InfoHub Logo

1991 jyly Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylýy álemdik deńgeıdegi oqıǵa boldy. Sebebi, 1945 jyly Hırosıma men Nagasakıge tastalǵan atom bombalary jer sharynda tolassyz ıadrolyq qarýlanýǵa jol ashqan edi. Mine, osyndaı ıadrolyq qarýlaný básekesi zamanynda dúnıedegi eń iri synaq polıgonynyń jabylýy jáne sheshimdi ortalyq emes, odaqtas respýblıkanyń basshysynyń qabyldaýy shynynda da tarıhı oqıǵa boldy. Árıne, 1991 jylǵy KSRO 1985 jylǵy KSRO emes edi. Qaıta qurýdyń samaly talaı túren salynbaǵan qupıalardy ǵana ashyp qoıǵan joq, sonymen birge odaqtas respýblıkalardyń bastapqy kezeńde derbes sheshim qabyldaýǵa umtylýymen sonan soń táýelsizdik jarıalaýyna ulasty. Biraq halyqtyń negizgi bóligi Keńes Odaǵy jyldyń sońynda ydyrap ketedi dep oılaı qoıǵan joq edi. Qazaqstanda da jaǵdaı birshama kúrdeli boldy.

Separatıstik qozǵalystar bir jaǵynan, ekinshi jaǵynan áli de bolsa áskerı ónerkásiptik keshen de birshama kúshti bolatyn. Mysaly, áskerılerdiń ókili Petrýshenkonyń qolynan kelgeninshe polıgonnyń jabylýyna qarsy shyǵyp, tipti onyń eshqandaı zıany joqtyǵyn dáleldemekshi bolyp, synaq nátıjesinde paıda bolǵan kóldiń sýyna túskeni de sol kezeńde kóp talqylanǵan máseleniń biri boldy, Sonymen birge «Nevada-Semeı» antıadrolyq qozǵalysy da keń qanat jaıyp, belsendilik tanytyp jatyr edi. Mine, osyndaı kúrdeli saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıda Qazaq KSR-nyń alǵashqy Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev táýelsizdiktiń bastaýy bolǵan Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly sheshim qabyldady jáne sol sheshim alǵashqy ıadrolyq synaq bolǵan kúni qabyldandy. Bul sheshimge tek qazaqstandyqtar ǵana emes dúnıe júziniń ár túrli aımaqtaryndaǵy synaq alańdaryn jabýǵa umtylǵan antıadrolyq qozǵalystardyń barlyǵy derlik úlken qoldaý bildirdi. Sebebi, 1945-1991 jyldar aralyǵynda ıadrolyq synaq polıgondaryndaǵy ártúrli jarylystardan zıan shekkenderdiń sany kóbeıip kele jatqan edi.

Iadrolyq qarýlaný áýede, jer betinde, jer astynda, sý astynda júrgizilgendikten qorshaǵan ortaǵa, adam densaýlyǵyna óte úlken nuqsan keltirdi. Kóp jaǵdaıda oılanbastan júrgizilgen synaqtar nátıjesinde adamdar radıasıalyq sáýlelenýge ushyryp, densaýlyǵynan aıryla bastady. Mysaly, 1954 jyly Orynbor mańyndaǵy Tosk synaq alańynda 350 metr bıiktikte 40 kılotonnalyq zarádti jaryp, jarylys bolǵan aımaqta marshal G.Jýkov 45 myń adamdy áskerı jattyǵýǵa qatystyrdy. Marshal soldattardyń negizgi bóligin jarylys epısentrinen tolyq daıyndyqsyz ótkizdi. Aımaqtaǵy halyqtyń bir bóligi de jarylys zardaptaryna ushyrady. Joǵary deńgeıde sáýlelenýge ushyrǵan adamdar kóp uzamaı kóz jumyp jatty. Ǵalamtordaǵy málimetter boıynsha, álemde 2422 ıadrolyq synaq ótkizilgen. Sonyń 982-i Keńes Odaǵynda, al onyń 619-y Semeı ıadrolyq polıgonynda júrgizilgen. 497-si jer asty jáne 122-i atmosferada jasalǵan ıadrolyq synaqtardan Qazaqstanda 500 myńnan astam adam zıan shekti. Ulttyń genofondyna áser etken polıgon zardaby ǵasyrlarǵa sozylatyn anyq. Básekeles memleketter birinen biri asyp túsý úshin sýtegi, termoıadrolyq, neıtrondyq bombalardy oılap tabýmen erekshelene bastady. Sebebi, komýnıstik jáne kapıtalısik júıelerdiń áskerı qýaty jaǵynan taıtalasy adamzat tarıhynda buryn sońdy bolmaǵan qarýlanýǵa, sonyń ishinde ıadrolyq tejeý konsepsıasyna alyp keldi.

