InfoHub Logo

BİRİNSHİ KİTAP

SONDAI DA BİR KÚN BOLǴAN

Ia ne chınıl lúdám zla...
Ia ne ýbıval...
Ia ne pregrajdal pýt begýsheı vode..

"Knıga mertvyh" Opravdatelnaıa rech ýmershego na tom svete pered Bogom. (Iz drevnego egıpetskogo papırýsa.)

Birinshi bólim

Uzyn qara kisi sońynda shubalańdap jatqan izine qarap tur: álginde kelgen jaǵyna kóz salǵaly artyna burylǵanda, nazary osy izge tústi de, janaryn ala almaı arbalyp qalǵany. Nege búıtti? Ony ózi bilgen joq; bar bilgeni — sońyna salǵan myna silbý izdiń qımylynan sóleket birdeńe seze me, qalaı? Myna ish pystyrǵandaı sylbyrlyq renish shaqyrǵandaı áldenege uqsaı ma? Toqta... Sonda nege uqsaýy múmkin? Báse, osy sylbyrlyq emes pe edi on úsh jyl boıy Bákızattyń júıkesin qurtyp bitken? Sonyń aıaǵy bul, mine, aıdalada, ańyraǵan ashyq teńiz ústinde tur. Kim edi osy, ákesi me edi: "aıaǵy dúnıeniń yryń-jyryń" degen? Yryń-jyryń... Kim de bolsa, senen buryn da talaılar barmaǵyn shaınaǵanda aıtqan sózdi endi sen qaıtalap tursyń; syrtyńa shyǵaryp aıtpasań aıtpaǵan shyǵarsyń, biraq ınstıtýt bitire sala bas qosqan jas jubaılar tirliginiń aqyry kúnderdiń kúninde basqasha emes, dál osylaı "yryń-jyryń" bop aıaqtalaryn ishi qurǵyr sezetin. Biraq sen jaqsy kúnde kóńilińdi jamandyqqa berdiń be? Úılený toıy ótkesin buny oqý bitirip kelgen jas maman dep jelkildetti de áketti. Qoshemet te, qolpash ta kóbeıip, tabany jerge tımeı bara jatty. Bul tús kórgendeı ań-tań; bunyń ózine salǵanda bitireri shamaly; maıdannan bir aıaǵyn juldyryp kelgen balyqshy ákesi baıaǵyda qaıtys boldy; pensıaǵa shyqqan bes-on tıynyn alyp ot basynda, oshaq butyn kúzetip otyrǵan qart anasynan basqa qol ushyn beretin eshkim joq; aǵaıyn-týǵan sirá da joq; ras, ákesiniń nemere inisi — Sary Shaıa... Biraq ol qyrttyń barynan joǵy...

Iá, bunyń ózine qalǵandaǵy tirliktiń áýselesi qandaı bolaryn kórdi de: ol biraq úılengenge deıin bolǵan-dy. Instıtýt bitirip, tirlikte ańsaǵan kishkentaı armany — dıplom qolǵa tıgendegi qýanǵanyn kórseń; tań atqansha dyrdýǵa basqan dıplomdy jigitter uıyqtap jatqan kisilerdiń ústine basa-kóktep kirmedi demeseń, sol túni kósheni basyna kóterip-aq baqty. Erteńine meń-zeń basyn krannan saryldaǵan muzdaı sýǵa bir shaıyp aldy da, jolǵa jınaldy; bes jyl kóz maıyn taýysqan dıplomdy qoıynǵa basyp alyp, "Aralym meniń, Aralym" dep, týǵan jerge tartyp otyrdy; atelege tikkizip jatqan kıimderine qaraılap qalǵan Bákızat keıin keletin boldy. Bul qalyńdyǵy kelgenshe elge baryp, mamandyǵyna sáıkes bir jumysqa taban iliktirgesin toı jabdyǵyna ázirlene bermek bop erte ketken edi. Bákızat qurby qyzdarmen poıyzǵa shyǵaryp saldy; yǵy-jyǵy halyq; dabyrlaǵan daýys; qutyrǵan qyzdar qarap turmaı, poıyz dál júrer jerde: "Biz kózimizdi jumyp turaıyq, sender súıisińder" dep jyrq-jyrq kúlip, jatty da jabysty; sen qarsy emessiń, ishiń jaqsy kórip tur. Biraq Bákızatqa bata almaı, jaltaqtap qaraı bergensiń-di. Bákızat miz baǵar emes; jaýtańdaǵan túrińdi baıqap: "Táıiri, járkelesh qyzdardyń mazaǵyn qaıtesiń", — degendeı, kózin qysyp qoıdy; biraq jeligip alǵan qyzdar jabysýdy burynǵydan beter údetip: "Súıisińder", — dep, bulardy bir-birine ıterip, yqtıar-erkine qoımaı bara jatty.

Bákızat kóńilsiz. Qajyńqy júzine kúlki ázer tepsindi. Qyzdar qoımaǵasyn eki saýsaǵyn shıedeı qyzyl ernine apara bere shóp etkizdi. Poıyz ornynan qozǵalyp, jyljyp bara jatty. Sen asyqqan joqsyń. Bundaıda kósteńdegen sıraǵyna senetin ádeti. Qatty júrip ketken poıyzǵa júgirip jetip, sońǵy Gýrev vagonynyń basqyshyna bir-aq yrǵydy. Sonan qashan kózden tasa bolǵansha qaıta-qaıta moıyn sozyp, jaltaqtap qarap bara jatqan buǵan qyzdarmen birge Bákızat ta qolyn bulǵaı tústi de, kenet aıaq astynan oınaqylanyp, óp-ótirik kemseńdep, suq saýsaǵynyń ushymen kóziniń aldyn bir-bir ilip alǵany. Qyzdar qyran-topan. Kók sholaq poıyz qunıyp alǵan. Razez, stansalardan qıqýlap ótip, sylqytyp tartyp keledi. Bundaıda ásirese zaýlap kele jatqan poıyzdyń sońyndaǵy vagon relsten áne-mine ushyp túsetindeı bulǵań-bulǵań.

Mine, tún ortasy aýdy. Tań da taıaý. Vagon ishi pysynap tur. As-sýyn qyzyl ińirden iship alǵan jolaýshylar qorylǵa basyp jatyr. Sonan tek jazǵy tań syz berip, tereze áınegine bozamyq sáýle ene bastaǵanda jurt qımyldap, bireýler esinedi. Bireýler uıpa-tuıpa shashy dýdyraǵan basyn jastyqtan kóterip, byqsytyp temeki shekti. Bul áli kóz ilgen joq. "O jasaǵan! — dedi erni dirildep, — paqyr pendeńdi jarylqaıyn degende, jaqsylyǵyńda shek joq-aý seniń. Bákızatty aıtam-aý... Bul kórip júrgen burynǵy Bákızatqa uqsaı ma? Ázim turǵanda buny kózine ilýshi me edi? Ne bolǵanyn qaıdam... ekeýi áne-mine úılenedi dep júrgende.... Apyraı, á?.. Ázimge ne boldy deseńshi?.. Ýádesinde turmaı, aıaq astynan aınyǵany... Sonysy qalaı? Astanada oqıtyn Aral balalary túkke túsinbeı, ań-tań. Birinen biri suraıdy. Eshkim eshteńe bilmeıdi. Súıtip júrgende, bir kúni taǵy da tosyn oqıǵa dúńk etti, bul joly: "Jádiger men Bákızat úılengeli jatyr eken" dep jurt shý etti. Jurttyń esi shyqty. Tek jalǵyz sen... Qursyn, sende es joq... Shynynda da, mynaý seniń óńiń túgil túsińe kirmep edi-aý! Óziń de ne bop, ne qoıǵanyn bilip jatqan joqsyń-dy. Ózińniń kim ekenińdi, ne istep júrgenińdi bilgen joqsyń. Quıyn kótergen qańbaqsyń ba, qussyń ba, áıteýir aspandasyń. Áıteýir ushyp júresiń... Tómende tas kóshede topyrlap, súrinip-qabynyp jatatyn abyr-sabyr ábigerdiń ústine shyǵyp alyp, sonaý aspan men jer arasyndaǵy keńistikte, maıda qońyr jelge betti tósep samǵap júrgeniń. Tek, sonan... bir kezde Bákızatqa kezdeskende uıqydan oıanǵandaı, qala ishiniń kúndelikti quba dúmbil tirshiligine qaıtyp oralǵandaı bolatynsyń. Jan-jaǵyń — qysqy qapyryq aýadan kirlep shyqqan sup-sur úıler. Sur kóshe. Sur asfált. Surǵylt júzder. Ersi-qarsy josyp júrgen surǵylt shań-shań mashınalar. Baqsa, Bákızat ta solardan bólektengisi kelmeı, ústine qaıda bir kóz tartpaıtyn surǵylt birdeńelerdi kıip, týflıdiń tumsyǵymen jer shuqyp, jabyńqy surǵylt júzi júdep turǵany. Sen, árıne... sebebine túsinetinsiń de, qulaǵyń dý qyzaryp, túk aıta almaı, ketýdiń de esebin taba almaı, jipsiz baılanyp qalatynsyń. Talqydaı aıaǵyńdaǵy tozýǵa qaraǵan kenep botınkanyń jer shuqylap ketken aq jem tumsyǵynan kóz almaı, dymyń quryp turatynsyń-dy...

Endi, mine... Saldyr-kúldir shaıqalaqtap kele jatqan sońǵy vagonnyń joǵarǵy polkysynda jatyr. Astanadan shyqqaly qybyr etken joq; shyǵaryp salyp turǵan qalyńdyǵynyń erke minezi esine túskende, soqyr sham syǵyraıǵan vagonda qımylsyz kózi shoqtanyp jana túsedi.

— Áı, jigit... Aralǵa keldik.

