alatyndaı, ózine usynǵan keseni qos qolymen ustady. Qart balyqshynyń bastaýyn bastasa da, biraq ar jaǵyn aıta almaı, kúrmelip qalǵany Sýdyr Ahmetke unamady. Elaman erteden júregi sezip otyrǵan sumdyqty basqa emes, osy joly tap osy kisiniń óz aýzynan esitetinin bildi de, qybyr etpedi. Demi de toqtap qalǵandaı.

Úı ishi jym-jyrt. Syrttan qatty qaınatyp ákelgen jez samaýyr ǵana entigin basa almaı byjyldap tur.

— Elaman qaraǵym... — deı tústi de, qart balyqshy taǵy da toqtady. Sosyn: — Aınalaıyn-aı, sen ketkende artyńda úmitińdi ustap qalǵan úıiń... ıá, úıiń bar edi... — dep edi.

Elaman qos qolymen tas qyp ustaǵan kese endi bir qyssa synatyndaı syqyr-syqyr etti.

— Sen de temir tordan bosaǵan qustaı uıańa ushyp kelgende... Átteń, darıǵa-aı... — dep, kómeıi jasqa býlyǵyp toqtap qaldy.

Sýdyr Ahmet alǵashqyda sytylyp shyǵyp ketkisi kep edi, biraq qart balyqshynyń sóz iláminen qazir bir qyzyqtyń bolaryn bildi. Ury kóz jyltyńdap úı toly kisilerdiń arasynan Elaman men Kálenge alma-kezek qarap... shydamy ábden taýsylǵanda, sózge ózi aralasqysy kep qozǵalaqtaı bastap edi, Móńke toqtaǵanda qýanyp ketti.

— Áı! Áı, Móńke, kólgekteıtin ne bar?! Kómeıińdi býyp, qylǵynyp sóıleýińdi qoı. Áıel-aýyr qaza emes. O, táıiri, qyrdan emes, teńiz jaǵasynda tańdaýly qatyn qazir myqty bir qaranyń pulynan aspaıdy.

Elaman ýysyndaǵy qos qoldap qysyp alǵan keseniń syqyrlap synyp bara jatqanyn sezbedi.

— Oıbaı-aý, burynǵylar bilip aıtqan ǵoı. Bul áıel jeti duspannyń biri ǵoı. Er jigitke opa bergen be? Ay! Aý, Elamanjan-aý, Aqbala da opasyz bop shyqty ǵoı. Sen ketkesin...

Sýdyr Ahmet Kálennen bir pále kútkendeı, kilt toqtaı qap, kóziniń qıyǵyn qorqaqtap tastap edi. Kálen osy áńgimeni qaıta Sýdyr Ahmettiń aıtqanyn qalap otyrǵan sıaqty. Sýdyr Ahmet sony baıqaǵasyn:

— Qurysyn, aıtatyny joq. Táńirbergenmen yrjalańdasyp júrdi de, aqyry bir túnde taıyp turdy, — dep edi, Elamannyń ýysyndaǵy kese kútir etti. Alaqanyna tógilgen yssy shaıdy da sezgen joq.

— Elamanjan, qınalma. Saǵan áıeldi ózim alyp berem. Kóre qal, sol saıqaldyń ákesindeı áıel taýyp bermesem be...

— Oı, qyrt, shyq úıden!— dedi Kálen aqyryp. Sýdyr Ahmet Kálenniń qatty buzylǵan túrin tanydy da, jym bola qap, úı toly kisilerdiń arasymen jylysyp ketip bara jatyp ta qashan esikten shyqqansha bujyr qara kisiden kóz qıyǵyn almady.

Osy kezde syrtta áldekim balyqshylar aýlynyń ıtin shýlatyp shaýyp kep, atyn esik aldyna minbelete toqtady. İshten shyǵa bergen Sýdyr Ahmetti basatyndaı atyn omyraýlatyp kımelep bara jatty.

— Ay, kózińe qara! Qyrasyń ba?

— Bul aýyldyń er-azamattary qaıda?

— E, meni áıel dep kim aıtyp edi?

— Qyrshańqysyn munyń. Balyqshylar qaıda dep turmyn...

— E, nemene... balyqshydan basqa kisi kisi emes pe?

— Áı, qyrt...

— Óziń qyrt! Sen... Sen qara saqaldy, kıiz kereqapty qyrtsyń. Yzam ishime syımaı, qara tyrnaǵyma deıin kúıip tursam, oıbaı-aý, bunyń... bul jamannyń basynyp... Oıbaı! Oıbaı, óldim... óltirdi...

İshtegiler bir-birine qarady. Qara saqaldy, kıiz kereqapty kisini Qabyrǵa bolysyna qarasty el jaqsy biletin. Ásirese, dál qazirgideı búlinshilik kezde bul kisiniń jaqsylyqpen júrmegenin bildi.

Sýdyr Ahmet shar ete qalǵanda esikke jaqyn turǵan Raı syrtqa atyp shyqqan-dy. Sýdyr Ahmet at aıaǵynyń astynda ala qurttaı jıyrylyp jatyr. Qara saqaldy oǵan qaıta-qaıta shúıligip, qamshysyn úıirip tónip qalǵan eken. Raı qamshyǵa qarsy umtylyp, qara saqaldynyń qolyna jarmasty:

— Aqsaqal, bunyń jaramaıdy...

— Jiber qolymdy.

— Kisini jazyqsyz zábirleme.

— Áı, bala... seniń atyń Raı ǵoı osy?

— Iá, Raı...

— Endeshe, patsha qyzmetine baratyn jeti jigittiń biri bop tizimge iliktiń. Bar, ázirlen...

İshtegiler syrtqa júgire shyqty. Raı jónindegi ómirdi anyń esitken-di. Qalǵan alty jigittiń kimder ekenin suraýǵa bata almady. Suraı qalsa, myna kıiz kereqaptynyń aýzynan árkim óz atyn esitetindeı sezip, sýyń úreı júrekke shaýyp edi. Qalǵan alty jigitti atshabardyń ózi atap berdi. Balyqshylar es jıam degenshe atshabar «ázirlene berińder!» dep ómir etti de, attyń basyn buryp ap kelgen jaǵyna quıyndatyp shaba jóneldi.

Elaman, Kálen, Móńke qozǵalmaı otyryn qalǵan-dy. Atshabar ketkesin balyqshylar ishke qaıta kirdi.

— Álgi ıt azǵantaı qýanyshymyzdy da ýlan ketti-aý,— dedi Móńke.

— Onyń qolynda ne tur?! Bolystyń jetegindegi qarǵyly tóbet qoı ol. Bolys «aıt» dese, ars etin shalǵaıyńnan ala ketedi.

— Qalaı kemitseń de, bizge sol jamannyń da óli jetip jatyr! Tynysh otyrǵan aýlyńdy jaý tıgendeı etti de ketti, áne!

Esik jaqta otyrǵan bir qarıa kenet zarlan qoıa berdi:

— Apyr-aı, endi qaıttik? Endigi kúnderiń ne bolady? — Jaýap kútkendeı ol árkimge bir qarady. Eshkim úndemedi. Bunyń ózindeı olardyń da dármensiz ekenin bildi de, qarıa ókirip jylap jiberdi. Ony eshkim jubatpady. Kálen bylaıǵy kezde basyna qandaı is túskende de bosańsyǵan kisini jaqtyrmaı, jekirip tastaýshy edi; bu joly da únsiz. Qarıa jasyn ázer tyıdy. Qolymen jer tirep, ilgeri taman jyljyp keldi de, Elamannyń aldyna tize búkti:

— Shyraǵym, jas ta bolsań osy aýylǵa bas ediń. Kári kisi de bir, kárip kisi de bir. Qysylǵanda ózderińe qol sozamyz. Er-azamatyńdy qozydaı kógendep áketýge qarady. Buǵan ne isteımiz?

Elaman qarıany qınaǵan saýalǵa qalǵandary da jaýap kútip otyrǵanyn baıqady. Kórine kelgen ajaldaı, patsha jarlyǵy da bir jan arasha tura almaıtyn aýyr náýbet. Oǵan ne dep jaýap beredi. Ras, ol túrmeden qashyp kele jatqanda jolshybaı talaı eldiń patshaǵa jigit bermeımiz dep qarýlanyp jatqanyn kórdi. Aıryqsha, myna Shalqar, Yrǵyz, Torǵaı mańynyń qazaqtary...

— Áı, balam, eńseńdi kóter! Halyq jón taba almaı, toryǵyp tur ǵoı,— dedi qarıa onyń úndeı qoımaǵanyn unatpaı. «Jón taýyp beretin kisini tapqan ekensiń»,— dedi Elaman ishinen. Elaman ózinen jaýap kútip otyrǵan kisilerge kóziniń qarashyǵy aýyrlap, sabyrly salmaqpen qarady:

— Ózderińnen artyń men ne bilem?... Bar bilgenim: patsha jarlyǵy bir biz emes, barsha halyqqa tegis kórinedi. Qaı jerde de halyq narazy...

— E, mynaý bir jaqsy lepes qoı...

— Báse, buǵa bermeı, endigi jerde halyq ta halyqtyǵyn ister.

— Búkil halyq kóterilse, bálkim, patsha bata almas. — Halyqqa Elamannyń aýzynan shyqqan jańaǵy habar jeleý berip, jan-jaqtan dabyrlap, delebeleri qozyp bara jatty. Sony baıqaǵan Kálen:

— Eı, Elaman, aldyńda turǵan myna óndirdeı jigitterdi kóremisiń?! Erteńgi kúni bulardy qatyn-balalarynyń aldynda óz qolyńmen qozydaı kógendep bergenshe, nar táýekel dep alysyp ólsek qaıtedi? Tym qurysa, basqa bolmasa da, ana Qaratazdan kegimizdi alar edik qoı.

Qyzba jigitter Kálenniń sózine kóterilip ketti. Keıbir aq kóz eserleri qolma-qol qarýǵa shaqyryp:

— Kálen aǵa, Elaman aǵa, bizdi bastańdarshy, — dep elirip bara jatyr edi, Kálen aqyryp tyıyp tastady da, taǵy da ishin ashpaı únsiz turǵan Elamanǵa qarady:

— Qyrdaǵy aýyldardy kórip keldim. Bir adam aıqaılap shyqsa, bári kóterilgeli tur. Taısaqtaıtyn túgi qalmady...

— Solaı shyǵar, biraq, Kálen aǵa-aý, biz bárimiz de qara jaıaý emespiz be? Jaıaý júrip, kimge qaırat qylamyz?!

Jeligip turǵan jigitter jym boldy da, ún-túnsiz úıdi-úıine taraı bastady. Kálen men Elaman ǵana qozǵalmaı, árqaısysy óz oıymen ońashalanyp, turyp qaldy.

* * *

Bul kúnderi Raıdyń kóńilin delbemek bolǵan balyqshylar ony qoldan-qolǵa tıgizbeı kezek-kezek shaqyryp, qonaq qylýda. Birge ósken qatar qurby ony qaterli jolǵa qımaı, ishterinen tynyp qınalsa, al, jaqsy kóretin jeńgeler kezdese qalsa kemseńdep qol beredi. Ondaıda Raı ázilge shaptyryp:

— Qaıta soldattyqtyń ózi artyq pa dep qalam. Kórmeısiń be, uzatylatyn qyzdaı bul aýylǵa baǵym asyp tur,— dedi kúlip.

Búgin ony Móńke shaqyryp edi; osyǵan deıin ýaıym-qaıǵyny boıyna darytpaı, jurt aldynda jarqyldap júrse de, qart balyqshynyń úıine kelgesin ózin ustaı almady. Ásirese, sińlisine qatty uqsaıtyn Álızany kórgeninde, Bóbek esine tústi. İrgede súıeýli turǵan dombyrany qolyna alyn sherli kóńilge jubanysh izdegendeı, jalǵyz ishekti shertip tyńqyldatyp otyrǵan. Ac jabdyǵymen úıge kirip-shyǵyp júrgen Álıza úıge ashyq turǵan esikten endi birde eńkeıip kire berdi de, qalshıyp tura qaldy. Jańa ǵana syńaryn joǵaltqandaı jalǵyz ishektegi jarymjan tyqqyl sap bop tyıylypty da, onyń esesine endi qos ishek qosyla ún qosyp eńirep jatyr eken. Jáne mynaý sorly sińlisiniń súıip aıtatyn edi — «O, qaraǵym, sen qaıtesiń men degende?..» Osy bir sherli saz Raıdyń qolyndaǵy dombyranyń qos isheginen úzilmeı, julyn-júıkesin úzip barady. Bu da óziniń ózegin órtegen armandy aıtyp jetkize almaı, muńyn dombyraǵa shaǵyp, jasqa toly kózi buldyrap otyr!

Aldyna as kelgesin, Raı dombyrany irgege súıedi.

— Aı, Móńke aǵa-aı! Bul ómir kimge opa bergen?! Basy jumyr pendede kúńirenbeı ótken, júregi bútin kim bar deısiń?

Kóńili bosap, kóz jasyna ıe bola almaı bara jatqasyn Álıza túregep óreshege kirip ketti. Aldyna qoıǵan asty bir adam tatyp alǵan joq.

Sol ústine Kálen keldi.

— Raı, shyraǵym, búgin keshke bizde bolarsyń. — Kálen keshe shaqyrmaq bolǵan edi, biraq keshe qonaqasyǵa laıyń eshteńe bolmaǵasyn búginge qaldyrǵan bolatyn. Qonaqasynyń retin áıeli baǵana qulaqqaǵys qylǵanda, Kálen oǵan:

— Aýǵa balyq túsken shyǵar?! — dep onsha sasa qoımaǵan.

— Qaıdam... sýǵa sený qıyn ǵoı.

— Áı, qatyn, qara aspandy qapyltpa! Asym bolmasa peıilimmen rıza qylam. Ózine kelistirip turyp Sarynyń ánin shyrqap berem,— degen edi de, Kálen qos eskekti qoltyǵyna tyǵyp teńizge tartyp edi. Qashanda tynyshtyqty oılaıtyn qart balyqshy buǵan: «Orystardyń qytyǵyna tıip qaıtesiń, ózderiniń qyzǵyshtaı qoryp otyrǵan jeri ǵoı?» degenine qaramaı, Kálen keshe aýdy balyǵy kóp zapretke salǵan-dy.

— Qate istediń ǵoı,— degen Móńke.

— Aý, bul «qarashekpenniń baıy» qazyp shyǵarǵan teńiz emes, Qudaı bergen ámmege ortaq teńiz emes pe? Sonan kele tańdaǵan jerin Temirke alyp, tastaǵany bizge tıetini ne? Joq, jeter osy! Qashanǵy ez bop, esek bop ótemiz?! Esek te «yń-q!» — dep, ıyǵyna shuqı berse, móńkýshi edi ǵoı, — dep Kálen osyndaıda aldy-artyn oılamaıtyn óziniń ejelgi aq kóz erligine basyp ketken . Jaǵaǵa kelse... bútil balyqshy teńiz ústinde júr eken. Jel joq. Aspan ashyq. Teńiz shyradaı tymyq. Aq shaǵalalar men ógiz shaǵalalar qanaty satyrlap qaptap júr. Aıryqsha, ógiz shaǵalalar balyqqa qunyqqan, qomaǵaı. Qanat qaǵysy da sóleket. Óńmenin salyp, óńkildep ushyp kep, aý qarap jatqan balyqshynyń tas tóbesine tónip, asa bir suǵanaqtyqpen moınyn temen sozyp, úńile qarap ótedi.

Kálen qaıyqty sýǵa saldy. Qos eskekti malshylap, aqyryn esip kele jatqan. Kenet áldekimniń:

— Ana qara!.. Kýrnos Ivandy qara!— degen daýsyn esitti. Biraq ony eleń etken joq. Jalpaq taban qara qaıyqtyń tumsyǵyn kishigirim qopaqqa tireı toqtady da, qos eskekti qaıyqtyń kenerine súıeı saldy. Sosyn tez eńkeıip aýdyń qulaǵyn ustady. Aý kózi balyqtan qur emes, sirelep basyp qapty. Deni sazan. Qarakóz ben aınakózder de qyz óńirine qadaǵan kúmis teńgedeı jyltyldaıdy.

Kálen aý kózinen balyqtardy bir-birlep alyp jatyp, kóz qıyǵyn keıingi jaqqa tastap edi; Kýrnos Ivan jeńil aq qaıyqtyń qaraǵusyn buǵan týralap, jostyrtyp, esip keledi eken. «Myna áýmeser qaıtedi? » — dedi Kálen ishinen.

Kýrnos Ivan esip kele jatyp buǵan burylyp qarap qoıady. Kálen de kóz qıyǵyn onan aıyrǵan joq. Kýrnos Ivan bıyl kóp balyqty shiritip alǵasyn biraz ýaqyt dúnıeden baz keshkendeı bop beti aýǵan jaqqa qańǵyp ketken-di, sonan ol azyp-tozyp oralǵan edi de, tatar baıyna jalynyp-jalbarynyp jumysqa ornalasqan edi. Bul kúnde ol múlde ózgergen. Burynǵydaı qazaqtarǵa ish tartqansyp, jylmańdap turmaıdy. Ásirese, Kálen men Móńkege qany qatyp alǵan. Eregisse mort ketetin ojar. Balyǵy mol jerge jaqyndasań, aýyńdy tartyp alady. Qarsy daý aıta bastasań, o da dereý qaharǵa minip, qara áınek astynan úreı týǵyza sýyń jymıyp turǵany. Ony balyqshylar ázireıildeı kóretin.

So l ázireıil Kálenge túıilip kele jatyr. Astyndaǵy jeńil aq qaıyq tumsyǵymen sýdy tilip, jostyrtyp keldi de, bunyń qaıyǵymen qatarlasty. Kýrnos Ivan aı-shaıǵa qaramaı, shap berip Kálenniń qolyndaǵy aýǵa jarmasty.

— Áı, tamyr... Tıme!

Kýrnos Ivan jyr demeı, Kálenniń qolyndaǵy aýdy bilegine orap-orap aldy da, bar kúshimen tartyp qap edi, Kálenniń qaıyǵy shaıqalaqtap qalsa da, biraq ózi bylq etpedi. Qaıta bilegine orap alǵan kendir jip Kýrnos Ivannyń alaqanyn osyp, terisin sydyryp ketti.

— Tıme dedim ǵoı, tamyr,— dedi Kálen.

Kýrnos Ivan myna qara bujyr kisini kúshpen ala almasyn bildi de, aýdy tastaı sala qos aýyz myltyqqa jarmasty. Biraq oǵan kezeýge keltirmeı, Kálen myltyqty ózinen taıdyra qaǵyp jiberdi de, endi bir qımylmen ananyń qolynan op-ońaı julyp aldy.

Kálen de anyń jaýlyqqa basqan edi. Sony baıqaǵan kórjik muryn qara orys:

— Áı, batyr, qoı! Qoı endi, — dep edi, Kálen qulaǵyna da ilmedi. Onyń endigi qımylyna kóz ilespedi. Tipti es jıýǵa keltirmeı, anany bas salyp óz qaıyǵyna op-ońaı kóterip aldy. Tabanyn jerge tıgizbeı, basynan asyra joǵary kótergen boıy shaıqalaqtap turǵan, qaıyqtyń qaraǵusyna apardy da, qol sozymdaı jerdegi qamys qopaqqa atyp jiberdi. Nebári kıiz úıdiń aýmaǵyndaı shirik qopaq taban tireýge kelmeı, Kýrnos Ivan sý túbine salmaǵymen batyp bara jatty.

— Qutqaryńdar! Aǵataılar, qutqaryńdar, — dep jan daýsy shyǵa shyrqyrady.

Kálen onyń qaıyǵyn ózine qosarǵa aldy da, qos eskekti aqyryn esip uzaı berdi.

— Qonaqty qaıttik?— dedi Jamal balyqqa ketken kúıeýiniń qur qol kelgenin kórip.

— Qatyn, sezdi qoı! Tez baryp Elaman men Móńkeni shaqyryp kel!

— Tynyshtyq pa?

— Bar dedim ǵoı!

Jamal bir sumdyqtyń bolǵanyn bildi de, júgire jóneldi. Kidirmeı Elaman men Móńke keldi. Kálen olardy kúlip qarsy aldy:

— Osy eldiń bir tentegi baıaǵyda: «İstep saldym bir isti, Alla ońǵarsyn bul isti»,— degen eken. Bir isti men de istep kep otyrmyn.

— Qate istegen ekensiń — dedi Móńke qynjylyp. Kálen bundaıda qınalǵandy jaratpaıtyn. Elaman oǵan qaırat bergennen basqa amaldyń qalmaǵanyn bildi. Kýrnos Ivan sýǵa ketti me? Álde bireý-mireý qutqardy ma? Qaısysy bolsa da, onyń artynda joqtaýshysy bar. Onsyz da osy kúni Qudaımende, Táńirbergen, Temirkeler balyqshylar aýlyn qyryna qalaı alaryn bilmeı, syltaý izdep júrgen-di.

— Bir sylasy bolǵansha qamys arasyna tyǵyla turǵanyń maqul,— dedi Elaman shamyna tımeı, aqyry eskertip.

Kálen maqul kórdi. Sonysy jón boldy. Kálen ketken boıda jar basyndaǵy balyqshylar aýlyna Kýrnos Ivan bastaǵan bir top kisi keldi. Sý jutyp ólýge qaraǵanda ony balyqshylar qutqaryp alǵan eken. Ústine basa-kóktep kirip kelgen qarýly kisilerdi kórse de otyrǵan ornynan qozǵala qoımaǵan Kálenniń qatynyn Kýrnos Ivan teýip jiberdi:

— Kúıeýiń qaıda?

— Tart aıaǵyńdy. Men Kálenge qatyn bolsam da, saǵan qatyn emespin.

— Qaraı ǵoı buny. A ný-ka... Ný-ý, kúıeýiń qaıda?

— Kúıeýim qaıda júretinin qatynymen aqyldaspaıdy.

— Ah, tak?!

— Ne deıdi myna kárjik muryn aqymaq?

Kýrnos Ivan qatyndy shashtan alyp súıreı bergende, syrtta bir top kisi topyrlap kirip kelip edi.

— Tart qolyńdy!

Kýrnos Ivan burylyp qaramasa da, tý syrtynan shyqqan myna daýysty tanydy. Bilegine orap alǵan áıeldiń shashyn jibere qoımasa da, qatty betinen qaıtyp qalǵandaı. Ózimen ıyq tirese toqtaǵan iri deneli kisige, bu da bári aıbatyn aldyrmaı, aqyryn buryldy.

— Men qylmysty kisini izdep júrmin. Sen bul araǵa aralaspa.

— Qylmysty kim, qylmyssyz kim, ol bir Qudaıǵa aıan.

— Qazaqtyń jaqsy maqaly bar edi? Qalaı edi? «Tyshqan inge kire almaı júrip quıryǵyna qaljýyr baılap alady » deýshi me edi osy?

— Onymen ne aıtpaqsyń?

— Aıtqym kelgenin aıttym. Ózgeniń jónin jóndep qaıtesiń, sen, asyly, óz basyńnyń amandyǵyn oıla.

Onsyz da zyǵyry qaınaǵan Elaman tap osy arada, tap osy qazir myna kórjik muryn qara orysty jyǵyp salyp qyzyl jon qylyp sabaǵysy kep ketti.

— Seniń jaıyńdy bilem. Sen orys baıyn óltirgen Elamansyń ǵoı. Jylyńdy ótemeı túrmeden qashyp kelip júrsiń. Abaıla, ókimettiń quryǵy uzyn...

— Ony kórermiz. Al qazir meniń quryǵyma túspeı turǵanyńda shyq úıden!

Kýrnos Ivan syrt aıbatyn aldyrǵysy kelmese de, biraq Elaman shyn tiktelgende shoshyp ketti. Anada temir súımenmen Fedorovty uryp jyqqanda myna ımansyzdyń túri dál osyndaı bolǵan shyǵar dep oılady. Bir jaǵynan Elamanmen birge ishke ere kirmeı, syrtta, esik aldynda turyp qalǵan balyqshylar da esinen shyqqan joq-ty. Kýrnos Ivan kisilerine qarap, kettik dep ymdady.

Bul aýylda aıaq artar kólik joq. Endeshe qara jaıaý Kálenniń alysqa uzap kete qoımaǵany anyq.

— Kálenniń úıinen kóz jazbańdar, — dep ámir etti de, Kýrnos

Ivan qalǵan jigitterdi ertip promsolǵa tartty.

* * *

Úı ishinen tósek salatyn yńǵaı baıqalǵasyn Elaman tysqa shyqty. Qarańǵyǵa kózin úırete almaı, esikten attaı bere irkilip qaldy. Kún shyqpaı turatyn kásipshil aýyl áldeqashan uıqyǵa ketipti. Jerqazbalardyń bárinde de sham sóngen. Elaman tósek salǵansha aýyl syrtyna shyǵyp, sergip qaıtqandy jón kórdi. Kúnuzyn kisi-qara kóp jınalǵan qapyryq úıde sary jambas bop ezilip uzaq otyrǵandiki me, syrtqa shyqqasyn da óz denesin aýyrlaǵandaı del-sal. Aıaǵyn aqyryn alyp, úı syrtyna uzap barady.

Aı batqan. Kúndiz kók júzin laılaǵan suıyq surǵylt bult birde jaýar kúnniń ajaryn tanytyp, tútindep, tas tóbege shoǵyrlana tússe, endi birde qyrdan soqqan qatty jel áp-sátte dal-dulyn shyǵaryp turǵan-dy. Túnemelikke qaraı jel basylypty. Kúndiz Aral óńiriniń jyndy jeli qýalap bitken mazasyz bult qazir qaıta tutasyp, qorǵasyndaı aýyr salmaqpen jyljymaı shógip apty. Juldyzdar kórinbedi. Teńiz jaq qap-qara. Alǵashqyda Elaman Bel-Arandy da kóre almap edi. Qarańǵyǵa kózi úırengesin balyqshy aýyldyń arqa betinde qysy-jazy qalqan bop jatatyn shymyldyq taýdyń aýyr tulǵasy tún túbeginen qaraýytyp qalqyp shyqty. Onan basqa bir nárse kórinbese de, osy arada týyp-ósken jigit ata qonystyń ár butasyn óz kókireginde tiriltip, qaı jerde ne baryn jumýly kózben de sezip tur. Bel-Arannyń teńizge tirelgen tumsyǵynan sál beregirek qulaı berisinde, shamasy, áne bir tusta Taldybeke saıy, onan góri berigirekte Kendirlisaı. Aqbaýyr da onsha qashyq emes. Óz aýly... keıingi jaqta, bir qyrdyń astynda qaldy. Teńizge tónip turǵan tik jardyń dál ushar basyna minbelete salǵan jerqazbalardy shyǵys jań shetinen sanaǵanda úshinshi úı óziniki... Úılengesin bir jyldaı turǵan ystyń uıasy. Áli esinde: tóbesinen tesip shyǵarǵan soqyr terezeni keı túni qatty borasynda qar basyp qap, erteńine tań atqanyn bilmeı qalatyn. Ondaı kúnderi kesh oıanady. Ózi turyp ketken tósekte kórpe astynda jas balasha qol-aıaǵyn baýyryna alyp jatqan kelinsheginiń kóńilin kóterem be degen oımen «myna soqyr ıttiń aldap soqqanyn qarashy» dep kúletin. Elaman jerqazbanyń esigine «jylaýyq» den at qoıyp aldy. Kirgen-shyqqan saıyn eki búktelip eńkeıip kirip, eńkeıip shyǵatyn alasa esik, shynynda da ashqan saıyn bir jeri synyp bara jatqandaı syqyrlap qoıa beretin. Esik aldynan kólbeı tartqan shymyldyq pesh te, álgi «jylaýyń esik» te, óz qolymen istegen dúnıe bolǵasyn ba, ózine bir túrli ystyq. Osy qazir óz uıasyn eske alǵanda kóz janary qarańǵyda qattyraq ushqyndap, júzi ystyń elesti qıa almaı irke tústi. Jańa úılengen jas jigit sol kezderi bir túrli ózgerip ketti. Qýanyshy qoınyna syımaı únemi jarqyldap kúlip júrdi. Ómiri sharshamaıtyn. Kúnuzyn tolqynmen alysyp tıtyqtaǵan kisiler keshkisin, ádette, ústi-bastary malmandaı sý bop qaıtatyn. Osyndaı kezde olarǵa jar basyndaǵy jerqazbalaryna jetý aqyret. Basqa kisiler áldeneshe dem alyp, yrsyldap shyqsa, bunyń aıaǵy jerge tımeıtin. Arqasyndaǵy asymdyq balyqtyń da salmaǵyn sezbeı, jar basyna júgirip shyǵatyn. Jańa túsken jas kelinshegin kórgenshe kóńili alyp-ushyp yntyǵyp turatyn. Áldeqashan qulaǵan ata shańyraǵyn osy kelinshek túskesin qaıta kóterip, el qatarly úı bolǵanyna qýandy. Qýanysh ústinde kelinsheginiń keıbir qytyqqa tıer qylyqtaryn baıqamapty. «Joq, baıqadyń»,— dedi Elaman.

Muzǵa yǵar aldynda, bir kúni buny Dos ońashaǵa alyp shyǵyp: «Áı, shyraǵym, senen basqa kisiler de qatyn alǵan. Kelindi tym óbektep kettiń. Basyńa shyǵaryp alma. «Balany — jastan, qatyndy — bastan» degendi bilesiń ǵoı», — dep betine aıtqany qaıda?!

Elaman júregine ýyn jaıyp bara jatqan oıdy úzip tastady da, ilgeri júrip ketti. Esh nárse jóninde oılaǵysy kelmedi. Aýyl syrtynyń oty qashanda qalyń. Kók maıqara jýsan men qyzyl ızen dendep ósetin qalyń qaýǵa osydan qashan kúz túsip, Qudaımendege qaraıtyn maldy-jandy aýyl jaz jaılaýdan qaıtqansha tuıaq tımeı tunyp turatyn-dy. Elaman qalyń qaýdy keship keledi. İlgeri basqan saıyn túngi taza aýada kók maıqara jýsannyń hosh ıisi jan-jaǵyńnan ańqyp, ózi de soǵan elitkendeı, kózin jumyp, qushyrlana dem alyp kele jatqan-dy. Káde túbinen boztorǵaı pyr etti. Ańdaýsyzda, aıaq astynan ushqasyn ba, Elaman dir etip toqtaı qaldy da, óziniń osynsha shoshynǵanyna kúlip qaıta júrip ketti. Baıaǵyda, túnde jylqy kúzetetin. Kózine uıqy tirelip at ústinde qalǵyp kele jatqanda kóde túbinde qonaqtaǵan boztorǵaı dál osylaı aıaq astynan pyr ete qalatyn. Ańdaýsyzda at ústinen túsip qala jazdap, uıqysy shaıdaı ashylyp ketetin. Jeti jyl jylqy kúzetipti. Qudaı-aý, osy tirlikte ózine tıer osydan artyq sybaǵa bolmaǵany ma? Jeti jyl... Endi, mine jeti jigitińdi qozydaı kógendep áketkeli jatyr. Biri-óziniń baýyrlas inisi. Beıshara balanyń kóz ashqaly baǵy bir janbady. Kóz ashqaly kórgeni-qıanat, shekkeni-zábir, jas janyn jaralaýmen keledi. Bul ómirde bularǵa basqa sybaǵa buıyrmaǵan ba?

Elaman orynsyz dámesin mysqyldaǵandaı, myrs etti. Kóz ashqaly ózderine quddy ógeı anadaı aıaýshylyǵy joq rahymsyz qatal ómirden qaıyrym-meıirim kútken, sybaǵa talap etken orynsyz dámesine kúldi. Qudiretti kisiler ózińe tıgen azǵantaı sybaǵańdy da kópsinip aýzyńnan qaǵyp áketken joq pa? Sen qosymsha sybaǵa dámetesiń... Muzǵa yǵar aldynda osy ómirden tıgen azǵantaı sybaǵań ezińe jetpeıtin be edi? Ústińde úıiń, qoınyńda nekeli jaryń bar edi. Búgin ekeý bolsań, erteń osy ottyń basyna taǵy bir tátti tirlik qosylyp, qyzyǵy men qýanyshy molaıa túsetindeı kóretin. Endi, endi mine... tirnektep turǵyzǵan uıańdy óziń joqta tas-talqan qyp, taǵy da soqa basyń sopaıyp jalǵyz qaldyń. Jalǵyzsyń, jalǵyzsyń...