Iadrolyq derjavalardyń birin biri tejeýi tek ekonomıkaǵa ǵana salmaq salǵan joq, sonymen birge ekologıaǵa jáne halyqtyń densaýlyǵyna da áser ete bastady. Básekeles eki júıede jınaqtalǵan ıadrolyq qarýlardan HH ǵasyrdyń 60-shy jyldarynda ıadrolyq qarýlanýǵa bastamashy bolǵan AQSH, KSRO, Anglıa men Fransıanyń ózderi qorqa bastady. KSRO men AQSH arasyndaǵy ıadrolyq qarý men ony jetkizýshi quraldar sany boıynsha tepe-teńdiktiń qalyptasa bastaýy 1963 jyly ıadrolyq derjavalardyń «Iadrolyq synaqtarǵa tyıym salý týraly» kelisimge qol qoıýyna, al 1968 jyly ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly kelisimniń qabyldanýyna áser etti. Mine, osy kelisimder alǵashqy kezeńde ıadrolyq qarýǵa ıe bolǵan elderdiń quqyn zańdastyrdy jáne sonymen birge olardyń ıadrolyq qarýdy qoldanbaý týraly jaýapkershiligin de arttyrdy. Osyndaı kelisimderge qaramastan ıadrolyq qarýdy zańdy ıelenýshiler men zańsyz ıelenýshiler degen uǵym qalyptasty. Ýaqytynda Eýropa jetekshileriniń biri ıadrolyq qarý Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi turaqtylyqty qamamasyz etti degen pikir aıtqan bolatyn. Mine osy ıdeıa ıadrolyq qarýdy ózderi oılap tapqandar men solardyń kómegi arqyly ıadrolyq qarýǵa ıe bolǵan elderdiń paıda bolýyna alyp keldi. Osyndaı kómektiń nátıjesinde Qytaı, Úndistan, Pákistan, Soltústik Koreıa ıadrolyq qarýǵa ıe boldy. Olardyń keıbiri dúnıeni ıadrolyq qarýymen áli kúnge deıin qorqytýmen kele jatyr. Sonymen birge halyqaralyq terorızmniń kúsheıýi de ıadrolyq baqylaýdy kúsheıtýdi talap etti. Sol úshin halyqaralyq baqylaýshy uıym -MAGATE qurylyp, ýran óńdeý men ıadrolyq materıaldar shyǵarýǵa halyqaralyq baqylaý ornatyldy. Sonyń nátıjesinde jasyryn ıadrolyq qarý jasaýǵa umtylǵan elder jazalanyp, keıbirine ekonomıkalyq sanksıa qoıyldy. Mine, osyndaı jaǵdaıda Keńes Odaǵynyń ydyraýy ıadrolyq klýbta jańa múshelerdiń qataryn birden kóbeıýine áser etetin boldy. Sondyqtan da KSRO-nyń ydyraý barysynda kún tártibinde turǵan máseleniń biri - odaqtas respýblıkalardaǵy ıadrolyq qarý kim ıelenedi degen saýal boldy. Kelissózder barysynda ıadrolyq qarýlar KSRO-nyń zańdy murageri bolyp eseptelgen jáne halyqaralyq mindettemelerin óz moınyna alǵan Reseı Federasıasyna berilýi qajet degen sheshim qabyldandy.

Osy kezeńde aýmaǵynda ıadrolyq qarý ornalasqan keıbir odaqtas respýblıkalardyń aldynda úlken tańdaý turdy: daıyn ıadrolyq qarýǵa ıe bolý nemese halyqaralyq sanksıalarǵa ushyraý. Sebebi, ydyrap jatqan alyp derjavanyń úıindisinde paıda bolǵan jas táýelsiz memleketterdiń barlyǵynda derlik bolýy múmkin ishki janjaldardyń saıası jáne ekonomıkalyq sebepteri kózge anyq túsip turǵan bolatyn. Mine, osyndaı memlekettiń biri Qazaqstan boldy. Qazaqstan osy kezeńde ıadrolyq áleýeti jaǵynan dúnıede tórtinshi orynda turdy. Qazaqstan úshin ıadrolyq soıyldy beline baılaý halyqaralyq ızolásıaǵa alyp barýy múmkin edi. Mine, osy kezeńde ıadrolyq klýbqa múshe elder Býdapeshttegi kezdesýde qabyldanǵan memorandým negizinde Ýkraına, Belorýssıa jáne Qazaqstanǵa ıadrolyq qarýdan bas tartqany úshin táýelsizdiginiń jáne aýmaǵynyń tutastyǵynyń saqtalýyna kepildik berdi. Qazaqstannyń ıadrolyq qarýdan bas tartýy ekonomıkalyq damýǵa jol ashty. Osyǵan oraı AQSH prezıdenti Barak Obama «ıadrolyq qarýdan bas tartý eldiń ekonomıkalyq órleýine jáne gúldenýine áser etti. Qazaqstan búkil dúnıe úshin úlgige aınaldy» dep, elimizdiń tańdaǵan jolyn joǵary baǵalady. Polıgonnyń jabylýy jáne ıadrolyq qarýdan bas tartýy Qazaqstannyń halyqaralyq bedelin ósirip, onyń shyn mánindegi ıadrolyq qarýsyzdaný qozǵalysynyń jetekshisine aınalýyna áser etti. N.Nazarbaevtyń ıadrolyq qarýsyzdanýǵa baılanysty bastamalarynyń Birikken Ulttar Uıymynyń negizgi qujatyna aınalýy da Elbasymyzdyń, Qazaqstannyń halyqaralyq bedelin jáne osyndaı bastama kóterýge moraldyq quqy bar ekendigin kórsetedi.

Qubaıdolla Aman, Jumadil Mahabbat

---