Atyp turdy. Apalaq-qupalaq kıindi. Tize búge sala dereý jyljyp bara jatqan poıyzdan sekirip túskende, jaryqtyq Aral óńiriniń aspany ár kezdegideı qaınap tur eken. Sonan qashan jaz ortasy aýǵansha ańyzaq aptap basylmady. Ásirese túske qaraı tas tóbege kelgen órtteı ystyq kún qaınap bergende kishkentaı qalanyń topyraq borap jatatyn qıqy-jıqy kóshesinde shańǵa malynǵan jalǵyz-jarym aǵashtardyń baýrynda da jan saıalar kóleńke qalmaı, kúıgen kesek pen ashshy sor ısi qolqa atyp turǵany.

Sen jumys izdep, bir apta salpaqtadyń. Qaıda barsa da buǵan "oı, aınalaıyn, jaqsy keldiń" dep qushaq ashyp turǵan jan bolmady. Erteden keshke keńse kezgen jigit solbyraıyp kirip kele jatqanda, jurt buǵan teke kózdenip ejireıe qarap, al jónin aıta bastasa, qulaq aspaı, aldyndaǵy qaǵazdy shuqylap ketetindi shyǵardy. Sondaıda kirgen esiginen qaıta shyǵa almaı, qıpaqtap jelkesiniń terin súrtip turǵany. Qıqy-jıqy kóshelerdi keze-keze kenep botınkanyń tumsyǵy aq jem boldy.

Sonan, bir kúni... Kúledi-aý. Sol kúni Bákızat keletin-di. Bul sol kúni de kúndegideı keńse jaǵalap júrip, bireýdiń silteýimen kishkentaı qalanyń shet jaǵyna ornalasqan kishkentaı mekemeden bir-aq shyqty. Kishkentaı mekemeniń dál kirer aýyzdaǵy kip-kishkentaı kabınette kúj qara kisi otyr eken. Júregi shaılyǵyp qalǵan sorly qorqasoqtap kirip edi; joq, myna kúj qara buǵan basqalardaı teke kózdenip ejireıe qaramady. Maıly qabaq astynda jyltyldaǵan toraı kóz "á" degende áldenege tesireıe qalsa da, biraq ile-shala janaryna jylylyq tepti. Kún túsken qapyryq tar kabınette yrsyldaǵan semiz denesin qaıda qoıarǵa bilmeı, qara terge túsip otyrǵanda bireýdiń ústine kelgenine qýandy ma, álde, kim bilsin, estıar kisi degeni bala bop shyqqany qyzyq kórindi me, áıteýir toraı kózdiń qarashyǵyna qýaqy kúlki ushqyndady.

— Kip! Kir! — dedi ol kún jep, boıaýy ońyp ketken eski kepkany qos qoldap qysyp alǵan myna bir qysylshaq bala tabaldyryqtan attasa da, biraq aıaǵyn ilgeri baspaı qalshıyp turyp qalǵasyn. — Iá, balaqaı?!. Kel! Kel!

Bul usynǵan dıplomdy kúj qara gazetpen bet aldyn jelpip otyryp qarady. Birdeńelerdi "da", "da...", "ymym..." dep yńyldap oqyp otyrǵan sıaqty edi, kenet:

— Atyń qalaı, balaqaı? — dedi buǵan.

"Jolym bolar" dep oılady. Lúpildep qatty soǵyp ketken júrek kenet alqymǵa tyǵylyp, aty aýyzǵa túsem degenshe qobdıdaı stoldyń arjaǵynda otyrǵan kúj qara qoıqańdap qozǵalaqtap qaldy:

— Atyń... Atyń qalaı?

— Jádiger.

— Jádi-ger?.. Toqta! Toqta, balaqaı. Umytpasam, jas kezimde oqyǵan bir qıssada Jádiger degen... Iá, Jádiger degen bireý bolǵan sıaqty edi? Al bar-aý, dáý de bolsa sonyń ózi batyr bolatyn. Al, sen... — dep kúj qara tańdanǵany, álde tańyrqaǵany belgisiz, bunyń bas-aıaǵyna kóz júgirte tústi de, kenet qýanyp ketti. — Balaqaı, sen de osal emessiń, tulǵań batyrǵa keledi. Boı bar. Al, anaý... Ózińde anaý da biraz bolar? Ha-ha-ha!..

Qarqyldaǵan kúıi kúj qara quıryǵy astynda sál qımyldasa, zarlap qoıa beretin jylaýyq oryndyqtyń arqalyǵyna shalqalap jyǵyla ketti. Sonan bir kezde kúlkisin tyıyp, shylanǵan kózin súrtti. Sen myna kúj qaranyń ishi pysyp, zerigip otyrǵanyn bildiń. Já, meıli! Qolynan kelgen jaqsylyqty osylaı kisini ary ıterip, beri jyǵyp, qyljaqtap otyryp ta isteıtin qoıqańdaǵan kóńildi bireýler bolatyn sıaqty edi.

— Áı, sen osy Ámirjannyń balasysyń ba? — dedi kúj qara qaǵazǵa qaıta úńilip.

— Iá, aǵa... Ámirjannyń balasymyn.

— Toqta! Sonda... Sen ezimizdiń kádimgi balyqshy...

— Iá, ákem balyqshy bolǵan.

— Balyqshy deısiń, á? Toqta!.. Sonda sen teńizdiń ana beti emes, myna betindegi Ámirjannyń balasy boldyń-aý?

— Iá, dalalyq beti...

— E-e, endi túsinikti. Sonda sen qý bala Jaqaıym Ámirjan aqsaqaldyń balasy boldyń-aý, á?

— Iá, aǵa...

— Toqta! Toqta, balaqaı. Sonda sender qaı Jaqaıymǵa jatasyńdar? Qyr Jaqaıym ba, Syr Jaqaıym ba?

— Biz Qyr Jaqaıymbyz ǵoı.

— Oı, ótip bara jatqan ómir-aı! Al men kórgende, sen aldyńdaǵy asyn jylamaı ishpeıtin jaman boqmuryn ediń.

Jýan qara keýdesin selkildete keńk-keńk kúlip, basyn shaıqap-shaıqap qoıdy. Sen renjigen joqsyń. Qaıta myna jýan qaranyń rýlas bolǵanyn ishińnen jaqsy nyshanǵa joryp tursyń. Jáne Qyr Jaqaıym bolǵanyn aıt. Já, murnyna kúlse kúle bersin. Bala kezde osy kúni atqa minip júrgen qaı qazaqtyń murny ońyp turdy deısiń.

— Káne, sen balaqaı...

Eńsesin tiktep alsa, qobdıdaı stolda qonjıyp otyrǵan jýan qaranyń toraı kózi buǵan qarap tesireıe qalǵan eken. Sen janyń zaryǵyp kútken úmitti myna ózińe týys bop shyqqan ári kishipeıil, ári kóńildi azamattyń aýzynan dál qazir esitetinińe quttaı da kúdiktengen joqsyń.

Apyraı, bundaı abyroı bolar ma! Bákızat kelgende bu da bul jaqta myqty bir sharýany bitirip, toı jabdyǵyna kirisip jatady. Búgin áıteýir tósekten turyp jatqanda oń kózi tartyp edi-aý; súıtse osyǵan kóringen eken ǵoı. Qýanǵannan júregi dúrsildep ala jóneldi. "Óziniń qaraýyna alar ma eken?" dep oılady. Sony endi týysynyń óz aýzynan esitkisi keldi de, qobdıdaı stoldyń ar jaǵynda óz-ózinen qorazdanyp, qompalańdap otyrǵan jýan qaraǵa qarap edi, jýan qara jyrq etti.

— Sen, balaqaı... Qyr Jaqaıym bolsań bilýge tıissiń...

Jýan qaranyń neni tuspaldap turǵany qapelimde mıyńa kire qoımady.

— Iá, aǵa...

— Sen bilýge tıissiń. Máselen, aıtalyq el ishinde:

"Jaqaıym-aý Jaqaıym,

Tatymaıdy baqaıyń.

Ashshy kólden sý iship,

Syrtyldaıdy tuqaıyń", — degen óleńdi bilesiń be?

— Bilem ǵoı...

— Bilseń, buǵan qalaı qaraısyń?..

— Oı, aǵa-aı... Ol baıaǵyda bazynasy bitpeıtin qatar qurbylardyń birin-biri kemsitpek bolǵanda aıtqan ázili ǵoı...

— Joq!.. Joq, balaqaı, bul ázil emes, bunyń ar jaǵynda úlken shyndyq jatyr. Qaısy deseń, aınalaıyn balaqaı, ashshy sý ishken kisiniń býyn-býynyna tuz jınalady. Áne, sonan keledi de, baqaı syrtyldaıdy. Gena! Túsinesiń be, gena degendi? Káne, sen óziń olaı-bulaı júrip kórshi? Jaqaıym ekeniń shyn bolsa, Qudaı biledi, seniń de júrgende baqaıyń syrt-syrt... ha-ha-ha...

Jýan qara shoshqa jon jaýyrynyn shıqyldaq oryndyqtyń arqasyna jyǵa sap, shalqalap qarq-qarq kúldi. Aldyna óńgergen kópshikteı qarynnyń kindikten tómen tusy kúlgende irkildep, búlk-búlk etti. Alqymy tolǵan buǵaq ta búlk-búlk. Urty salbyraǵan eki bet te búlk-búlk. Bitik kóz tipti jumylyp ketken. Ha-ha-a... Pysynaǵan kishkentaı kabınetti basyna kóterip bara jatqan qarqylyn ol kenet kilt tyıyp, áldeqaıdan ushyp kirgen barmaqtaı qara shybynǵa qalt etip arbaldy da qaldy. Úı ishinde bir joǵary kóterilip, bir tómen túsip aınala yzyldap júrip alǵan shybynnyń izin ańdyp, qolynda jelpýish qyp otyrǵan gazetti shoqparsha kóterip apty.