Elaman qaıtyp kele jatyp, osy sózdi ishinen áldeneshe ret qaıtalady. Sharshaǵanyn jańa ǵana sezdi. Oı meńdetip, qajyǵan denesin kúshpen qozǵap, shyrt uıqyda jatqan aýyldyń shetinen aqyryn kire berdi. Shetki bir úıdiń janynan óte bergende jylaǵan áıel daýsyn esitti: «Senen qalyp, biz kimge tulǵa bolamyz?.. Myna shıetteı balalaryńdy tastap...» Elaman tezirek ótip ketti. Erteńgi kúni azamatynan aırylǵaly turǵan áıel zaryn esitkisi de, oılanǵysy da kelmedi.

Tósekti syrtqa salǵan eken, Elaman sheshinip jatyp qaldy. Tańnyń taıaý ekenin sezip, sol boıda uıqtap ketkisi kep kózin jumsa da, jańaǵy jylaǵan áıel daýsy qulaǵynan ketpedi. Er-azamatynan aırylǵandaǵy kúni ne bolmaq? Qalaı kún kóredi? Azamaty tizimge ilikken jalǵyz sol úı me? Osy túni talaıy qaıǵyǵa ýlanyp, ah uryp uıqtaı almaı jatqan bolar?! « Dúnıe ne bop barady? Er-azamatyn alǵanda da eshkim qol qaqpaı, kúńirenip qala bere me? Kóne bere me? »

Elaman jańa jastyqqa basy tıse uıyqtap ketetindeı kórip edi. Oı qajytyp qatty qaljyratty ma, uıqy býyp jatyp ta uıyqtaı almady. Taqa bolmaǵasyn jastyqty jumyrlap baýyryna qysyp ap, bir mezgil etpetinen jatyp kórip edi, oń jaq keýdesiniń astynda barmaq basyndaı bir nárse tesip jibere jazdady. Uıqyly-oıaý Elaman qozǵalýǵa erinip jatyp: «Bul ne boldy eken?» — dep oılaı tústi de, kenet bir sátte uıqysy shaıdaı ashyldy. Syrǵa... Álginde artyq sybaǵa dámetken qylyǵyna kúlgendeı, Elaman myna syrǵaǵa da kúldi. Kúlmegende she... Túrmeden qashyp shyqqasyn bul kózge túspeýge tyrysyp, ylǵı elsiz, sýsyz jerlermen júrip otyrdy emes pe? Shalqarǵa da soǵar-soqpasyn bilmeı, eki oılylaý kele jatqanda, aldynan kishkentaı qalanyń shaǵaladaı appaq úıleri jarqyrap qoıa bermesi bar ma?! Bunyń óz aýly, qatyn-balasy, qart ájesi, inisi kólikti kisige osy aradan úsh-aq kúnshilik jerde. Elaman aıaq astynan abyrjyp, asyǵa bastady. Kún barynda quttaı da bolsa qatyn-balasyna jaqyndaı túskisi kep, qalaǵa týralap kele jatqan betinen kilt buryldy. Ol endi qalaǵa soqpaı, kóldiń arǵy, elsiz betimen ketkisi kep, shıraq basyp kele jatqan-dy. Jaz aılarynda sýy tartylyp qalatyn kishkentaı ózenniń kólge quıar saǵasyna taqap kele bergende, dál janynan daýys shyqty. Elaman toqtaı qap, ilgeri jaǵyna kóz sap edi, úsh kisiniń tóbesi kórindi. Elaman mundaıda kózge túspeı, boı tasalap ketetin ádetpen burylyp bara jatqan.

Analar:

— Áı, azamat, beri kel! — dep daýystady.

Elaman birden baıqady: qalaǵa, bazarǵa túskeli kele jatqan dala qazaqtary. Ózderi úsh kisi. Shamasy: bir eldiń Ebeısini sıaqty. Teri-tersek tıegen alqa bel yrdýan arba ótkelden óter artqy dońǵalaǵy batpaqqa batyp, bir jaǵyna jambastap jatyp alypty. Tatar baılaryna eliktep kıingen semizshe eki jigit at aıdaýshyǵa járdem berýdiń ornyna qaıta oǵan ekeýi eki jaǵynan qojańdap: «Óıt-búıt», — dep júr.

Elaman arbany qalaı shyǵarýdyń jolyn oılan turǵan-dy. Tatar baılaryna eliktep kıingen jolaýshy ekeý:

— Qazaq balasysyń ǵoı... Aınalaıyn, járdemdes, bir toqtynyń pulyn beremiz, — dep buǵan jatty da jabysty.

Parlap jekken qos kúreń taıaq jep zaly bop qalǵan eken. Qasyna kisi jaqyndasa dir-dir etip, ala jóneletindeı osqyryp tur. Elaman aldymen aýyr júkterdi bir-birlep tasyp, arbany jeńildetip aldy. Sonan keıin arbany shyǵardy. Júkterdi áp-sátte qaıta tıep, jýan arqanmen ústinen bastyra tartyp baılady.

— Qaıratty ekensiń,— dedi arbakesh jigit Elamanǵa súısine qarap.

Ana ekeýi onyń maqtaǵanyn jaqtyrmaı, zekip tastady:

— Oı, násilsiz ıt! Óziń-aq isteı salatyn op-ońaı nárse ǵoı...

Elaman eńbekaqysyn surap edi, arbasyn shyǵartyp alǵasyn ana ekeýi jóndep sóılespeı, syrt aınala bastady. Álginde erteńgi bazardan qalamyz dep qorqyp turyp, aqysyn artyq aıtyp qoıǵanyna ókinetin sıaqty. Sol bolmashy birdeńemen qutyla salǵysy kep, tıyn-pıyn izdeı bastap edi, Elaman jaǵadan ala ketti: «Bir toqtynyń pulyn ákel!» — dep qozǵaltpaı turyp, tıesili pulyn túp-túgel qusqyzyp aldy. Qolyna aqsha túskesin aýylǵa bas-aıaǵyn bútindep barǵysy kep, qalaǵa soqty. Erteńine jaımaǵa shyǵarǵan kıimderdi qarap kele jatyp, kenet kózi altyn jalatqan syrǵaǵa tústi. Jyltyraqqa qumar kelinshegine mynadaı asyl syılyq aparǵysy kep, syrǵadan kózin ala almaı turǵanyn ózi de baıqamaǵan-dy. Onyń oıyn baıqap qalǵan satýshy: «Al, al», — dep tyqqyshtaı bastady.

Aqshasy jetpeı qalatyndaı qoryqqan Elaman saýdalasýdan qashty. Ýysynda qysyp turǵan aqshasyn satýshynyń alaqanyna sart etkizip ustata salǵan-dy. Sonan bul jaǵadaǵy aýylǵa jetkenshe úsh kún boıyna kireshi jolyna túsip alyp, maı shańdaqty burqyldatyp empeńdep kele jatyp, oqtyn-oqtyn tura qap osy syrǵaǵa balasha qýana máz bolǵan edi.

Elaman basyn kóterip aldy. Ornynan turdy. Syrtqa shyqty. Ýysynda qysyp turǵan syrǵaǵa kóz sap qaramastan jar basynda turyp temen qaraı laqtyryp jiberdi.

* * *

Bıyl Sýdyr Ahmettiń ıti qyryn júgire bastady: saýyp otyrǵan súti bulaqtaı qarasha ingen jaman shóp jep aram óldi. İle-shala aıaq artyp otyrǵan tory at iz-túzsiz joǵalyp ketti. Sýdyr Ahmet atyn izdep qaıtpaq bop aýyldan uzap shyǵa bergende, qas qylǵandaı aıaǵyna shóńge kirdi de, úzeńgisin súıretip úıge jetti.

Kúıeýinen kúder úzgen Bıbijamal tory atty ózi izdep taýyp ákeldi. Sonan beri Sýdyr Ahmet óz úıine ózi syımaǵandaı sıpaqtap-sıpaqtap kirip-shyǵyp júrdi de, bir kúni tal túste atqa qondy. «Ie, Alla, jol bere kór!»— dedi ishinen.

Qara jaıaý balyqshylardyń arasynda óziniń atqa mingenin de maqtanysh kóredi. Shyt kóılektiń jaǵasynan shyǵyp týratyn óndirshegi toqpaqtaı moınyn ilgeri sozyp, aýyl ústine qodılana qarady. Syrtta tiri jannyń joǵy jynyna tıdi. Úıden qozy kógenindeı jer uzap shyǵa berdi de, «osy eshteńe umytqan joqpyn ba?» — dep oılap, at basyn tartty.

Sýdyr Ahmet yrymshyl bolatyn. Ol tap jańa ǵana qolyna ustap otyrǵan baltany umytyp ketkenine qynjyldy. Osydan keıin bet alyp shyqqan jaǵyna barǵysy kelmeı: «Sirá, jolym bolmas», — dep oılady da, kenet «áı, nar táýekel! — dep atyn tebinip qaldy.

Qoı torynyń qort-qort jelisi julynyn úzip bara jatqasyn aıaqqa kóship edi. Pele qylǵanda shilde aıynyń ystyq kúni tas tóbege kep shaqyraıyp turyp aldy. Sýdyr Ahmet endi janyn qoıarǵa jer tappaı, baǵana erteńgi salqynmen shyqpaǵanyna yzalandy. «Áı, sirá, jolym bolmas»,— degen oı mazalaı berdi. Qudaımende qystaýynyń syrtyndaǵy shaǵyl qumǵa kirip, úlken kári jıdeniń janyna toqtady. At ústinde turyp ol áýeli jıdeniń máýesin terip jep, aýzynyń dámin aldy. «Úıge barǵasyn balalar qolyma qaraıdy ǵoı», — dep oılap, eki ýystaı jıdeni úgip ap, oramal shetine túıdi. Sonan keıin ǵana jıdeni shabýǵa kiristi.

Osy jıdeni úsh kún shaýyp, tórtinshi kúni shaqqa qulatty. Bul kúni úıine taý jyqqandaı, kóılegine syımaı keldi. Aýyl shetine kirgennen-aq áıeline daýystap:

— Bıbijamal!.. Ýa, Bıbijamal!.. — dep tory atty qattyraq tebinip, dúbirletip jelip keldi.

Úıde aý tarashtap otyrǵan Móńke eleń etti: «Daýsy pátti shyqty ǵoı, ne bitirip qaıtty eken bul Sýdyraq?» Qart balyqshy bajasynyń úıine baryp edi, Sýdyr Ahmet kóılekti sypyryp tastapty. Kúldári dambaldyń eki balaǵyn túrip alǵan. Qolynda ótkir shapashot. Kisi belindeı qara jıdeni omyraýǵa alyp, yrs-yrs shaýyp jatyr eken.

— İske sát!

— Áýmın...

— Qatty kirisipsiń ǵoı!

— Endi qaıteıin, qatyn-bala qamy ǵoı...

— Durys qoı. Sonda bunan ne istemeksiń?

— Oı, myna qatyny túskir keli shaýyp ber dep qulaǵymnyń qurtyn jep bolǵany. Bir qadalsa bular... oıbaı-aý, Móńkejan-aý, qulaǵyńnyń tusynda sary masadaı yzyldap turyp alady ǵoı. Sosyn, qaıteıin... osy qatynnyń-aq degeni bolsyn dep... keli istep bereıin dep jatqanym.

— Aǵash shabatyn da óneriń bar ma edi?

— E, bolǵanda qandaı?! Tek men qol bilgen ónerdi kóp asa tutyna bermeımin ǵoı... Sonymen bar ǵoı...

Sýdyr Ahmet mańdaıynan sorǵalaǵan terdi suq qolymen bir ilip tastady. Sosyn dóńkıip jatqan qara jıdeni ary bir, beri bir aýdaryp qarap aldy da, jańqalap shaba bastady. Shapashotty siltegen saıyn shyr juqpaǵan aryń kisiniń qabyrǵalary yrjyńdap, entigip yrs-yrs dem alady. Móńke onyń ynty-shyntymen aıanbaı qımyldap jatqan túrine qarap: «Paqyr, qaıtsin... paıdaǵa shyndap qaraǵan eken», — dep oılap, ishi jylyp otyrǵan. Súıtkenshe Sýdyr Ahmettiń qoly ala-bóle jıdeniń bir búıirine batyp bara jatqanyn baıqady. Biraq ony Sýdyr Ahmettiń ózi sezer emes. Qart balyqshynyń qoshemetine kóterilip, qyzyl tanaý bop esirip alǵan edi, shapshań sermegen shapashottyń ótkir júzi lypyldap kún kózinde jarq-jurq etip, kúpshek jıdeniń ala-bóle bir búıirine jyny túskendeı qadalyp, úńgip shaba bastady:

— Myna Táńirbergen ıt eken. Óz isin oraıyna keltirip alǵasyn, maǵan syrtyn tosyp shyǵa keldi. Sonan beri... aý, Móńkejan-aý, meniń de amalym quryp, ishime tiken qadalǵandaı bop júrmin qoı, — dep, bul bilmeıtin bir áńgimege basyp bara jatty. Móńke shydamaı:

— Toqta! Toqtaı turshy! — dep qolyna jabysyp edi.

Sýdyr Ahmet kúıip ketip:

— Toqtamaımyn! Aý, men nege toqtaımyn? — dep, ótkir shapa-shotty endi yzaly ashýmen kijine sermep, jıdeniń onsyz da oısyrap qalǵan jerin japyraq-japyraq aýdaryp tastady. — Meniń ishime ókpeniń úlkeni de, kishisi de syıady. Tisimnen shyǵarmaı tistenip júrsem de bolar edi...

— Já, toqtashy! Búldirdiń ǵoı...

— Ne? Ne dep otyrsyń? Neni búldirdim?

Qazirgi Sýdyr Ahmet dál bir qaqpanǵa túsken sasyq kúzendeı shańq-shańq etedi. Bet baqtyrar emes. Kisige záredeıden kóńili qalatyn kinámshil de shamshyl. Onyń sóz uqpaıtyn syńaıyn baıqaǵan Móńke:

— Oı, isiń bar bolsyn, — dep qolyn siltedi de, shyǵyp ketti.

Sýdyr Ahmet ońasha qalǵasyn ǵana jıdeni búldirip alǵanyn baıqady. Bundaıda kináni ózinen emes, ózgeden izdeıtin ol óshin kimnen alaryn bilmeı otyrǵan ústine bir kempir keldi. Byltyrǵy jutta bar maly qyrylyp, barar jer, basar taý qalmaǵasyn teńiz jaǵasyn saǵalaǵan júdeý aýyldyń kempiri edi. Kıimi jupyny. Jalǵyz balasy qystygúni aq tútek boranda yǵyp ketken az ǵana malyn izdep júrip, úsip ólipti. Kelini kári enesin tastap, tórkinine ketip qalǵan eken. Kempir bul aýylǵa kúnde kelip, muńyn shaǵyp, ishtegi sherin tarqatyp ketetin-di. Ol búgin de:

— «Aryq kóńil-jaryq». Kelinimniń ór sózi óńmenime atqan oqtaı qadalady, — dep úırenshikti sózin bastady... Buryn jeldeı ese jóneletin Sýdyr Ahmet bu joly úndemeı, kúıbekteı berdi.

— Ústimde, mynaý... búıiri jyrtylǵan eski kóılek ylym-sylym...

— Á-á!

— Óz balam, óz kelinim bolsa, osylaı ebil-sebil bop júrem be?

— Ym-m...

— Qurysyn túge, joqtyq pen qorlyqty kárilikte kórdim ǵoı, mine.

— E-e!

— Shalym barda qandaı edim, bes arshyn aq jaýlyqty qarqaradaı qyp tartyp, aq ingenge alshaıa minip shyqqanymda aldyma qatyn túsetin be edi?

— Á-á-á!

— Shalym erte óldi. Sonyń bári sorlynyń ólimine kórinip júr eken. Az jasynda ne istemedi ol beıbaq?.. Tek ólgesin ózin-ózi kómgen joq demeseń...

— Shek! Shek, áı! — dep, Sýdyr Ahmet qolyndaǵy jıdeni tastaı sala, atyp turdy. Esik aldynda shelekti dańǵyratyp jatqan Qaraqatynnyń eki or laǵyn taıaqtap qýyp, ármen asyryp tastady. Sodan ol qashan kempir ketkenshe úıge kirmedi. Kempirden de buryn kólemi kishireıip qalǵan jıdeni kórse, shydaı almasyn bildi. Onsyn arqasy ustaǵan baqsydaı jyny qozyp keteri belgili. Yzalanǵanda ánsheıinde ashýyn basyp alatyn áıeli de úıde joq. «Atańa nálet, osy qatynnyń-aq sharýasy bitpeıdi. Qara ot úı irgesinde irip turǵanda, aıdyń kúni amanda, atqa shóp shabam dep... oıbaı-aý, basqa maldaı emes, at jaryqtyń jaz túgil qysta da óz otyn tuıaǵymen teýip jeı bermeı me? Ol áteńe nálettiń sony da bilmegeni me, áı?!»

Sýdyr Ahmettiń jıde shaýyp jatqany jaǵadaǵy aýylǵa túgel tarap ketken-di. Kesheden beri balyqshylar jumystan qoly bosasa osy úıge jınalyp, Sýdyr Ahmettiń jıde shapqanyn ermek etetin bop júrgen. Olar búgin Elamandy ertip ákeldi.

Sýdyr Ahmet olarǵa yńǵaı bermedi. Syqsyńdaǵan nemelerden qysyldy ma, jıdege qoly barmaı, kúıbektep júr.

— Álgi qaqbastyń qaıdan kelgenin bilmeımin. Shalym barda bes arshyn jaýlyqty qaıqaıtyp tartyp, aq ingenge alshaıa minip shyqqanda aldyma áıel túsetin be edi deıdi. Oı, atańa nálet! Oı, qaqbas ıt!

— Qap, ne qylasyń?! Áńgimege alań bop, qolyń taıyp ketken-aý, shamasy.

— Ie, ıe, súıtti ǵoı, súıtip qurtty ǵoı meni. Myna bir shapashoty qurǵyr da qylpyp tur eken. Ańdaýsyzda, jaý alǵyrǵa batyp ketkeni.

— Endi, qalaı... keli shyqpaı ma?

— Joq! Joq, keli shyqpaıdy. Bıjamalǵa keli, kelsapty sáti tússe basqa kezde shaýyp berem.

— Munan endi ne istemeksiń?

— Ózime er shaýyp alam. Ne qylasyń, jaman er at arqasyn alyp tastap edi...

Kúlkige býlyǵyp otyrǵan balyqshylar syrtqa ata-ata jóneldi. Olardyń sońyn ala Elaman da shyqty. Kálen jaıy kesheden beri oıynan ketpeı júrgen-di. Ózi kúızelip júrgesin be, ol áıteýir myna dap-dardaı kisilerdiń dál osy arada nege máz bolǵanyna túsinbedi. Bir jaǵynan jelókpe jastarǵa erip ketkenine renjidi. Úıge kirmeı teńiz jaǵasyna baryp, boı jazyp qaıtqysy keldi. Qasyndaǵy kisilerden bólinip, úı aldyndaǵy tik jardan qıalap túse bergende, dál aldynan joǵary kóterilip kele jatqan Móńke qarsy kezdesti.

— Elaman qaraǵym, jaǵdaı qıynǵa aınaldy. Kýrnos Ivan Kálendi taba almaǵasyn ashynǵan tárizdi. Teńiz jaǵasyndaǵy qamysqa ot qoıǵaly jatyr.

— Ony kim aıtty?

— Óz qulaǵymmen estidim.

— Qorqytý úshin aıtqan qoqan-loqy bolar.

Qart balyqshy ıegimen sonaý tómende, teńiz jaǵasynda júrgen kisilerdi nusqady.

— Kórdiń be, anaý Kýrnos Ivannyń kisileri. Jańa olar bir bóshke qaramaıdy domalatyp ákep, qamysqa shashyp órt qoımaq bop jatqan ústinen shyqtym. Kálen qaıda keter deısiń, tabylar. Bir kisini ustaımyn dep, osynsha dúnıeni qarap qylasyń ba, myna qamystar jaǵany qystaıtyn eldiń shabyndyǵy. Qys osy qamystyń ishine mal jaıady, sońyra búkil eldi ózińe qarsy qoıasyń ǵoı dep, Kýrnos Ivandy ázer toqtattym. Kim bilsin, onyń keıin ne isterin?..

Elaman istiń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn baıqady. Jalǵyz Kýrnos Ivan bolsa bir jón. Kálenge qazir Qudaımende men Temirkeniń de qany qatýly. Kálen bolsa esh nárseden habarsyz. Óz taǵdyryn artynda qalǵan joldastaryna senip, qamys arasynda qannen-qapersiz jatyr. Endi qaıtti? Ne amal bar? Elaman qart balyqshynyń kózinen de dál osy suraqty baıqap, shamasy kelgenshe oǵan qaramaýǵa tyrysty. Jel qataıyp barady. Qamys sasqalaqtaı sýdyrlady. Kók teńiz tútigip, qaraýytyp qaınap jatyr.

Tushshybas qoltyǵynyń arǵy beti-sypyra kók qatpar shyq kúńgirttenip, kózden qashyqtap ketken eken.

— Qarańǵy túskesin qaıyqqa otyrǵyzyp teńizdiń arǵy betine ótkizip jiberse qaıtedi? — dedi Elaman.

— Oı, aınalaıyn-aı, Kýrnos Ivan búl arada da aldyńdy kesip ótip tur ǵoı.

— Qa-laı?

— Onyń jigitteri jańa jaǵada turǵan qaıyqtyń eskegi men taıaýyn sypyryp áketti.

— E, meıli, ákete bersin. Eregeskende, eki eskekti ózim isten berem.

— Shyraǵym-aý, bul aýyldan synyq aǵash taba almaısyń ǵoı.

Bir sengeni bar sıaqty Elaman murtynan kúlip tur. Móńkege jónin aıtpastan jedel basyp, jıde shaýyp jatqan úıge bardy. Esikten basyn suǵa bere:

— Aǵajan, toqtashy! — dep júgirip baryp, Sýdyr Ahmettiń qolyndaǵy shapashotqa jarmasty, — osy jıdeni maǵan qıshy.

Sýdyr Ahmet entigin basa almaı, yrsyldap tur. Jıdesi qurǵyrdyń abyroı bermesin seze bastaǵan sıaqty. Á degende sózge kelmeı ıtere salǵysy kelin edi. Tek ózi qutyla almaı otyrǵan aǵashqa mynanyń munsha nege qıylǵanyna qaıran qaldy. «Bálkim men bunyń qadirin bilmeı turǵan shyǵarmyn» dep oılap, bir sózge kelmeı Elamanǵa ıtere salǵan jıdeni jalma-jan ózine qaıta tartyp aldy. Ol endi jıdeni astyna basyp, atsha minip aldy.

— Sen... buny qaıtesiń?

— Kerek bop tur.

— Maǵan kerek emes ekenin qaıdan bildiń?

— Qudaı sheber-aı!.. Qıyndata bermeı, qaınyma bere salsań qaıtedi?!

— Áı, qatyn, tek otyr. Bul sen aralasatyn sharýa emes. Ie, al?.. Sen buny ne istemeksiń?

— Eskek...

— Á, balyqqa shyqpaqsyń ba? Jón! Jón, biraq bul meniń ózime de qajet bop tur ǵoı.

— Bosqa surap turǵam joq, aqysyn tóler edim... — Sýdyr Ahmet atyp turdy. Jańa ǵana atsha minip otyrǵan jıdeni jerden kóterip aldy. Nege búıtkenin ózi de bilmeı, qaıtadan jerge túsirdi.

— Oıbaı-aý, Elamanjan-aý, salǵan jerden súıdemeısiń be? Súıdeseń, jaman aǵań senen eshtemesin de aıamaıdy ǵoı. Senen aıaǵandy ıt jesin!

Elaman ońaı kóngenine qýandy. Sýdyr Ahmet aınyp ketpeı turǵanda tezirek áketkisi kep edi.

— Joq, joq, eskekti saǵan ózim istep berem, dedi Sýdyr Ahmet.

Elaman onyń búldiretinin bilip, jalynyp kórdi. Biraq onan eshteńe shyqpady. Qaıta, neǵurlym jalynǵan saıyn soǵurlym anaý «ózim istep berem», — dep ózeýreı tústi. Tipti ol keıinge qaldyrmaı, osy qazir tabanda qolma-qol istep bergisi kep, qara jıdeni qaıtadan omyraýǵa alyp ysyldap-pysyldap shaba bastady. Jıdeni eskektiń qalaǵyna laıyqtap ekige bóldi. Alǵashqy kezde jýan jıde juqaryp, eskektiń qalaǵyna uqsap kele jatty. Elaman onyń qolynan birdeńe keletinin baıqaǵasyn:

— Aha, men bir aınalyp kelsem qaıtedi? — dedi.

— Bar, baryp kel! Qudaı qalasa, sen kelgenshe kelistirip eskek istep qoıam.

Elaman Móńkeni taýyp ap, eskek daıyn bolatynyn aıtty. Qas qaraıa Kálendi qaıyqqa otyrǵyzyp, arǵy betke ótkizip jiberý jaıyn aqyldasty da, Sýdyr Ahmetke qaıtyp keledi. Jıdeniń kólemi burynǵydan góri kishireıip, bitimi ózgerip ketken eken. Ony Sýdyr Ahmet te sezgen bolý kerek. Elamannyń tez oralǵanyna tyjyrynyp, teris aınaldy.

— Mynaǵan ne bolǵan? — dedi Elaman. Sýdyr Ahmet jıdeni teýip jiberdi.

— Qaratazdyń qystaýynyń janyndaǵy qumnan shaýyp alyp edim. Qaıyrsyz ıt emes pe, jıdesinde qaıdan qaıyr bolsyn?..

Elaman ne derin bilmeı, daǵdaryp qaldy.

— Eskek shyqpaıtyn boldy. Endi eskekti qoıdym. Meniń eptep etik tigetin de ónerim bar ǵoı. Endi qalyp isteımin. Kóre qal, osy jaz ózime kelistirip turyp etik tigip alam...

Elaman burylyp júre berdi. «Osy qasıetsizden birdeńe shyǵady dep júrgen... Janym-aý, mynaý kim?» Kózin ýqalap jiberip anyqtap qarap edi. Iá, sol! Sonyń ózi! Qolynda qos aýyz. Basy pysynaǵan, eltiri qara bórikti qolyna alyp, qos aýyz myltyqpen qosyp ustapty. Kýrnos Ivannyń ańdytyp qoıǵan jigitterin kórse de, aıylyn jımastan tapa-tal túste qamys arasynan shyǵyp, aýylǵa bettep kele jatyr.

Elaman bir esepten onyń bulaı istegenin durys kórip, aldynan qarsy shyqty. Elaman jetkenshe keıingi jaqtan Móńke de júgirip keldi.

— Shyraǵym-aý, bunyń ne?

— Áı, qashanǵy tyǵyla bereıin?! Masa shirkinder mazamdy alyp bitti.

— Ne deıdi, esiń durys pa?

— Aqsaqal, saspa. Ajal shyn tónse, Táńiriniń qoınyna tyǵylsań da tabady. Áı, qatyn, — dep bujyr qara kisi úı jaqqa daýystady, — shaı qoı. Janymdy alar ázireıil kelgenshe kelistirip shaıǵa qanyp alaıyn. Sonan keıingisin kóre jatarmyn.

Balyqshylar jınalyn qaldy. Bir ton jas jigit pen Raı da júgirip kep, bujyr qara kisini ortalaryna ala tura qaldy:

— Kálen aǵa, seni jaýǵa bermeımiz.

— Joq, qalqam, sender aralaspańdar. Bul ózim bastaǵan is edi, ózim aıaqtaıyn.

— Kópke jalǵyz topyraq shasha almaısyń. Asyly, jigitterdi jıǵanymyz jón bolar, — dedi Elaman da.

— Qoıyńdar, aralaspańdar! — dep Kálen bet baqtyrmaı, tyıyp tastady, — qolymda on patronym bar. Sonymen áýeli on Kýrnos Ivandy jaıratyp salmaı, aǵań eshkimniń de qolyna túspeıdi.

Kýrnos Ivannyń jigitteri myltyqtan qoryqty ma, álde onyń dál qazir qamys arasynan qanyn torsyqqa quıyp shyqqan sýyq túrin tanydy ma, áıteýir, aýylǵa kirmeı, syrttan torýyldap júrgen-di. Kálender ishke kirgen kezde olar tez bas qosyp, aqyldasyp aldy da, bir kisini dereý promsolǵa júgirtti.

Dál osy kezde qara saqaldy, kıiz kereqapty atshabar qyr jaqtan quıyndatyp shaýyp kep, Kálenniń úıine at tumsyǵyn tireı toqtady. Qabyrǵa bolysyna túsken jigit sanyn toltyra almaı, Qudaımendeniń jany qysylyp jatqan kórinedi. Kesheden beri atshabarlar jan-jaqqa shapqylap, myna kıiz kereqapty qara saqal da balyqshylar aýlyna kelgishtep ketti. Kelgen saıyn jańadan tizimge ilikken jigitterdiń atyn esittirip, ázirlik qamyn eskertip júrgen-di.

Bu joly Qudaımende Kálenniń bes jasyn kemitip, tizimge iliktirgen eken. Bul habarǵa Kálen tańdanbaı, únsiz tyńdady.

Atshabar:

— Jınal, bol endi! — dep ámir etip edi, Kálen kútpegen jerden jymıyp:

— Men ázirmin ǵoı, — dedi de, shabarmannan buryn syrtqa ytqyp shyqty. Beldeýdegi atqa da ol shabarmannan buryn jetti. Úzeńgige aıaǵyn salmaı, tyqyrshyp turǵan atqa bir-aq yrǵydy.

— Oınama, attan tús!

Kálen ala jónelgen attyń basyn tartyp, shabarmanǵa qaıyryla qarap:

— Bolysqa sálem aıt: adal kásip maǵan násip emes eken. Pesheneme jazylmaǵan boldy. Tory attan kúder úzsin. Urlyq mal urynyń boıyna ǵana juǵady, — dedi de, atty tartyp qap Bel-Arannyń kezine qaraı tasyrlatyp shaba jóneldi.

* * *

Sońǵy balasy ólgeli Móńkeniń úıi tilin julǵan qońyraýdaı, kúnde, ásirese, keshkisin qańyraǵan úıde kempiri ekeýi eki jerde únsiz tomsaryp otyrady da qoıady.

Bir kúni Álıza keshki astan keıin áńgime bastady:

— Áı, Móńke!.. — dep edi. Buryn atyn atamaǵan áıel endi búgin «Áı, Móńke», — degende shoshyp, selk ete qaldy. Álıza sál únsiz otyrdy da, álgi oqshaý áńgimeni qaıta bastady. — Senimen otasqaly da biraz zaman eken. Qudaıdyń quramaǵany bolmasa, qoınym qutsyz bolǵan joq... on balaǵa ana boppyn. Qandaı qaraqtarym edi!..

Álıza tamaǵyna jas tirelip, daýsy dirildep bara jatqasyn sál toqtap, kóńilin basyp aldy.

— Basta da saǵan jeńgeleı tıip edim ǵoı. Sol jeńgelik jolym-jol... Endi seni ózim aıaqtandyram.

— Ne dep tantyp otyrsyń?

— Áı, jarqynym, bul úıde meniń aldyma shyǵar adam joq. Sózim-sóz. Seni ózim aıaqtandyram. Qaraqatynnyń aýzy lastaý demesek, qashannan kórshimiz. Ydys-aıaǵymyz aralasyp otyr. Onyń Balkúmisi qyzymdaı bolǵan bala... Balkúmisti saǵan áperip, endigi qalǵan ómirimde oǵan abysyn, saǵan jeńge bop, ekeýińniń tileýińdi tilep, balalaryńdy baǵyp berem.

Súıdedi de, Móńkeniń kelisimin kútpeı, tysqa shyǵyp ketti. Móńke ánsheıinde óziniń yńǵaıymen júrip, turatyn áıeldiń búgin qapelimde ýysynan qalaı shyǵyp ketkenine qaıran. Kelesi kúni ol óziniń degenin istep, Móńkege Qaraqatynnyń qyzyn alyp berdi. Sonan beri bul eki úı bir-birimen aralasyp, áıelder jaǵy abysyn-ajyn bop aýyz jalasyp ketti. Dos pen Móńkeniń arasy tipti jaqyn. Az ǵana aýlaryn qosyp, balyqty birigip aýlap júr. Qaraqatynnyń qaǵanaǵy qaryń. Ásirese, alǵashqy kezde Móńkeniń úıinen shyqpady. Qyzyna úı ishin ustap-kútýdiń retin aıtyp, baı kútip, bala baǵýdyń jolyn úıretip júr.

— Qutty jerine qondyrdym. Erkek kisi alpysta da qyrshyn jas! Kóre qal, Móńke áli de bir áıeldi qartaıtady.

— Ie, qoıshy! Uıalam...

— Ne deıdi, myna júziqara?! Qatyn bop, basyńa aq salǵannyń nesi uıat? Bir jigit kóz salmaı, ákeńniń oń bosaǵasynda otyryp qartaısań qaıter ediń? Qoı, shyraǵym! Myna sózińdi menen basqa bir adam esitpesin, — dep qyzyn tyıyp tastady. — Ot basynan ketkenmen sen áli ózimniń qanatymnyń astyndasyń. Men turǵanda qor bolmaısyń, qyzym. Baqyttysyń, qyzym! Bilmegenińdi bylaı iste dep kórsetip berip otyratyn anań bar qasyńda... Aldyńda Álızadaı abysynyń bar...

Qaraqatyn bunymen de qoıǵan joq, Álızaǵa da aýyl arasynyń sybyr-jybyryn jetkize bastady. Biraq Álıza Qaraqatynnyń sózin qulaǵyna ilmedi. Al Aqkempirmen ekeýiniń bir-birine qaı kezden de yqylasy basqa. Onyń ústine qazir qudaǵaı. İri balyq kelse, bir-birin asqa shaqyra qoıady.

«E, qos qaqbas, bastaryń qosylǵan eken! Ne baýyrlaryń bitip bara jatyr deısiń?! Men shyǵar jamandaıtyndaryń », — dep oılady Qaraqatyn. Kelesi joly ol qyzyn Álızaǵa aıdap saldy.

— Ol seni ońdyrmaıdy. İzine qara ermegen baýyry qutsyz qaqbastan opa tappaısyń. Qý taqyrdy gúldetem dep sen álek. Kóre qal, ol seniń izińe tiken egedi. Ony aıtasyń ba, ol qaqbas erteń seniń balańdy baýyryńnan shyryldatyp tartyp alyp, óziniń qoınyna basqaly júr. Sosyn óz balań ózińe jat bop ketedi. Balańdy berme! Úı ishiniń bıligin óz qolyńa al!

Balkúmistiń asty-ústine qaraı qaıqaıyp bitken túrik erni jaıshylyqta da shoq túskendeı, sóz tilep, urys tilep jybyrlap turatyn-dy. Qazir tipti doldanyp, kóbine ydys-aıaqtardy teýip qap, burtańdap bet aldyna sóıleı bastady. Onyń sózin elep jatqan Álıza joq. Eshteńeni elestirmeı, úı ishiniń bitpeı jatqan sharýasyn istep, elpildep júredi. Ot basynyń tynyshtyǵyna úırengen qart balyqshy aýzy-basy súıreńdegen Balkúmiske tańdana qarap otyrady da, turyp ketedi. Syrtqa shyǵady. Kishkentaı bálekeıdiń jańaǵy kókaıyl dolylyǵy syrtqa shyqqasyn da oıynan ketpedi. Onyń Qaraqatynǵa qatty uqsaıtynyn alǵash ret osy qazir baıqady. Balaly bolǵasyn qoıar degen álsiz úmitti jeleý etip, ózin-ózi jubatty da, Dosqa bardy:

— Teńizge shyqpaımyz ba?

Dos yqylassyz. Aý-quraly tapshy. Keıingi kezde ekeýi seriktes boldy da, eski aýlardy jatpaı-turmaı.jamap-jasqap, arqalyǵyna qaltqy, tabanyna tas baılap kópten kózdep júrgen dámeli jerge salmaq bop júrgen-di. Móńke men Dos shógir-shógesi mol jaǵalaýdy jalań aıaqtarymen jasqanbaı basyp, qaýqyldasyp sóılep keledi.

— Teńizde aǵys bar-aý deımin. Saryldaýyn kórdiń be zańǵardyń?

— Aǵys bolsa kelispedi.

— Ie, aǵysty sýda balyq júrmeıdi. Asyly, qaı maqulyq ta tynyshtyq izdeıdi ǵoı. Onyń ústine daýylda aýdy shalań basyp, jabaǵy júndeı esip tastaıdy.

Teńizdiń qyl jıegi sýdyrlaǵan bala quraq. Bitik tusy baýyryna kóleńke saqtap, qara tunyqtanyp sybyrlaı bastady. Jaǵaǵa tumsyǵyn shyǵaryp ketken aq qaıyń bularǵa bala quraqtan boıyn sozyp qarap turǵandaı. Bir qarǵa qaıyqtyń qaraǵusyna qonyp alypty. Bulardy kórse de usha qoımady. Minezsiz baı-baı sorly moınyn qylǵyna sozyp: «Ǵaq-q!.. ǵ-ǵaq!..» — dep jaman, tarǵyl daýsy jyrtyla aıyryldy. Bunysy, beıne bir jaqta júrgen jubaıyn qarǵap-silep: «Jer jutty ma, seni?.. Qaıdasyń, ǵy-ǵaq!.. Qaıdasyń, ǵy-ǵaq?..» — dep daýystap shaqyryp jatqandaı eken. Móńke kúlip jiberdi.

— Paı-paı, myna qara myrzanyń Qudaıy berip, qonysy kelisip-aq otyr eken.

Qarǵa áli de bolsa ushqysy kelmeı, bir-eki qopańdady da basyldy. Sýly kóz alań-qulań, bularǵa úrkekteı qarap aldy da, aqyrynda: «Qoı, bolmas» — degendeı, baıbalam sala daýystap kóterilip ketti. Móńke men Dos sý aǵatyn, laqsalaý jaman qaıyqtyń qasyna toqtady.

Kún tymyq. Sonan kele sonaý ańǵar jaq qaraǵannan qarap gúrildep, uly teńizdiń keshegide aýyldan keıin áli de tarqaı qoımaǵan ashý-yzasyn anyq tanytyp tur. Qaraptan-qarap jatyp kók teńiz yrǵalyp, kárin tige yńyranyp qoıady.

— Daýyl bolady... kórmeısiń be, myna zańǵar yrǵalyp jatyr, — dedi Móńke.

— Aý salmasań, asyly, ózekke baraıyq. Keshki salqynmen qımyldasaq, táıiri, qoıamyz ba, kisi basy bir-eki túıeden kók quraqty qulatyp tastaımyz ǵoı...

— Bunyń aqyl. Endeshe sen qaıyqpen Qandyózekti moıyndap bitken quraqty shap. Al, bergi saryqtyq boıynyń quraǵyn men shabaıyn.

— Ol arany keshe Sýdyraq shabam dep, alaqanyna túkirip otyr edi.

— Oı, ony qoı. Túk bitirmepti. Bir shabyndyq bútin emes, bir-bir arqadan shóp alyp, aramdap tastapty.

— Jolatpaıtyn kisi edi, sen boldyń ba?... — dedi Dos kúńkildep.

Móńke úndemeı, shalǵysy men sharyǵyn aldy da, shópke ketti.

Balyq ónimsiz bolǵasyn, bıyl bular baı aýlyna bir-bir toqtyǵa jaldanyp, ózektiń quraǵyn shaýyp jatqan. Sýdyr Ahmettiń kúıi taıyp bara jatqasyn, Dostyń narazylyǵyna qaramaı, Móńke ony ózderiniń selebesine alyp, ózektiń shóbin birlesip shappaq bolǵan-dy. Onysynan paıda tappady. Sýdyr Ahmet bir baýyr jerge deıin alym-berim istedi de, beli shoıyrylyp otyra ketti. Tym qurysa ózgelerdeı kisi boıy kók quraqtyń shetinen túsip, qoıý-suıyǵyn aralastyra shappaı, bitikterin terip, aramdap shapty. Bir ýys orǵan shóbine bir qaral, qyt-qyttap kúlip Móńkege barady:

— Oryp jatyrsyń ba? Op, or!

— E, sen neǵyp júrsiń?

— Bel jazyp alaıyn dep...

— Orǵanyńnan bel jazǵanyń kóp, jumys qashan ónedi?

— Qoı ári, jan qınalatyn jumys istesem bir toqtyny qaıdan almaımyn. Sonsha ólimimdi satyp nem bar? Sondaı-aq, Táńirbergen maǵan aqysyna quıryǵyn qarystap qoı berip pe?! — dedi de, Sýdyr Ahmet ketip qaldy. Qostanyp shóp shaýyp jatqan baı aýyldyń pishenshilerine baryp, Móńkeni jamandady.

Móńke kók quraqty qulatyp tastady. Sonan úıge qaıtar kezde ǵana basyn kóterdi. Qaraqatynnyń eshki-laǵyna eki baý bala quraq oryp alyp, kún bata úıge qaıtty. Erteńinde kún daýyl bop, Móńke men Dos kók quraqty taǵy da qulatyp edi. Onan olar shapqan pishenin saryqtaý jerge shyǵaryp, sýyndap úıdi. Bul kúni Móńke sirkesi sý kótermeı, úıine qaljyrap qaıtyp edi. Sýdyr Ahmet aldynan jaırańdap kúlip shyqty:

— Bala, men búgin de shópti óndire almadym.

— Kem talapsyń, shóp qaıdan ónsin?! Arqasyna kún ótken eshki qusap úıden shyqsań-aq shybyjyqtap qaıtyp kete beresiń.

— Ketpesime laj bar ma? Úıińde aýzyn ashyp otyrǵan... anaý bala-shaǵanyń túri. Bári maǵan qarap otyrǵasyn teńizge tor jaıyp, torta-shabaq aýlap ketkenim ras.

— Kórip otyrmyz ǵoı... ony da kelistirip júrgeniń shamaly.

— Aý, Móńke-aý... Móńkejan-aý, qasyńdaǵy óndirshegi qýraǵan jaman shalǵa tap-tap bergenshe, sen myqty bolsań, ana kóktegi Qudaıǵa aıt... Jerdiń, kóktiń qojasyna... barshamyzdy órgizip-turǵyzatyn Patsha Qudaıǵa aıt! Myna Ahmettiń aýyna balyq túsir de. O nesi-aı, maǵan kijińdep... Balyq túspese, sý astyna súńgıin be?

— Sóz emes. Sý astyna eshkim de súńgip júrgen joq. Úlken teńizge shyǵyp, bylaıyraq bettep baryp, aıdynǵa órleı aý salsań iri balyq qappaı qoımaıdy.

— Ol balyqty saǵan bergenim. Kók teńizdiń túbindegi balyq túgil qara jerdegi... oıbaı-aý, men myna... myna... — dep Sýdyr Ahmet tabany astyndaǵy jerdiń shańyn burqyldatyp teýip-teýip qaldy. — Oıbaı-aý, men myna qara jerge shashylǵan rızyq nesibemdi terip jeı almaı júrmin ǵoı. Maǵan shalqyp jatqan kók teńizdiń... tilsiz jaýdyń... kisi jutatyn qurdymnyń; túbinde tyraǵaılap júrgen balyqty usta degeni nesi?! O, nesi-aı?.. Oıbaı... oıbaı!.. — dep dolylyq býyp, otyra qalyp, óz mańdaıyn ózi tópeledi. Onyń talaı qylyǵyna qanyq Móńke myna minezine qaıran. Osymen qos bop júrgen ózine renjidi.

* * *

Er-azamatynan aıyrylǵaly otyrǵan aýyl úsh kún boıy ábigerde edi, ásirese tizimge ilikken jigitterdiń júretin kúni jaqyndaǵan saıyn qatyn-balalar qyńqyldap jylap, balyqshylar aqyl taba almaı basy qatyp otyrǵanda Bel-Arannyń kezinen shań burq etti.

— Ýaı, mynaý ne?

— Apyr-aı, túri jaman ǵoı...

— Tegin bolsa jarar edi. Beti qalaı qatty?

— Qarataz qaladan ásker shaqyrdy dep edi, mynaý sol bolmasyn...

«Ásker» degen sózdi esitkende aýyldyń ábigeri shyqty. Ata-analar balalaryn izdep, qyz-kelinshekter zyp berip óreshege kirip ketti.

Er-azamat syrtta turyp qaldy. Shań aýylǵa jaqyndap keledi. Áne-mine degenshe Bel -Arannyń kezinen beri qulap, tuıaq astynan túıdek-túıdek ushqan shań arasynan jylqylardyń jony kórindi. Balyqshylar ań-tań. Jańa ǵana júzi qatty bir jamandyqty sezgendeı, júregi muzdap turǵan jurt esin jıam degenshe bolmaı tory atty bireý júz qaraly jylqyny dúrkiretip qýyp ákep, balyqshylar aýlynyń dál ústinen qulatty.

— Áı, mynaý... Kálen ǵoı.

— Dál ózi.

— Alda, esil er-aı! Arqa súıer azamatym-aı! — dep úlkender jaǵy rıza.

Dos keıindeý turǵan-dy. Qaraqatyn júgirip kep, áldeneni kúıeýiniń qulaǵyna sybyrlady. Dos ornynan qozǵala qoımady.

— Myna sorlyǵa ne bolǵan?.. Sybaǵańnan qalarsyń. Barsaıshy burynyraq, — dedi Qaraqatyn endi kúıeýin ıtermeleı bastady.

Dos jylqyǵa basqalardan sońyraq jetti. Saıaq attardyń arasynda áldeqalaı bir qula baıtal ilesip kelipti. Qarny jer syzady. Shelekteı san etteri de syrtyna aınalyp ketipti. Dos salǵan jerden qula baıtaldyń kúdireıgen kerege jalyna qyzyqtap qarap, kózin ala almaı tur. «Bas toqsanda jyǵyp alsań, paı-paı, janýar-aı, bir úıdiń aýzynan aq maıyn aǵyzar edi-aý».

Kálen jylqyny teńiz jaǵasyna ıirip tastady da, ile-shala qaıtyp kep attan túsip, tizginin sol arada turǵan bir jigitke ustata saldy. Sosyn syrtta ózin kútip turǵan kisilerge keldi.

— Mynaý Qaratazdyń jylqysy. Moınyma qaryz bolady dep oılamańdar. Bir-birden ustap minińder.

Dos kóp jylqynyń ishinen qula baıtalǵa yndyny ketip, qyzyqtap turǵan-dy. Kálenniń sózin qulaǵy qaǵys estip, qasyndaǵyǵa kúńk etti:

— Ne dep tur mynaý? Minýge ákelgen be?

— E, sen soıyp jeýge ákeldi dep pe ediń? Burtıma, júr, onan da, taqymǵa tolyq bireýin ustaıyq.

Dos qozǵalmady. Qasynda oty, sýy ózimen yńǵaılas júretin bir-eki kisi bar. Arty daýly maldarǵa yssylaı urynbaı, aqysyn ańdyǵandaı syńaı baıqalady. Olardan basqalar jylqylardy aıadaı jerge ıirip, qurmalap ustap jatyr. Elaman uzyn tory atqa elden buryn buǵalyq tastap, noqtalap apty. Elge kelgennen beri jadyrap, eńsesin tiktegeni osy. Úlken ala kózdiń qarashyǵy ádettegiden góri qattyraq ushqyndap, jigerlene túsken.

— Jigitter! Buryn qara jaıaý bolǵasyn kúresýge dármen joq bolatyn. Shermende edik. Endi... astaryńda bir-bir at...

— Qarý bolmaǵasyn, attan ne qaıyr?! Qur qol kimdi qıratamyz? — dedi syrt jaǵynda turǵan bireý. Elaman Dosty daýsynan tanydy.

— Kekti-qarý emes dep kim aıtty?.. — dedi Elaman. Jigitter shýlap ketti:

— Bizdi tek bastasa boldy. Soıylmen de sazaıyn beremiz. — Elaman qol sozym keıin turǵan Kálenge qatarlasty.

Ekeýi kúńkildesip, az sózben aqyldasyp aldy da, jigitterge qolyn kóterip «tynyshtalyńdar» degendeı belgi etti.

— Tarańdar! Daıarlanyńdar! Kún qyzýy qaıta attanamyz!

Dos Kálenniń jeńinen tartty.

— Qarataz keıin malyn daýlap júrmeı me? — Kálen qarqyldap kúldi:

— Ol taz o dúnıede bolmasa, bu dúnıede mal daýlaýdy qoıatyn shyǵar. Solaı emes pe, Elaman?

— Iá, solaı. Sosyn, Qaratazdyń malynda myna kisilerdiń qaı-qaısysynyń da mańdaı teri men taban aqysy bar. Ol ıtpen osy joly myqtap esep aıyrysamyz.

Dos sanyn soqty: qap, ne qylasyń, bul áliptiń artyn baǵyp júrgende jelókpe jigitter táýir attardy tańdap áketpese neǵylsyn? Shynynda da Dosqa qys boıy qoıǵa mingen aq qaptal shabdar qapty. Minezsiz jaman tuǵyr qasyna jaqyndasa qulaǵyn jymyp, qos aıaqtap tepkeli bóksesin bura berdi.

Elaman Dosty kóziniń qıyǵymen baǵyp, kúlip turǵan-dy. Qasyna Móńke keldi.

— Bizdiń zamanymyzda qazirgideı alasapyranda ata baladan bezip, árkim óz basyn qaıttap ketetin. Sen bolsań jigitterdiń basyn biriktirip jatyrsyń. Osy jurt qara kellesin ázer alyp júrse, sen qoraly jannyń ólim-jitimin arqalamaqsyń. Káne, jónińdi uqtyrshy... Sonda kimge sendiń?

— Senderge senem, Móńke aǵa.

— E, sondaı-aq biz kimniń shikirasy ekenbiz? — Elaman bu jaǵyn oılamaǵan-dy. Qart balyqshy sony bilip, oı salý úshin ádeıi surap tur ma?

— Já, qý bala, adaspaı otyrsyń. Qıyn kezde halyqqa sengeniń durys. Biraq... súıtse de, sen endigi jónińdi uqtyrshy? — dedi Móńke.

Elaman qart balyqshynyń suraǵyna qınaldy ma, onan kózin alyp, tóńirekke kóz tastady. «Endigi jónim?.. Báse, endigi jón... Apyr-aı, endigi jón...» — dep qınala qabaq shytyp, ishinen eki-úsh ret qaıtalady. Endigi jón?.. Jel qataıyp bara ma, qalaı? Jáne kesheden beri biryńǵaı ańǵar betten soǵyp, uly teńizdiń ashý-yzasy boıyna syımaı, yńyranyp ókirip jatqan-dy. Elaman kópten beri qol úzip ketken teńiz ómiriniń osy bir ózine tanys minezin jańa kórgendeı bop, ańǵar betten soqqan jelge qarsy qarap keýdesin tosyp tur. Endigi jóni... Báse, bul istiń endigi jóni qalaı bolady? Aýyl syrtyndaǵy jazańda bir top jas qaıyq soıyldar sart-surt saıys sap jatty. Olardyń da oıynda túk joq. Endigi jónin birde-biri oılamapty. Já, olar buǵan sensin, al, bul kimge... qaı qudiretke senedi? Uzynqulaq habardan estýi: el ishinde narazylyq kúsheıip, ashynǵan halyq yzasy anda da, bunda da burqyldap bara jatqasyn bolys oıazdan ásker surapty. Qarý asynyp, zeńbirek súıretken ásker Shalqardan shyǵyp, qazir jol ústinde kele jatqan kórinedi. Bolysqa tıgeniń-patshaǵa tıgeniń. Sonda, sen bas-aıaǵy júz qaraly jigitpen patshaǵa qarsy shyqpaqsyń ba?

— Móńke aǵa, senen jasyratyn ne bar?! Jaǵdaı qıyn. Biraq bar-aý, — dedi Elaman sózin salmaqtap. — Sońyraǵy kúni sátsizdikke ushyrap týym qular, taǵy kisender. Tipti, árilese qabyrǵamdy bir-birlep sógip alar bolsa da, bul betimnen qaıtpaımyn.

— Iá, taısaqtaýdyń jóni qalmady.

— Kún keshtete attanamyz. Jaılaýdaǵy jalpaq eldi kóteremiz.

— Jolyń ǵoı, Súıekeńe dıdarlasa ketkeniń durys. Sen degende jany joq. Sen úshin jalǵyz qyzyn da kórmeı ketti ǵoı.

Elaman buǵan da syr bermeı, úı irgesinde shýyldap ókirip jatqan kók teńizge qybyr etpeı kózin tigip otyr. Kóz qıyǵyn taǵy da aýyl syrtyndaǵy jazańǵa burdy. Qara jaıaý jigitter taqymyna at tıgesin esirip ketken. Bir-bir soıyl qolynda. Ekeý-ekeýden kezdesip soıyldary sart-surt aıqasyp jatyr. Erteńgi kúni myltyqty, zeńbirekti áskerge kezdeskende de dál osylaı...

— Ýaı, mynaý ne? Bul ne?

Elaman qart balyqshynyń nazary aýǵan jaqqa kóz salyp edi, aýyl ústi azan-qazan. Shań-shuńdaǵan áıelder úı men úıdiń arasyn shańdatyp josyp júr. Áli de bolsa jańaǵy oı janyn qınaǵan Elaman aıaq astynan abyrjyp, aldyna túsip josyp bara jatqan qart balyqshynyń sońynda kele jatyp, «apyr-aı, á? — dedi ishinen, — erteńgi kúni myltyqty, zeńbirekti áskerge kezdeskende de, myna jigitter dál osy laı qý soıylmen qarsy shabar ma eken? Qyrshyn jigitterdi qyryp almasaq qaıtsin? »

Dos úıiniń aldyna adam-qara úımelep jatyr. Basqalardan góri Qaraqatynnyń daýsy basymdap shańqyldap shyǵady. «Myna pále birdeńe istedi-aý shamasy?»

Elamannan burynyraq jetken Móńke bárin kórdi: Dostan eshteńe shyqpasyn bilgesin Qaraqatyn aldyndaǵy jalǵyz qazyqqa baılaýly turǵan semiz qula baıtaldyń qarnyn ózi kúnde balyq soıyp júrgen selebe pyshaqpen jaryp jiberipti. İshte qannen-qapersiz shaı iship otyrǵan jigit qula baıtaldyń qulyndaı shyńǵyrǵan daýsyn estip, syrtqa júgirip shyqsa, saǵaq baýyn úze-múze shyǵynyp qashqan baıtal aqtaryla túsken ishek-qarnyn súıretip baryp, áýdem jerge jete bere jyǵylypty. Baıtal jyǵylǵan jerge jurttan buryn jetken Qaraqatyn endi bir adamdy jolatpaı, jalǵyz ózi ıemdenip jatyr eken. Qula baıtaldyń ıesi:

— Jeńeshe, munyń ne? Men endi jaıaý qaldym ǵoı, — dese, Qaraqatyn:

— Oı, súdiniń qurǵyr. Qaratazdyń jylqysy bárińe de jetedi. Bir úıir jylqydan bir japyraq et aýzymyzǵa tımeıtin ne sorymyz bar?!. — dep boı bermeı jatyr eken.

Elaman mıyǵynan kúlip jaqyndaı berdi. Atsyz jaıaý qalǵan jigit Elamandy kórip, Qaraqatyndy tastaı sala júgirip keldi.

— Elaǵa, endi qaıttim?

— Oqasy joq, bir sylasy bolar. Al, myna qula baıtaldyń etin bólisip alyńdar.

— Ne deıdi? Qaınym-aý, judyryqtaı baıtaldyń nesin bólemiz, Ózim derbes alam, — dep Qaraqatyn qasynda turǵan kisilerdiń bárinen qyzǵanǵandaı, ala kózimen ata bastady.

* * *

— Móńke aǵa, endi attanamyz.

— Saparlaryń oń, bolsyn, qaraqtarym. Qudaıym jandaryńa jamandyq bermesin.

— Áýmın! — dep Elaman betin sıpady.

Ázir turǵan jigitter attaryna mindi. Soıyl-shoqparlaryn taqymyna basty. Atsyz qalǵan jigit te bir kisiniń artyna mingesip uly dúrmektiń ishinde ketip bara jatty.

* * *

Elaman tóbe basynda jalǵyz otyr. Álginde úsh júzdeı jigitpen osy qońyr tóbeniń etegine kep toqtaǵan-dy. Joryqqa shyqqaly bári qursaqtanyp júrgen jigitter álginde toqtaǵan boıda apaq-sapaq as qamyna kirisken edi, bul shapanyn ıyǵyna jeleń san tóbe basyna kóterilip edi.

Qazir qas qaraıady. Jel tynady. Kúndizgi ala shabyr bult kók júzine qanat jaıyp tutasyp keledi. Biraq bu joly da jaýmaı tarqaıtyn syńaı bar. Elaman ózi otyrǵan tóbe basynan tóńirekke kóz saldy. Kóp uzamaı kún batty. Qas qaraıdy. Ár jerden jarqyldap ot tutady. Qarańdaǵan kisiler. Dabyrlaǵan daýys. Bastas qatar jigitter bir jerde áldenege kúlisip, máz bop jatsa, ekinshi jerde dombyra tartyp, án salyp máre-sáre. Qaısybireý qarańǵyda kóz jazyp qalǵan joldasyn izdep:

— Erboz!.. Er-boz! Jigitter, Erboz kózderińe túspedi me? — dep edi, oǵan bireý:

— Kózime tústi deseń, kel, kózimdi ash, qara, — dedi. Elaman ezý tartty: «Erboz?.. Bizde ondaı jigit bar ma edi? Álde... keıin qosylǵan jigitterdiń biri me? » Kóp kisi túńgi ottyń tóńiregine jınalypty. Bir ot álsirep sónip bara jatsa, basqa jerde basqa bir ottar lapyldap, qyzyl jalyn qarańǵy túnniń etegin túrip, tóńirek jap-jaryq bop ketedi. Sol kezde Elaman ot mańynda qarańdaǵan kisilerdiń tulǵasyn kórip, keıbirin tústep tanyp qap otyr. Bir ret solardyń arasynan Kálendi kórdi. Jurttyń bárinen jotasy asyp, aıdyny men aıbaty alystan kózge túsedi. Erteńgi eki talaı kún eshqaısysynyń oıyna kirip shyǵatyn emes. Toqta, mynalar kim?

Elaman qarańǵyǵa kóz tikti. Bir qora kisi attaryn aqyryn bastyryp keldi de, túńgi otqa minbelep toqtady. Teńiz jaǵasynan shyqqaly tóńirektegi aýyldardan talaı jigitter top-tobymen kep qosylyp jatqan-dy. Elaman mynalardyń kelgen sátte birden apaq-sapaq aralasyp ketpeı, at ústinde turyp sóılesken túrine qarap alystan kelgen kisiler ekenin topshylady. Dabyrlaǵan daýys arasynan « Ulyqum» degen sózdi qulaǵy shaldy. «E-e, Tileý-Qabaqtyń jigitteri boldy ǵoı».

Elaman attanbaı jatyp atynyń dabyraıyp alysqa ketip qalǵanyna tań qalady. Túbi qaıterin kim bilsin, alǵashqy qadamy ázir sátti. Oıazdan shyqqan áskerdiń Ulyqum boıyn jaılaǵan jalpaq eldiń narazylyǵyn basa almaı, áli kúnge jary jolda shyrmalyp jatqany da jaqsylyq. Sosyn bu da asyqpady. Bolys aýlyna jetkenshe qol salmaǵyn álde de qomaqtandyra túskisi keldi de, ádeıi kedeı aýyldardyń ústin basyp, aqyryn jyljyp kele jatqan-dy.

Kálenmen aqyldasyp jigitterdi júzdikke bóldi. Ár júzdikke bir-bir kisi belgilep, urys kezinde basqarýǵa yńǵaılap aldy. Tek, átteń, qarý tapshy. Shoqpar, soıyldan basqa kesheden beri qosylǵan jigitterde shıti myltyq, shashaqty naıza, aıbalta bar. Keshe bir qart usta buǵan ózi soqqan qylysh syılady:

— Kekke sýarylǵan. Qarataz túgil qaratasty shapsaq ta qaq aıyrady, — dep qart usta qylyshty Elamannyń beline óz qolymen baılap edi.

Osy kúnderi Elaman óz basyndaǵy qasiretti de umytyp ketti. Bunyń yqtıar-erkinen tys bastalǵan osy bir istiń aqyry nemen tynary belgisiz. Osynsha qol jıǵasyn alda bir shaıqastyń bolary anyq, Sonda, bátir-aý, buta túbin panalaǵan torǵaıdaı jer aıaǵy qıannan kep jatqan myna sorlylardyń erteńgi kúni ne bolmaq? Qur soıylmen zeńbirekke qalaı qarsy shabady?

Kún ótti me, qalaı? Qos samaıdaǵy kók tamyrlar kenet lúpildep qatty soǵyp ketti. Basyn ustap edi, alaqan astynan muzdaı ter bilindi. Kún ótti me? Toqta... Álde yldıda lapyldaǵan kóp ottyń qyzǵylt sáýlesine qadalǵasyn kózi taldy ma eken? Ne de bolsa, áıteýir, janaryna shoq túskendeı kózi me, álde dúnıeniń ózi me, qyzyl sáýle lypyldap ketti.

Elaman esin jıǵansha, tý syrtynan at pysqyrdy. İle-shala bir top attyly qarańǵyda dabyrlap sóılep kep, tóbe basynda jalǵyz otyrǵan Elamanǵa qatarlasty.

— Kimsińder?

— Súıeý aýylynanbyz...

Elaman týǵaly kórmegen tiri jetim balasyn oılaýdy da umytyp ketken edi, esine tústi de, álde renish, álde yza tilin baılaǵandaı, tómen qarap otyryp qaldy.

— Súıeý aýylda ma?

— Aýylda.

— Qansha jer?

— Onsha qashyq emes. Elamannyń sarbazdary...

— Iá, osy.

Álgiler atyn aqyryn bastyryp uzaı berdi. Elaman da shekpeniniń shalǵaıyn qaǵyp ornynan túregeldi. Eńse basqan oıdan áli aıyqqan joq. Erteńgi kún ekitalaı. Erteń bul ne bolystyń basyn alady, ne bolys bunyń basyn alady. Sonyń aldynda, tym qurysa sorly jetimegin bir kórse. Bir ret te bolsa áke qushaǵyna tas qyp qysyp, maýqyn basqysy kep ketti.

* * *

Teńiz jaǵasyndaǵy bul oqıǵa bolys aýlyna da jetken-di. Onsyz da patshaǵa jigit bermeımiz degen aýyldardyń er-azamattary atqa minip, qarýlanyp jer-jerde ereýildep jatqanynan habardar edi. Biraq sonyń bárinen mynalardyń beti qatty ekenin jas myrza bildi. Basqalardyń narazylyǵy ashý-yzadan artyqqa aspaıtyn. Kóbi jaýmaıtyn bulttaı tekten-tek shoǵyrlanyp, qalyń dúrmekke qur ilesip júr. At ústiniń jeligine elirgen qaısy bireýler soldatqa ketetinin jeleý qyp, tún bolsa aıttyryp qoıǵan qalyńdyǵynyń tóseginiń tusyna kep túıe bop súıkenip, jurtty uıqtatpady. Al mynalardyń beti qatty. Bolys aýlynyń jylqysyn qýyp áketti. Bular, kerek dese, jaý alǵan jylqy sońynan qýǵynshy attandyra almaı shyrmalyp jatqanda, mynalar, áne, bas-aıaǵyn jıyp, bar tobymen túıilip keledi. Kimniń jetegine ererin bilmeı, eleńdep otyrǵan elder jaǵadan attanǵan qoldyń osylaı qaraı kele jatqan habaryna qýanyp, álden dýyldasyp jatyr. Jaılaýdaǵy jalpaq elge erteń onyń ózi kelgende ne bolmaq? Bulardyń abyzyndaǵy el erteń irgesin jalańashtap ketpeı me? Keshe orys baıyna qol kótergen Elaman bulardan aıylyn jıa ma?.. Jáne bularǵa degen burynǵy kektiń ústine endi Aqbalanyń yzasy qosylyp, ıesine túsetin búrkitteı qanyna qaraıyp kele jatpasyna kim kepil? «Iesine túsetin búrkit...» dedi jas myrza ishinen. Ańshylyq qyla júrgende, ol áli kúnge ıesine túsken búrkitti kórgen joq-ty. Biraq tas tóbeden segiz naızany kezep, sýyldap kele jatqan yzaly qyran kóz aldyna kelgende qol-aıaǵy muzdap ketti. Esine almaıyn dese de, álgiden keıin yzaly qyran kóz aldynan ketpeı qoıdy. Oıazdan shyqqan ásker qashan jetedi? Úlgire me? Olar jetkenshe, teńiz jaǵasynan shúıligip kele jatqan yzaly qyran qandy sheńgelimen búrip ketpese ne qylsyn? Aınalasyndaǵy arqa súıerleriniń sıqy mynaý. Apyraı, bolys... bolys aǵasy ne oılaıdy? Ózdiginen túk áreket istemeı, ólimtigin oıazǵa artyp jatyp alǵany nesi?.. Ótkel aýzyndaǵy túıedeı ilgeri baspaı, kegejektep keıin tarta beredi.