Sen osy sátti paıdalanyp, jýan qaranyń kózin ala bere dıplomyńdy ilip aldyń da, syrtqa ata jóneldiń. Syrtqa shyqqan boıda esikti jyldam jaýyp, arqańmen basyp tura qalǵansyń-dy. Kókiregin kúlki men jas qysyp tur. Qulaǵy shyńyldady; sheke tamyry solqyldatyp áketip barady; shyńyldap mıyn shaǵyp turǵan qulaq emes, álgi Jýan Jaqaıym qýalap ketken barmaqtaı qara shybynnyń yzyńy sıaqtandy. Esiktiń arjaǵynan áldene sart etti. "Qatyrdym! Qatyrdym, bálemdi!". Sen aldy-artyńa qaramaı, júgire jónelgen ediń-aý. Bir jerge bas suqpaı, týra stansaǵa tartqansyń-dy. Sol kúni Almatydan Bákızat keletin...

Oǵan, mine, on úsh jyl. Jýan Jaqaıymdy sonan qaıtyp kórgen joq-ty. Jo-q, bir ret kórdi. Onda da kóp jyl ótken soń astanada bolǵan bir jınalysta syrtynan kórgeni bar. Biraq tildesken joq. Alaıda onyń aýzynan esitken sondaǵy sóz áli qulaǵynda. Áli kúnge bireý bolmasa bireý buǵan "boqmuryn qara" dep kemsitetindeı óz-ózinen qýystanyp turǵany. Al, Bákızattyń anasy... bunyń qaıyn enesi kúıeý balasynyń qazir de qyryp júrmegenin kózine aıtady...

Já, qursynshy, qaıyn enede turǵan ne bar. Ol qaqsal da bulardyń o bastan-aq bultalaqtap bastalǵan berekesiz ómir jolynda kezdesken kóp ıt-yrqyljyńnyń biri ǵoı. Bul qazir sonyń birin oılaǵysy kelmedi. Biraq oılamaıyn dese de japan túzde jalǵyz turǵan kisige qaıdaǵy-jaıdaǵy úıir. Ásirese kári qaqsal esine jıi túsip, renishti kóńildi ylaılap tur; qaıyn enesi buny buryn da adam qurly sanamaıtyn. Tek, áıteýir qyzynyń qoıny qur jatpasyn dep, joqtan táýir, er-qara kóretin. Ony kári qaqsal Qudaıdan da, adamnan da jasyrǵan emes. Buǵan jyny kelgende: "seni adam qylǵan biz" dep betine aıtady.

Obalyna ne kerek, qalada da, dalada da tamyr-tanysy mol qaıyn jurty buny "á" degende-aq aǵyny qatty sýdaı ala jónelip edi; biraq sorlatqanda bul serikke jaramady; ta laı ret buny joǵarylatyp, qalaǵa kóshirip almaq bolǵanda, talapsyz ynjyq neme kópir aýzynda aıaǵyn baspaı tabandap turyp alatyn tartynshaq túıedeı, jeme-jemge kelgende jetekke ermeı sorlatty. Bunyń ózine qalǵanda, bolashaq taǵdyry belgili: Aral-Aral bolǵaly qazaqtan tuńǵysh shyqqan dıplomdy balyqshy dep buny kórmege qoıatyn túıedeı, boıyn soraıtyp bir jınalystan soń bir jınalysqa súırelep júrer me edi? Bolsa da, buny qaıyn enesi "dıplomdy balyqshy" deıdi. Sony aıtqanda jany lázzat alǵandaı, rahattana túsetinin qaıtersiń! Qoldan kelmeıtin qıyn sharýanyń basy kórinse, jymyń etip dereý qyzyna buny ymdap: "ony ana dıplomdy balyqshyńa aıt. Osy kúni malshy, eginshi, balyqshy degenderdiń Qudaıy berip turǵan joq pa. Joǵaryǵa solardyń sózi ótimdi deıdi ǵoı", — dep sıqyryn oınatyp sylq-sylq kúletin.

Kúlsin! Endi tipti qumardan shyǵar!

* * *

Uzyn qara kisi izinen áli kóz alǵan joq; nazaryn tiktep, izine qaraǵan saıyn ózin-ózi tanymaı qalyp tur. Iá, bul buryn bundaı emes edi; izi de basqa edi; aıaǵyn súıretip basatyn jigittiń sylbyr izi sońynda shubalańdap jatýshy edi; al búgin buǵan birdeńe kórindi; ásirese áne bir tusta aıaǵyn arpań-tarpań basqan adýyn qımylda qandaı da bir janyn órtegen alapat yza bar ma? Biraq ol neniń yzasy? Qudaı biledi, sol kezde túri de kelisip turmaǵan shyǵar-aý! Qyraýytyp búıe aıaqtanyp alǵan qalyń qas úrpi-túrpi. Aǵy basym ala kóz uıasynan shyǵa ejireıip ketken bolar. Bet alaby órt sendirgendeı tútigip, tisi shyqyrlap, shoıyn qara judyryq jeńnen zárlene shyǵyp, túıile qalmady deısiń be?

Bunyńdy Bákızat kórmedi. Bákızat kórgende ashshy mysqyl shapqan ádemi betin saǵan burmaı, tek qara kózdiń qıyǵyn qadaı tastar edi; betindegi mysqyl qara kózdiń janaryna kóshkenshe sazara qarap turar edi de, sosyn: "aı, seniń osy ıt mineziń-aı!" dep, sonan artyq túk aıtpaı, burylyp júre berer edi.

Iá, ıt minez! Qaıta, der kezde úıden ketip qalyp abyroı boldy. Áıtpegende, kim bilsin, alańǵasar neme ashý ústinde ne istep salaryn.

Qansha kúnnen beri janyn jegen yza men kúıikti bul syrtyna shyǵarmaı, ishinen tynyp óz qasiretine ózi ýlanyp júrgende... Qap, ne qylasyń, Sary Shaıanyń... Sol páleniń jer astynan shyqqandaı sap ete qalǵanyn qaıtersiń. Bylaıǵy ýaqytta da qara aspandy qapyltyp júretin neme, ásirese osy joly úıi órtenip bara jatqandaı ústine empeleńdep kirsin. Basynan bórkin julyp almaǵanda álde qaıter edi? Ant soqqyr neme, kele sala: "Oıbaı-aý, ne qyp tursyń? Bul turysyń qaı turys? Analar bizdi kóp bıdaı ishindegi jalǵyz arpadaı tunshyqtyryp óltirgeli jatyr ǵoı? Oıbaı-aý, er namysy qaıda? Jaraıdy, sen er namysyn, erkek namysyn aıaqqa bassań bas, al rý namysy bar emes pe? Rý namysy úshin baıaǵy ata-baba basty oqqa baılap shyqpaýshy ma edi? Sen shyqpasań, men ózim shyǵam. Osy joly qan shyǵaram. Ia, ólemiz. Ia óltiremiz. Qan shyǵaramyz!" — dep, dir-dir etip, basynan bórkin julyp alyp edi; ár jer-ár jerde siltige jıdigen mes qylshyǵyndaı bozǵylt shash arasynda sirkedeı-sirkedeı ter shúpirlep tur eken. Onsyz da sirkesi sý kótermeı turǵanda, myna jeksurynnyń bórik asty býlanyp turatyn aq shanash basy jynyna tımesi bar ma.

Já, já, jynyńa tıgen sol ma edi? Basqa edi ǵoı. Iá, basqa edi. Sary saıtannyń, sol arada: "erkek namysyn aıaqqa basyp tursyń" — dep, ádeıi aryńa tıip, tushshy tánińdi ashshy tilmen shaıandaı shaqqany janyńa qatty batqan-dy. Júıkesi qurǵyr onsyz da úziletin jipteı shıryǵyp turǵanda, nasyryn shuqyp "ólmeseń turma" dep otqa ıtere bergesin, qansha shydamdy bolsa da, sol arada ózin ustaı almaı qalǵan-dy. Sondaǵy óz qylyǵyn eske alsa, bul qazir de osynaý ańyraǵan ashyq teńizde aq qar, kók muzda turyp ta uıattan ólip kete jazdaıdy... It minez!.. Ótirik pe? It minez emes pe bunyń búgingi kúni úıge, túzge sıǵyzbaı shyǵynyp teńiz ústine shyǵyp ketkeni?

* * *

Keshegi qara sýyqta balyqshylar aýylynyń bet aldyndaǵy qoltyq ustasqan-dy. Sonan artyna birer kún salǵasyn sypyra jaǵalaý eńirep qatyp, kókshe muz kóz ushyna asyp ketti. Búgin úıden azanda jyn urǵandaı atyp shyqqan uzyn qara kisi jańa qatqan jas muzdyń kisi kóteretin jerine deıin barǵan edi de, toqtaǵan edi. Qazir, mine, tús aýdy. Qysqy kún keshke taqady; uzyn qara kisi azanda kep toqtaǵan jerden áli tapjylǵan joq; sol baıaǵy bir orynda tura-tura tabanynan yzǵar ótti; tońazyǵan dene oqtyn-oqtyn titirkep qalady; bul báribir tyrp etken joq; kelgen izben keri qaıtýǵa betinen basady; al ne de bolsa búgin erteńgisin bet alyp shyqqan jaqqa mańdaı túzep tarta bereıin dese, oǵan... aldy bir attasa — qara sý. Onyń arǵy jaǵy býlanyp jatyr. Uly teńiz ashýly. Ásirese osy joly óz-ózinen doldanyp, ókpektep ókiredi. Qalǵan dúnıe jym-jyrt.