Jas myrza bundaıda jurt kózine túspeý jaǵyn oılaıtyn da, ózine jamanat keltirmeı, páleniń bárin aǵasyna ysyryp tastap otyratyn. Bul joly ózi aralaspasa bolys aǵasynan qaıran joǵyn bildi de, tez iske kiristi. Kúndiz-túni úı kórmeı shapqylap, bireýdi aıbarymen yqtyrsa, bireýge betiniń ajaryn salyp, áp-sátte júz qaraly jigit jıyp aldy. Jas myrza bunan keıin de baıyz tappaı, tapa tal túste báıge kúreńdi qan sorpa ǵyp bolys aǵasynyń aýlyna shaýyp keldi.

— Al, ne bitirdiń? — dedi Qudaımende.

Aǵasymen ońasha sóıleskisi kelgen myrza esik aldynda otyrǵan malaıǵa ıek qaqty.

— Bar, atty sýaryp kel!

Malaı ata jóneldi. Ońasha úıde ózderi qalǵasyn jas myrza áńgimesin endi bastaǵaly oqtala bergende syrtta júrgen qatyn-qalash ý-shý boldy da qaldy. Súıtkenshe Aral mańynyń ádettegi alaıaq quıyny lap berip, úı ishin áp-sátte uıqy-tuıqy qyldy. Bulardyń qasynda oınap otyrǵan kishkentaı qyz bala shar etti.

— Áı, kim bar? — dedi Qudaımende syrtqa daýystap. — Alyp ketińder myna zarjaqty.

İshke Aqbala kirdi. Basqadan buryn kózi áýeli kúıeýine tústi. Biraq úlken aldynda ádep saqtap, onan kózin taıdyra berdi. İshke attap kire bere sulý boıyn sál ıip, bolys qaınaǵasyna sálem etti de, balanyń janyna tize búkti.

— Kózińe qum tústi me?

— I-ıe...

— Sen jylama. Jaqsy balalar jylamaıdy, — dep jas balany aldarqatyp otyrdy da, appaq taza oramaldyń shetimen kózine túsken topyraqty qaǵyp tastady.

Aqbala balalarǵa onsha ılige qoımaıtyn. Osy aýylǵa kelin bop túskeli Táńirbergen de onyń áli kúnge bir balaǵa ıilip, mańdaıynan sıpaǵanyn kórgen emes-ti. Sol kelinshektiń endi jylaǵan balany sonshalyq bir analyq meıirimmen baýyryna qysyp otyryp, tep-tez jubatyp ala qoıǵanyna qaıran. «Álde óziniń balasy esine tústi me eken? Solaı shyǵar-aý?» Úıishindegi bir janǵa kóz salmaı syzyla basyp syrtqa shyǵyp bara jatqan kelinshegin bul jańa kórgendeı, ańyra qarap qalǵan-dy. Sony baıqaǵan Qudaımende jaqtyrmaı, inisine kóz qıyǵyn qyrystana tastady. «Osy ıt, qatynjandy bolatyn ba, qalaı?» — dep oılady da, narazy daýyspen dúńk etti.

— Káne, ne bitirip qaıttyń?

— Osy... Súıeý qarttyń aýly... myna kele jatqandardyń jolynda emes pe?

— Ie, jolynda... Al, bolsa qaıte-týń?

— Az ǵana burýlaý emes pe edi?

— Ie, burýlaý... — Táńirbergen shuǵyl jadyrady:

— E, súıtip, teńiz jaǵasynan shyqqan kókjal qandy aýyz qaqpannyń dál ústinen týralap keledi de...

— Paı-paı, seniń osy bir jumbaǵyń bitpeı-aq qoıdy-aý. Sonda ne qyla-týń?

Táńirbergen kóńildenip, ornynan kúlimsireı túregeldi.

— Bolys aǵa, ol ǵoı Súıeý qarttyń qolyndaǵy balasyn týǵaly kórgen joq.

— Al, sonda ne bola-týń?

— Qudaı biledi, osy joly ol balasyna qalaı da soǵady.

— Al, soqsyn... Sonda ne bola-týń?

— Aǵasy, biz aldyn ala Súıeý qarttyń aýlyna kisi jiberemiz. Endi túsindiń be?

— Qoı, jarqynym, samsaǵan sary qolmen kele jatqan joq pa? Seniń kisileriń oǵan buıym bop pa? Qyrady da tastaıdy.

— Joq, aǵasy. Bir burý jatqan Súıeýdiń aýlyna ol barsa, eki ne úsh kisimen barady. Búkil qoldy ertip qaıtsin?!

— Apyr-aı, á?! Mine, bunyń jany bar. Al, kimdi jiberesiń?

Táńirbergen o jaǵyn da oılastyryp qoıǵan eken. Dereý Ebeısindi shaqyryp aldy. Eptep qoqjıa bastaǵan Ebeısin qazir Táńirbergenniń tilin birde alsa, birde bolmashy syltaýmen buldana qalatyn bop júrgen-di. Táńirbergen myna iske basqa kisiden góri Ebeısindi durys kórdi. El ishinen jún-jurqa jıǵan kisi bop, eleýsiz júre alady. Onyń kelgen-ketkeninen eshkim seziktene qoımaıtyn bolǵasyn, osy araǵa Ebeısindi saldy. Áıeliniń aǵasy tizimge ilikkeli Ebeısin osy kúnderi bolysqa kúni túsip júrgen-di.

— Jaraıdy, myrza, ótinishińdi oryndaıyn. Óziń de meniń ótinishimdi... — deı bergende Táńirbergen:

— Maqul! Ýáde osy bolsyn, — dep alaqanyn alaqanyna shart etkizip soǵyp qaldy.

Ebeısin qasyna eki kisi aldy. Ekeýi de kúreske túsip júrgen palýan. Ebeısin atqa minip, ana ekeýi qant, shaı, órik, meıiz artqan túıege mingesip, taıraqtatyp jelip otyryp, kún barynda Súıeý qarttyń aýlyna jetti.

Súıeý qarttyń aýly oty, sýy mol shuqyrda otyr eken. Er-azamaty Elamanǵa qosylyp, aýylda tek bala-shaǵa, kempir-shal qapty. Bunda kelgesin Ebeısin óziniń daǵdyly kásibine kirisip, jurttyń teri-tersegin shaı-shekerge aıyrbastaı bastady. Aýyldaǵy qatyn-qalashty qaqpaı-soqpaılap bezbennen utyp júrip kóz qıyǵyn Súıeýdiń úıinen aıyrmady. Keshke qaraı, kisi aıaǵy basylǵasyn Ebeısin ózderi túsken úıdiń irge jaǵyn túrgizip qoıdy. Syrtqa kirip-shyǵa bergennen góri ishte otyryp irgeden baqylaǵan durys.

El orynǵa otyrǵan kezde eki-úsh attyly dybys shyǵarmaı, aqyryn kep, Súıeý qarttyń úıine tústi. Attaryn beldeýge baılap, jan-jaǵyna kóz tastap shyqty da syp etip ishke kirdi.

— Daıyndalyńdar, — dedi Ebeısin.

Eńgezerdeı eki jigit myltyǵyn ustaı túregeldi. «Qarsylassa atyńdar», — degen Táńirbergennen pármen bolǵan-dy.

Elaman sham jaqpaı, ot jaryǵynyń sáýlesimen otyrǵan úıge sálem berip kirip kelgende Súıeý qart aq kirpigin serpip qaldy:

— Á!.. Á, keldiń be?

— Jasaǵan Iem-aý... mynaý Elaman ba?.. Alda, qaraǵym-aı!..

Kempir qalbalaqtap sasyp, kózine jas alyp júrip tórge tósek jaıdy. Súıeý qart qasyna taqymdasa otyrǵan jigitke kóziniń qıyǵyn tastady da, tez tartyp aldy.

— E-e, estip jatyrmyz. Buryn qara borbaı balyqshy ediń, endi qol bastap kele jatyrǵan kórinesiń. Dabylyń bizge de jetip jatyr. Biz de estip jatyrmyz.

— Áı, ata-aı, qaıbir qaryq bolǵannan istedi deısiń?.. El basyna kún týǵasyn úıde jata almadyq.

— Já!.. Já, Qudaı betterińnen jarylqasyn! — Elaman úı ishine shydamsyzdana kóz tastady. Súıeý qart ony baıqasa da syr bermeı, shydammen syzdap baqty.

— Sorly bala... naýqastan shyqpaıdy, — dedi kempir. Ózin ázer ustap otyrǵan Elaman qalaı atyp turǵanyn baıqamady. Jer tósekte jatqan balaǵa jetip barsa da, jerden kóterip alatyndaı qolyn sozyp umtyla tústi de, irkilip turyp qaldy.

— Jańa ǵana kózi ilinip edi, — dedi kempir oıatpaǵanyn táýir kórip.

Qatal shal da úı ishin qybyrsyz baǵyp qapty. Onyń aldynda osaldyǵyn kórsetkisi kelmegen Elaman balany qolyna alýǵa bata almaı, jer tósektiń janynda júrelep otyr. Kórpe astynda kishkentaı keýdesi kóterilip-basylyp, ókpesi syr-syr etedi... «Qulynym... sorly balam...» Esittirip aıtty ma, álde ishinen aıtty ma, ony bilgen joq. Demi jetpeı bara jatqasyn erni dirildep, toqtap qaldy. Biraq osydan artyq ózin ustaı almaı, balany qushaqtaı aldy. Jas sorǵalaǵan betin balanyń alaýlaǵan ystyq denesine basyp, baýyryna qysty. Bala kózin ashty da, qaıta jumdy. Elaman kúıip-janyp jatqan balany qalaı tastap keterin bilmedi. Tym qurysa sorly balanyń tıtteı janyn shyrqyratqan aýyr dertti bólip kótere almaǵanyna qınalyp turǵanda áldenege úı aldynda uıqy-tuıqy bir qımyl boldy. Elaman es jıam degenshe ishke basa-kóktep bireý kirdi de, sońyndaǵy eńgezerdeı eki jigitke:

— Baılańdar! — dedi.

Eki jigit tap berem degenshe kempir júgirip baryp, Elamannyń qolynan balany aldy. Elaman esin jıam degenshe bolmaı, Ebeısin men álgi eńgezerdeı ekeý ony ornynan turǵyzbaı, otyrǵan jerinde bas salyp, qolyn qaıyryp artyna baılady da, syrtqa súırep ala jóneldi. Súıeý júgirip baryp, esiktiń aldyna qolyn kerip tura qaldy.

— Ýa, qara bet!.. Qara bet!.. Meniń óligimniń ústinen... — Ebeısin qalsh-qalsh etip jolyn bógep turyp alǵan shaldy bir túıip qulatty da, ústinen attap ótti.

* * *

Bolys úıi lyq toly. Qudaımende tórde. Osy eldiń ıgi jaqsylary onyń ońy men solyn ala, qań jaryla otyrypty. Jıyn ishinde Táńirbergen men Tańqy Muryn Torsholaq bala bar. İshke sálem berip kirgen Ebeısinge elden buryn Táńirbergen jalt qarady. Kózinde shydamsyz suraq. Biraq Ebeısin ony ańǵarmaǵan kisideı, kózin tómen salyp sylbyr basyp jas myrzanyń janyna otyrdy.

— Iá?

— Ustadym.

— Qaıda?

— Syrtta.

— Qashyp ketpesin.

Ebeısinniń kónmen qaptaǵandaı tobarsyǵan betine kúlki tepsindi.

— İshke kirgizeıin be?

Táńirbergen basyn ızedi. Biraq Ebeısin ornynan turyp, sylbyr basyp esikke bara bergende, osy isiniń qate bolǵanyn oılady. Óz betin aıamaǵan kisi betin shıedeı qylýdyń osy arada ózine laıyqsyzdaý bolǵanyn keshteý uqty. Jurt sý sepkendeı tyna qap, jańa Ebeısin shyǵyp ketken esiktiń qaıta ashylǵanyn kútip qybyr etpeı otyrǵan-dy. Súıtkenshe bolmaı, ishke eki jigit Elamandy eki jaǵynan ıterip kirgizdi. Esikke kóldeneńin berip bir qyryn otyrǵan myrza ústine kirgen tutqynǵa týra qaramaı, kóziniń qıyǵyn ǵana tastady. Tutqynnyń qolyn qaıyryp, qyl arqanmen baılapty. Basy da jarylǵan ba, qalaı, oń jaq shekesiniń tusynan bórik astynan josylyp aqqan qan samaıyna jete bere qara túıirlenip uıyp qalǵan eken. Bet-aýzy qan. Teńiz jaǵasynan kóp qoldy bastap kele jatqan álgi bir ıesine túsetin yzaly qyran... Táńirbergen myrs etti.

— Alyp ket!

Eki jigit Elamandy eki jaǵynan tyrp etkizbeı, syǵyp ustap turǵan-dy. Myrzadan ámir bolǵan boıda olar taǵy da tutqynnyń betin syrtyna qaraı kúshpen buryp, súıreı jóneldi. Osyǵan deıin qarý qylmaǵan Elaman esikke barǵan jerde taban tirep tura qaldy. Eki aıaǵyn shirenip basyp turyp, tórde otyrǵandardyń ishinen kózin tek Táńirbergenge qadady:

— Áı, túlki... — dedi aqyryp, qatty daýystap, — osy joly qolyńnan kelgenińdi aıama, istep qal. Aıtyp qoıaıyn, dúnıe kezek. Sońyra meniń qolyma sen tússeń, terińdi soımaı sypyryp alam, — dep sońǵy sózin aıqaılap, syrtqa shyǵyp bara jatqanda aıtty. Úı toly kisiler bir- birine kóz salmaı, tómen qarap qapty. Jalǵyz jas myrza óziniń baǵanaǵy bir qyryn otyrǵan kúıinde nyǵyz qalpyn saqtap qozǵalmady.

— Myna kisiler sýsap ketken bolar. Qymyz ákelińder!-Malaı jigit júgire jónelip edi, Táńirbergen sońynan ile daýystady:

— Osy úıdiń qatyndary qaıda? Qymyz quıyp bermeı me?!

Báıbishe kórshi aýylǵa qonaqqa ketken-di. Malaı jigit úlken úıge irgesin taqap tikken jas otaýǵa júgirip bardy. Súrine-qabyna tabaldyryqtan attady da, biraq úı ortasynda qos qolyn kókiregine qysyp, qup-qý bop turǵan Aqbalany kórgende aqyryp qaldy.

— Jjeeńesh...

Óz daýsyn ózi ázer estidi. Aqbala qybyr etpedi. Jas jigittiń jasqanshaqtap shyqqan daýsy túgil, úıde kim bar, kim joǵyn da sezbeıtin sıaqty. Jańa malaı jigit kelerdiń aldynda osy kúnderi esinen shyqpaı qoıǵan áke-sheshe qolyndaǵy balasyn oılap, ózinen-ózi júdep otyr edi. Qudaımende men Táńirbergenge kún demeı, tún demeı, at izin qurǵatpaı aǵylyp jatatyn kisi-qara osy qazir de qaýqyldasyp jatqan úlken úıden kenet áldekimniń ańyrǵan daýsy shyqqanda Aqbala dir etken-di. Nege búıtkenin bilgen joq-ty. Bar bilgeni, kim de bolsa, mynaý ózine óte-móte tanys daýys. Jáne... Jáne, Qudaı-aý, mynaý yzaly jannyń daýsy ǵoı. Ne degenin esitken joq. Tek ar jaǵynan zyǵyry qaınap shyqqan jalǵyz aýyz sózdi qulaǵy shalǵanda ornynan qalaı atyp turǵanyn bilmeı qaldy. Túlki. búıdep bul óńirde myrzany tek bir adam... bir- aq adam aıtatyn! Jáne ony basqa emes, jalǵyz sol ǵana aıtatyny esine túskende Aqbala qaraptan-qarap qol-aıaǵy muzdap ketti. Dál sonyń ústine malaı bala kelip edi.

— Jjeeńeshe, sizdi mmy-y...

Aqbala mynanyń ne dep turǵanyn ańǵarmaı, oǵan suraqty keskinde únsiz buryldy.

— Myrza shaqyryp jatyr.

Mynanyń ne dep turǵany Aqbalanyń sanasyna endi jetti. Aqbala óziniń qyrsyq shaldyń qyzy ekenin árqashan osyndaıda sezinetin. Quddy ákesi sıaqty bunyń da bir sátte yzaly mysqyl betine shaýyp, syrtyna shyǵarmaı ishinen myrs etti. Sosyn aıaǵynyń basyna túsken aq kóılektiń etegin aldyńǵy jaǵynan kóterip, syrtqa umtyldy. Jelegi basynan túspegen jas kelinniń kim kóringenge ıilip-búgiletin ádettegi ıbalylyqty jıyp qoıdy da, úlken úıdegilerdiń ústine aq jibek kóılektiń etegi dúrkirep kirip keldi. Tizesin búgip sálem etken joq. Kirgen boıda esik aldyna tura qap tór jaqqa kóz tastap edi. Biraq úı toly kisilerdiń arasynan álginde mynalarǵa aqyrǵan yzaly jandy kóre almaı sál yńǵaısyzdanyp qaldy.

Eki kózin áıelinen aıyrmaı otyrǵan Táńirbergen: «Myna atańa náletke ne kóringen? Esi durys pa? » — dep oılady da, nazaryn basqa jaqqa aýdardy.

— Ebeısin jigit eken. Endi jańaǵy kápirdiń kezin tezirek qurtý kerek, — dedi Qudaımende. Táńirbergen aǵasynyń sózin jaqtyrmaı, «osynyń keleńsizdiginen-aq ólip boldym-aý», — dedi ishinen.

Qymyz ishilip bolǵasyn jas myrza áıeline kete ber dedi. Áńgime tutamaı, úlkender jaǵy bir-biriniń qas-qabaǵyn baǵyp kúrmele tústi. Qudaımende kópten kóńilsiz. El ishinde narazylyq etek alyp barady. Baılar balasyn bermedi. Basynda baq, betinde ajary bar kisiler bolys aýlyn basyp jatyr. Aǵaıyn-týmalar, jekjattar, erterekte qyz alyp, qyz berisken ilik-shatystar kóbeıip, «qara ormanymdy alsań da, jalǵyz balama tıe kórme», — dep qolqa salýshylar júrgizbeı qoıdy. Qabyrǵa bolysyna túsken jigit sany tolmaı, bir jaǵynan ana jaqta oıaz janyn alyp barady. Jaqynda oıazdan Tańqy Muryn Torsholaq; bala keldi. Onsyz da terisi tarylyp júrgen kisige kesheden beri o da taskenedeı jabysyp, digerlep bitti.

— Elamandy myqty kúzetpen dereý qalaǵa jóneltý kerek, — dedi Tańqy Muryn Torsholaq bala. Bul bolsa Elamandy bir kisiniń sanaǵyna iliktirip, soldattyqqa jiberetin bop óz ishinen baılam jasap qoıǵan-dy. Qudaımende biraz únsiz otyrdy da: «Buǵan sen qalaı qaraısyń?» — degendeı kóziniń astymen inisine qarap edi, Táńirbergen maquldap basyn ızedi. Torsholaq bala ózeýrep shyǵa keldi:

— Myrza, onyń jóni joq. Kisi óltirgen qylmysty adamdy Sibirge... — deı bergende, Táńirbergen qolyn bir siltedi.

— Sibirdi qoı. Sibiriń álgi bir baıy sabap qýyp jibergen qatyndardyń tórkin jurtyna turaqtamaı qaıtyp kele beretinindeı birdeńe ǵoı.

Tórde otyrǵan eki kisi-ekeýi de osy eldiń jýany edi, jymyń etip, birin-biri túrtip qaldy. Úı ishindegilerdiń yqylasy ózine aýǵanyn baıqaǵan myrza endi erkin sóıledi.

— Ony soldattyqqa aıdaǵan durys. Ajaldyń aýzyna túsip kórsin, aman qaıtqanyn kóreıin.

— Myrza, ol zańǵa jatpaıdy. Erteń oıaz nachalnıgi bilip qalsa...

— Qoı ári! Qazaqtyń ishinde ne bop jatqanyn orys qaıdan bilsin?!

Torsholaq bala myrs etti. Sosyn art jaqtan bir jastyqty ózine tartyp, jumarlap qoltyǵyna basyp aldy da, ter aldyna kólbep qısaıa ketti. Táńirbergen bul tusta da óziniń degeni bolatynyn bilgesin jyltyr qara murtyn sıpap otyr. Erteden beri úı ıesiniń yńǵaıyn baǵyp, únsiz otyrǵan kisiler osydan keıin jadyrap sala berdi. Úı ishi endi raılana bastaǵanda aýzy jeńil bireý jelpinip sózge kirispek bolǵanda, myrza jekirip tyıyp tastady:

— Jeligetin eshteńe joq. Aýyl áli qaterde. Meniń tilimdi alsań, bolys aǵa, jaý basshysyz qaldy. Endi qolda bar jigitterdi qarýlandyryp, qapysyn tap ta buıqut soq!

Qudaımende buǵan oraı tis ashyp túk demeı, qasyndaǵy kisilerdi bastap tysqa shyqty.

* * *

Bala álsiredi. Sony baıqasa da Súıeý qart qaqshıyp alǵan qalpynan qozǵalmaı, júzin syrtqa berip otyr. Kempir oǵan jasqanshaqtaı kóz tastady:

— Ay, ımanyn úıirmeısiń be?

— Iman? Anasynda ıman joq, bunda qaıdan ıman bolady?

— Astafıralla... Jazyqsyz sábıge...

— Táıt!.. Táıt ári! — dep Súıeý aq kóılektiń jeńin ashýmen silikti de, tysqa shyǵyp ketti.

Kópten beri úı irgesinde kúnsip jatqan er-toqymyn arqalap, qaltalaqtap basyp, túnde tusap jibergen atyna bardy. Qyzynyń anada Táńirbergenge qatyn ústine shyqqanyn esitkende, bul qatty shıryǵyp: «Shirigen jumyrtqa! Ana jatyrynan ushynyp týǵan qyz. Saıqal!» — degen edi de, tyıylǵan edi. Sonan beri bir janǵa tis jaryp til qatpaı, óz kúıigine ózi órtenip qalǵan-dy. Ol úıden nege shyqqanyn bilgen joq. Qaıda baratynyn da oılamady. Bir qyrdyń astynda jaıylyp júrgen atyn erttep mine sala tebinip shaba jóneldi. Bir-eki qyrdan asqasyn at basyn tartty.

Súıeý az qydyratyn. Úı jaǵalap júrip, et jegen kisilerge jyny túsip, syrtynan boqtap otyratyn. Osy joly ol jaz jaılaýda otyrǵan qyrdaǵy aýyldyń birine qonyp, birine tústenip, el jaǵalap júrip qaldy. Buryn da az sózdi qarıa bu joly, tipti, tuıyq. Sózge zaýyqsyz. Qonǵan, tústengen jerinde tamaq iship te jaryǵan joq. Súıtip qańǵalaqtap júrip, bir kúni ol Ojar Ospannyń úıine tústi. Ospannyń Shalqar shaharynan kelip otyrǵan beti eken. Ana joly qyz úshin qyrǵyn salyp, balyqshy aýyldyń bir jigiti qaza tapqannan beri bunyń basyna bult úıirilip, qalada túrmede jatqan-dy. İstiń túbi nasyrǵa shaýyp bara jatqasyn ulyqty paralap, áke-kókelep ázer bosanyp shyqqan beti eken. Myqtap júdepti. Tar qapastyń taýqymetin tartsa da, biraq áli saǵy synbaǵan. Aman-esen aýlyna kep, ózin áldeqandaı kóretin aǵaıyn-týmasyna qaýyshqasyn keshegi kiriptar kúni esinen tars shyǵyp ketken. Alakóz alań-qulań, esirip eki ıyǵyn julyp jep otyr.

Shaldar jaǵy:

— Ospan qaraǵym, oıazdyń da aldynda bolypsyń ǵoı? — dep edi.

Ospan:

— Oı, oıazdyń enesin s...! Bolsa qaıtedi, o da ózimizdeı adam emes pe?! — dep ekilenip, kóterile tústi de, taǵy bir kópshikti taqymynyń astyna basyp aldy. — Aý, qaıyǵym jelge órlep turǵanda, táıiri, neden taıynaıyn?! Tartynbadym. Ózekti janǵa bir ólim. Kózdi tars jumdym da oıazdyń qaharyna ózimniń aq kózdigimdi qarsy alyp, perip kep keteıin.

— E, báse! Týsań tý-aı! Oı, er-aı!

— Al, qyzyq. Sonan ne boldy?

— Ne bolsyn? Ulyq aq jal arystan bolsa, men endi sonyń aldynda bota tirsektenip maımaqtap turar dep pe ediń? Ulyqtyń ashýyna atań qazaqtyń aq kázdigin salyp, týra umtylsań, ne ez basyń qalady, ne onyń basyn alasyń. Ekiniń biri...

— Pah! Pah!.. Áı, jasa! Týsań tý!

Súıeý qart shaıǵa qaramaı, turdy da júre berdi. Esik aldynda samaýyr qaınatyp jatqan qaratory kelinshekke qatarlasa berdi de, qalt etip tura qaldy. Kelinshek ot tutamaı, tútin byqsyǵan samaýyrdyń tasasyna betin kólegeılep aqyryn amandasty.

— E! E-e! — dep Súıeý aıaǵany, álde keketkeni belgisiz, aqquıqa basyn ızep-ızep qoıdy. — Raıǵa da quryq tústi. Quryǵy uzyn ǵoı bulardyń! Quryǵy uzyn! Quryǵy uzyn!

Kelinshektiń ıilgen basy jerge tıýge az-aq tur. Kózin japqan kirpik arasynan bir túıir jas úzilip ketti. Súıeý qart uzaǵasyn da «e-e» dep birdeńeni mińgirlep ketip bara jatty. Ojar Ospannan keıin araǵa taǵy da bir kún salyp túske salym úıge jetti. Tereń saıdy irgeleı ornalasqan az ǵana aýyldyń syrt jaǵyndaǵy japyryq qara tóbe basynda kóne qorym bar edi. Súıeý qart at basyn áýeli soǵan burdy. Jeter-jetpeste attan tústi de, qubyla betke tize búkti. Quran oqydy. Sosyn qol taıanyp ornynan turdy. Molany aralap shyqty. Áldeneni izdegendeı, jan-jaǵyna jaltaq-jultaq qarasa da, biraq jas qabir kózine túse qoımady.

— E, baq! E-e, baq!

Qol-aıaǵy dirildep barady. «E, baq! E, baq!» Atyna miner jerde úzeńgige aıaǵyn suǵa almaı, biraz ábiger boldy. Sonan keıin de ómirde istemegen ádetin istep, úıge jetkenshe shydamaı, aryq atty borbaılap, dúsirletip shaýyp keldi. Kempir syrtqa júgirip shyqty.

— Aqyryn. Esiń durys pa?.. Oıatasyń ǵoı. Kózi jańa ǵana ilinip edi.

Súıeý qart kempirine kóz salǵan joq. İshke kirgesin de úı ishine raı bermeı, syrtyn sýytyp, qaq tórge qazyqtaı shanshylyp otyryp aldy. Bala jatqan jaqqa qasaqana nazar salmaı, barmaǵyndaǵy kek buıra nasybaıdy eki tanaýyna kezek aparyp, kózi jasaýrap, beti jybyrlap, ashyq kúnde ashý shaqyryp, óziniń ádettegi ajaryn qaıta taýypty. Shalynyń jaıyna syrminez kempir mıyǵynan kúldi de, qara mosy men qara sháınekti alyp syrtqa shyǵyp ketti. Kempir esikten shyqqan boıda Súıeý qart lyp etip ornynan turyp, kereýetke sozyldy. Qos shekedegi kek tamyrlar bileýlenip, búlk-búlk soǵyp jatqan áljýaz balaǵa emirenip:

— Oı, kúshik! Oı, jaman neme! Janynyń sirisin. Kúshik!.. — dedi. Biraq syrttan tyqyr shyqqasyn bosańsyp bara jatqan bet óńin bir lezde bılep aldy.

* * *

Jazǵy tań sary qabaqtan syz berip, alys-jaqyn endi-endi bederin bere bastaǵan shaq edi. Keshe aq pen qyzyl arasynda Elamannyń jasaǵy toqtaǵan boz tóbeniń baýraıyna salt atty bireý tasyrlatyp shaýyp keldi. Qara ter attan qarǵyp tústi. Qatty daýystap Kálendi surady. Túni boıy áne-mine kelip qalar dep Elamandy kútken Kálen tań aldynda ǵana myzǵyp ketken-di. «Bul kim boldy eken? » — dep oılap, qolyna ustaı túregelgen shekpenniń jeńin asyǵys kıe berdi.

— Búl qaısysyń?

— Súıekeń jiberdi.

— Jaıshylyq pa?

— Elamannan aıyrylyp qaldyq.

— Ne deıdi?

— Táńirbergenniń jigitteri ustap áketti. — Kálen esin tez jıdy.

— Attan!

Sergek jatqan jigitter atyp-atyp turdy. Bári de bir pále kútkendeı, shylbyrdyń bir ushyn qolynda ustap jatqan-dy. Bir lezde apyr-japyr atqa qonyp, soıyl-shoqparyn óńgerip ázir tur. Kálen olardyń bas-aıaǵyna asyǵys kóz tastady, taqym astynda tynysh turǵan tory atty tebinip qaldy. Sińirli myqty at salǵan jerden sońynda myń san tuıaq dúbirlegen qalyń dúrmektiń oń boıy aldyna túsip aldy da, baýyryn kerip sydyryp otyrdy. Erteńgi salqynmen biraz jer óndirip tastasa da, shilde aıynyń ystyq kúni lezde qaınap ketti. Túngi salqynda qyrdyń kók jýsanyna kerelep alǵan toń attar ári-beridesin barlyǵyp qalǵan edi.

Bolys aýly biraz jer. Kálen aıqas aldynda attardyń terin basyp, tynyqtyryp alý kerek ekenin bilse de, bir jerge aıaldap toqtaǵan joq. At ústiniń jeligin báseńsitpegeni durys. Qaıta, osylaı jas jigitterdiń kúsh-jigeri boıynda turǵanda bolys aýlyna ańǵa túsken qyrandaı, qapylysta buıqut tıgendi oń kórip edi. Sıyr sáskede bulardyń aldynan dúrligip kógpip kele jatqan aýyl kezdesti. Qalyń qol Qarajalǵa shyǵa-shyǵa kelgende, kósh boıyndaǵy qatyn, bala ý-shý boldy. Kálen at basyn irkip turyp qaldy. Ý-shý bop jatqan kóshtiń sońynda, sonaý kóz jetpeıtin keń jazyqta qara qurym qaptaǵan mal. Sol jaqtan qapsaǵaı boıly uzyn qara jigit bastaǵan alpys shaqty kisi quıyndatyp shaýyp keldi.

— Kálen aǵa, assalaýmaleıkým!

Kálen bir kórgen kisisin umytpaıtyn. «Aǵalap» jatqan myna jigitti qansha oılasa da esine túsire almady. Qapsaǵaı boıly jigit salǵan jerden saldyrlap sóıleı bastady: bıyl jaz basynda kógi qalyń keń jazyqqa qatar qonǵan úsh aýyl malyn óriske birge shyǵaryp, qyz-bozbala birge kúlip-oınap, qannen-qapersiz otyrǵanda el basyna kelgen myna náýbet bulardyń da shyrqyn buzypty. Úsh aýyldyń aqsaqaldary ári-beri aqyldasqasyn patshaǵa jigit bermeımiz dep, ózara aýyz biriktirip, tas-túıin bop otyr eken. Búgin azanda bularǵa oqshaý habar jetken boıda úsh aýyl aıaq astynan dúrligipti. Mynaý olardyń úılerin asyǵys jyǵyp úrkip kóship kele jatqan beti eken.

— Joldaryń bolsyn! — dedi Kálen.

— Áleı bolsyn! — dedi qapsaǵaı qara. — Panańdy ber, Kálen aǵa. Endigi jerde ne kórsek te sendermen birge kóremiz.

Kálen adam-qaranyń basy qosylǵanyn jón kórse de, biraq mynalardyń sońyna ergen qatyn-balanyń aıaqqa oralǵy bolaryn oılady. Kálen qapsaǵaı qaramen aqyldasty da, eki jaq bop baılaý jasap, bala-shaǵaly, ıý-qıý kósh ázirshe teńiz jaǵasyn saǵalaı tursyn degen pátýamen ilgeri jóneltip jiberdi.