Tań aldynda jaýǵan qardan keıin osynaý býaldyr munar ishinde túsi sýyq túksıgen dúnıe — muz da, jer de — túgel appaq. Aınala tóńirekte kózge iliner qaraıǵan joq. Tek sońynda shubalańdaǵan silbý iz áne bir tusta áldenege shıryǵyp, ári-beri adyrańdasa da, aqyrynda o da súlderi quryp, álsirep, aıaǵynyń astyna jyǵylypty. Uzyn qara kisi sál qozǵalsa da taban astynda jatqan sylbyr neme qazir-aq súlderin kótere túregep, buralqy ıtteı beti aýǵan jaqqa laǵyp, súmpeń-súmpeń shoqyta jóneletindeı.

Uzyn qara kisi myrs etti. Nege kúldi? İzge me? Ózine me? Sonyń qaısysy bolsa da, Qudaı biledi, betine shapqan taǵy bir renish júregin de órtep ketti. İshi de ıt talaǵandaı alaý-dalaý bolar-aý? Kim bilsin, Bákızattyń júıkesin qurtyp bitken myna sylbyr iz búgin bunyń da shamyna tıip, óshin kimnen alaryn bilmeı tur ma? Kimnen? Adam shirkinniń kináli ózi bolsa da, kináni basqadan izdeıtini ne? Mine, bu da basyndaǵy bar páleni ózinen, óziniń bolyp bolǵan bolmysynan kórmeı, áldebir izden kóretini ne? Aıtsa da, búgin jerge syımaı, jany shıryqqanda buny aldy artyna qaratpaı, ańyraǵan ashyq teńizge qýyp ákelgen iz emes edi ǵoı? Qaıta osy izdi osy araǵa súıretip ákelgen bunyń ózi emes pe edi? Iá, ezi edi. Esi durys kisi, sirá, izdi ózinen, ózin izden aıyra ma? Mine, túnde jaýǵan úlpildek aq qar betinde úıirinen adasqan saıaq attaı japan túzge shyǵynyp ketken jalǵyz kisiniń sońynda súıretilip jatqan izge oı meńdetken janary qaıta-qaıta súrinip tur. Ómirden sharshaǵan adamnyń súıretip basqan silbý izi basqa emes, bunyki... Jáne bunyń ózin pash etip tur. İzi — ózinen, ózi — izinen aýmaıdy. Sony bile tura ózine egizdiń syńaryndaı uqsaıtyn izden bul nege at tonyn alyp qashady? Jazǵan-aý, jer basqan pendeniń sońyndaǵy iz ben qasyndaǵy kóleńkesinen qashyp qutyla almasyn shynymenen bilmeı túr ma? Basynan keshken berekesiz tirlik pen táńiri bergen ıt minezdi aıdalaǵa alyp shyǵyp, taban astyndaǵy tuńǵıyqtyń túbine batyryp kete almaǵasyn, qara etiktiń tabanyna salyp myjǵylap tura bermek pe? Unatpaǵannyń bárin boıyńnan alastap arylmaq bolsań, buryn qaıda qaldyń? Buryn sondaı oı basyńa nege kelmedi? Buryn sen basqa ediń-aý? Buryn teńiz óńiriniń súrgini taýsylmaıtyn sartylmen júrgende uzaqty kún sarsylyp izine qaramaq túgil, álde qalaı moıyn burýǵa da ýaqyt tappaıtyn. Iá, kúni keshe osy dúnıe basqa edi. Sen de basqa ediń. Sonan beri aı ornynda. Kún ornynda. El aman, jurt tynysh. Biraq sen basqasyń. Saǵan birdeńe kórindi. Endeshe bul óńirdiń halqyna da bir pále kórindi. Áıtpese... baıaǵy zaman bop búgingideı aýyl aldyndaǵy qoltyq ustasqanda, qazir ǵoı bul eldiń er-azamaty kóterile muzǵa shyǵar edi.

Ondaı kádeli kúni, ádette, sen elden buryn turar ediń-aý! Apyl-ǵupyl kıine sala at qoraǵa barar ediń. Keshe keshkisin qaýsyra salǵan esikti qaıyra ashqanda, ar jaǵynan kók quraq ısi burq ete qalar edi; at qoranyń árirek túbinde basyn aqyrǵa súıep turǵan tory tóbel biraq bylq etpes edi; basyna júgen kıgiz, qarysqan tistiń arasyna temir aýyzdyqty syldyrata kúshtep sal; sosyn ertte; sosyn jer syzǵan qarnyn joǵary kóterip qos tartpany qatar tartyp jatsań da, janýar bylq etpeı múlgip tura berer edi; sonan tek óńkıgen uzyn qara kisi úzeńgige aıaǵy tıer-tımeste lyp etip ústine bir-aq yrǵyǵanda, qara bilek myqty at beli qaıqaıa bir yńyranar edi de, denesin tez jıyp ala qoıar edi. Osyǵan deıin múlgigen kóz kenet shoq jaınap, jan-jaǵyna janary jaınańdaı qarar edi de, tizginin sozyp, óziniń jaz boıy jaıylǵan aýyl syrtyndaǵy qara oty mol daǵdyly órisine qaraı bezektep aıaq basa jóneler edi; sen biraq ony bas erkine jibermeı, qarýly qoldyń qatty bir qımylymen teńizge qaraı buryp alar ediń. Óz degeni bolmaǵan at "á" degende basy bultalaqtap olaı bir, bulaı bir burylar edi; tórt aıaq quddy tusaýǵa kúrmelgendeı typyrlap basar edi; sen de at minezin unatpaı, qos tizgindi qolyńa dereý jıyp alyp, tyrp etkizbeı tuqyrtyp ustar ediń. Qos búıirge temirdeı qadalǵan taqym qabyrǵalardy qaýsatyp jibererdeı qatty syǵymmen qysyp-qysyp jibergende, janýardyń erteden bergi qurysy tarqap, baýyryn kere sydyra jóneler edi-aý!

Syqyrlaǵan sary aıaz. Kún shyradaı tymyq. Biraq soqtyra jónelgen at ekpininen bet aldy qapelimde jeldenip, kóńil shirkin ushatyn qustaı qanattanyp júre beretin. Jaqynda jaýǵan qardy sary aıaz syǵa-syǵa, qazir tipti syǵymdalyp sińirlenip qalǵan. Ala-bele borasyn úrgen tusta qar bel alyp, quddy qanatyn jaıǵan keregedeı bórijaldanyp kúdireıip jatqan kúrtikti, bul kezde taqymy astynda tórt aıaǵy denesin aýyrlamaı qup-qýnaq basqan tor tóbeldiń taǵaly tuıaǵy kútir-kútir oıyp, qaısy bir ombylaǵan-ombylaǵan jerde tizesi dirildep turyp qalmaı, qaıta órshelenip, aldyna qaraı omyraýlaı umtylyp, taǵy bir beleńge alyp shyǵar edi de, balyqshylar aýylynyń bet aldyndaǵy qara jardyń qulaýyna qalaı ilikkenin bilmeı qalar edi-aý!

Shirkin, sol kúnder-aı! Bul qara jarǵa qalaı ilikti, solaı dereý at basyn tartar edi. Er ústinde boıyn tiktep kóterilip otyrar edi. Sonda qyran ushar bıikten etekke kóz jibergende osynaý jaryq dúnıeni alyp jatqan teńizdi alqap aspan astyna sımaı dalıyp keter edi ǵoı! Jaǵalaýdan bastap ustasqan muz kóz ushyna baryp qalǵan. Sony kórgende sen de jymyń etip, keziń kúlimdep qoıa beretinsiń. Júziń sátte nurlanyp, kókiregi qurǵyr keýdege sımaı, qazir-aq qus bop ushatyndaı, at aıaǵy basyp turǵan qara jer tap qazir taban astynda bar ma, joq pa, sezbeýshi edi-aý! O, dúnıe! Opasyz sum jalǵan! Asyly, aınalaıyn, ata-baba mal sońynda qońyn kún tesip júrip te kókiregi kóp nárseni sezgen ǵoı. Solar edi ǵoı "ótken kúnde belgi joq" degen. Belgi bolsa, al, káne, tirlik qazirgideı tuıyqqa tirelip, taryǵyp ta toryǵyp turǵanda baıaǵy kúnderdiń biri bolmasa, biri kózge kórinip, tym qurysa, kóńil delbeýge jaramas pa edi?

Asyly, pátýasyz ómir jumyr basty pendeniń basynan ótpegeı... Al bastan dáýren ótkesin-aq pánı dúnıeniń aıy da, kúni de, jyly da túz qashaǵany túlkige aınalyp, bultalaqqa sap izinen adastyryp baǵady. Mine, bu da osy óńirdiń teńizi men dalasynda ózi sharlap tastaǵan sonsha izdiń biri bolmasa birinen qolǵa iliger tıanaq taba almaı, toryǵyp tur.

Kisi shirkin qajyǵanda tán ǵana toza ma dese, jady da ıt jyrtqan qara terideı yrym-jyrym bola ma, qalaı? Bul jańa ar jaǵynan soqtyrtyp kep, qara jardyń ushar basyna ilige bere at basyn tartyp edi-aý... Sonan keıin... Báse, sonan keıin ne bop edi? Iá, esine tústi. Qara jardyń qulaýynan qıalap túskesin bul tory tóbeldi jaǵalaýdyń seldir qamysynyń shet jaǵyna tusap qaldyrar edi de, arǵy jaǵyna jaıaý keter edi; birde baıaýlap jaı júrip, birde aıaǵyn shapshańdap jedel basyp kele jatyp, kúdik týǵan jerge kilt toqtaı qap, kilegeı kók muzdy sireý ultan qara etiktiń taqasymen solqyldatyp qatty-qatty teber edi; sonan ary bir júrip, bir toqtap jańa qatqan jas muzdyń kisi kóterer jerine deıin barar edi; erteń muz ústine shyqqaly otyrǵan balyqshy aýyldyń er-azamatyna qaraqshy tiger edi; qoltyǵyna qysa kelgen bir baý qamysty kók muzǵa quddy belin býǵan baladaı quntıtyp qadap, jylda dál osy kezde qaıtalap otyratyn kádeli bir sharýany tyndyrǵasyn kóńilin pirlep qaıtatyn. Biraq, onyń bári bunyń basynan baıaǵyda ótken. Al búgin?.. Báse, búgin she?