Kálen oń boıy alda. Jelsiz aýa búgin tipti qapyryq. Tas tóbege kep shaqyraıyp turyp alǵan kún jer-dúnıeniń apshysyn qýyryp barady. Sýyt júrgen qalyń kópirdiń tuıaǵynan ushqan shań ári-beridesin júristi aýyrlatyp, attar jıi-jıi pysqyra bastady. Soǵan qaramastan bular uzaq joldy sýyt júrispen óndirip alǵysy keldi de, qara jýsandy qatqyl dalany dúbirletip sydyrdy da otyrdy.

— Qudyq alys pa? — dedi Kálen.

— Endi qashyq emes, — dedi qapsaǵaı qara.

Qara bujyr Kálenniń betindegi túkter dala shańdaǵymen bozǵyldanyp uzara túsken.

— Qarataz aýly otyrǵan jerdiń bergi jaǵynda tereń saı bolýshy edi ǵoı? — dedi ol.

— Iá, bar, bar.

Deýin dese de, biraq Kálenniń ar jaq oıyn ańǵara almaı, atyn tebinip Kálenniń atymen qatarlasa bere oǵan kóldeneńnen kóz tastady:

— Kálen aǵa, qolyńa tizginimizben birge tirligimizdi de berip otyrmyz. Sen bastasań, osy jigitter otqa túsýge ázir. Tek ne isteseń de aldyn ala bizge aıtyp... burynǵylar aıtqan ǵoı, aqyldasyp pishken ton...

— Ton? Ol qaı ton?

— Iá, ton... Ton bolǵanda... burynǵy ata-babalarymyz aıtatyndaı... Álgi: «Aqyldasyp pishken ton kelte bolmaıdy», — deıtin...

Kálen ishinen: «Ár elde osyndaı bir-bir etek basatyndar bolady» , — dep oılady da, mynaǵan endi raı bergen joq. Onsyz da júrgisi kep urynyp kele jatqan uzyn tory attyń tizginin qoıa berip qatty sydyryp, sýyrylyp alǵa tústi. Osydan ol tory attyń basyn jaz boıy jańaǵy úsh aýyl jaılaǵan jurtqa kelgende bir-aq tartty. Osy arada bular kún ystyǵy qaıtqansha aıaldady. Kálen bir jigitti bolys aýlyna astyrtyn jiberip aldy. Aýyl irgesindegi kól tabanǵa jylma-jyl qar sýy aınalyp qaq turatyn. Óriske óz aıaǵynan baryp jaıylyp qaıtatyn Abyralyǵa qaraǵan úlken aýyldyń iri qaralary jaz ortasy aýǵansha osy qaqtan sý ishetin. Tús aýa bergende oralǵan jansyz jigit júz qaraly soldattyń osy kól tabanynda kók quraq esken salqyn sabatta shatyr tigip jatqanyn aıtyp keldi. Shetinen besatar, qylysh asynǵan. Sońynda súıretken zeńbirek. Mynany estigende jańa ǵana aıqasqa túskenshe shydamaı julqynyp turǵan jigitterdiń jeligi sý sepkendeı basyldy. Árkim óz oıymen ońashalanyp alasa buta baýyryndaǵy azǵantaı kóleńkege basyn tyǵyp jatyr. Qaısybiri tizgininen tuqyrtyp ustap otyrǵan at baýyryndaǵy kóleńkege tyǵylyp apty. Kálenniń de kóńiline kúdik endi. Buryn ne kórse de japan túzde jalǵyz jortyp kún keshetin. Qazir qol astynda qyrýar kisi. Qasynda Elaman da joq.

Kún qyzaryp batyp bara jatqanda Kálen jigitterdi kóterip, atqa qondy. Bir janǵa til qatqan joq. Toǵy basylyp, baýyryn tartyp alǵan jaraý attar keshki qońyr salqynda tórt aıaǵy denesin aýyrlamaı shıraq basyp, jortyp keledi. El orynǵa tegis otyrǵan kezde qatty jortqan qol bolys aýlynyń tómengi jaǵyndaǵy tereń saıǵa ilikti. Osy arada Kálen attan tústi. Aıyl tartpasyn tartty. Myltyǵy bar jigitterdi iriktep jıyp aldy. Sońymnan qalmaı erip otyryńdar dedi de, atyn aqyryn bastyryp saıǵa tústi. Osy arada ol at jalyn qushaqtap jatyp aldy da, eki kózin aldyna tikti. Sońynda bir izben shubyryp kele jatqan kisilerdiń aıaǵyndaǵy etiktiń úzeńgige saǵalata suǵyp jibergen tumsyǵyna, qonyshyna qaý shóptiń basy syrt-syrt soǵyp, bulardyń birese aldynan, birese artynan shegirtke shyryldady. Aqshıli saıdyń jyl saıyn qaqalyp tunyp turatyn qalyń kógine, shamasy, sirá, bıyl da myna aýyldyń jas tóli-qozy laq jaıylsa da, al biraq iri qaranyń ázir tuıaǵy tımegen. Qalyń kókti attar omyraýlap jaryp kele jatqan kisilerdiń jan-jaǵynan kók maıqara jýsan, jalbyz ıisi burqyrap tur. Kálen sál toqtap, tóńirekke kóz saldy da, sosyn sońyndaǵylarǵa «erińder!» degendeı qolyn ilgeri siltedi. Súıtti de, tory atty tereń saıdyń jarqabaǵyna týra saldy. Jar-qabaqqa kóterilgen boıda Kálen de, qalǵandary da, bári bir kisideı taǵy da at jalyn qushaqtap jata-jata qaldy. Kálen tory attyń edireıip aldyna tikken qos qulaǵynyń arasynan ilgeri jaǵyna kóz tastady. Syrtta jer oshaqta ot jyltyldady. İrgesin túrip tastaǵan shetki úıdiń jalańash keregesinen ishtegi shamnyń sáýlesi syǵyraıady. Úı mańynda kisi-qara mol. Dabyrlaǵan daýys. Kenet shabalańdap ıtter úrdi. Syrtta turǵan kisiler daýryǵyp bir-birine daýystap jatyr:

— Ýáı, aýylǵa jylqy qulady.

— Bular baǵana sý ishkesin óriske ketken joq pa edi?

— Qap, aýyl ústin shańdatyp jiberetin boldy-aý.

— Ary aıdańdar! Bol, tez!

Shetki úıden taq ustaǵan bireý ıtterge aıtaqtap ishten júgirip shyqty. Osyǵan deıin ne úrerin, ne úrmesin bilmeı, árkimge bir qarap qyńsylap bolyp turǵan ıtter aıtaqqa erip arsyldap ala jóneldi. Ár úıden óre túregelgen arlan tóbet, qaıyń qaptal, sháýildegen qanshyqtar saıdan shyǵa sala, aýyl ústine qaraı qaptap qulap kele jatqan myna jylqylardyń aldynan arsyldap úrip kelip qaldy. At jalyna jabysqan Kálen osy arada boıyn shuǵyl kóterip aldy da, «qaptańdar!», — dep aıqaılady. Sońyndaǵylar da soıyl, shoqparlaryn ońdy-soldy siltep Kálenge ilese daýys qosyp, tus-tustan «Qapta! Qapta! Arýaq!» — dep aıqaılap, qarańǵy túndi dúbirletip barady. Kálenmen quıryqtasyp jetken jigitter qarsylasqan jan kezdespegen soń at ekpinimen aǵyzyp bara jatyp, aq boz úılerdiń ýyǵyn syndyryp, kıiz syrtynan qaıyń soıylmen sart-surt soǵyp ótti.

Kálen aǵyzyp kep úlken kıiz úıdiń esigin naıza ushymen ashyp joǵary kótere bergende, myna jaqtan onymen quıryq tistesip jetken eki jigit attan túse sala shıti myltyǵyn kezep ishke kirip bardy.

— Tasta qarýlaryńdy!

Tórt soldat kilem jaıǵan úıdiń tórinde úrpıisip tur. Ózderine oqtalǵan myltyqtyń úńireıgen aýzyna bir, iri qara kisige bir qarap, syrtyndaǵy sary ala júkke jaýyryndarymen jabysyp qapty. Bul turǵanda qarsylasatyn qaýqar joǵyn baıqaǵan soń Kálen ilgeri attady. Qoldaryndaǵy qarýyn julyp-julyp aldy. Úı ishi jym-jyrt bola qaldy. Syrtta at tuıaǵynyń dúbiri men aıqaı-súreń ulǵaıyp barady. Úlken úıdiń bir jaǵynda osy aýyldyń eki-úsh aqsaqaly men Aldabergen sofy es-tússiz úrpıisip tur:

— Elaman qaıda? — dedi Kálen.

— Kálen qaraǵym... aınalaıyn...

— Elaman qaıda?

— Ollahı, bilmeı...

Kálen qart sofynyń keýdesine túsken kókshýlan saqalyn ıegimen qosa ýysyna toltyra syǵymdap ustady.

— Aınalaıyn... Alla atymen ant e-etem. Quran u-ursyn...

— Baýyzdap óltirem. Aıt! Aıt, shapshań.

— Baǵana kúndiz aıdap áketken.

— Qaıda?

— Bilmedim. Aınalaıyn, shybyn janymdy...

— Táńirbergen qaıda?

— Úıinde.

— Úıi qaısy?

— Saıdyń arǵy betinde.

— Qarataz she?

— O da sonda...

Kálen sofyny bir túıip, jalp etkizdi de, syrtqa atyp shyqty. Tyqyrshyp turǵan tory atqa bir- aq yrǵydy. Bul kezde soldattar da es jıǵan-dy. Úlken aýyldyń ár tusynan oryssha sózder estilip, myltyq tars-tars, oqtar zý-zý aǵa bastady. Aýyl ústindegi aıqaı-súreń arasynan Kálen bir top attylynyń osylaı qaraı tasyrlatyp shaýyp kele jatqanyn baıqady da, «Qaıt! Qaıt!» — dep aıqaı saldy. Qarańǵyda bir- birinen kóz jazyp qalǵan jigitter Kálenniń ómirin ár tustan qaıtalap «Qaıt, qaıt!» — dep, at basyn qyrǵa qaraı asyǵys buryp jatty. Soldattar olardy sońynan qýa tústi de, bylaı uzap shyqqasyn attaryn tejedi. Kálen jaýdan ońaı qutylǵanǵa qýansa da, ózderiniń búgingi áreketine yrza emes. Ózderi kúndiz dem alǵan jerge jetkesin osy araǵa aıaldamaq bop attan tústi. Kóp uzamaı jaz aıynyń qysqa tańy qylań berdi. Jigitter jaý qotanyna quıyndaı tıgen baǵanaǵy erlikterine esirip alǵan. Biriniń sózin biri bólip, abyr-dabyrlap daýryǵyp jatyr.

Kálen kóńilsiz. Elamandy qutqara almady. Tynysh jatqan jaýdyń ústine at oınatyp, ashý-yzasyn oıatty. Bunyń arty ne bolady?

Árıne, Kálenniń kórgen jalǵyz qoqaıy bul emes. Biraq ol buryn ne kórse de dál bunshalyq jany tebirenip, tolǵanyp kórgen emes-ti. Buryn bul, asyly, oıyna ne kelse sony istep salatyn da, «endigi jerdi kórip alarmyn» dep osynaý almaǵaıyp dúnıeni belinen basyp júre beretin. Óz basyn qatal zamannyń qaı soqpaǵyna salsa da, salt atpen sary jonda jalǵyz jortyp júrgende bul beıbaq, sirá, bir jannan aıylyn jıatyn ba edi?

Báıgege tikken ǵazız bas zaýal jetkende, táıiri, qaı jerde, qaı shuqyrda qalsa da, buǵan báribir edi. Eger de jazataıym kókpardyń laǵyndaı ózinen kúshi asqan qudiretti bireýdiń qanjyǵasynda ketse ketsin, tek áıteýir, ekitalaı taıtalasta namysty qoldan bermeı, ólse de jaǵalasyp ólsin. Itshilegen ómirde mańdaıyna jazǵan azǵantaı tirlikte, bul, asyly, urlyq istese de, balyq aýlasa da, tóbelesse de, tatýlassa da, aldy-artyn oılap, basyn qatyryp jatpastan ilgergi bir kúnde ózin tosqan álde qýanysh, álde renishke Qudaı ózi bergen janyn ózi alady deıtin de, ylǵı da kózdi tars jumyp, týra tartyp kete beretin. Endi sońyna ergen osynsha halyq mynaý. Ózderi kózinen tizilgen óndirdeı qyrshyn jas. Bulardyń árqaısysy bolashaqta bir-bir úıdiń bozdaǵy...

— Shań shyqty.

— Qýǵynshy... qýǵynshy...

— Atqa qonyńdar! — dedi Kálen.

* * *

İzine qýǵynshy salyp alǵan Kálen bes júzden astam jigitpen osynsha keń daladan bas saýǵalaıtyn pana taba almaı, elsiz, sýsyz sary jonda josyp júr. Talaı kúnnen beri eli bir tún bel sheship, at arqasynan er alǵan joq. Qýǵynshylardan qara úzip ketkisi kep, shilde aıynyń ne bir qaınaǵan ystyǵyna qaramastan kúndiz demeı, tún demeı, attaryn qan sorpa ǵyp sydyrtyp tartady da otyrady. Biraq sońyna suǵyn qadap túsken qýǵynshy báribir qutqarmady.

Kálen baıaǵy urlyq qyp júrgen ne bir jyryndyqor qýǵynshylardyń talaıyn izinen op-ońaı adastyryp kete beretin-di. Endi ne bolǵanyn qaıdam, osy jolda bul basyna tyqyr taıanǵanda qoldanatyn ejelgi mashyqpen úırenshikti tásilge basyp, bir kez iz túspeıtin taqyrǵa saldy. Onan taǵaly at bolmasa, qalǵan jylqynyń tuıaǵyn qaǵatyn qatqyl, tastaq tóbelerdi tasyrlatyp tún-tún, kún-kún jortty. Biraq onan da eshteńe shyqpaǵasyn jany qysylǵan Kálen endi jyqpyly, jyra-saıy mol ury shyńyna tyǵylyp edi, bul óńirdiń uńǵyl-shuńǵylyn jetik biletin kánigi bireýdi jolbasy ǵyp alǵan, attary saıly soldattar bulardy báribir qutqarmady. Jolynda kezdesken aýyldardan qaıta-qaıta at aýystyryp minip, aǵarǵan sýsynǵa qanyp ál jıyp alady da, qaıta qýady.

Kálen qyr sońyna túsip alǵan páleden qutyla almasyn bildi. Amaly da taýsyldy. Barar jer, basar taý qalmaı, apshysy ábden qýyrylǵan bir tusta «ózekti janǵa bir ólim» dep, osyndaıdaǵy óziniń «nar táýekeline» basyp, sońyna qadalyp túsip alǵan qan-quıly jaýǵa qarsy shapqysy kep edi, oǵan naızasy shoshańdaǵan jigitterdi myltyqqa qarsy aıdap salyp, qyryp alarmyn dep qoryqty.

Bular ury shyńynan aldyn tún qyp qashyp shyǵyp edi, sonan bir jerge toqtamaı tún-túnimen jortyp otyryp, tań ata aldarynan kezdesken o basy men bu basyna kóz jetpeıtin ańǵarly tereń saıǵa keldi de, at basyn tartty. Saıda qus tańdaı uzynsha japyraqtar jaýtyldaǵan quba tal qalyń ósken eken, jońyshqaly, mortyqty tereń saıdyń tabanynda, áli de bolsa, balaýsa qalpyn saqtap balbyrap turǵan typ-tyǵyz qalyń kóktiń qaısy bir tusy jazataıym sál-pál seldirese, sol aradan móp-móldir bulaq sýy mólt-mólt kórine túsip, qapelimde qaıtadan qalyń qaýǵa kirip joǵalyp ketedi.

— Paı, paı, mynaý jaryqtyq aıta qalǵandaı-aq, jer eken, — dep atyn jetelegen álde bireý Kálenge qatarlasa berdi. Kálen oǵan burylǵan joq; basynda baıaǵy bir oı: «Qaıda baryp jan saýǵalaıdy? »

— Bul ózi kimniń jeri eken? — dedi Kálen.

— Kim bilsin, bul mańnyń bári — Tileý-Qabaqtarǵa qaraıdy ǵoı. Solardyń bir myqtysynyń jeri bolar.

Kálen úndemedi. İshinen: «Apyraı, á... Táńirbergenniń qaıyn atasy bolmasa ne etsin?» — dep oılady. Já, kim bolsa da, basqa emes, áıteýir qazekemniń jeri ǵoı, jaýdyń qarasy kóringenshe osy araǵa tynyǵa turamyz. Jigitter sharshady. Attar da qan sorpasy shyqty. Kálen boıyn qarý-jaraqtan bosatyp, ústindegi lypanyń túz kıimnen basqasyn túgel sheshti de, muzdaı kókke qushaǵyn jaıyp, etpettep jata ketti. İshtiń qyzýy syrtqa teýip, jalyndap áketip bara jatqan jalańash tán salǵan jerden rahat taýyp biraz jatty da, sosyn arqasyna aýnap tústi. Kózin ashýǵa erindi. Ózi raqat lázzat alyp jatqan osy myna kisi boıyndaı kók shalǵynnyń áldebir jerinen buǵan ázir aty beımálim, biraq, áıteýir, qazekemniń shalqar keń dalasynyń qalaı da bir jupar hosh ıis ańqyp qoıa berdi. Bul bútin dúnıeden tek osy ıisti sezip, osy ıispen tynystap, osyǵan deıin osy myna tynymsyz tirligi qurǵyrda janyn baýrap áketip bara jatqan myna jupar ıissiz qalaı ómir súrip kele jatqanyna qaıran qalyp jatqan-dy. Kenet baıaǵy bala kez bolmasa, onan bergi jaqta at ústi sart-surt ómirde esitpedi me, esitse de, qaperine kirip shyqpaı, kún-tún qatqan jortýylda umytyp bara jatqan bir tátti dybys qulaǵyna keldi de, kózin ashyp aldy. Súıtse bunyń dál ústinde, kók pen jer arasynda, O, Jasaǵan Ie, nebári, bolyp-bolǵany jas bala judyryǵynyń muǵdaryndaı sur torǵaı. Kálen dem aldy ma, joq pa, ózine salsa tynysy toqtap, esi shyǵyp elitip qalǵandaı... Nebári jas bala judyryǵynyń muǵdaryndaı álgi torǵaıdyń Kálen qup-quttaı tumsyǵyn kórdi. Tarynyń túıirindeı qup-qurtaqandaı qap-qara kózin kórdi. Kókiregi tátti dybysqa tolǵan qup-qurttaı deneni eki jaǵynan kóterip kókke alyp ushqan nebir qup-qurtaqandaı eki qanat móp-móldir kógildir aýada dir-dir etedi. «O, janym, sur torǵaı! Osynaý keń dalamnyń torǵaıy», — dedi Kálen. Kózinde jas.

— Jaý... Jaý kelip qaldy.

Kálen esitpedi me, estise de álgi baltańdaı qup-qurtaqandaı dala qusynyń tátti úni basqa bar dúnıeniń bárin qaperinen shyǵaryp umyttyryp jiberdi me, ornynan qozǵalmaı biraz jatty. Turǵasyn da asyqpady. Atqa miner aldynda da úzeńgige aıaǵyn salǵasyn jańaǵy qup-quttaı jez tańdaıdy taǵy bir kórgisi kep kók aspanǵa qarap edi. Qyr astynan at tuıaǵynyń dúbiri shyqty. Jigitter de, jigitterdiń astyndaǵy attar da bir orynda turmaı, shıyrshyq atyp tur eken.

Kálen tory atty tebinip qaldy. Saıdan sydyryp shyqty. At basyn tejemeı, aǵyzyp bara jatyp artyna burylyp bir qarady. Qýǵynshylar kórinbedi, biraq qyr astynan uzyn naızalardyń qyltyldaǵan ushy kórindi.

Qansha dese de, jańaǵy az ǵana tanys attarǵa biraz belkóterme bolǵan eken. Sony baıqaǵan Kálen saıdan shyqqan boıda attar ázir tyń turǵanda jer óndirip alǵysy keldi de, tory atqa taqym basty. Jigitterge de keregi osy edi; onsyz da sońynan tasyrlatyp myltyq atyp, qıqýlap kelip qalǵan jaýdan qalaı qutylaryn bilmeı, jaltaqtap artyna qarap kele jatqan-dy. Bular da attyń basyn qoıa berdi.

Bul óńir bıyl qýandy. Basqa jaqqa qaraǵanda, qaıta Ulyqum óńiri ne bir qýańshylyqta da jeriniń túgi qalyń, sýynyń kózi jaqyn bolǵandyqtan ony jaılaǵan halyqtyń berekesi onsha shaıqala qoımaıtyn. Sondyqtan bunda qashanda halyq basy kóbirek jınalady. Qystan yńyrshaǵy aınalyp shyqsa da, qum basynyń kógine aıaǵy bir jetken mal qapelimde qarny tompaıyp, qabyrǵasyn jaýyp ala qoıatyn. Mal jaǵdaıyn óz jaǵdaıynan kem oılamaıtyn sharýa qoldaǵy azyn-aýlaq qarany aldaǵy jyldyń qysyna qońdandyryp túsirgisi kelgende osy óńirge árisi sonaý arqadan, berisi myna teńiz jaǵasynan kóshi shubap kelip jatatyn. Sońyna qýǵynshy túsip alǵaly Kálen de shyǵandap alysqa ketpeı, osy óńirge aınalsoqtap ár qyrdyń astynda bir-bir aýyl otyrǵan maldy-jandy eldi saǵalap, qazyǵyn aınalǵan attaı shyr aınalyp júrip alǵan-dy.

Súıtse, bul óńir bulardan góri analarǵa tıimdi eken. Qudaımende bolystyń abyzyndaǵy el qoryqsa da, syılasa da olarǵa aldynan as-sýyn ázirlep, atyn almastyryp, jazataıym kóz jazyp qalǵanda kózemeldep izine salyp otyrypty. Sony kesh bilgen Kálen ózderine belkóterme bolǵan álgindegi saıdan shyǵa salysymen at basyn endi týra Adaı, Tabynǵa burdy. Bul bet dalalyq. Qazir túgil, ana zamanda da aranshynyń jalǵyz atyna sý tatyrmaı, jazda shań burqyrap, qysta qar borap, aq tútek úskirik soǵatyn da turatyn ańyraǵan ashyq dala. Túrikpen asyp, Adaı, Tabyn asyp urlyq qylǵan ánebir kezde, bul aralar Kálenniń talaı-talaı jortqan jerleri. Bedireıgen elsiz túzdiń qaı jerinde at shaldyratyn, tańdaı jibitetin sýy bary buǵan belgili edi.

Kálen alda. Onyń tory atynan qalmaı, udaıy quıryq tistesip otyrǵan qalyń top únsiz. At ústinde ótkizgen uly súrginde shetinen kún ótip, jel qaǵyp qara sińirlenip alǵan júzder qýqyl. Syrtyna shyǵaryp aıtpasa da, ishterinde qaınaǵan yzamen qatýlanyp shymyrtyp alǵan. Kálen olarǵa qaramaýǵa tyrysady. Keıde kózi túskende olardyń túrinen ózi shoshyp ketedi. «Osy shirkinderdiń tili baılanyp qalǵan ba? Nege úndemeıdi? » İshinen osylaı deýin dese de, biraq ar jaǵynda taǵy bir oı turdy, sonda bunyń ózi qaıtedi? Bunan taǵy qorqady.

Jaýdan bular qara úzdi. Biraq bes júzden astam sarbazdyń sońynda myna elsiz meńireý qara jonda josylyp qalyp jatqan kóp tuıaqtyń súrleýi bulardyń izine túsken qýǵynshyny adastyrmasy belgili.

— Kálen aǵa, — dedi uzyn qara astynda entigip aýyr dem alǵan atty eki búıirden tepkilep, qatarlasa berip, — baratyn jerimiz alys pa?

— Kún keshtete jetermiz.

— Apyr-aı, mynaý... Myna dala... Bul ózi netken jer?

— Tamasha, jaqsy jer.

— Shyn ba? Bunda el bar ma?

— Bolǵanda qandaı?! Bunda qazekemniń naǵyz erjúrek batyr uldary turady.

— Son-da... Kálen aǵa... Al, sý?..

— E, bar. Shyńyraýdyń shekeńnen shyqqandaı sýy bal tatıdy.

Uzyn qara áli de bolsa sener-senbesin bilmeı, qara bujyr Kálenge qarady, sosyn azǵantaı qyltanaǵy kóktem basynda qýrap ketken dalaǵa qarady. Qaısysyna qarasa da qazirgi túrinen qaralaı shoshynady. Kún ekindige taqalǵanda qara jondy dúbirletken qalyń qoldyń ilgergi jaǵynan qońyr jal kórindi. Mynaý álde bir ulanǵaıyr teńizdiń aryǵyraq bir shetinen tóńkerilip aýdarylyp túsken dál bir dóńbek tolqyndaı, jýyq mańdaǵy tóbeler men shoqylardyń bárinen boı asyryp, sonadaıdan dóńkıip kórindi.

Bular qattyraq júrdi. Baýyryn kerip birde sydyryp, birde shoqytyp, jer tanabyn jyldam qysqartqan qol kóz ushynda kóringen álgi qońyr jalǵa jetip te qalǵan-dy. Bul aralarda talaı jorytqan Kálen myna jaldyń ar jaǵynda, áýdemdeı jerde, tep-tegis jazyq dalada jalǵyz ózi jeke shoshaıǵan bıik shoqy baryn biledi. Baıaǵy erte zamanda birde bolmasa birde kóshteri kezdesip qalǵanda keıde jaıylym, keıde qudyq úshin qazaq pen qalmaq taıtalasqan talaı-talaı shaıqasta qaısysynyń qoly buryn jetse, sol osy shoshaıǵan tóbeden qaraýyl qaraıdy eken. Jáne osy shoshaq tóbeniń dál astynda sýy tis syndyrǵandaı shyńyraý bar. Jazda el otyrady.

Kálen qońyr jalǵa shaýyp shyqty. Osy arada tizginin sál tejedi. Jal ústinde turyp at ústinen ilgergi jaǵyna jyldam kóz tastap edi. Ózi turǵan qońyr jal men áýdemdeı jerdegi qaraýyl tóbeniń eki aralyǵyndaǵy jazańnyń qara oty qashanda qalyń bolatyn. Bıyl da jaz basynan kúnniń jaısyz ystyǵyna qaramastan kóktemde qalyń shyqqan qara ot áli de boıshań jáne mini quramaǵan eken. Sony qyraǵy kezi bir qaraǵannan baıqaǵan Kálen ishinen jaǵasyna túkirip, jymyń ete qaldy. Áldenege kóńildenip ketti.

Keıinde qalǵan sarbazdar aq ter, kók ter attaryn tepkilep jete bergende Kálen kidirmeı, ilgeri júrip ketti. Ol endi asyqqan joq, atyn bir áýenmen aqyryn bastyryp kele jatyp qońyr jal men qaraýyl tóbeniń eki aralyǵyndaǵy jazańnyń qara otyna taǵy da nazar aýdardy. Taspa boz ker jýsan basqa jerge qaraǵanda myna jazańda, shynynda da, boıshań, attyń shashasyn qaǵýǵa jarap qapty. Qasynda úzeńgi qaǵysyp kele jatqan uzyn qaranyń birdeńe suraǵysy kelgendeı jaltaqtap qaraǵan nazaryn baıqasa da yńǵaı bermedi. Onan qaıta ózi sózge tartyp: «Myna jýsanǵa kerege jaısa kóriner me edi? » — dep suraǵysy kep oqtala tústi de, áldenege ar jaq oıyn ashqysy kelmedi. Qudyqqa kelgesin attan tústi. Tas astaý mańynda shıyrlap tastaǵan adamnyń, maldyń izi kóp eken. Kúndiz sý iship, keshke salym ózderiniń túngi salqynda jaıylatyn daǵdyly órisine tartqan kóp jylqy izi josylyp jatty. Sıyrdyń japasy, túıeniń qumalaǵy arasynan atam zamanǵy aqylshyń eski tezekter kórindi.

— Osy araǵa toqtaımyz, — dedi Kálen. Bularmen quıryqtasa jetken jigitter de japyrlap attan túsip jatty. Jerge aıaǵy tıe salysymen bóri de jantalasa asyǵyp qudyqqa umtyldy.

Adamdardan góri shólden qany keýip bara jatqan attar tizginin julqyp astaýǵa umtylyp ólip barady.

Kálen sý ishken joq, tek aýzyn shaıdy da qasyna uzyn qara men eti tiri eki jigitti shaqyryp alyp qudyq basyndaǵy opyr-topyrdan aýlaqqa ońashalanyp shyqty.

— Jaýdy osy arada tosamyz, — dedi Kálen.

— Sonda... tosqanda qalaı, soǵysamyz ba?

— Ony kezinde kórermiz. Senderge aıtpaǵym, bul mańda mynadan basqa qudyq joq.

— Kálen aǵa, jaýdyń qarý-jaraǵy saıly, kúshi de basym. Olarǵa qarsy turyp... Oǵan... oǵan shamamyz kee...

— Bilem...

— Son-daa... qalaı?

— Osy mańda aýyl bar. Qaı jerde otyrǵanyn bilý kerek.

— Ony bilermiz. Tek, jańaǵynyń jónin...

— Oılaǵan oıym bar. Ony keıin bile jatarsyńdar. Sender bylaı shyǵyp, aýyldyń qaı jerde otyrǵanyn bilip qaıtyńdar. Olarmen keıin ózim baryp sóılesermin.

— Olar da ózimizdeı qarý-jaraǵy joq, qur qol ǵoı.

— Bilem. Al, turmańdar. Tez baryp qaıtyńdar!-Jigitter bir-birine qarady. Sosyn astyndaǵy jaltaqtap, qaıta-qaıta qudyqqa qarap oqyranǵan attaryn tebinip júrip ketti. Kóp uzamaı qaıtyp keldi. Bylaıyraq shyqqasyn bir qyrdyń astynda otyrǵan maldy-jandy úlken aýyldyń ústinen shyǵypty. Adaılar kórinedi. İshinde az úı kirme Tabyndar bar kórinedi. Bular da aq patshaǵa jigit bermeımiz dep, bes qarý belde, attar beldeýde, táýekelge bel býyp tas túıin bop otyr eken. Aýyl irgesine kep ornalasyp jatqan qoldy esitkende Adaı jigitteri esteri shyǵa qýanypty... Qaısybireýler Kálendi biledi eken, atyn esitkende: «Á, onyń álgi jylan kóz qara ǵoı?» — dep keńk-keńk kúlipti.

Sol kúni keshte Kálen Adaılardyń aqsaqaldarymen kezdesti. Kálen olarǵa Aral óńirindegi halyq ereýildep, qarý ustaýǵa jaraıtyn er-azamat atqa qonyp jatqanyn aıtty. Sosyn ózderiniń sońynda izin ókshelep kele jatqan qýǵynshy baryn, olardyń osy araǵa búgin-erteń kelip qalatynyn da jasyrmady.

— E, bárekelde! Onda biz de jigitterimizdi kótereıik.

— Sender tyrp etpeńder. Ózimiz-aq olardyń bir sylasyn qylarmyz.

— Aý, ol qalaı? Bul naǵyz kúsh biriktiretin tús emes pe?

— Shamamyz kelmeı bara jatsa aıtarmyz. Senderge salatyn bir qolqam bar.

— Al, qolqańdy aıt!

— Bir kúnge aýlyńnyń keregesin suraǵaly turmyn.

— Qolqań sol-aq, pa?

— Iá, sol-aq.

Adaı shal qarq-qarq kúldi:

— Kerek bolsa, keregeni ýyǵymen qosa al! Tek shańyraǵymyzdy qaldyrsań bolady, — dep jańa jurt aldynda shalqaqtap otyryp, zirkildep sóıleıtin apaıtós shal taǵy da keńk-keńk kúldi. Biraq ol Kálennen sonsha keregeniń nege qajeti bolǵanyn suraǵan joq, Kálen de oǵan ol jóninde tis jaryp túk aıtpastan qoshtasyp júrip ketti. Ol jónelgen boıda álgi apaıtós Adaı shaldyń ámirimen búkil aýyl jaý tıgendeı aıaǵynan tik turyp, alas -qapas úılerin jyǵyp, bar aýyldyń búkil keregesin túgeldeı túıelerge tıep, jóneltip te jiberdi. Kerege tıegen uzyn kósh jetkenshe Kálen bul jaqta jigitterin jınap ázir turǵan-dy. Kózdi ashyp-jumǵansha túıelerdiń arqasynan keregelerdi túsirdi. Kálenniń basshylyǵymen únsiz qımyldaǵan jigitter tún qarańǵysyn jamylyp júrip, baǵanaǵy qońyr jal men qaraýyl tóbeniń arasynda qara oty mol keń jazyqqa keregelerdiń qanatyn jazyp, uzynnan-uzaq jaıyp tastady. Arqasy bosaǵan túıelerdi izinshe keıin qaıtaryp jiberdi. Sosyn taǵy da Kálenniń ámirimen qaraýyl tóbege arqasyn tireı toqtaǵan qalyń qoldy besten, onnan qos-qos qyp bólip bári mazdatyp ot jaqqanda quddy kektegi juldyzdar jerge qulap túskendeı, jypyrlap ala jóneldi.

Osy kezde baǵana jolda qaldyryp ketken eki jigit shaýyp keldi. At ústinen aptyǵyn baspastan ekeýi birdeı qosarlana til qatyp jaýdyń jaqyndap qalǵanyn habarlap edi; Kálen úndemedi. Kúndizgi aptap ystyqta bul araǵa olardyń ózderi de, attary da shólden silesi quryp jetetinin bilip tur. Kelgen bette birden shabýylǵa shyǵýǵa shamasy joǵyn da oılady. Jáne buryn jaýdyń kóz ushynda qarasy kórinse aldy-artyna qaramaı tura qashatyn bulardyń endi ústine kelgende de ımany selt etpeı, kelseń kel degendeı, jol tosyp turǵan syńaıyn baıqaǵasyn batyly jete qoımasyna kámil sendi. Súıtse de, qamsyz bolǵysy kelmedi. Tań atqansha at tizginin saǵaǵynan tuqyrtyp ustaǵan jigitter qylysh-naızalaryna ıegin súıep otyryp kóz ilindirip myzǵyp aldy.

* * *

Kálenniń boljamy dál shyqty: tún ortasy aýa jetken aq esker qońyr jalǵa kóterilgesin at basyn irikti. Sonaý etekte jypyrlaǵan sansyz kóp otty kórgende júregi shaılyqqan jaý bul araǵa, bunsha qoldyń qaıdan kep qalǵanyna qaıran qap, jal ústinde biraz ıirilip turdy da, sosyn attan tústi. Tań atqansha tyrp etken joq; kúzetti myqtap qoıdy da, sonan qashan appaq bop tań atqansha jazǵy túnniń qońyr samaly soqqan bıik jal ústinde esterinen tana qatyp uıyqtap edi.

Bul túni kirpik ilmegen Kálen qońyr jaldan kózin alǵan joq. Bul túni olar da, bular da qybyr etpedi. Tek anda-sanda áldebir ter qatqan at er-turmanymen syldyratyp silkinip qalady. Sosyn sonaý etektegi qońyrlyq arasynan shegirtkeniń shyryly bolmasa, qulan eleń eter onan basqa bógde birde-bir dybys bolǵan joq-ty. Tek tań saz bergen bir mezgilde jaý áskeri toqtaǵan qońyr jaldan tańmen talasa oıanǵan áldebireýler kórindi. Kóp uzamaı qońyr jaldyń ústi qapelimde adam-qaraǵa tolyp, abyr-sabyr, qaýyrt qımyl, qarbalas bastaldy. İle-shala bóri japyrlap atqa otyrǵanda mynalardyń qaramy bul oılaǵan shamadan áldeqaıda kóp kórindi.

— Jigitter daıyn ba? — dedi Kálen qasyna kelgen uzyn qaraǵa.

— Daıyn.

Qońyr jaldyń ústinde qatar túzep sherý tartqan qalyń qol lezde ekige bólindi. Anadan góri molyraq úlken legi umsynyp ilgeri shyqty da, qaramy azyraq ekinshi legi bastapqy ornynan tyrp etpeı, ıin tiresip turyp qaldy.

— Kálen aǵa-aa... Kálen aǵa-aa...

Dál qasynan ablyǵyp shyqqan myna bir daýys Kálenniń jynyna tıdi. Onsyz da qońyr jaldyń ústinde ıin tiresken qoldyń álgide attaryn ańyryn bastyryp ilgeri ozǵyndap shyqqan alǵashqy legi kenet qylyshyn qynaptan jarq-jurq sýyryp ala sala yldıǵa qaraı at basyn aǵyzyp qoıa bergenin kórip turǵan-dy. Biraq qybyr etken joq, tek qońyr jaldyń basynan etekke qaraı seldeı josyp kele jatqan qalyń qoldyń dúbirine álden delebesi qozyp, tyqyrshı bastaǵan taqymy astyndaǵy tory atty tyrp etkizbeı, tizginin tuqyrtyp aldy. Buryn bular ylǵı qashyp, analar ylǵı tura qýatyn edi. Bul joly olar burynǵydaı bar áskermen lap qoıǵan joq. Beldesip kúresetin bolǵasyn, urys ádisin ózgertip áýeli shabýylǵa jalańash qylyshy jalaqtaǵan aty ushqyrlardy jiberdi. Aty ushqyrlar qarsy aldynda «kelseń kel» dep qara aǵashtaı tosyp turǵan qolǵa qyrǵıdaı tıe bergende myna jaqtan keıinge saqtaǵan ekinshi lekti urysqa salyp jibermek edi.

— Kálen aǵaa!.. Kálen aǵa!..

Uzyn qara ma, álde basqa ma, bireý Kálenmen úzeńgi qaǵysyp qatarlasa berdi. Qalǵandardyń da qatary qozǵalyp ketti. Jańa ǵana at boıy keıin turǵan jigitter de qapelimde syǵylysyp, ózimen qatarlasyp qalǵan eken. Kálen sonda da qybyr etpedi. Qara sur beti qýqyldana túsken. Sonan ba, ánsheıinde onsha baıqala qoımaıtyn betindegi bujyrlar bozaryp, suıyq murt teben ınedeı tikireıip-tikireıip apty. Kózin bir jaqqa burmaı týra aldyna tigip alǵan. Eki kózi qońyr jaldy dúbirletip yldıǵa qaraı qaptap kele jatqan qoldyń aldyndaǵy qara jal, qula atty ofıserde. Mynaý ózgeler sıaqty qylysh ustaǵan qolyn ońdy-soldy siltep kele jatqan joq; qyratyn-joıatyndaı, eserlenip, qurdan-qur qoqyraqtaǵan da joq; qos qulaǵyn jymyp alǵan qulanyń ushqan qustaı ilgeri sozǵan uzyn moınyna keýdesimen ilgeri sozylyp jabysyp apty. Birme-bir aıqasta kúshpen almasa, myna kápirdi ádispen ala almasyn Kálen sol arada oılady ma, joq pa, belgisiz, oılasa da tek bir sát, bir qas qaǵym qaperine kirse kirgen shyǵar. Dál osy qazir onyń esil-derti myna ofıser jolynda jaıýly jatqan keregeni kórgende qaıter eken dep, sol sátti shydamsyzdana kútip tur edi... E, mine!.. Ofıser keregege basqalardan buryn jetti. Biraq tizginin tartyp úlgirmedi. Ar jaqtan aǵyzyp kelgen bette aldyńǵy eki aıaǵyn keregeniń kózine tyqty da basyn baýyryna alyp omaqasa qulady. Ústindegi ofıser qylysh ustaǵan qoly basynan asa bir erbeń etti de, qara jal, qula aıǵyrdyń moınynan asyp túsip anadaı jerge domalap-domalap ketti. Sol sol eken, sońyndaǵy qalyń kópir de birinen keıin biri keregege kıligip, omaqasyp opyr-topyr qulap, aıaǵy synǵan, omyrtqasy úzilgen attar jan daýsy shyǵa shurqyrap, adamdar shyńǵyryp, qońyr jal men qaraýyl tóbe arasyndaǵy keń alqap qapelimde adam aıtsa nanǵysyz álem-tapyryq boldy da ketti.

Osy sátti tosqan Kálen ońy men solyna jyldam kóz tastady. Qoly da qynapta tynysh jatqan qylyshqa baryp qalǵan edi; endi bir qımylmen jarq etkizip sýyryp ala sala: «Jigitter, qapta!» — dep aıqaı salǵaly oqtalǵanda... O, Alla, quddy jer astynan jaryp shyqqandaı, qıqý salǵan áldebir kóp daýysqa kóp tuıaqtyń dúbiri qosyldy da, aýzyn ashyp úlgirmegen Kálen qalt etip toqtaı qaldy. Tý syrtynda syǵylysyp turǵan sarbazdar da aspan astyn dúrildetip alyp bara jatqan myna dúbirdiń qaıdan shyqqanyn qapelimde bilmeı qalyp edi; Kálen olardan burynyraq kórdi: ózderiniń kóz aldynda attar, adamdar omaqasyp biriniń ústine biri qulap, opyr-topyr bop jatqan aqtarǵa eki búıirden bir sátte buıqut tıgen óńsheń naızaly-qylyshty kóp atty qıqýlap tónip qalǵan eken. Kálen qylyshqa baryp qalǵan qolyn tartyp aldy. Bujyrlary badyraıǵan qarasur bet kenet jadyrap, astynda tyqyrshyǵan tory attyń saýyryna qaraı shalqalaı bere qarq-qarq kúldi.

— Kálen aǵa... Kálen aǵa, bular kim? — Kálen kúlkisin kilt tyıdy.

— Kim bolýshy edi, er Adaılar da!

— Sonda... Sonda biz qaıda qaldyq?

— Joldy osylarǵa berińder!

— Biz she?

— Biz dem alamyz. Káne, attan túsińder.

Bular osy arada biraz aıaldady. Attaryn tynyqtyrdy. Kir-qońyn jýdy. Adaı jigitter birinen keıin biri úıine shaqyrdy. Kúnde-kúnde Qudaı joly sadaqa berip, ana úıde, myna úıde aqsarbas soıylyp jatty. Jaý qashyrǵan kóńildi jigitter apaq-shapaq aralasyp, búgin tanyssa erteń Adaı, Tabynnyń basy bos qyzyna úılenip, ol az degendeı besiktegi balalaryn atastyryp, týys bop jatty. Lepirgen et qyzý ústinde bulardyń eshqaısysy ázir erteńgi kúndi oılaǵan joq. Bular sońyra talaı jyl, jyldar ótip, dúnıege bulardan keıin talaı urpaq kelip, olar da bular sıaqty myna adyra qalǵyr ata-baba jerin qaıtsem kógertem dep janyn jaldap, qajet bolsa, qanyn, terin tógetinin de oılaǵan joq-ty. Sońyra, kóp jyl ótkesin aq áskerler opyr-topyr qyrylǵan myna keń alqaptyń jurt aýzynda ańyzǵa aınalyp «Soldat qyrǵan» atalatynyn da tap sol kúni Kálen de, Kálennen basqalar da bilgen joq-ty.

Sonan aı ótti. «El qulaǵy-elý». Úı men úı, el men el arasyndaǵy ybyr-sybyr qarap jatpady. Bul jaqqa joly túsip, sonaý Arqadan, Aqtóbe, Aral óńirinen kelgen áldebireýdiń áldekimge aıtqan alyp qashty sypsyńy áp-sátte aýyzdan aýyzǵa tarap, bireýden bireý qulaqtanyp, kóp uzamaı dabyraǵa aınalyp: «Oıbaı, aq; patsha qaharǵa minipti. Orynbordan ásker shyǵypty. Kóptiginen jer qaıysatyn kórinedi», — dep el ishi dúńkildep alyp bara jatty.

Kálen jigitterin jıyp aldy: «Ózimizdiń jaǵdaıymyz kelisti» dep jata bergenimiz jón bolmas. Elge baralyq», — dedi.

Jigitter de sony jón kórdi de atqa otyrdy.

* * *

Súıtip, bir aıdyń júzi aýǵanda Kálenniń qoly Ulyqum óńirine qaıtyp oralǵan edi. Shynynda da, ber jaǵy Aqtóbe, ar jaǵy Orynbordan shyqqan kóp ásker aýyl ústin basyp jatyr eken. Sońynda súıretken zeńbirekter bar. Kálen qarsylasa almady. Qarýy myqty, kúshi basym jaýdyń qarasy kórinse boldy apyr-japyr atqa otyryp, aldy-artyna qaramaı ura qashty. Bul joly da baıaǵydaı jan saýǵalap, sońyna suǵyn qadap túsken jaý áskerin shubaltyp, taǵy da qyrǵa, oıǵa, taýǵa, sýsyz shól dalaǵa, japan túzge qashty.

Attar boldyrdy. Adamdar da tıtyǵy qurydy. Biraq bári únsiz. Ashtyqqa shydasa da, shólge shydamaı nebir órtteı ystyq kúnderinde aýzyn oramalmen baılap alǵan sarbazdar julynyn úzerdeı qort-qort jelgen at ústinde basy salbyrap ún-túnsiz kele jatady. Obalyna ne kerek, osy jolda qansha qıyndyq kórip, azap shekse de, basyn báıgege tikken jigitterdiń birde-biri áli qyńqyldap narazylyq bildirgen joq. Buryn-soń basynan bundaı qıyndyq keshpegen jandar. Kóbi keshe Kálenniń ózimen birge sý keshken qara borbaı balyqshy. Qalǵandary maly jutqa ushyrap, teńizge kep saǵalaǵan malshy, jalshy. Bári de at ústinde ótkizgen mazasyz qýǵyn-súrginde qap-qara bop tútigip, ishte qaınaǵan yzadan qatýlanyp tastaı shymyrtyp alǵan. Kálen keıde bulardyń qansha kúnnen beri únsiz sazarǵan túrine qarap: «Shirkinderdiń til-jaǵy baılanyp qalǵan ba?» — dep tańdanady.

Bir joly shyndap qýǵan jaý bulardy qyrǵa qashsa da, oıǵa qashsa da izinen qalmaı, kúni boıy ókshelep qýdy da otyrdy. Kún batty. Qarańǵy tústi. Attar da, adamdar da sharshady. At ústindegi uzaq jortýyldyń talaıyn kórgen Kálen de sol kúni qatty qaljyrap, er ústinde eki quıymshaǵyna kezek otyryp qıpaqtaı bastaǵan-dy. Uzyn qara qatarlasty:

— Toqtasaq qaıtedi?

— Shyda!

Kálen sonan artyq til qatpady. Sydyryp kele jatqan tory atqa taqymyn qysyp shaba jóneldi. Sonan aısyz qarańǵyny jamylǵan qol bir jerge toqtamaı túnimen jortyp -jaýdan qara úzip ketip edi. Kún shyǵa qaýqıǵan jyńǵyl, qyzyl túzgen boı kótergen ań shaǵyl qumǵa at basyn tireı toqtady. Qara terge malshynǵan attar taqym astynda táltirektep, tórt aıaǵy denesin ázer kóterip, yrs-yrs etedi. Er ústinde ázer otyrǵan jigitter de úzeńgiden aıaǵyn sýyrǵan boıda tún salqynyn boıynda saqtaǵan appaq aq qumǵa etpetteı-etpetteı jyǵyldy. Sol boıda bári de es-túsinen tana uıyqtap ketken-di. Sonan tek sıyr sáskede bir- aq oıandy. Onda da órtteı ystyq kúnge shekesi qyzyp, shól qınap qatalap bara jatqasyn oıanǵan edi. Kálen de oıandy. Kún ótken basy kótertpeı, qos shekesi solqyldap synyp barady eken. Turýǵa eringesin denesimen ilgeri jyljyp qol sozymdaı jerde qaýqıǵan áldebir qyrbyq buta baýyryndaǵy bolar-bolmas kóleńkege basyn tyǵyp panalady da, qalǵan denesin kúnde qaldyryp, sulyq jatty. Kózin qansha jumsa da osydan keıin uıqy oralmady. Sosyn basyn kóterdi. Solqyldap áketip bara jatqan shekesin alaqanymen qysyp biraz otyrdy.

Bul kezde jigitter de turǵan edi. Bári de aýzyn oramalmen tartyp baılap apty. Qaısybiri qatqan qurtty qytyr-qytyr shaınap, tamsanyp silekeıin sorady. Bul netken zańǵar jandar? Biri bolmasa biri nege jaq ashpaı, sazaryp alǵan? Bulary qalaı? Áne, bári bir kisideı ún-túnsiz júrip, at arqasynan er-turmandy aldy. Ter malshyǵan terliktiń sý jaǵyn joǵary qaratyp qaýqıǵan butaǵa tastaı saldy. Sosyn ýysyn toltyryp shóp juldy da, otyn ala almaı, basyn jerge salyp turyp qalǵan attardyń omyraýyn, qoltyǵyn súrtti. Sosyn qan sorpasy shyqqan attardyń terlik astyndaǵy ań sortań aıǵyzdy ýysyndaǵy shóppen ári-beri osqylap, ysyp-ysyp jiberdi. Sonsyn biri buta túbinde, biri at baýyryndaǵy qos ýys kóleńkege jabysyp otyrdy da, qorjyn túbinde saqyrlap qatqan qurt-irimshikti ýysyn toltyra kósip alyp, eki urty bultyldap-tómen qarap sazaryp qalǵandary. Nege únsiz? Nege sazarady? Álde ar jaqtarynda buǵan aıta almaı, ishteı býlyqqan qandaı da bir renish bar ma? E, onda oıdan-qyrdan jınalǵan osynsha kisiniń ishinen buǵan taısalmaı kelip, betine týra qarap, tikesin aıtatyn qaısar bireý bolmaǵany ma? Osy jurt ne bop ketken? Álde, ánebir qasqyrdan qashqan sur kójekteı, jan saýǵalap josı berýden jigeri qum bop júr me? Aldy-artyna qaramaı zytyp bara jatqan sur kójek kózine elestegende Kálen myrs etip kúlip jiberdi, nazaryn kótermeı, tómen qarap tunjyraǵan jigitterge bul endi qyjylsyz kúle qarady. Esine Jarmolla túrmesinen bosanyp shyqqan Bataqtyń Sarysynyń elge qaıtyp kele jatqany tústi. Eregiskende, túrmeniń tar qapasynda da jigeri moqa maǵan ór minez, ójet jastyń álgibir: «On eki aı qyz kórmegen sorly basym, qatynǵa tezek tergen qaıyrylyppyn», — dep ózin-ózi mysqyldaǵandaı, jolda kele jatyp aıtqan asqaq ánin osy arada, tap osy qazir osy myna unjyrǵasy túsken shıki ókpedeı, jigersiz, jasyq eneńdi uraıyndardyń aldynda aıqaıǵa basyp jibergisi keldi. Bunyń óziniń de qashannan beri zyǵyry qaınap júrgesin be, qara bujyr betine saıqymazaq kúlki lyp etip oınap shyǵyp edi. İn túbinen, áriden jyltyraǵan jylan kózdiń janaryna bir sondaı qıqar, ójet ushqyn lap ete tústi de, tez óshti. Jalbyraǵan qabaq ile-shala qaıta jabylyp túnere qaldy. «Qursynshy ıt ómir! Buıyrsa, bir kúni buny da ıtshilep ótkizemiz ǵoı».

* * *

Bular qudyq izdep biraz sandaldy. Sonan tek el jatarda attaryn aqyryn bastyryp kele jatqan qol bir bıik jaldyń basyna kóterilgende ilgergi jaqtan ot jylt etti de, tez óshti. Er ústinde basy bulǵańdap kele jatqan kisiler eleń etti. Súıtti de attaryn tebinip, álgi ot jylt etken jaqty betke ustap shaba jóneldi. Súıtse, qoldaǵy az ǵana maldyń jaıymen aıdalada otyrǵan on shaqty úı eken. Er-azamat ereýildep jatqan jigitterge qosylyp ketkende, bunda tek bala-shaǵa qapty. Kálen bularmen tildeskende, jigitter ana jaqta sýy kúrpip, aýzy-murnynan shyqqan úsh qudyqtyń basynda úıme-júıme bop jatty.

Adaılardan oralǵannan bergi kúnder bularǵa asa aýyr tıdi. Bir kún bel sheship jatpaı, ylǵı at ústinde qýǵyn-súrginde júrgen jigitter qazir bóri shetinen qus uıqylanyp alǵan-dy.

Qalt etken-qalt etkende kózin sál jumyp, qaıta ashsa boldy, at soǵyp qaljyrap turǵanyna qaramastan tula boıy sátte sergip sala beretin.

Tań saz bergen eleń-alańda keıingi jaqtan qaraýylǵa qaldyryp ketken jigit es-túsi qalmaı quıyndatyp kele jatty. Kálen tizesine tiregen qamshy sabyna mańdaıyn qoıyp qalǵyp ketken-di. Qamshy saby batqan shekesin alaqanymen bir ýqalap jiberdi de, ornynan atyp turdy. Kóz ilindirip myzǵyp alǵan jigitter de asyǵys apyl-ǵupyl turyp jatty.

Az ǵana aıaldasa da attar kádimgideı ál jıǵan eken, salǵan jerden qatty júrip, qýǵynshylardan qara úzip alǵasyn bular sol kúni kesh túskenshe bir jerge toqtamaı ıt búlkilge saldy da otyrdy. Kúni boıy borbaı sozǵan attardyń bunan artyq júriske shydamasyn bilgen Kálen qas qaraıa bergende ózi biletin shegendi qudyqqa jetti de toqtady. Estýi boıynsha, Qudaımende bolystyń aýly bul aradan onsha qashyq emes-ti. Sonan bular el jatqasyn atqa qaıta otyryp, bolys aýlynyń óristegi jylqylary men túıelerin qýyp áketti. Jigitter at almastyryp mindi. Bolys aýlynan qashyp kelgen jigit: «Elaman men Raıdy kemege otyrǵyzyp, Aralǵa jóneltip jiberdi. Onyń ar jaǵy ne bolǵanyn bilmeıdi. El ishindegi qańqý áńgimege qaraǵanda, shamasy, sirá, maıdanǵa jiberetin syńaı bar ma, qalaı...» — dep mińgirledi. Sý iship, kishkene ál jıǵasyn terin súrtip otyryp, álgi jigit taǵy bir áńgimeniń shetin shyǵardy. Bul joly ol Kálendi qolǵa túsire almaı ábden yza bolǵan bolys oıazdan kelgen áskerge jar basyndaǵy balyqshylar aýlyn shaýyp, búlik basy Kálenniń qatynyn, balasyn, sosyn sol aýyldyń endigi bas kótereri-Móńke men Dosty tutqynǵa alý kerek dep aqyl beripti. Kálenniń qoryqqany osy edi. Ol jigitterdi tez kóterip, tún ishinde jaǵaǵa tartty. Kelgen bette balyqshylar aýlyn dúrk kóterip, kári demeı, jas demeı bárin apyl-ǵupyl tegis atqa, túıege otyrǵyzdy. Burynǵydaı sybaı-saltań emes, qatyn-bala, kempir-shal bolǵasyn Kálen saqtyq jaǵyn qatty oılady. Bul jaqtyń ózderine qaýipti bolaryn da oılady. Ásirese, jas balalardyń tún qatqan mazasyz júristi aýyrlap, qyńqyldap jylaǵanyna qaramastan únemi údere tartyp otyryp, Ulyqum men Kishiqumǵa jetti. Osy ólkeniń oty, sýy mol keń alqabyn kósile jaılaǵan irgeli rýlar — Tileý-Qabaq, Tórtqara, Tama aýyldarynyń ústin basyp joǵaryǵa órleı tartty da otyrdy.

Bular júrgen jerdiń bárinde de basy bútin úı qalmapty. Qaı aýyldyń da er-azamattary at ústinde. Qaıterin bilmeı, keń dalada arly-berli josyl, aqsaqaldarmen aqyldasyp, basqa laj qalmaǵasyn, aqyrynda bári Kálenge qosyldy. Al, Kálenniń sońyna ergen jigitterdiń qazirgi qaramy myńnan astam. Bul óńirdegi el ishinde Tileý-Qabaq ejelden erlikti súıetin jaýynger rý. Er-azamattary keshegi jyldary myna jaǵy-Qaraqalpaq, ana jaǵy Orynborǵa, Jem boıyna astyqqa baryp júrip qolǵa túsken qarý-jaraqty satyp ala beripti. Kálenge qosylǵan Tileý-Qabaq jigitteriniń birqatarynda naıza-shoqpardan basqa-besatar, qylysh bar eken.

Kálen bir aýyl, eki aýyl emes, búkil halyq ereýildep jatqan soń kisi-qaranyń basy quralǵanyn qup kórdi. Erte me, kesh pe, alda bir surapyl shaıqas bolary sózsiz. Bul jaqqa da oıazdan ásker shyqqan. Qazirgi beti qatty. Jolynda kezdesken aýyldardy qaq qaqsatyp, qyryp-joıyp kele jatqan sýyq habar el ishiniń záresin ushyryp, aýyzdan-aýyzǵa tarap, dúńk-dúńk estilip jatty. Kálen búkil Aral óńirinde at tuıaǵy jetetin jerde basy bútin aýyl almaǵanyn kórip júr. Qaıda barsa da kóshken, bosqan el. Sasqan halyq. Daǵdarǵan er-azamat. Dál bundaı jaǵdaıda ne isteý kerek ekenin ol áli bilgen joq. Qashanǵy osylaı qatyn-balany yzǵytyp, túıe qomynda qasha beredi? Alda taban tireıtin, toqtaıtyn jer bar ma?

Shubalǵan kósh aqyryn qozǵalady. Túıe artqan teń-teń júktiń o jer, bu jerine baılaǵan shylapshyn, legen, shelek, sháınek jol boıy salaqtap dańǵyr-duńǵyr. Kebeje kenerinen moıny qylqıǵan jas balalar kósh qaptalynda aıaǵyn ázer alyp kele jatqan sheshelerine qyńqyldap as-sý suraıdy.

Kósh basynda Sýdyr Ahmet pen Móńke. Sýdyraq kóńildi! Oǵan qaıta osyndaı abyr-sabyr unaıdy. Astynda urynshaq úrkek baıtal. Kóringenniń bárinen úrkip, er ústinde qońyraıyp otyrǵan Sýdyr Ahmetti talaı jerde tastap kete jazdady. Al, qart balyqshynyń astynda qarny jer syzǵan azban kók. Jaǵadan shyqqaly kósh qaptalynda qaıys tizgin qolynan túsip múlgip otyrǵany. Kún qaryǵan kózin osydan qashan ystyq qaıtyp, kóleńke basy uzarǵansha asha qoımaıdy. Joldyń eki betinde aýyzǵa iliger shópti júrip kele jatyp ta jalmańdap julyp jep, otyn alyp otyratyn qoıshy tuǵyrdyń bas erkin ózine berip qoıǵan. Jol boıy aýyz ashpaıdy. Kúnuzyn qasynda áldeneni suńqyldap soǵyp kele jatatyn serigine qulaǵyn tosyp, ózi sol baıaǵy uıqyly-oıaý qalpy, tek jalmańdap jerden basyn kótermeı qoıǵan attyń moınynan sypyrylyp túsip bara jatqanda ǵana tizginge qol sozady. Sony baıqaǵan Sýdyr Ahmet jol-jónekeı shyqylyqtap kúlip, ony qyljaq qylyp máz. Bireý-mireý qasyna janasa qalsa ony dereý qamshy sabymen túrtip, ıegimen Móńkeni nusqaıdy:

— Mynaǵan qarash!

— Qaıtesiń?..

— Aý, qaıtkeniń ne? Qazirgideı jaýgershilik zamanda, osy jurttyń jel jaǵyna ustaıtyn panasy emes pe?! Shirkinniń súdinin qarash!

— Qoı ári! Bosqan eldiń kisisinde súdin qaıdan bolsyn?!

— Oý, Qudaı da urǵandy urady. Teksiz neme emes pe?! Qara borbaı jaman neme ǵoı. Qudaı kem jaratqasyn, Kálenjan qansha teńgerem dese de, sen onyń keskinine qara. Kápir, atqa otyrǵanda ózimizdiń aýyldyń oshaq basynda ot jaǵyp otyryp, kóseýge súıenip, qalǵyp ketetin kir balaq jaman qatynnan aýsaıshy. Hı-hı...

Oqta-tekte kósh basyna Kálen soǵady. Móńke sol kezde ǵana eńsesin kóterip, qasyna kep atyn qatarlastyra bergen Kálenge moıyn burady. Tas tóbede shaqyraıǵan kúndi qolymen kólegeılep:

— Apyr-aı, myna dala netken túpsiz edi. Teńiz jaǵasynan shyqqaly tuıaǵymyz qybyrlap júrip kelemiz. Áli alys pa? — dedi.

— Shynyn aıtqanda ózim de bilmeımin...

— Iá, meniki de jel qýǵan qańbaqtan jón suraǵandaı ǵoı.

— Sharshaǵan shyǵarsyń.

— Oı, meni qaıtesiń? Men ıt jyrtqan qara teri. Tek qatyn-balany beker qozǵadyńdar ma dep...

— Qaıteıin, Táńirbergenge senbedim.

— Onyń da durys shyǵar. Adam adamǵa senbeıtin zaman ǵoı.

Kálenniń qara bujyr beti bul kúnderi kúnge kúıip tútigip ketken edi. Álgiden keıin jaq ashpaı, aqyryn basqan at ústinde qamshy ustaǵan qolymen búıirin taıanyp tunjyraı tústi. Ózi óz bolyp, at jalyn tartyp mingeli bunyń, sirá, el bıleý, qol basqarý úsh uıyqtasa túsine kirip pe edi? Bul taqymy terden keppegen ury edi ǵoı. Qudaıǵa shúkir, ol kezde urlyqtyń jaıyn eshkimnen suramaıtyn. Ras, aýyl úıdiń malyna tıgen joq. Ádeıi erligin synaǵysy kelgendeı, bul ózin qashanda qater men qıyndyqqa qaırap salyp, at aıaǵy jetetin jerge jalǵyz baryp, sonaý qıanda jatqan túrikpennen jylqy alatyn. Nebir kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵyda, tań aldyndaǵy tún salqynynda pyr-pyrlap jaıylyp jatqan jylqynyń ylǵı da yq jaǵynan kiretin. Baıaǵy bala kezden boıǵa sińgen mashyqpen qos qolymen shoqtyqtan tas qyp ustap, attyń bir qaptalyna qaraı aýnap túsetin de ilgergi jaqqa kózin tigetin. Sonan qashan tańǵy salqynda pyr-pyr jaıylyp jatqan jylqyǵa atyn jaılap bastyryp, janyna kelgende bolmasa, kóldeneń kóz buny jýyq arada baıqaı qoımaıtyn. Esesine, álgindeı at búıirinde jatyp ta er ústinde basy bulǵaqtap qalǵyp-shulǵyp otyrǵan beıqam jylqyshynyń aldyndaǵy bir úıir jylqyny bildirmeı, yń-shyńsyz aıdap áketýdiń jolyn bul óz basy bir jannan surap kórgen emes-ti. Eger jazataıym jylqysyn aldyrǵan jigitter bilip qap, sońynan ura qýǵanda da, bul onsha sasaq oımaýshy edi. Qýǵynshy ekeý-úsheý bolsa, bul bylaıǵy kezde boz shekpenniń uzyn jeńinen úsh jaǵy bolar-bolmas shyǵyp turatyn jýan doıyrdy zárlene kóterip alar edi. Sosyn qaharyn tige qıqýlap kele jatqandardan aıylyn jımastan, jolynda atyn keselep tosyp turar edi. Al, eger, jazataıym qýǵynshynyń qaramy kóp bolsa, e, onda... bul onda jylqyny aldyna salyp qıqýlap qýa jóneletin. Aty júırik qýǵynshylar sozylyp, jalǵyz-jalǵyzdap jetetin. Buǵan da keregi sol. Jaǵalasa ketken jerde jýan doıyrdy qashanda anadan buryn sermep, jetkenin jetkendeı at ústinen aýdaryp túsiretin de, aldyndaǵy jylqyny qýalap, ilgeri tarta beretin.

Endi el basyna kún týyp, qolǵa qarý alǵan er-azamat jan-jaqtan aǵylyp, jer qaıysqan qol sońyna ergende... apyr-aý, endi qaıtedi? Kimge muń shaǵady? Kimnen aqyl suraıdy? Buǵan qaraǵanda ońy-solyn tanıtyn kózi ashyq Elaman da qasynda joq. Kálen eńsesin tiktedi. Joldan bylaı shyǵyp, shubalǵan uzyn kóshke kóldeneńnen kóz tastap tur. Aýyr júk artqan túıeler qaýqaıǵan-qaýqaıǵan silti bas shaǵyrdan basqa qyltanaq shóp joq, sýsyldaǵan maısań qumdy yńyranyp basady. Kósh basyndaǵy qatyndar jaýlyǵynyń bir shetimen aýzyn baılap alǵan. Bári únsiz. Tek áldenege kúıip-pisken Qaraqatyn aýyz jappaı shańqyldap keledi.