Uzyn qara kisi eńsesin tiktedi. Búgingi kúnniń bunan burynǵy kúnderden aıyrmasy qandaı ekenin bilgisi kelgendeı, áýeli aınala tóńirekke kóz saldy. Sosyn sońyndaǵy shubalań izge nazar aýdardy. Kezi qaıta túskende, júregi dir etip shoshyp qaldy. Myna iz ne deıdi, áı? Mynaý quddy jarym jolǵa jetkende taqym astynda tıtyqtap zoryqqan kólikteı súlderin súıretip kep, aıaǵyndaǵy qara etikke basyn súıeı jyǵylǵan ba, qalaı? Júrimi bitip, joly taýsylyp tıtyqtap toqtaǵan jeri osy bolǵany ma? Jádiger: "Joq! Joq!" — dep, jany yshqyna aıqaılap jibere jazdap, erni dirildep, ózin ázer ustap qaldy.

Já, kisiden kóretin ne bar. Bunyń basyna qara bult úıirilgen baqytsyzdyqqa kináli bireý bolsa, ol basqa emes, bunyń ózi edi ǵoı. Ózi kináli edi ǵoı! Bákızat?.. Joq, onda kiná joq. Qaıta ol bir páleniń bolaryn sezgendeı, buǵan: "demalysqa birge baraıyq!" dedi; "erli-zaıypty bop, tym qurysa bıylǵy demalysty birge ótkizeıik. Astanaǵa baralyq. Baıaǵyda birge oqyǵan qyzdar men jigitterge kezdeseıik", — dep, aldynan ótpedi me? Astanaǵa jalǵyz barsa, Ázimge kezdesetinin ol bildi. Ony sen de bildiń. Kóringen erkekten qaradaı qyzǵanyp, kúıip-pisip júrip, sol arada ne qara basqanyn qaıdam. "Óziń bara ber, dem alyp qaıt. Men ketsem balyq aýlanbaı qalady. Onsyz da úkimetke tapsyratyn josparly balyq bul aıda taǵy da oryndalmaı, bastyqtar janymdy alyp jatyr" — dep... O, sorly!

Sorly-aý, bile bilseń, Ázimniń qoınyna óziń aparyp salyp bergen joqsyń ba? Súıte tura, bıshara áıeldi kinálap... kinálap qana qoımaı, kók ala torǵaıdaı ǵyp sabap, óltire jazdaǵanyńa jol bolsyn. On úsh jyl bir túndik astynda birge turǵanda tiri jan betine jel bop tımegen erke áıel seniń sondaǵy soraqy, masqara qylyǵyńdy keshpes edi ǵoı; tek, qaıtsin, aralaryńdaǵy eki japyraq bala qolyn baılap... úzilgen jipti jalǵaǵandaı, lajsyz kónse kóngen shyǵar, tek keshti deısiń be... Ol ózi súıekke basylǵan tańbadaı óle-ólgenshe biteý jara bop qalatyn óreskel oqıǵa edi. Esi bar kisi, tym qurysa, sonan keıin Bákızatty renjitpeı, aıtqanyn istep, aıdaýyna júrer edi.

Al, bul... Apyraı!.. Apyraı, burynǵy kinásinen aryla almaı, qara bet bop júrip... Bıshara áıel Syrdarıa saǵasynda qostanyp balyq aýlap jatqan kisilerge barǵanyna qarsy bop: "Barmaısyń! Jibermeımin! "dep qasarysyp alǵanda... nege kóne qoımady? Sol arada aıtqanyn istep, kóne qoıǵanda... onda, kim biledi, bul jaǵdaı bolar ma edi, bolmas pa edi? Sen de "barmasam bolmaıdy" dep bezektediń. Aıtqanyn istetip úırengen áıel kóne qoımaǵanyńa qıtyqty ma, áıteýir, o da: "sen jazǵan kók teńizdiń qashaǵanyn qýyp aýlaımyn dep, qatyn-balańdy da umyttyń. Teńiz asyp osy tentiregeniń de jeter. Endi eshqaıda jibermeımin. Barmaısyń!" dep edi; bul qalaı da júrý kerek ekenin aıtqaly oqtala bergende, esik aldyna kep toqtaǵan kolhozdyń eski mashınasy júrý kerek ekenin eske salǵandaı, baqyryp-baqyryp qaldy. Jolǵa shyǵarda júz gramdy qaǵyp alatyn shofer ile-shala taǵy da baqyrtty.

— Qazir! — dediń sen. Jypyraıǵan maı-maı kepkany kózine basyp kıip, bir ezýinde temeki byqsytyp, bezeý beti tershıtin de júretin osy nemege jyny kelip tur. Ittiń ózi sıaqty alqam-salqam mashınasy da baqyraýyq túıedeı baq-baq ete me, qalaı?

— Bátish aınalaıyn...

— Barmaısyń!

— Bátish... Aqylyń bar edi ǵoı... Túsinshi, barmaýǵa bolmaıdy.

— Túsinbeımin. Túsingim de kelmeıdi. Balyq dese, balyqshylar dese, qatyn-balany da umytyp...

— Túh, aınalaıyn-aı... Saǵan ne bolǵan... Tyńdashy!

— Tyńdamaımyn. Eshqandaı sózińniń keregi joq.

— Osy joly barmasam, olardyń betin erteń qalaı kórem? Ol paqyrlar ana jaqta ala jazdaı úı kórmeı, Syrdarıanyń sary masasyna talanyp jatyr. Óziń aıtshy, olardyń jaǵdaıyn men baryp bilmegende, kim biledi? Qara sıraq balyqshy kimge kerek?

Bákızat úndemedi. Qıylyp aıtqan álgi sózderiń jetesine jetken sıaqty edi; sen túsin bermeı, syrt aınalyp turǵan tik minez, tákappar áıelge qatarlasa bere baýyryńa tartyp qushaqtamaq bolyp ediń, Bákızat qolyńdy qaǵyp tastady.

— Barmaısyń!

— Bátish, aınalaıyn... osy joly taǵy bir synap kórshi. Ollahı, baram da qaıtam.

Bákızat lám-mım demesten shıraq basyp syrtqa bettedi. Sen umtylyp, ere tústiń. Biraq qatty japqan esik qos bosaǵany solq etkize sart etkende, selk etip ilgeri sozǵan qolyńdy jıa almaı qalshıyp turyp qalǵansyń-dy...

* * *

Shofer únsiz kep, qasyna otyryp jatqan buǵan kóz qıyǵyn maı-maı kepkanyń kún qaǵary astynan tastaǵan edi; ánsheıinde jolǵa shyǵar aldynda júz gramdy tastap alatyn yrjaqaı jigit bastyǵymen qurbysyndaı qyljaqtasýshy edi; osy joly bastyǵynyń ishten áldenege túsi qashyp, sasqalaqtap shyqqan túrin kórdi de, jym boldy. Shynashaǵyna qalaıy saqına salǵan qolyn rólge asyp tastap, únsiz ámir tosyp otyr.

— Kettik!

— Máment.

Qunjyńdap, eki alaqanyna kezek túkirip aldy. Gaz basar aldynda da qunjyń-qunjyń etip áýeli aıaǵynyń astynda, sosyn aldynda ilinip-salynyp turǵan birdeńelerge úńildi. Sonan soń ǵana gaz basty. Gazdy basqanda erteden beri kapot astynda birdeńesi shaqyldap, birdeńesi taqyldap dúrs-dúrs uryp turǵan eski motor degenine kónbeı qyr-r etti. Shofer kúıip-pisip, "shesheńniń shesternasyn e...." dep boqtap birdeńeni teýip-teýip qalǵanda, arjaǵynan taǵy birdeńesi dyr-dyr etip, tula boıy selkildep ala jónelgen alqam-salqam mashına yńyrandy da, tórt aıaqtap turǵan jerden áreń-áreń jyljydy-aý, áıteýir.

Ár kezdegisi osy. Oǵan bul syr minez. Oǵan osy aýyldyń halqy da úırenip, eti ólip ketken. Yza bolǵanda shoferdiń osylaı qara temirdi sheshesiniń shesternasynan bastap boqtaıtyny, onan birdeńelerdi tepkileıtini, onan kapotty sart-surt ashyp jabatyny, taqa bolmasa shaqyldaǵan birdeńelerdi shóppen shuqylap túkiriktep-túkiriktep alatynyna deıin bul óńirdiń kisilerine tanys. Qyryldasa qyryldasyn. Dyryldasa, dyryldasyn. Qalaı dese de, áıteýir balyqshy aýyldyń ylajdap aıaq artyp otyrǵan jalǵyz kóligi. Qalaı dese de, álgilerden keıin birdeńe qyp qozǵalaryn biledi. Qozǵalǵasyn dalada qaldyrmaı, baratyn jerge birdeńe ǵyp jetkizerin biledi.