— Qaıyn enem kúıinde eken, — dedi Móńke kúlip. Qaraqatyn ony esitken joq. Anadaı jerde jurttan bólinip, bir ózi jeke turǵan Kálendi kórdi de, astyndaǵy bıeniń basyn asyǵys burdy. Kálen ony kesh baıqady: Qaraqatynnyń astynda jaly kúdireıgen qula bıe kúni keshe sap-saý edi, búgin erteńgisin turǵanda aqsap, aldyńǵy bir aıaǵyn basa almaı qapty.

— Bul janýarǵa ne bolǵan? — dedi Kálen.

— Qaıyn enem et jegisi kelgen ǵoı, — dedi Móńke.

— A-a?

— Qyzylsyraǵan ǵoı.

— Qyzylsyraǵany qalaı? Kórdiń be, aıaǵyn basa almaı qapty. Ana joly da seniń eneń astyndaǵy semiz bıeniń tobyǵy shyqty dep...

— Buǵan yńyrshaǵy aınalǵan aryq jylqy taýyp bermeseń, qońy túzý qutaımaıdy.

Qaraqatyn bulardyń sózin esitpese de, biraq myna eki erkektiń áńgimesi ózi jaıynda ekenin ishi sezdi. Qart balyqshyǵa ashýly kózin alystan qadap keldi de, Kálenmen ekeýiniń arasyna qula bıeni kımeletip kire berdi. Ánsheıinde ylǵı tobyǵyn qaǵyp júretin uzyn kóılektiń bir etegin joǵary kóterip, shalbardyń yshqyryna qystyryp apty. Qolynda qamshy. Qobyrap júretin shashty jelkesine jıyp, toqpaqtaı ǵyp túıip alǵan. Tyrylı dene júris-turysqa yńǵaıly. Ózge qatyndardaı emes, atqa da taqymyn tez úıretip alyp edi.

— Mańdaıymdaǵy jalǵyz qyzymdy bersem de, meni maqtamaıtynyńdy bilem.

— Oıbaı, ene-aý, seni ylǵı da syrtyńnan tilim jetkenshe maqtap...

— Jeter! Batyr qaınym, myna halqyń qyrylýǵa qaldy.

— Qudyq qashyq emes.

— Shólden kisi ólmeıdi. Ashtyq óltirip barady.

— Shúkir, bylamyq bar edi ǵoı?..

— Oı, qaınym-aı! Seniki-batyr ańqaý degenniń kebi ǵoı. Ash kisi ara-tura bolsa da qan shyǵaryp, shıkili-pisili qyzyldap almaǵasyn bola ma?! Qudaı ońdaǵanda ázir, áıteýir, jaýdyń beti arman qarap tur. Jazataıym jabyndydan jaý shyǵa kelse, kórersiń de bilersiń, sońyńa ergen myna ash-aryqtardyń ishinde qaırat qylatyn qaýqary bar bir jigit tabylmaıdy.

— Úıýli ettiń ústinde otyrsyń ǵoı, — dedi Móńke.

— Osy shirikke qyz berip júrgen mende es joq. — İlgeri jaqta ketip bara jatqan kisiler aıaq astynan áldenege abyr-sabyr boldy da qaldy. Attysy atyn, túıelisi túıesin borbaılap, bir-birine daýystap ilgeri qaraı umar-jumar asyǵyp barady. Mynalardyń bulaısha nege ábiger bolǵanyna Kálen de, Móńke de túsinbeı aqyryp turdy da, attaryn qyqýlap bastyryp, jele-jortyp kelse kóshtiń aldy yldıǵa qulapty. Jal-jal nar shoqalaqtardyń ortasy tep-tegis keń alqap eken. Sol alqaptyń orta tusynda seltıgen seldir qamys arasynda qabyrǵasyn sekseýildiń túbirshek tomarymen órgen tórt qudyq bar eken. Bular kelgenshe qudyq mańy abyr-sabyr, attar, adamdar topyrlap jınalyp qapty. Qatalap ólýge qaraǵanda kezdesken qudyqtardyń sýy kenerinen asyp-tógilip jatqanyn kórgende qatyndar jylap jiberdi:

— Bizdiń de kóz jasymyzdy kóretin Qudaı bar eken ǵoı.

— E, Qudaı, bergenińe shúkir. Táýbe! Táýbe! — Tek uzaǵynan ber!

Qudyq basy áp-sátte yǵy-jyǵy, abyr-sabyr boldy da ketti; dańǵyraǵan shelek, oqyranǵan jylqy, shań-shuń daýys. Kúnge kúıgen ysqaıaq qara kisiler sý tartyp jatqan qaýǵamen qudyqqa túsetindeı óńmenin sala entelep opyr-topyr. Attan túsip jatqan Kálendi de baıqaǵan joq. Kálendi de shól qınap turǵan-dy. Biraq ol syr bermeı, kezergen ernin tilimen jalap jutynyp qoıdy. Oqyranyp astaýǵa umtylǵan jetegindegi atty da tyrp etkizbeı, tizgininen tuqyrtyp ustap aldy. Qyraǵy kózi jańa kele jatqanda baıqaǵan-dy. Bulardan buryn da osy araǵa mal-jandy aýyl otyryp ketken. Tiske tıer qyltanaq qalmaǵan qudyq mańynyń shańdaǵy shyǵyp qapty. Alaıda osy araǵa birer kún aıaldap, qatyn-balany tynyqtyryp almaq. Teńiz jaǵasynan shyqqannan bergi kún-tún qatqan súrginde qan sorpasy shyqqan kólikterdiń de belinen júgin alyp, oty-sýyn qandyryp almasa, bunan artyqqa shydaıtyn shama joq.

Sol kúni osy araǵa tıtyǵy quryp jetken kisiler as ishýge de shamalary kelmeı, qyzyl ińirden qulaǵan-dy. Kálen de qatty uıyqtap ketken eken. Erteńine áldeneden oıandy. Nege oıanǵanyn bilmedi. Áıteýir, apalaqtap kózin ashyp alsa, aınala tóńirek bozaryp qapty. Uzyn sary atanǵan sary shildeniń taǵy bir jaıma shýaq tańy sary qabaqtan baıaý atyp keledi eken. Shaǵyl qum arasyndaǵy osynaý keń alqapta tyraıyp jatqan kisilerden kóz súrinedi. Eleń-alańdaǵy kekshil munar ishinde kózge ilikkenniń bári úlkeıip kórinip tur. Ásirese, túnde tań asyryp, qańtaryp tastaǵan attar men óriske shyqqysy kep buıdasyn tartyp urynyp turǵan jazyly túıeler sonadaıdan sıraǵy sereıip káýkıip-káýkıip kórinedi.

Kálen jastyqtan basyn kóterdi. Kún shyǵar aldyndaǵy osynaý eleń-alańda ózinen de basqa oıaý taǵy bireýler bar sıaqtanǵasyn tóńiregine abaılap kóz tastap edi. Kúńgi-kúńgir sóılegen daýys qulaǵyna keldi. Biraq qapelimde qaı jaqtan shyqqanyn ańǵara almaı qulaǵyn tigip edi. Sóıtse anadaı jerde bir top kisi dóńgelenip otyr. Jylan kózdiń janaryn jytylap qarasa, ózderi sońyna ergen halyqtyń sóz ustaıtyn aýzy dýaly aqsaqaldary. Balyqshylar jaqtan — Móńke men Dosty kórdi. Sýdyr Ahmettiń qoqyraıtyp kıgen kıiz qalpaǵyn kózi shaldy. Kisi basy quralǵan jerden qalmaıtyn sorly, shamasy, sirá, tósekten tura sala dambalshań, kóıleksheń boıymen dedekteı júgirgen. Tize túıistirip, dóńgelene otyrǵan kisilerdiń ortasynda sóılep tur. Biraq burynǵydaı suńqyldamaı, aýzyn alaqanymen basyp sybyrlaı qapty. Biraq shydamy uzaqqa jetpedi. Keleside áldenege aıaq astynan kóterilip, óziniń ádettegi mashyǵyna basyp ózeýrep ketti. Qyza-qyza kıiz qalpaqty basynan julyp alyp, jerge tartyp urdy:

— Ay! Aý, aǵaıyndar-aý, osy otyrǵan alty rýdyń aqsaqaldary azamatymdy aq kıizge kóterip... — deı bergen-di. Bireý jaratpaı:

— Saǵan qalǵan ne bar? Qystyryla ketetiniń ne?! — dep edi.

— E, men nege qystyrylmaımyn?! — dedi Sýdyr Ahmet.

— Jarqynym, qoı endi!

— Al, qoımadym. Al, qystyryldym... Káne, sen sonda maǵan...

— Aqyryn!

— Áı, sen búıtip jynyma tıip, eregestire berseń...

— Já, boldy. Áne, Kálen de oıandy. — Aqsaqaldar shalǵaıyn qaǵyp, oryndarynan aspaı-saspaı aqyryn turyp jatyr. Kálen shaldardan sál áregirekte eki jigit tizgininen tuqyrtyp ustaǵan aq arǵymaqty jańa kórdi. Qarabaıyr qazaqy jylqy emes. Mynaý degdar mal. Aty shýly Tekejáýmitten shyqqan naǵyz qylquıryqtyń ózi. Sharadaı kózi qantalap, sól qozǵalsa da qaz moınynyń qyr arqasynda keregedeı suıyq jal dir-dir etedi. Arǵymaq bir orynda turmaı sýlyǵyn sozyp, shyrq aınalyp búıirlep kete beredi eken. Kálen arǵymaqtyń qasyna bardy:

— Paı-paı, janýar jylqy-aq eken.

— Unady ma?

— Aıtary joq. Kimdiki?

— Kimge laıyq bolsa soniki.

Kálen sener-senbesin bilmeı ekiudaı tur. Sony baıqaǵan Móńke:

— Kálen qaraǵym, sońyńa ergen myna halqyń ári aqyldasyp, beri aqyldasyp aqyry búgin bir pátýaǵa kep otyr...

Qart balyqshydan sál keıin turǵan ár rýdyń aqsaqaldary da ile qostap, basyn ızedi. Báriniń nazary qart balyqshyǵa aýdy. Biraq buryn jurt aldynda sóılep daǵdylanbaǵasyn ba, jańa ǵana jadynda turǵan sóz qapelimde aýzyna túspeı: «Kálen... Al endi, shyraǵym... Iá, óziń de bilesiń ǵoı. Iá, sen... Sen bilmeıtin... Apyr-aı, ne desem eken?..» — dep kúmiljip, toqtap qap edi, Sýdyr Ahmet dedektep ortaǵa júgirip shyqty.

— Kálenjan, — dep ol salǵan jerden saıraı jóneldi. Toqtatpaq bop shalǵaıynan tartqan bir-eki kisiniń qolyn qaǵyp jiberdi. — Oıbaı-aý, keshe jaý jaǵadan alyp, el taǵdyry synǵa túskende, sen bárimizge aıqaılap uran tastamadyń ba? Osy turǵan bárimiz sen kótergen týdyń astyna jınalmadyń ba? Endi búgin seniń sońyńa ergen eliń esin jıyp, baıaǵy Qasym salǵan qasqa jol, qala berdi ata-baba jolyn eske alyp, ýa, Kálen... Kálenjan, endigi jerde seniń etegińnen ustamaqshy. Myna alty alashtyń bal asy seni ortasynan ozdyryp, dál Abylaısha aq kıizge kóterip han saılamaqshy. Qaradan shyqqan han! Kálen han!.. Han Kálen! Qudaı bizdi bul kúnge de jetkizdi. Jetildim ǵoı... Jettim ǵoı!

Sýdyr Ahmet tanaýy sýlanyp bara jatqasyn syrt aınala bere dyq etkizip sińbirip tastady. Jańa ǵana ár shaldyń aýzyna bir qarap, túkke túsinbeı turǵan Kálen qarqyldap kúlip jiberdi.

Ahań búıdedi, buǵan sen ne deısiń? — dep edi, qart balyqshy Kálenge týra qaraı almaı, kózin alyp qasha berdi. Onan basqalardyń da júni jyǵylyp, nazary túsip ketken. Qap, ne qylasyń?! Mynaý bulardyń qashannan beri sary ýyzdaı shaıqap, qapysyz oılastyrǵan kádeli isi edi-aý! Alty rýdyń sózin ustaǵan átibirli aqsaqaldar aıaq jeter jerge at shaptyryp, tý-tý túrikpennen ázer tapqan aq arǵymaqty keshe el jatarda qarýly eki jigitke qudyq basyna aparyp qulyn túgin jyltyrata sabyndap jýǵyzyp edi. Quıryq -jalyn tarap, aq jabýlap arqasyna kúmis er-turman salyp edi. Aq tilek ústinde óreli tańdy kózinen atqyzǵan alty rýdyń átibirli qarıalary túnimen kóz ilmeı, Táńirige jalbarynyp shyǵyp edi-aý! Álginde de bári tańmen talasa oıanyp, júk arqasynda tyǵýly jatqan sý jańa kıimderin kıip edi. Usharyn jel, qonaryn saı bilip, qashyp-pysyp júrgende bes namazdy mezgilinde durys oqı almaı, tek yrymyn istep, júrdim-bardym oqı salatyn-dy. Bular tek búgingi tań namazdy aıryqsha yqylaspen bári bir tilekke boı aldyryp otyryp uzaq oqyp edi. Tań namazdan keıin taǵy da bári bas qosqan jıynda Kálenge salmaq salmaqshy edi. Sonsha áspettegen bulardyń uly maqsatyn... apyr-aı, myna dýasyz aýyzdyń qor qylǵanyn qarasaıshy.

Sýdyr Ahmet jan-jaqtan oqtaı qadalǵan kózderden á degen de qysylsa da, biraq osyndaı jerdegi qıańqylyǵyna basyp:

— Ýa, Kálenjan! Halyq: «Handa qyryq kisiniń aqyly bar» demep pe edi?! Osy óńirdiń halqynda ózińnen asqan aqyldy da, dana da joq, aramyzdaǵy batyr da óziń, bilikti de ózińsiń.

— Já, boldy! Jetti! Jeter endi! — dep aq sáldeli qarıa asasyn ashýlana kóterip aldy. Shıraq; basyp ilgeri shyqty. — Kálen qaraǵym, halyq seni han saılaýǵa uıǵaryp otyr.

— Qadirli qarıa, meniń arǵy zatym ury edi ǵoı. Sender meni aq bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıizge kótergenmen, Qudaı biledi, tap menen han shyǵa qoımas.

— Astafır-alla! Astafır-alla!..

— Já, qarıa, Kálen han boldym ne, Kálen ury boldym ne?! Ekitalaıda osy eldi urysqa bastasam sol jetpeı me? Al, maǵan syıǵa tartqan attaryńa rahmet! Káne qarıa, batańdy...

Ar jaǵyn aıta almady. Bata tilep, ilgeri sozǵan qol aýada qalt turyp qaldy. Dál osy kezde qubyla jaqtan bireý atyn borbaılap, alystan aıqaılap kele jatty. Jurt quıyndaı aǵyzyp kelip qalǵan myna attylymen birge jer túbinen júrek sezgen bir sumdyq jaman habardyń ilesip kele jatqanyn bildi. Jigit shaýyp kep attan domalap tústi.

— Jaý!.. Jaý kep qaldy.

— Kóp pe?

— Jer qaıysady. Zeńbiregi bar.

— Alys pa?

— Qum shetine ilikti.

Kálen aq sáldeli qarıanyń aldyna otyra qap:

— Ata, batańdy ber! — dedi. At dúbirinen oıanǵan jigitter apyl-ǵupyl turyp jatyr. Aldy júgirip kep, Kálennen keıinirek tize basyp otyra-otyra qaldy da, bári qol sozyp bata tiledi. Musylmannyń tilegi qabyl bolatyn naǵyz eleń-alań. Tomardyń túbirshigimen órgen tórt qudyǵy bar, keń alqaptyń kúnshyǵys jaǵynda shókken nardaı jal-jal shoqalaqtardyń arǵy jaǵynan jańa ǵana tóbesi qyltıǵan kúnniń qyzǵylt aqshyl shapaǵy jer men kókti jaryq nurǵa bólep keledi. Qarıa bata berdi. Jurt bet sıpady. Tize basyp otyrǵan jerden atyp turyp, apyl-ǵupyl atqa qondy. Esi shyǵyp yzy-shý bop jatqan qatyn-balalardyń kóshin Kálen: «İlgeri jóneltip jiberińder», — dedi de, at ústinde ámir kútip turǵan jigitterge buryldy. Uzyn qarany myńbasy ǵyp taǵaıyndap, oǵan qumǵa kire bergende jaýǵa bir búıirden tı dedi de, ózi qalǵan jigittermen qarsy tosyp alatyn boldy. Alǵashqyda bári de bulardyń oılaǵanyndaı boldy: Kálen qol astyndaǵy kisilerin qumnyń dál kire beris aýzynda kóldeneńdep turǵan úlken aq shoqalaqtyń tasasynda tyrp etkizbeı ustap turdy da, ústine kelgen jaýǵa qarsy aldynan lap berdi. Tek atty borbaılap, aıqaı-súreńge basatyn jerde az aıaǵa uılyqqan qalyń qol úzeńgi qaǵysyp, attar búıiri soǵysyp opyr-topyr boldy. Adamdarda jaýǵa es jıǵyzbaı, tutqıyl tıetin jerde kósiltip shaba almaı, er ústinde qur qoqańdap, qylysh-naızasy shoshańdap, qumnan shyǵa almaı shyrǵatylyp jatqanda aspan jarylǵandaı jer men kókti titirep qatarynan eki ret kúrk-kúrk jóteldi. Nebári eki ret! Eki-aq ret kúrkiredi! Bularǵa sonyń ózi jetti. Taqym astyndaǵy attar dir-dir etip, tapjylmaı turyp qaldy. Ómirbaqı zeńbirek daýsyn esitpegen jigitter at jalyn qushaqtap buǵa-buǵa qaldy. Es jıǵasyn Kálenniń «qaıtyńdar!» degen aıqaıyna qulaq aspaı, bet-betine bytyrap, bezip qashyp bara jatty.

* * *

— Apyr-aı, «Qum jınalyp tas bolmas» dep beker aıtpaǵan eken ǵoı. Keshe ǵana qyrýar halyq edik. Bas-aıaǵymyz jınalǵanda jaý seskener aıbar-susymyz bar edi. Shirkinder, bir aıqasqa da jaramady. Tym qurysa, alqymyna pyshaq taqaǵan laq qurly tuıaq serpýge jaramady-aý! — dedi Kálen, búgindikke jumǵan aýzyn ashpaı kele jatqan qasyndaǵy qart balyqshyǵa kóz tastap.

Móńke jol boıy moıny jetken jerdiń kógin julyp jep kele jatqan qoıshy tuǵyrdyń ústinde basy bulǵaqtap otyr. Kálenniń taýsylyp aıtqan jańaǵy sózi qulaǵyna jetti me, joq pa, belgisiz. Sonan bir kezde uıqyly-oıaý qalpynan sergigendeı boldy.

— Iá, qum jınalyp tas bolmas, — dep, keýdesine túsken basyn ızeı tústi de, erteden bergi enjar, sulyq qalpyn qaıta tapty.

Kálen qart balyqshyny jańa kórgendeı, qatar kele jatyp oǵan kóz qıyǵyn kóldeneńnen tastady. Apyr-aı, osy Móńke qatyn-bala qazanyna kúnde sýdan shabaq ákep salǵanda qatar júrgen jurttyń bul bárinen óresi bıik sıaqtanatyn. Shynynda da, qara jerde otyryp ta bul sý túbindegi tirlikti topshylaǵanda aldyna jan salmaıtyn suńǵyla edi-aý! Qarshadaıdan kúni de, túni de teńizde ótkesin be, bul kóp jaǵdaıda kári Araldan aýmaly-tókpeli adam minezin ańǵaryp, erteń ne bolatynyn kúni buryn, aldyn ala topshylap otyrǵany. Qaısybirde tósin kúnge súıgizgen appaq aq tymyqtyń arty búgin bolmasa, erteń, ıa arqadan, ıa qubyladan esirik jel turyp elirip shyǵa keletin jyndylyǵy qart balyqshyǵa qashannan tanys edi. Sonan aqbas tolqyn áýpirip, jaǵaǵa ars-ars uryp jatqanda da onyń arǵy jaǵynda záredeı de zár joǵy oǵan aıan edi. Bunysy balalaryna balpyldap urysyp júrip te aýzy-basyna tyqqyshtap jatatyn meıirban ana qylyǵyna uqsaıtyn da, qart balyqshy ishinen myrs-myrs kúler edi. Shynynda da, kók teńiz qansha doldansa da, keshegi daýylmen birge tereńnen kóp balyq keler edi de, aqyrynda bularǵa bir bólek yrys-nesibe buıyratyn.

Endi sol kisini Kálen tanymaı qaldy. Qara qaıyqty qamys arasyna tyǵyp «ıá, Alla, jón bere kór», — dep mes qaryn tuǵyrǵa minip shyqqaly bul birtúrli. Eskek-taıaýsyz qaıyq sıaqty. Kóp dúrmektiń arasynda uly aǵystyń yńǵaıyna túsip yqty da otyrdy.

— Elge qaıtsaq qaıtedi? — dedi Móńke.

Kálen lám demedi; tipti esitpegen sıaqty; atyn tebinip, ilgeri uzap ketken kósh sońynan cap jelip júrip ketti. Oıdan-qyrdan jınalǵan qyrýar halyq keshegi soǵystan keıin bet-betine toz-toz bop ketken-di. Keshegi oqıǵadan keıin qolda qalǵan balyqshylar aýlynyń qyryq-elý úıimen Kálen birde Ulyqum, birde Kishiqum kezek-kezek tyǵylyp, túıe qomynan túspeı josyp júr. Jurt júdegen. Jap-jas jigitterdiń saqal-murty ósip, kózi shúńireıip in túbine kirip ketken. Qatyn-bala bolsa-bolmasa da erni kezergen, qoly, aıaǵy kús-kús. Kishkentaı tyqyr shyqsa da shoshyp oıanady. Úreıli jandar kún-tún demeı atyp turyp, túıege, atqa mine sala umar-jumar taıyp turady. Balalar yzbaı. Úlkender yzaly. Eń ar jaǵy shala uıqy, ash balalar qyńqyldasa da ars etedi:

— Óshir únin!

— Jap aýzyn!

— Aýzyna qum quıyp qatyryp tastar ma edi ózin! — Ondaıda syr bermeıtin jalǵyz Kálen. Qasynda qyryq-elý jigit. Kósh dúrlige qalsa da atyn qamshylap, qaýip kútken jaqqa shaýyp baryp, bıik shoqy basynan qaraýyl qarap sholǵyndap qaıtady.

Bir joly Kálen kóshti kisi aıaǵy baspaǵan qalyń qumnyń alys túkpirine ornalastyrdy da, qasyna Móńke men Dosty, taǵy on shaqty jigitti alyp, jaqyn mańdaǵy aýylǵa tartyp ketti. Bul ózi keshe dúnıe asty-ústine shyǵyp jatqanda da eshteńege aralaspaı, basy bútin, maly-jany aman, toǵy shaıqalmaı tynysh otyrǵan irgeli aýyl edi. Bir jaǵynan Kálenniń áıeline alystan qosylatyn, ilik-shatys týystyǵy bolǵan soń qarny ashqan qatyn-balaǵa aýys-kúıis azyq-túlik suramaq. Ótinishi ótimdi bola ma degen nıetpen osy jolǵa Kálen ózimen birge on eki jasar ulyn erte shyqty. Buryn esik ashpaǵan jas jıen naǵashylaryna sálem berem degen syltaýmen ádeıi arnap bara qalǵanda úlkenderdiń ádette peıili ashylyp ketýshi edi.

Qum shetindegi kók tepseńge qatar túzep úı tikken aýylǵa bular kún keshtete jetti. Kálen qasyna balasy men Móńkeni, Dosty alyp, úlken aýyldyń shet jaǵynda oqshaý turǵan aq úzikti úıge at basyn tiredi. Qalǵan jigitter de ár úıdi syrtynan belgilep tórtten, besten bólinip tústi. Kálen toqtaǵan úı ıesi-osy aýyldyń sózin ustaǵan ınabatty kisituǵyn. Aqyldy kisi shaı ústindegi alym-berim áńgimeden-aq myna qonaqtardyń ar jaq oıyn ańǵarǵan-dy. Tósek salarda syrtqa shyqty. Jańa qonaqtarǵa qyzmet etken bir jigitti jumsap, osy aýyldyń er-azamatyn jıyp aldy da, ózara aqyldasyp mynalarǵa bir úıir jylqy berýdi uıǵardy.

Kálen syrtynan esitkeni bolmasa, buryn-soń kórmegen kisilerden bunshalyq aǵyl-tegil peıil kútpegen eken. Ásirese, qýǵyn-súrginde ótken osy kúnderde adamnan da, zamannan da jamandyq kútse kútken bolar, tek jaqsylyq kútpeı, kóńili taryǵyp júrgen-di.

Kálen óreli tańdy kózinen atyrdy. Dos basy jastyqqa tıgen boıda uıyqtap ketti. Beldeýde turǵan attar terin basqasyn túńgi salqynmen jaıylǵysy kep tynyshsyzdanyp boldy. Kálen qasynda typ-tynysh uıyqtap jatqan balany baýyryna tartyp qushaqtady da, ekeýara jamylǵan túıe jún shekpenniń bir shalǵaıymen qymtady. Jazǵy tań saz berip, túndigi túsirýli úı ishi bozǵyldana bastaǵan eleń-alańda qaraýylǵa qaldyryp ketken jigit quıǵytyp shaýyp keldi. Ol attan túsem degenshe, bir jamanshylyqty júregi sezgen Kálen, Móńke, Dos ishten qarýlaryn ustaı súrine-qabyna syrtqa shyǵyp ta úlgirgen edi. El shetine ilikken jaýdyń dúbiri men tasyr-tusyr atylǵan myltyq daýsy estildi. Beldeýdegi attar úrkip, keshe Kálenniń balasy minip kelgen asaý taı aspanǵa shapshyp, shylbyryn úzip qula dalaǵa shyǵynyp ala jóneldi.

— Molaǵa tyǵylyńdar! — dedi Kálen aıqaılap. İshten ózimen birge ere shyqqan balasyn qapelimde qaıterin bilmeı, sál daǵdaryp qaldy. Jigitter aýyl shetindegi kóp qorymǵa at basyn qoıyp, tyraǵaılap shaýyp barady. Tek qart balyqshy Kálenge qaraılap, anadaı jerge baryp, tizginin tartyp tur edi. Kálen tyqyrshyǵan atqa qarǵyp mindi. Ytqyp ala jónelgen aq arǵymaqtyń basyn tartyp úlgirgen Kálen ózine qatarlasa bergen balany qolynan ilip alyp, at artyna bir-aq mińgestirdi. Zý-zý aqqan oqtan jasqanyp, basyn buǵyp qustaı ushyp kele jatyp jaltaqtap artyna kóz tastap edi; shabdar atty soldat eminip jetip qalǵan eken. Túnde bular túnep shyqqan úı aldyndaǵy jer oshaqty aınalmaı, ústinen qarǵyp ótti. Jelide baılaýly jatqan jas tólder-bota-buzaý-atyp-atyp turyp basyndaǵy noqtanyń saǵaq baýyn tartyp julqyp jatyr.

Soldat qolyndaǵy tizgindi qoıa berdi de, aǵyzyp kele jatqan at ústinen taǵy atty. Oq tıgen joq, biraq bul joly Kálenniń oń qulaǵyn shoq qaryǵandaı dyz etkizip jalap ótti. Ekinshi oq Kálenniń aldynda taıaq tastamdaı jerde ketip bara jatqan Móńkeniń atyna tıdi. Aıaǵyn arpań-tarpań alǵan mes qaryn mástek súrinip ketkendeı, tuıaq astyndaǵy topyraq burq etti. Qart balyqshy basyn baýyryna ala qulaǵan attyń moınynan asyp domalap tústi... Kálen keıingi jaǵyna qaıyryla bere ezin ókshelep kelip qalǵan jańaǵy soldatty bir atyp qulatty da, boıyn endi jıyp, er ústine túzelip otyra bergende kózi qart balyqshyǵa túsip edi. Qart balyqshy shań arasynan apalaq-qupalaq atyp tura sala janynan quıyndatyp ótip bara jatqan bir jigitke qolyn sozyp edi, biraq anaý qaıyrylmady.

Kálen jigitti sylqıtyp bir boqtady da, artyna qaıyryla bere oń qoly belinen tas qyp jabysyp alǵan balanyń ıyǵyna sart etti. Balaǵa qaraǵan joq; balany at arqasynan julyp aldy da, attyń qamshylar jaǵynan kózi shalyp qalǵan aq qumshyqqa laqtyryp jiberdi.

— Qolyńdy ber! — dedi Móńkege. Dál sol arada ol ne istep, ne qoıyp jatqanyn bilip te, oılap ta jatqan joq-ty. Kim biledi, bul isine ol ókinse keıin ókiner. Áke jany, bálkim, ıt talaǵandaı azapqa túser. Sonyń bári sońyra qolyna kisen túsip, Tesken-taýdyń ar jaǵyna kóz asyryp aıdap bara jatqanda ar men adamgershilik arbasyp, tarazy basy teń túskende qaı jaǵy basaryn kim bilsin?.. Al... tap sol arada ol artynan tasyrlata oq atyp, taqymdap qýyp kep qalǵan jaý men ózinen nebári qol sozym jerde sasqalaqtap, esi shyqqan qart balyqshyny ǵana kórip edi.

* * *

Kóligi qan sorpa bolǵan kósh aq pen qyzyl arasynda bir shuqyrǵa kep túıelerin shógerdi. Qara terge malshynǵan attardyń arasynan er-toqymyn almaı, aq shoqalaqtyń tasasyna aparyp tizginin túıistirip baılap tastady. Jigitter qarýyn er basyna ile saldy da, qolyna kúrek-ketpen aldy. Qatar turǵan eki shoqalaq aralyǵyndaǵy oıpańdaý jerdiń bir túp kók qıaq ósken tusynan qudyq qazdy. Qarýly eki jigit kóılekti sheship, dambaldyń balaǵyn shıyrshyqtap jýan sanǵa deıin túrip aldy da, qudyqqa qarǵyp tústi. Kózdi ashyp-jumǵansha belýarǵa deıin qazǵan qudyqqa syrtta turǵan jigitter kezektesip ekeý-ekeýden túsip, áýpirimdep topyraq atty. Qudyq kisi boıynan asty. Biraq sý kezi jetkizer emes. Shamalydan soń qudyqtaǵy kisilerdiń qarasy kórinbese de, yrsyldaǵan daýsy estiledi. Jáne shapshańdap syrtqa atqan syz topyraq qudyq kenerine sylq etip tóńkerilip túsip jatty.

Keshegi urys bulardy biraz tıtyqtatyp tastaǵan-dy. Úsh jigit oqqa ushyp, bir jigit jaralandy. Kálenniń jalǵyz balasy jaý qolynda ketti. Kálen jigitterimen aýyl shetindegi qorymǵa tyǵylyp, taban tirep atys saldy. Olardy ońaılyqpen ala almasyn bilgen soldattar qarańǵy túskesin urysty toqtatty. Jaýdyń beti qaıtqasyn bular da qarańǵyny jamylyp ólgen kisilerdiń denesin atqa óńgerip, taıyp turdy. Qum arasynda qaldyryp ketken qatyn-balany tyǵylyp otyrǵan jerden tez kóterip, bir kún, bir tún qashyp, sonan tek kelesi kúni adamdar da, attar, túıeler de qatalap bara jatqasyn osy araǵa toqtap edi. Shaldar oqta-tekte qudyqqa soǵady. Bári de «sý shyǵar ma eken» — degen únsiz úmitpen qudyqqa moıyn sozyp jan-jaqtan antalap qalǵan.

— Apyr-aı, á?... Qumnyń sýy qashyq bolmaýshy edi ǵoı, buǵan ne boldy?

— Sý jaqyn, — dedi qudyq ishindegi bireý, — topyraqta ylǵal molaıdy.

— Iá, pirim. Aqsarbas. Analar sharshaǵan shyǵar, endi qaısyń túsesiń? Kimniń kezegi? Bol! Tez!

Qudyq basyna Kálen keldi. Jetegindegi aq arǵymaq oqyranyp, syrtta úıilip jatqan ylǵal topyraqty ernimen jalap ólip barady. Osy sátti tosqan shaldar jamyrap qoıa berdi:

— Kálenjan, halqyń qajydy. Attyń jaly, atannyń qomynda ótip jatqan myna ómir aq ıyq qyldy. Raıdan qaıtalyq, qaraǵym.

— Ie, ıilgen basty qylysh kespes. Jazdyq-jańyldyq dep keshirim surasaq, orys patshasy osynsha halyqtyń qaısybirin qyra berer deısiń?.. Bul bárimizdiń sózimiz.

Mynalardyń ishinde jalǵyz Móńke úndemegen-di.

— Sen ne deısiń? — dedi oǵan.

— Men ne deıin. Kisi basqa túspegesin bilmeıdi. Qazaqtyń dalasy keń bolǵanmen, kezendi jaý sońyńa suǵyn qadaı tússe tyǵylatyn tesik tabylmaı qalady eken.

— Apyr-aı de? Aspan aıadaı, jer tebingideı bop ketti-aý.

— Oılanatyn kez jetti. Orysty jeńe almaımyz. Qashanda kóp qorqytqan, tereń batyrǵan.

— Já, jaraıdy! Bul shirkinderdi kúshpen alam dep júrgen kim bar? Bizdiki tek ánsheıin alqymyńa pyshaq taıaǵanda tuıaq seripkendeı áreket qoı. Qaıtpek kerek? Bizdiń qatynǵa... — deı tústi de, Kálen toqtady. Jalǵyz balanyń jaýda qalǵanyn esitkende sorly ana esinen tanyp, qasynda shógip jatqan túıeniń moınyna asylyp qulaı ketken-di. Sonan beri kiresili-shyǵasyly esi bar. Kóshkende qorshaýly túıe ústinde eki qatyn eki jaǵynan ustap, súıemeldep otyrady.

Kálen bir janǵa kóz salmady. Shól buny da qatty qınap turǵan-dy. Qup-qurǵaq tilin sál qozǵap edi, tas qaıraqtaı eken, tańdaıyna túrpideı tıedi.

— Saý bolyńdar! Bizdiń qatynǵa kóz qyryńdy sala júrińder! — dedi de, Kálen úzeńgige aıaǵyn saldy.

— Jarqynym, jónińdi uqtyrshy, qaıda barasyń? — dedi Móńke.

— Meni qaıtesiń? Men de osy dalada jortqan jaraly bir bóri...

— Tym qurysa jónińdi...

Kálen aq arǵymaqty tartyp qap, shaba jóneldi. Bul kezde kún sáýlesin sarqyp sónip bara jatqan-dy. Betin birden bolys aýlyna burǵan jalǵyz atty qapelimde qarasy uzap, kóz ushynda quıyndaı josyltyp bara jatty. «Aı, áttegen-aı, ashýmen baryp aranǵa jyǵylmasa qaıtsin?» — dedi Móńke ishinen. Sonan soń ol qasyndaǵy kisilerge jaǵalaı qarap, barlap shyqty. Osy toptyń ishindegi endigi qalǵandarda ózinen asqan eshkim joǵyn bildi de, janynda turǵan eki jas jigitke ıek qaqty:

— Qudyqqa túsińder!

* * *

Qyr shóbi qýrap, sıdań tartqan. Keshegi kúni jurttyń bárin eseńgiretip ketken ylań tusynda el tabany aýmaı uzaq otyryp qalǵan jaılaý, bul shaqta shańdaǵy shyqqan sary jurt. Ýf etken lep joq. Tas tóbege kelgen kún shaqyraıyp tesip barady. Mal tuıaǵy taptap, tozańy shyqqan tóbe baýraıynda qarasha úıler qalqıady. Myna ystyqta olar da oba tastaı melshıip, shógip qapty. Kedeı aýyldan eki daýystaı áregirekte sonaý, Aqshıli tabanynda aq úzikti, aq aýyldar shańqıady. Ózgelerden oqshaý qonǵan úsh aq úıdiń túndigi jabyq. Esigi túrýli. Tysta tiri jan joq. Tek shetki úıdiń kóleńkesinde tórt kóz qara tóbet jatyr. Tili salaqtap shyǵyp ketken. Silekeıi sorǵalap, eki ókpesin entige soǵyp, yrs-yrs dem alǵan ıttiń túske tarta silesi qatty. Kún túsken bóksesin qaıda tyǵaryn bilmeı, kóleńkege sozylyp, úı irgesine tyǵyla túsedi.

Oqta-tekte sary sona men bógelek soǵady. Bul da bir bólek mazasyzdyq ákelip tur. Qara tóbet eleń etip, ózine qaraı yzyldap kele jatqan unamsyz dybysqa qulaǵyn tige qoıady. Bul túri, beıne: «Aı, sen pále tynyshymdy alasyń-aý», —  dep saqtanǵan ázirligindeı. Mazasyz yzyl bir sát qolmen úzgendeı tyıyla qaldy. Jańaǵy páleniń qaıda ketkeni belgisiz. Tórt kóz tóbet bir páleden aman qutylǵanyna qýanyp, tili qaıta salaqtap, yrs-yrs dem ala berdi de, kenet yrshyp tústi. Bylqyldaq tumsyǵymen juqa shapqa túıip qap, aqsıǵan ótkir tis sart-sart etti.

Sol sol eken, tamyljyǵan áýege álgi zyńyl shanshylyp tik kóterile jóneldi. Osy bir oqtaı aǵyp, joǵalyp bara jatqan zyńylǵa qara tóbet bar boıymen eńserile qarap: «Qap, ne qylasyń?»  — degendeı, qımylsyz qatyp qapty.

Sona ketkenmen, endi ıtte maza joq. Tas tóbege kep, tapjylmaı turyp alǵan órtteı ystyq kún apshysyn qýyryp tur. It peıili ábden tarylǵan. Denesiniń bir jeri sál jybyrlasa da jaratpaı yryldap, kúpi júnine tisin basyp-basyp alady. Osy kezdegi qozy-laq-qas jaýy. Kóleńke izdep dúrligip júgirip kelgen aqylsyz laqtarǵa tisin aqsıtyp yryldap jatqan-dy. Úı ústinen quıyn ótti. O da bularǵa basynǵandaı minez kórsetti. Qapelimde úı syrtyndaǵy sary tóbeniń shańdaǵy men qyl-qybyryn óz boıyna, jyn oınaǵyna úıirip ap, dóńgelenip úıirilip-úıirilip, josyp baryp, sonaý oıpańǵa qaraı quldılaı jóneldi. Sol aradan shyǵa almaı, quıryǵymen oınaǵan ıtteı shyr aınalyp, úıirilip-úıirilip turdy da, bir kezde aýyl irgesindegi borbas tóbege tartty. Ol mańda tórt-bes qudyq bar. Seldir suıyq qamystar seltıip, ashshylyq sorań ósken alqap. Soǵan jetýi muń eken, álgi sur quıyn lezde appaq bop beli ıreleńdep uzaryp shyǵa keldi. Borbas tóbeniń basyna shyǵyp ap, jynsha qutyryp, óz qylyǵyna ózi máz bop oınaqtap ketti. Qara tóbet bir kóziniń qıyǵyn aıyrmaı jatqan. Quıyn áýege qaraı órlep, ıreleńdep turdy da, kenet áıel jaýlyǵyn ala qashqan baladaı jalt berip, bermen qaraı saldy. Qara tóbet atyp turdy.

Sol kezde ortańǵy aq úıden:

— Qudaıy qurǵyr-aı!  — degen áıel daýsy estildi. — Quıyn kelip qaldy. Túndik baýyn tartyp baıla.

Sálden keıin quıyn ótip, aýyl ústi óziniń baıyrǵy tynyshtyǵyn qaıta tapty. Úsh-tórt saýynshy áıel syrtta júr. Quıyn búldirip ketken ony — punylardy qaǵyp-silkip, jınastyryp jatqan. İshten Aldabergen sofy shyqty. Qolynda Buhardyń ıir moıyn jez qumany. Sabaly denesine maıa jún sur shekpendi jeleń jamylǵan. Shekpen shalǵaıy aıaǵynyń basyn qaýyp, aýyl syrtyna qaraı syzylyp ketip barady. Jer de sur. Ústindegi shekpen de sur. Tek bir shalǵaıyna bastyrǵan kóz oıdym boz jamaý sur shekpendi alamyshtap tur. Sofynyń semiz tulǵasy, sur shekpeni, baıaý qozǵalysy, eń aıaǵy bir shalǵaıyna bastyrǵan álgi boz jamaýǵa deıin osy dalalyqta jaıylatyn baýyry boz, syrty sur dýadaqty megzeıdi. Aldabergen áýdemdeı jerge bardy da, aýylǵa syrtyn bere jalp etip otyra ketti.

Osy kezde salt atty bireý ıek artpadan qylt etip shyǵa keldi. Kúnniń yssy jaısyzdyǵyna qaramaı júrisi sýyt. Shetki úlken aq úıge — Qudaımende bolystyń úıine at basyn týralap, eńkildep tónip qaldy. Aldabergen ádepkide myna jolaýshynyń sýyt júrisine tańdanyp edi. Kenet myna kisiniń at qulaǵyn qaqqandaı qos tizesine kózi túskende quman ustaǵan qoly qaltyrap qoıa berdi. Aldabergen sheshkeli jatqan dambal baýyn asyǵys baılady. «Bul soıqan... tiri me edi?! Balasy qolǵa túsetin urysta ózi de oqqa ushyp óldi dep, osy eldiń daýryǵyp júrgeni qaıda? Apyr-aı, júrisi qandaı sóleket?! Qudaımende o da qannen-qapersiz, beıqam otyr edi...» Sofy asyǵys apalaq-qupalaq túregeldi. Biraq jolaýshy shetki úıge sofydan buryn jetip, at tumsyǵyn syqyrlaýyqqa tiredi. Osy yssyda ústinde shıdem kúpi, basynda seńseń tymaq. Ózi eńgezerdeı iri. Ol attan túsip shylbyrdyń shetin bosaǵaǵa ile saldy. Osy kezde ishten: «Bul qaı kórgensiz? Kim bola -tyń?.. Bilshi», — degen daýys shyqty. Jolaýshy basa-kóktep kirip keldi. Kirer jerde betpe-bet kezdesip qalǵan qara sur áıeldi ıyǵynyń basymen bir qaǵyp jalp etkizdi de, jylan kózin úı ishine asyǵys tastady. Qudaımende tórde, aq bolyskeı kereýette jatyr eken. Baltyry shelekteı aıaǵyn kereýettiń basyna asqan. Búkil sıraǵy men bashpaılarynyń syrt jony uıysqan qara shýda.

— Imanyńdy úıir!

Qudaımende mynaý túsim be, óńim be dep qaldy. Betin quddy jalyn sharpyǵandaı, únsiz tónip kele jatqan úıelmendeı bujyr qara kisige týra qaraı almady. Quddy túsinde martý basqan kisideı úni bitip, dybysy shyqpaı, bar boıymen irgege qaraı yǵysa berdi. Ol es jıam degenshe bujyr qara kisi shap berip alqymynan ala ketti. Temirdeı saýsaqtar buǵaq astynda irkildegen maı arasynan bultyldaǵan óndirshekti tapty. Bir-eki mytyp jibergende bolystyń demi bitip, dybysy shyqpaı qaldy. Sátte kóziniń aǵy aınalyp, aspanǵa qaraı aqshańdap, qos ezýinen qandy kóbik aǵyp byrqyrady da qaldy. Báıbishe shyńǵyryp jiberdi.

Jolaýshy qolynyń qanyn bolystyń omyraýyna úıkep-úıkep jiberdi de, ytqyp syrtqa shyqty.

— Áı, Kálen!.. Jarqynym, jónińdi uqtyrshy, neǵyp júrsiń? — dedi Aldabergen sofy. Ol jańa inisiniń úıinen shar ete qalǵan áıel daýsyn estip, tizesi dirildep, aıaǵyn basa almaı tur edi.

— Esep aıyrysyp júrmin, aqsaqal, — dedi Kálen. Osydan artyq til qatpady. Úzeńgige aıaǵyn salyp álektenip jatpastan óziniń ánebir urlyq qyp júrgen kezdegi úırenshikti mashyqpen aq arǵymaqtyń jalyna qoly tıgen boıda arqasyna bir-aq yrǵydy. Aýyzdyǵyn shaınap shyrq aınalyp turǵan at aǵyndap ala jóneldi. Kálen bylaıyraq uzap shyqqasyn at basyn tejedi. Bul aýyldyń beldeýinde aq arǵymaqqa jetetin dámeli at joq. Jáne bir-jar kisi buny túsirem dep, sirá da, dáme qylǵan emes. Al qashan kóp qýǵynshy saılanyp shyǵam degenshe, Kaspıı men Araldyń eki aralyǵyndaǵy qalyń buıratqa kirip, qara úzdirip keteri daýsyz. Kálen art jaqtan shyqqan áıelderdiń álem — tapyryq daýsy men aıqaı-oıbaıǵa qaramaı, elsiz túzge bet qoıyp, sydyra shoqytyp bara jatty.

* * *

Keń kógalǵa kósile qonǵan baı aýyl kóńildi. Jumyrtqadaı aq úılerdiń eń úlkeni — Táńirbergenniń úıine jurt jınalyp jatyr. Oıazdan kelgen qadirli qonaqqa sálem berýge asyq. Úıge syımaǵan jurt jyltyńdap irgeden syǵalaıdy. Qonaq jigit kóbine Táńirbergenmen tildesip, aýyl- aımaqtyń amandyǵyn surap otyr.

Táńirbergen nyǵyz. Qazir tasy órge domalap turǵan shaq. Qastasqan jaýynyń bárin qurtty: Elaman, Raı áskerde: Kálenniń qolǵa túsken balasyn qarýly kúzetpen qalaǵa aıdatyp jiberdi. Ony da el jatqasyn istegesin búkil aýylda bunyń ózinen basqa bir jan bilmeı qaldy. Al Kálenniń qaıda júrgeni belgisiz, qýǵynnan qashyp, basyn qaıttap júr. Ras, ol kisi moınynda kegin jibermeıtin jaý. Tiri bolsa qaıta aınalyp soǵýy haq. Sondyqtan jas myrza qapysyz qalmaý jaǵyn oılap, el ishine saqqulaq kisilerden jansyz jiberip, tyń tyńdatyp otyr. Aqshıli tabanyna uzaq otyryp, sary jurt bop bara jatqan soń, keshe ol ózderine qaraǵan úlken aýyldyń qaq jartysyn bólip alyp, osy araǵa aýdarylyp qonǵan edi, jas myrza osynaý bir alasapyran aıaqsı bastaǵan kezde oıazdan kelgen qonaqty jyly shyraımen qarsy aldy. Qonaq jigit — tańqy muryn Torsholaq bala. Ol qazir burynǵysynan da semirip, buǵaǵyna maı aınalyp kóılektiń jaǵasyna syımaı ketipti. Ter aldyna jaıǵan ala jibek kórpeniń ústinde, aq mamyq jastyqty qoltyǵyna jumarlap basyp shyntaqtap jatyr. Qol-aıaǵy qysqa jigit qansha kósilse de, bútil turqy kesken tomar sekildi. Oıaz keńsesinde istegeli kóńili ósken. Táńirbergen onan Jasaǵanbergendi suraǵysy kep bir oqtaldy da, biraq ol oıynan tez aınydy. Á degennen-aq myna qonaq jigittiń ózimen tustas oqyǵan qazaq jastaryn tisteýik attaı mańyna jýytqysy kelmeıtin ishtarlyǵyn tanydy da, qara murtyn sylap qoıyp jymıyp otyr. Bir rette Torsholaq bala yǵytyn taýyp úlken shaharda oqyp júrgen Jasaǵanbergenniń qaısybir isin jaqtyrmaı:

— Sol ózi qyzyq jigit, qazirgi dúnıeniń ekige bólingenin bilmeıdi. Býrjýazıa... — deı tústi de, mundaı sózge myna jurttyń túsinbesin bilip, — ot pen sýdaı sharpysqan baı men kedeıdiń arasynan ózine tynysh oryn tappaq. Áı, aınalaıyn-aý, ol bolmaıdy. Bolmaıdy deımin, — dep kúshene sóılep edi; onsyz da byttıǵan qara sur betiniń qos alqymy isinip, kóziniń aldyndaǵy kúltildek maıǵa kózildirik batyp ketti.

Úlken úıdiń irgesi túrýli. Túndik ashyq. Syqyrlaýyq esikti eki jaǵyna shalqaıtyp ashyp tastaǵan. Áli mal tuıaǵy taptaı qoımaǵan úı mańyndaǵy jas kóktiń ıisi túrýli esikten talmaı kelip tur. İshke Aqbala kirdi. Basynda aq jaýlyq. Ústinde qynama bel kók maqpal qamzol. Aq torǵyn kóılektiń etegi malynyp, syzyla basyp kep qonaqtyń aldyna shashaqty jibek dastarhan jaıdy. Sonan keıin de bir janǵa kóz salmaǵan kúıi Táńirbergennen tómenirek taqymdasa otyryp, syrly tegeshtegi sary qymyzdy sapyra bastady. Torsholaq bala Aqbalany kórgende basyn kóterip aldy. Táńirbergenniń jaqynda úılengen jas toqaly jóninde talaı esitken. Biraq ony munshalyq sulý dep oılamaǵan-dy. Qonaq jigit úı toly kisilerden qymsynsa da, myna kelinshektiń ǵajap sulý, biraq bir túrli muń shalǵan jubaý óńine bir- eki suqtana qarap edi, Táńirbergenniń myna nemeniń ádepsizdigin ishi almasa da, jurt aldynda syr bermedi.

— Qymyz al! — dep ol qonaǵyna syrly zerendi ysyryp qoıdy.

Torsholaq balanyń osy jolǵy jumysy qaýyrt-tuǵyn. Orda qonǵan bolysy men Qabyrǵa bolysyna túsken alym-salyq el ishinen der kezde jınala qoımaǵasyn qasyna eki soldat alyp elge shapqan beti edi; ázir bitirgeni shamaly. Úsh kún udaıy osy aýylǵa taban tirep jatyp aldy. Ańdıtyny — Aldabergen sofy. Osy búgin bir yǵytyn taýyp, sofynyń aq toqalymen aýyl syrtyndaǵy kúrkireýde kezdespek bop ýádelesip edi, Torsholaq bala keý-keý áńgimeden shaqqa bosap syrtqa shyqty. Kún keshtetip qapty. Sońyra óristen mal kelgesin jas kelinshektiń bosana almasyn bilip, tezirek basyp kúrkireýge tústi. Baýyrynda kóleńkesi mol quba taldyń qalyńdaý jerine kirip tyǵylyp otyr. Aýyq-aýyq boıyn sozyp, aýyl jaqqa shydamsyzdana qarap otyrǵan-dy. Kenet taldyń aryraq tusy syldyr etti. Torsholaq bala buǵa qoıdy. Qazaq aýlynyń iz baqqysh jastarynan qorqyp, sybdyr shyqqan jaqqa úreıli kózi úkideı baqyraıyp, tal túbinen syǵalap qarady. Mes túıinindeı murynnyń ushy shyp-shyp tership, kózildiriktiń áınegi qapelimde býlanyp ketip turǵan. Kenet bul kóz tikken jaqtan bir shoq taldyń arasy ydyrap aqyryn ashyldy. Torsholaq bala kúlip jiberdi. Aldabergenniń toqaly-el arasyna «Aqtýsha» atanǵan meńsiz appaq aq kelinshek, tal arasynan bir búıirlep aqyryn-aqyryndap shyǵyp kele jatty. Kóziniń qıyǵymen qylmyńdap qaraǵan keskininde kúshpen irikken saıqal kúlki bar. Kóılek syrtynan kıgen jeńsiz quıyp qoıǵandaı. Áli bala kótermegen balǵyn deneniń bar bitim-bolmysyn qynap, aıryqsha, ash belin úzildirip tastapty.

Torsholaq balanyń aýzyna sóz túspeı, júregi lúpildep barady. Alǵashqyda kelinshek tipti uıalshaq tárizdengen. Tal arasynda kezdesýge keliskenmen, endi kezdesip alǵasyn jigit júzine týra qaraýǵa uıalatyndaı. Basyna jeleń salǵan shashaqty jibek sháliniń bir shalǵaıymen kózinen tómengi jaǵyn tumshalap, betin jasyryp qyryndaı berdi. Torsholaq bala qushaqtaıyn dep baýyryna tartyp edi, kelinshek betin ary buryp, syrt aınaldy.

— Myrza jigit... bizdiń shal qyzǵanshaq.

— Qaıter deısiń... qyzǵanǵan qyzyl ıtke jem bolady deýshi edi ǵoı.

Jigit sózine yrza bolǵan kelinshek syqylyqtap kúlip, betin ashyp jiberdi. Bultıǵan bet arshyǵan jaýqazyndaı tipti appaq eken. Onyń ústine myna aq toqaldyń boıy bunyń ózinen áldeqaıda bıik ekenin kórip, bir jaǵynan Torsholaq bala qorynyp tur. Ózinen áıeldiń boıy uzyn ekenin buryn da bilse de, biraq kóńili ósińki jigit: «Qaıter deısiń, tósek teńestiredi ǵoı», — dep ózin-ózi aldarqatyp júrgen-di.

— Myrza jigit, men endi keteıin.

— Qoı... Qoı... nege asyqtyń? Kel... kel otyraıyq. — Kelinshek salǵan jerden jigit yrqyna kóne qoımaı, qylymsyp tartynshaqtap turǵanda, attyń pysqyrǵan dybysy estildi. Ekeýi birdeı jalt qarady. Torsholaq bala tal arasynan sozyla tústi de, dereý buǵa qoıdy.

— Qurydyń...

— Bizdiń shal ma?

— Joq.

— Endi kim?

— Ká-ká-len...

— Qoı, ol ury Qaraqalpaq asyp ketken joq pa?

— Anyq... anyq sol. Eki tizesi attyń eki qulaǵyn qaǵady. Endi... endi qaıttim?

Aq toqal aıaq astynan kóńildenip:

— Kálen deısiń be? Eki tizesi attyń eki qulaǵyn qaǵady deısiń be? — dedi, búl kezde boıy úırenip qalǵan jigitti syqaqtap kúlip.

Torsholaq bala kelinshektiń ázilin ańǵarmaı, áli sol qaýqarynan arylyp, qalsh-qalsh etip tur.

— Meni... meni óltiredi. Endi ne istedim? Qaıda tyǵylam? — dep sasqalaqtaı bergesin, aq toqal:

— Ózińniń shyqqan jeriń ǵoı. Kel, mynda tyǵyla ǵoı, — dep kúlip, kóıleginiń etegin aldyńǵy jaǵynan kóterip jiberdi.

Kálen bulardyń tusynan ótip baryp, attan tústi. Erin jóndep, aıyl-tartpasyn tartyp aldy. Sonan keıin kógalda otyrǵan baı aýyl jaqqa boılap qarady da, aq arǵymaqqa yrǵyp mindi. Saı boıymen urlanyp baryp, úlken aq úıdiń deńgeıine kelgende jabyndynyń astynan, qysqa moıynnan atyn týra salyp edi. Áýeli ony Qaratazdyń báıbishesi kórip, ishke kirýge ǵana shamasy keldi. Tili kúrmelip, óńi qýaryp, júkke arqasyn súıep tura qaldy.

— Ká-len!..

Torsholaq balaǵa erip kelgen eki soldat osy úıde otyrǵan-dy. Olar irgede súıeýli turǵan myltyqqa jarmasty.

— Atpańdar. Qolǵa tiri túsirý kerek, — dedi Táńirbergen. Úıge attyń tumsyǵyn tireı toqtaǵan Kálen qolynda qamshy. Ekinshi qolyndaǵy shylbyrdyń bir shetin ýysynan shyǵarmaı, ishke basa-kóktep kirip keldi. Dál osy sátti tosyp, esiktiń eki bosaǵasynda jabysyp turǵan eki soldat oǵan oqtaýly myltyǵyn tósep tura qaldy:

— Qolyńdy kóter!

Kálen quddy osylaı bolaryn bilip kelgendeı shimirikken joq, eki soldattyń syrt jaǵynda sup-sur bop sazaryp alǵan Táńirbergenge qarady.

— Á, túlki!..

— Baılańdar!

— Toqta! Men óz aıaǵymmen kelip turmyn. Meni baılaý qıyn emes. Balamdy bosatyńdar!

— Qudaı qalasa, balańnyń qasyna óziń de barasyń.

— Á, solaı ma? — dedi Kálen sybyrlap. Ózi ishinen «ózekti janǵa bir ólim», — dep túıdi de, eki soldattyń bas-aıaǵyna kóz tastady. Ekeýi de kózge tolyq, ásirese bireýi eńgezerdeı eken. Kálen myrzanyń degenine qulaq qaqpaı kóngen kisishe mop-momaqan keıipke enip, eki qolyn artyna ustap: «Al, baılańdar», — dep tura qaldy. İri deneli soldat myltyǵyn irgege súıep, Táńirbergen ázirlep turǵan qyl arqandy ala bergen-di. Kálen kóz ilespeıtin shapshańdyqpen ózine kezep turǵan myltyqqa qarsy shap berip, qolynan julyp aldy. Ony ishinen bir teýip, qalpaqtaı ushyrdy. İri deneli soldat myltyǵyna umtylyp edi, biraq Kálen ony da qarsylasýǵa keltirmeı, myltyq dúmimen qaraqustan soǵyp ótti. Táńirbergen zyp berip kereýettiń astyna kirip ketip edi. Kálen onyń qapelimde qaıda ketkenin bilmeı, úı ishine alaqtap qarap turǵanda, syrttan kóp kisi esiktiń syqyrlaýlyǵyn syndyra jazdap, qadalaryn kótere kirip keldi. Kálen endi qarsylaspady. Qolyndaǵy myltyqty tizesine salyp ortasynan bir omyrdy da laqtyryp jiberdi. Antalap turǵan kisiler Kálendi bas saldy.

— At kótine baılańdar!

— Qabyrǵasyn sógip, búıirinen ótin jaryp alyńdar, — dep úı toly kisiler bir-birinen daýys asyryp, jan-jaqtan jamyrap jatty. Aqbala Kálenniń kózine túskisi kelmeı, yǵystap óziniń otaýyna kirip ketti. Osy sátte yrsyldap Torsholaq bala da jetti. Jolyndaǵy kisilerdi kımelep kep, Kálenniń qasyna toqtady. Ol Kálendi tirileı aparǵannyń tıimdi bolaryn bilip:

— Toqtatyńdar! Bul úkimet aldynda qylmysty adam, — dedi. Jurt jym boldy. Torsholaq bala sol boıda Kálendi qarýly kúzetpen qalaǵa aıdatyp jiberdi. Kálen álgide úı toly kisiler qolyna ne tússe sonymen uryp, basqa kózge sabalap uryp jatqanda da qyńq etken joq-ty. «Jer túbine aıdasańdar da, ajal jetpeı ólmespin. Bolat qanjar qap túbinde jatpas. Sendermen sonda sóılesermin», — dep, qanyna qaraıyp ketip edi.

TÚSİNİK

«Qan men ter» trılogıasynyń eń alǵashqy kitaby «Ymyrt» degen atpen 1961 jyly, 2-kitaby «Sergeldeń» degen atpen 1964 jyly, 3-kitaby «Kúıreý» degen atpen 1970 jyly jeke-jeke kitaptar bolyp baspadan shyqqan bolatyn.

M.Áýezovtiń ózi kózi tirisinde úlken úmit artqan sanaýly shákirtteriniń biri Á. Nurpeıisovtiń osy shyǵarmasy Keńes dáýiri tusynda qazaq sóz óneriniń enshisine aınalǵan roman janrynyń eń iri týyndylardyń biri retinde baǵalandy. Sol baǵa jazýshyny 1974 jyly KSRO Memlekettik syılyǵynyń ıegeri atandyrdy. Osydan keıin-aq romannyń halyqaralyq deńgeıdegi baǵy janyp júre berdi.

1976 jyly úsh kitap biriktirilip, osy atpen trılogıa retinde «Jazýshy» baspasynan qaıta shyqty. Jazýshynyń ózindik kredosy bolýy kerek — ár basylym burynǵy basylymdarǵa qaraǵanda eleýli ózgertýler men tolyqtyrýlarǵa ushyrap otyrady. Alǵashqy basylymǵa qaraǵanda ekinshi basylymda osyndaı ózgeristerdi baıqasaq, al 1981 jylǵy basylymda tipti jańa ózgeristerdi baıqaýǵa bolady. Mysaly, burynǵy basylymdarda kóbirek oryn alatyn soǵys kórinisteri azaıǵan. Keıbir basqa da qurylymdyq ózgerister men jańalyqtar kezdesedi. Táńirbergen, Elaman obrazdaryna tán birsypyra boıaýlar da, olardyń sóıleý tiline tán erekshelikter de birshama ózgeristerge ushyraǵan.

Avtorlyq sóz qoldanystarǵa, stılge tán ózgeristerdi de baıqaýǵa bolady. Jańa basylym, ásirese osy baspaǵa usynylyp otyrǵan mátin kóp sózdilikten, oqıǵany baıandaý kezinde qazbalap túsindirýden birshama arylǵan tárizdi. Iaǵnı, avtor shyǵarma týǵan kezeń qoltańbasyndaı kórinetin zamany ótken taptaýryn keńestik ıdeologıalyq shtamp belgilerinen de bas tartý jón dep sanaǵany baıqalady.

Á. Nurpeıisovti óz óner gúlzarynyń, óz óner baǵynyń ónegeli qojaıynymen teńeýge bolady. Ol óz «súıiktilerin» álde-qaıdan jel aıdap ákelgen áli japyraqtan da, topyraq astyna baıqaýsyz túsken basy artyq tal-butadan da kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaýdy murat tutady. Qajet degen jerinde odan ári kórkeıtip, jasandyra túsýge de beıil. Oǵan sharshamaıdy da, jalyqpaıdy da. Qaıta lázzat alady. Sondyqtan da onyń «osy basylymǵa qatty-aq qolym tıdi. Tipti, kóp óńdedim. Biraq taǵy qarasam, taǵy da ózgerister engizetin tárizdimin» degen shyǵarmashylyq kóńil kúıin de túsin tústeýge ábden bolady.

«Qan men ter» — sımvoldyq ataý. Qan — ómir, bıik múddeler jolyndaǵy kúres sımvoly. Ter — tirshilik, kónbis beınetkerlik pen úzilmes úmit sımvoly. Qazaq jurtynyń bir órkenıettik bolmystan ekinshi órkenıettik bolmysqa bet burý, bir saıası-áleýmettik formasıadan ekinshi saıası-áleýmettik formasıaǵa aýysý saǵatyn beıneleýge arnalǵan týyndynyń bar mazmuny men máni osy eki sózben-aq sátti berilip tur.

Shyǵarmada jıyrmasynshy ǵasyr basyndaǵy qazaq dalasynyń aqıqaty, qalypty tirshiligi adamdar arasyndaǵy qym-qıǵash qarym-qatynastar arqyly — súıispenshilik pen baqtalastyq, izgilik pen surqıalyq, salıqalyq pen satqyndyq, adaldyq pen kólgirlik tárizdi adamı qasıetterdiń sharpysýymen astasyp beriledi.

Jazýshy keıipker arqyly sóıleıdi, solar arqyly óz sheberligin pash etedi. Jazýshy qalamynan týyndaǵan alańǵasar, ápende, istegen isiniń, sóziniń turlaýy joq Sýdyr Ahmet, minezi ala quıyn, sózi tóbeden túskendeı, aqyly kelte Qaraqatyn — naǵyz halyq arasynan shyqqan zergerlik úlgilerge jatady.

Osylardyń ortasynda, osylardyń árqaısysymen tyǵyz baılanysta bola otyryp shoqtyǵy bıik kórinetin — shyǵarmanyń altyn tinine aınalǵan úsh beıne — Elaman, Aqbala, Táńirbergen obrazdary. Bul úsh keıipker arasyndaǵy mahabbat taǵdyry shyǵarmanyń bar júgin kóterip turǵan negizgi ustyn. Basqa taqyryptyń jelilerdiń bári soǵan qatysty órbigen bulaqtar.

Aral boıyndaǵy qarapaıym balyqshy aýyldyń buıyǵy tirshiligin buzǵan zamana daýylynyń qańbaǵyna aınalǵan úsh birdeı taǵdyrdyń qasiret-qaıǵysy bolyp órilgen sezim stıhıasy qazaq oqyrmanyna tanys dástúrli áserden kóp bólek.

Romannyń sońǵy betin japqanda ýaqıǵa bitkendeı áser qaldyrmaıdy. Elamannyń jaý qolynan qaza tapqany bolmasa Aqbala men Qudaıbergen sahnadan shyqpaǵan kúıi qalady. Roman sońynda bar daýysynan aırylǵan, soraqy zorlyqtan qansyraǵan aýylynyń ortasynda jany ólip, júregi qan jylap turǵan Táńirbergendi kóremiz.

Mine, roman sońynda avtordyń aldyna qoıǵan maqsaty oryndalyp, halyq aldyndaǵy paryzynyń ótelgenin aıqyn baıqaımyz

---