Al endi bar-aý... tosynnan kórgen kisi buny adam kádesine jaraıdy dep, sirá da dáme qylmaıtyn. Tula boıyndaǵy temir ataýlylar tot basqan. Aǵash ataýlylar áldeqashan boıaýy ońyp, syry ketip, qıýy qashqan. Shegeler bosap, bólek-salaq birdeńeler bylqyldap-sylqyldap ázer-ázer ilinip turǵan atam zamanǵy eski mashına aldynan buraǵanda bolmasa, ot almaıtyn. Bir sónse, ot ala qoıýy qıyn bolǵasyn shofer jigit ádette qonǵan, tústengen jerde bolmasa, qalǵan ýaqytta anaý-mynaý toqtaǵanda eski motordyń otyn óshirmeı entiktirip qoıatyn-dy. Soǵan qaramaı júrgende jeldeı esedi. Jolǵa túsip zaýlap júrip ketkesin, ol qashan maıy, sýy taýsylǵansha toqtap kórgen emes-ti. Tórt dońǵalaǵy aman bolsa, osy joly da bas aınalyp baratyn bez júz shaqyrym jolǵa el jata apararyn bildi.

Mashınada aıta qalǵandaı júk joq; tek aýyldaǵy qatyn-balanyń ana jaqta qostanyp balyq aýlap jatqan er-azamattarǵa berip jibergen azyn-aýlaq shaı-sý, jyly kıim-keshekter bar.

Saldyrlaq mashına kózdi ashyp-jumǵansha balyqshylar aýlynyń jel jaǵynda jotasy kúdireıip jatqan myjyryq eski taý — Bel-Arannyń kezeńinen asyp tústi. Tula boıy kúj-kúj qara tas basqan myjyryq taýdy artqa tastaǵasyn-aq uzaq joldyń aldy ashylyp sala berdi. Bir jaǵy — kók teńiz. Ekinshi jaǵy — jaz basynan shóbi qýrap, sary laı teńizdeı sarǵyltym tartyp jatqan shetsiz-sheksiz dala. Teńiz ben dalanyń arasynan árqashan ıreleńdep, únemi ilgeri qaraı jetelep otyratyn aıdaý jolǵa bir túsip alǵan alqam-salqam mashına álgi sary laı dalanyń shańdaǵyn burqyldatyp saldyrlap-kúldirlep jostyrtyp keledi.

— Bala, — dediń sen bylaı shyqqasyn shoferge burylyp, — balyqshylarǵa bir qonamyz da, erteń ertelete qaıtamyz.

Shofer myrs etip, maı-maı kepkanyń kún qaǵaryn kózine túsire basyp qoıdy.

— Nege kúlesiń. Aıtqanym aıtqan. Bir qonamyz da, erteń ertelete jolǵa shyǵamyz. Qalaıda erteń keshke úıde bolýymyz kerek.

— Basmotrym, bas-eke...

— Sózdi qoı. Bas qamshyny! Zarlat!

— Máment, baseke.

Súıdedi de taǵy da eki alaqanyna kezek túkirip, qunjyńdap rólge jabysty. Qyzyq jigit: jolǵa shyǵaıyn dep otyryp ta araqty dastarqan basyndaǵy kisilerdiń bárinen kóp ishedi. Qyrly stakanǵa quımaı, qumyrsqa bel, qylmıǵan rúmkaǵa quıǵan araq aldyna kelse qabaǵy túsip ketedi: "Mynaý ne? Onan da oımaqqa quıyp bermeısińder me? Buny kózge tamyzbasaq, qalaı ishemiz," — dep jurtty dý kúldiredi. Sosyn bótelkege umtylyp araqty kesege, nemese qyrly stakanǵa toltyryp quıyp, shimirikpesten tartyp jiberedi.

"Paı! Paı, sekseýildiń shoǵyn jutqandaı boldym-aý", — dep, jurtty taǵy da dý kúldiredi de, mańdaıynan burq ete qalǵan terdi súrtpesten rólge otyrady. Tula boıy tegis balbyrap, qarsy aldynan soqqan túngi samalǵa omyraýyn tósep júrgendi jaqsy kóredi.

Ondaıda áldebir asyǵys, qaýyrt sharýa alqymnan alyp, amaly quryp turǵan bireý bolmasa, basqarmadan basqa kisi bunyń mashınasyna mine qoımaıtyn. Úıtkeni bul aýylda saldyrlaq mashınanyń mańdaıyndaǵy eki fardyń ekeýi birdeı istegenin eshkim kórgen emes; teńiz óńiriniń ne bir kózge túrtse kórinbeıtin tastaı qarańǵy túnderinde ań jortpasa, adam júrmegen japan túzde qaq mańdaıyndaǵy eki jaryqtyń biri sónip, biri janyp shaıtan otyndaı jyltyldap kele jatady. Óleýsiregen sáýle birde oń, birde sol jaqta syǵyryńdap, álginde ǵana bas-kózine qaramaı saldyr-kúldirlep kele jatqan mashına kilt baıaýlap, soqyr kisishe jolyn sıpalap qalady.

Osy jigittiń qylyǵyna yza bolǵanda qýyp jibergisi keledi. Japyryq kepkany kózine túsire basyp kıip, til jaǵy baılanǵandaı tunjyrap alatyn jigittiń araq ishse aýzyna tynym joq: ózderi qonaq bolǵan úıdiń áıelin áńgime qylady. İshken-jegenin aıtady. Taqa bolmasa, mollalarmen birge pálenshekem-túgenshekemniń janazasyna kirip, aq arýlap, aqıret saparyna shyǵaryp salǵandaryn aıtyp, qasyndaǵy kisige jaltaqtap otyrǵany. Al eger, tyńdaýǵa zaýqyń bolmasa, e, onda basyń pálege qaldy deı ber. Ol onda bir qolyn rólden bosatyp alady; sosyn qasyndaǵy kisini búıirden túrtip qalady. Ne ıyǵynan tartyp, ózine qaratyp buryp alady da, áńgime soǵady. Bundaıda "kezińe qara" degen — shamy. Buralań jol babyn taptyrmaı, bultalaqtap kele jatqanymen isi joq; eki kózin aldynan aıyrmaı, jaǵalasyp otyrýdyń ornyna, ol endi basyn tusyndaǵy terezeden syrtqa shyǵaryp, mashınanyń ústindegilerge daýystap til qatady.

Sen jol ústinde onymen sóılespeıtinsiń-di. Osy joly da oǵan syrtyńdy berip, tusyńdaǵy áınektiń ar jaǵynda sulap jatqan keń dúnıege kóz tigip alǵansyń. Aýyldan shyqqaly kókiregi qurǵyr ıt talaǵandaı, alaý-dalaý: oılamaıyn dese de, oıynan Bákızat shyqpady. Ásirese jolǵa shyǵar aldyndaǵy sýyq keskini kóz aldyna turyp alǵanda bir-eki ret jarty joldan qaıtyp ketkisi keldi. Bákızattyń jaıy málim: kóńili qalsa — qaıtymy qıyn. Kórersiń, ol endi keshirmeıdi.

Jazǵan basy, apyraı... Ana joly buǵan birdeńe kórindi. Ómirinde istemegendi istep esinen tandyra sabaǵany nesi? Sonyń bári ishkenniń kesiri. Joq! Joq, ishkenge deıin de qyzǵanyshtan kókiregi qaraıyp, bir jamandyqqa oıy aýyp jatqan ústine aıaǵyn ushynan basyp áıeli kirdi. Joq, bul keıin bolǵan-dy. Onyń aldynda bir kún... Jo-q, eki kún buryn Bákızat demalystan oralǵan eken. Bákızat kelgen kúnniń erteńine Amýdarıadan sen de oralǵansyń-dy. Nesin aıtasyń, kóńildisiń. Tushshy sýdyń laı balyǵyna qaryq bop ishi-syrtyń maılanyp qaıtqan saparyń. Bákızatqa saparlary sátti bolǵanyn aıta bastap edi, biraq ol tyńdamaı, mıyǵyn tartyp kúldi de, turyp ketti. Túregele bergende ústindegi osy joly astanadan kıip kelgen aldy ashyq halattan jas áıeldiń kún tımegen appaq táni jarq etip, janaryn arbap alǵan-dy. Sen óz áıelińe óziń qyzyǵyp, sonan qashan tósekke jetkenshe taqat-sabyryń qalmaı, shydamsyzdanyp bitkensiń-di. Biraq bunyń soryna... Iá, bunyń soryna Bákızat jatarda tóseginen jerigendeı ana jaqta uzaq júrip aldy. Bul ári-beri kútip jatqanda kózi ilinip uıyqtap ketkenin sezbeı qalǵan-dy. Bákızat erteńine taǵy da úı-ishiniń sharýasyn istep, tún ortasy aýǵansha tósegine jýymaı júrip alǵany jynyna tıdi. Eregiskesin, endi sen de uıyqtamaı, kúte-kúte tózimiń taýsylyp jatqanda, esik syqyr etip aıaǵyn aqyryn basqan áıel aı sáýlesi túsken bólmege ish kóılegi aǵarańdap kirip kele jatty.

Qursyn, ar jaǵyn oılaǵysy kelmeıdi. Abyroısyzdyqqa kórindi me, bul ómiri istemegenin istep, bir bótelke araqty basyna bir-aq kóteripti. Buryn tatyp almaǵasyn ba, otyrǵan jerine es-túsinen aıyrylyp talyp túsipti. Sonan keıin ne istep, ne qoıǵanyn bilmepti. Kerek dese, óziniń osy dúnıede bar-joǵyn da bilmeı, esinen tanypty da, mı aınalǵandaı qap-qara tuńǵıyqqa shym batyp júre beripti. Sonan tek tań aldynda jaryq dúnıege qaıtyp oralypty. Ony ózi biledi. Esin jıa sala áıel ústindegi astanadan kıip kelgen aldy ashyq ádemi halatqa qusy túskenin de biledi. Halatty óńirinen qos qoldap ustap turyp, kijinip qatty julqyp dar-dar jyrtqanyn tipti jaqsy biledi. Bul tek sonan keıin ne bop, ne qoıǵanyn bilgen joq-ty. Sonan keıin Bákızatty kók ala torǵaıdaı qyp óltire sabaǵan óziniń óreskil qylyǵyn... Joq, ony bilmedi. Erteńine esin jıar-jımasta bireý: "Áı, qanisher, tur! Tur!" — dep julqylap jatyr eken. Sen myna bir shańqyldaǵan daýystyń kim ekenin bilgen joqsyń. Shekesi jarylyp barady. Kózin asha almady. Shańqyldaǵan daýys buny jaǵynan shapalaqpen tartyp qaldy:

— Qanisher... Kór! Kór, ne istegenińdi!

Bul kózin áreń ashty. Aıaǵyna ázer tur. Áli túkke túsingen joq. Túnde ne istegenin de bilmedi. Astanadan kıip kelgen ádemi jibek halatqa sonsha nege óshikkenin de bilip turǵan joq. Nege óshikkenin bilmese de, sen biraq sol arada kári qaqsaldyń syrtynda bıshara bop búrisip turǵan Bákızattyń aıaǵyna jyǵylǵyń kep umtyla bergensiń-di.

Kári qaqsal shar etti:

— Oıbaı, qash! Mynaý óltiredi.

Sen kilt toqtadyń. Keıin qaraı jalt buryldyń da, lám demesten teńsele basyp shyǵyp ketkensiń-di. Kári qaqsal senimen syrtqa shalǵaılasyp ere shyǵyp, shabalańdaǵan qanshyqtaı bir ana, bir myna jaǵyńa shyǵyp, yzaly birdeńelerdi shańqyldap kele jatty. Sen jumǵan aýzyńdy ashqan joqsyń. Sol kúni teńizdiń ar jaǵynda qostanyp balyq aýlap jatqan kisilerine tartyp ketken-di. Sonan araǵa talaı kúnder salyp qaıtyp oralǵanda, Bákızat úıde jalǵyz, erteńgi sabaqqa daıarlanyp otyr eken. Bákızat basyn kóterdi. Salqyn qabaq astynan sulyq qarady. Kórip tur: júdepti; ústi-basy kir; saqal-murt ósken; aǵy basym ala kózdiń janary synyq. Stol shetin saýsaǵynyń ushymen ysqylap turyp, jańa ózin kórgende sazara qalǵan áıeldiń súlesoq keskinine jasqanshaqtaı qarap edi.

— Iá, taǵy sabaǵaly tursyń ba? — dedi ol.

— Keshir... Ótinem...

Bákızat úndemedi. Sen birazǵa deıin bata almaı turdyń da, órtteı ystyq alaqanyńmen áıeldiń qalam ustaǵan qolyn syrtynan aqyryn qysyp ediń, áıel qolyn tartyp aldy.

— Bátish... Keshir. Ne kóringenin bilmeımin, halat... Halatyńdy... jyrtyp...

— Halat? Al, mynaý ne?

Bákızat tik jaǵa kóılektiń óńirindegi túımelerdi úze-múze omyraýyn qatty julqyp ashyp jiberip edi, ar jaǵynan álde bir aıýdaı tyrnaq áıeldiń moıny men appaq tósin saý tamtyq qaldyrmaı, qanyn shyǵara osyp tastaǵan eken. Mynany kórgende záreń ushyp ketti. Til-jaǵyń baılanǵandaı, túk aıta almaı turyp qalǵansyń-dy.

Bákızat myrs etti de, seniń ár saýsaǵy baqandaı qolyńdy ymdap:

— Bunyń dámin tatqanbyz, — dedi.

— Joq!.. Joq, aıta kórme, — dediń sen dyzalaqtap, — Qansha ıt... Ittigim bolsa da, saǵan... Joq!.. Joq, saǵan qol kóterýim múmkin emes.

— Sonda kim?

— Bilmeımin. Bilmeımin. Quran ursyn! Nansań, halattan basqa...

Shynynda da osy kúnderi teńizdiń arǵy betinde balyqshy qosta jatyp sol masqara túndi esine túsirgisi kep qansha oılasa da, halattan basqa eshteńe esine túspeı qoıǵan-dy. Qursyn, sondaǵy óziniń soraqy isin oılasa, áli kúnge beti kúıedi. Bákızattyń aıtqanyna sense, bul áıeldi tósekke alyp urǵasyn "endi balyqshyny da baıqap kór", — dep... O, masqara! Dýdar bas dúr qara erkektiń quddy jaraǵan býradaı, aýzynan aq kóbik burqyrap, tisin shyqyr-shyqyr qaırap úıelmendeı bop ústine tónip kele jatqanyn kórgende, onsyz da záresi ushqan tyr jalańash áıeldiń búkil denesi bir ýys bolyp jıyrylyp, kózin tas qyp jumyp ala qoıǵanyn aıtqanda, bul sonyń ar jaǵyn tyńdaýǵa beti shydamaı, syrtqa ata jónelipti...

— Masqara! Masqara!..

Daýsyń qatty shyǵyp ketken-di. Shofer estip qaldy ma dep yńǵaısyzdanyp, kóz qıyǵyn qysyla-qysyla tastap edi. Qudaı ońdap, shofer túkpen isi joq, kózin aldyna tigip rólge jabysyp apty.

* * *

Bel-Arannyń kezeńinen asyp, uzaq joldyń aldy ashylǵasyn bu da qashannan beri janyn jep, júregin tyrnap júrgen mazasyz oıdan arylǵandaı boldy. Ter-ter beti tútigip alǵan shoferǵa nazar salǵan joq. Taǵy da tusyndaǵy áınekten dalaǵa kóz tigip, telmirip qarady da otyrdy. Tóbede mólıgen kók aspan. Bir qaptalda jarty dúnıeni alyp jatqan kók teńiz. Sol ekeýi tý-tý kóz ushynda jigi bilinbeı, bir-birine sińip ketipti. Aspan da kók. Jer de kók. Kúlimdegen kókten kózi talǵan kezde bir ýaqyt teńizden nazaryn aýdaryp, janynda rólge jabysyp alǵan shoferge buryldy. Shoferde ún joq. Ýaqytty utqysy kelgende utyryn taýyp joldan jalt burylady da, qaı jyldan beri sýy tartylyp tańqyldap keýip qalǵan qaısy bir basattyń, qoltyqtyń tuzdy sor borpyldap betine shyǵyp jatqan appaq aq shańdaǵyn burqyldatyp tótelep salady. Baıaǵyda keme júzgen qoltyq, basattardyń bári qazir qara jer. Teńizdiń bul betindegi baıaǵy araldar — Jalańash, Buıyrǵyndy men sol anaý kóz ushynda buldyrap qalyp bara jatqan Kók-Aral — qazir qara jerge tutasyp ketken. Baıaǵyda ata-babalary qostanyp jatyp balyq aýlaǵan sý ortasyndaǵy sol araldardy sen kóbine-kóp shamamen oısha tanyp, kóńili qurǵyr kúni boıy qulazydy da otyrdy. Esińe qaı-qaıdaǵylar túsip, baıaǵyda osy eldiń basynan ótken ómir birinen soń biri tirilip jatyr. Ótken kúnniń qaıta tirilip jatqan elesteri yzaly ash ıtteı, qasaqana kókiregińe jarmasyp, ashshy tyrnaqpen aıamaı osyp-osyp alady. Kenet, eleń etip, eńseńdi tiktep aldyń: Áı-áı, myna shuńǵyma shuqyr qaıdan shyqty? Bul jerde dál osyndaı qazan shuńqyr joq edi ǵoı? Toqta... Bátir-aý, mynaý Shómish-kól emes pe, áı? Tuzdy sor betine shyqqan myna qazanshuńqyr baıaǵyda balyǵy taıdaı týlaǵan ataqty — Shómish-kól boldy-aý! Oı, adyra qalǵan atameken-aı!

Kóziniń aldy jybyrlap, jas dymdaǵan kirpik jypylyqtap ketti. Arǵy jaǵynan lyqsyp kelip qalǵan ashshy óksik alqymda tirelip tur. Aýyz ashsa arjaǵynan aqtarylatyndaı qoryqty da, dybysyn shyǵarmaı dir-dir etip tistenip otyryp qaldy. Kóz qıyǵyn bildirmeı shoferge tastap edi. Qudaı ońdap onyń bunymen isi joq eken; eki kózi alda; syrqyldaq mashına sart-surt; saldyr-kúldir; baýyryndaǵy tórt dońǵalaq tuzy betine shyqqan qazanshuńqyrdyń appaq aq shańyn burqyldatyp zýlap kele jatyr edi; kenet álde bir shuńqyrǵa baýyryn sart-surt soǵyp, sál baıaýlaı bergende, sońynda shubalǵan appaq sor sátte lap berip, aldyna shaýyp uıqy-tuıqy borap ala jóneldi. Kabına ishi uıtqyǵan aq sorǵa tolyp ketti.

— Ný, sýka... blá...

Bular Shómish-kóldi qysqa moıynnan kesip ótti. Al baıaǵyda, teńiz tartylmaı turǵanda... e, ol kezde Aralǵa atpen júrgen kisi Shómish-kóldiń basyn aınalǵanda bir kún ýaqyt ketetin. Kól mańy ol kezderde syńsyǵan qamys edi. Atty kisi ıt tumsyǵy batpaı jarlanyp turatyn ný qamysty jalǵyz aıaq jolmen jaryp kele jatady. Jalǵyz-jarym jolaýshy kádimgideı elegizip, joldyń eki betinde qap-qara bop túksıgen qalyń qamysqa jaltaqtap qarap bolatyn. Sál sybdyr shyqsa da selk etip, jyldam kóz tigetin. İlgerilegen saıyn kóleńke qoıýlanyp, bilekteı nar qamystar bıikteı-bıikteı, bir kezde ústindegi aspandy jaýyp alatyn. Jel sál bilinse de jer betindegi ósekshi qatyndar osy araǵa jınalǵandaı, jan-jaǵyń sýsyldaı jóneletin. Sýdyraǵan quraq arasyna jybyr-jybyr jan enip, pyr-pyrlap ushyp qonǵan álde bir ánshi qustarǵa tolyp ketetin. Iá, bul aralar bir kezde sondaı bolǵan.

Ádette Bel-Arannyń kezinen asyp túsken jolaýshy sonan qashan Aral qalasyna jetkenshe teńiz jaǵalaýyna ıin tirese qonystanǵan Kól-Qora, Kók-Aral, Aq-basty, Aq-Espe, Sary-Basat, Tas-Túbektegi balyqshy aýyldardyń birine qonyp, birine tústenetin. Ol kezderde bir-birine irgesin taqap otyrǵan balyqshy aýyldardyń úrgen ıtiniń daýsy estilip jatatyn edi-aý! Sonan kóktem shyǵyp jer aıaǵy keńigesin, kádeli aıt-toılarda osy óńirdiń halqy bir-birine qaıyqpen sý arqyly da, qara jermen bas jaǵalap kelip te, kúndiz-tún oıyn-saýyq, kúlki, án sap jatqandary. Endi, mine... Sonyń bári kórgen tús pe, álde saǵym tarap aldamshy sıqyrynan aırylǵan qula dala ma? Sonyń qaısysy bolsa da aýyldan shyqqaly burynǵy el syımaıtyn teńiz óńiri quddy keshken aýyldyń jurtyndaı qulazyp tur.

Bir kezde ózderi qonǵan, tústengen úılerdiń ornynda qazir oshaqtan ot óship, opyr-topyr qulaǵan úıindiler jatyr. Qaı jaqqa qarasa da, shyrmaýyq ósip, sorań basyp jynyqqan jurt. Ara-arasynda bota shaınaǵan attyń quıryǵyndaı seltıip shıler aqsıady.

Kabınanyń esik-terezesi jabyqty. Sonyń ózinde tús aýa shofer ekeýiniń qasy, kirpigi aq aırańdanyp, kózi ashydy. Shómish-kóldi qysqa moıynnan kesip ótken mashına qarsy aldyndaǵy ashshy sorań ósken qaıqańǵa yńyranyp áreń kóterildi.

— Baseke, — dedi shofer, — ana qyzyl jardy kórdiń be? Esińde me, baıaǵyda osy jardyń basynda bir úı bolatyn.

Iá, kórip otyr. Qulaǵan úı ornynda qam kesek úıilip jatyr.

— Baseke, esińde me... bir joly osy úıge qonǵan edik qoı? — dedi shofer áldenege jyrqyldap.

Onsyz da ishi qan jylap otyrǵanda myna yrjaqaı jigittiń kúlkisi yzaǵa tıdi. Biraq úndegen joqsyń.

— Qazir esińe túsedi. Onda teńiz jańa qaıta bastaǵan, — dedi de, shofer basyndaǵy kepkany shynashaǵyna qalaıy saqına salǵan qolynyń syrtymen jelkesine qaraı ysyryp qoıdy. "Shamasy, ne alpys bes, ne alpys altynshy jyldyń biri boldy ǵoı".

— Astymyzda osy mashına. Onda syry jyltyraǵan, sý jańa. Men de zarlatyp aıdaımyn. Bir sharýamen aýdan ortalyǵyna bara jattyq. Aldymyz kesh bolǵasyn, jolda otyrǵan osy úıge qonyp edik... — dep shofer taǵy da jyrq-jyrq kúldi.

— Já, jeter!

— Baseke, keshir. Qazir esińe túsedi. Kelinshegi sulý eken. Al úı ıesi kesh boıy kózin kótermeı, kindiginen tómengi jaǵyn qyzyqtady da otyrdy.

Esińe tússe de, sen biraq túsińdi bermeı únsiz otyrsyń.

— Apyraı, sonda myna qazandaı basta kolhozdyń ýaıym-qaıǵysynan basqa eshteńe bolmaǵany ma, áı?!

Shofer deýin dese de, jol boıy seniń qabaǵyń jadyramaı, kirbıip otyrǵan kóńilsiz keskinińe jaltaqtap qarap aldy.

— Ne basyńdy aýyrtaıyn. Sham sóngen boıda, bir Allaǵa sıynyp aıaǵymdy mysyqsha basyp barsam, má saǵan bezgeldek... kelinshek kúıeýiniń qushaǵynda uıyqtap jatyr. Júreksinip turdym da, sosyn... shortsnam dedim de, ot jaǵynan qol salaıyn. Qudaı biledi, esińe endi túsken shyǵar?

— Aıta ber!

— Kelinshek shar ete qaldy. "Ket! Ket, myna shirkin qaıtedi, áı?" dep aıqaı saldy. İrge jaqta jatqan kúıeýi uıqydan oıana sala, búıirin tyr-tyr qasyp: "bul qaısyń, áı?" dep gúj etti.

Qursyn, sol túni uıqy uıqy bolmaı, tań atar-atpasta turyp júrip ketken-di. Shyny kerek, osy jigittiń kóp qylyǵy unamaıdy. Bir joly qaladan qaıtyp kele jatqanda jol qysqarsyn dep shoferlardyń ádette ony-puny salatyn ury qýysyn qarap edi, ybyrsyǵan qoqyr-soqyr arasynan eki kitap shyqty. Biri — oryssha. Ekinshisi — arapsha. Oryssha kitaptyń muqabasynda úsh tonnalyq júk mashınanyń tasqa basqan sýreti de, al arapsha kitap — quran eken. Alla taǵalanyń jumyr basty pendesine kókten tastaǵan qasıetti kitaptyń ár jerine mazýt juǵyp qarala daq túsken kúısiz betterdi ilgerilep ashyp edi, ar jaǵy da kelisip turǵan joq eken. Qaı bette de et jegen qoldyń maıy sińip, bas barmaq pen basqa da saýsaqtardyń izi battıyp-battıyp qapty.

— Áı, sen osy... komsomol emes pe ediń?

— Bolǵam, baseke.

— Mynaý ne?

— Jıt nádi, baseke. Jızna hrenovato. Sosyn, azdap moldalyq qylam.

Oı, zańǵar-aı, beti búlk etpedi. Teńiz tartylǵaly bul óńirdiń halqynyń isi men minezi usaqtap barady. El ishinde yrym-jyrym kóbeıip, sadaqa, janaza dese, jurt jumysyn tastaı júgiredi. Burynǵy aktıvterdiń kóbi qazir basynda sálde, qolynda Quran; bala pishtirgende, ólik jerlegende, úshkirip-túshkirgende ásirese pitir-zeket tıetin tustarda, bir kezderde "Qudaı joq! Qudaı joq" dep, halyqty qyryp jibere jazdaǵan qyzyl kóz belsendiler qazir molla janynda múlgip otyrǵandary. Osy jigit te áne birde alys joldan sharshap kelgenine qaramastan shań-shań mashınasyn úıge tumsyǵyn tirep qoıa saldy da, janazaǵa júgirdi. Kórip túr: júgirip bara jatyp basyn súlgimen orap ala sala, sapta tizilgen aq sáldeli shaldardyń arasyna zyp berip kirip edi; ústi-basynan ańqyp qoıa bergen araq pen mazýt ısi muryndaryna jaqpady ma, pirádar taqýa nemeler kirpideı jıyryla qaldy. Quddy aralaryna ázázil jyn-shaıtan kirip ketkendeı, shalǵaıymen qaǵyp: "Óı, naısap! Óı, patshaǵar, ket! Aýlaq, aýlaq!" dep, buny aralarynan alastamaq bolyp edi, biraq bul kónbedi... Tek árkim bir túrtkilep shetke yǵysa-yǵysa, aqyrynda aq sáldeli shaldar tizilgen saptyń aıaq jaǵynan bir-aq shyqty.

Kózin jumyp apty. Múlgip túr. Shyn kóńilimen Qudaıǵa jalbarynyp tur ma, álde anada aýdan ortalyǵynda oqýshy balalarǵa jol bermediń dep bes som shtraf salǵan murtty mılısıany boqtap tur ma, belgisiz. Áıteýir bul qaǵynǵan aq sáldeliler ne istese, sony istep, quran ustaǵan qolyn keýdesine qoıyp, kózin jumyp, ernin jybyrlatyp kúbir-kúbir etedi. Osy turǵanda ómir boıy temeki shegip, araq iship, aýzy burqyrap júrgen beıpildigi qaperine kirip turǵan joq. Qazirgi túri kóz ashqaly oraza, namazdy qaza jibermeı, Qudaı jolyn tutynǵan pirádar bireýdeı. Kóńilin aqqa uıytqan taqýa tús musylmansha mop-momaqan bola qapty. Janaza sońynda quran shyqqandarǵa sadaqa taratqanda úlesinen qur qalyp bara jatqandaı umtylady. Sybaǵasyn jurttan buryn alady da, qaı eldiki ekeni belgisiz, áıteýir marshqa keletin bir sazdy yńyldap, kolhoz ortalyǵyndaǵy dúkenge tartady. Sadaqadan tıgen bes-on tıynǵa bir jarty alyp, tyltıǵan tar shalbardyń qaltasyna súńgitedi de, marshqa keletin álgi ándi yńyldap úıine tartady.

Súıtip júrip isine myǵym. Alqam-salqam mashınanyń ázir lajǵa jarap júrgeni osynyń arqasy. Jáne bir jaqsysy aıtqanyńdy qalt etpeıdi. Bir jaqqa jol tússe kún-tún ázir. Tipti tań aldynda basyn kórpemen búrkep alyp, byrqyrap uıyqtap jatqan jerinen oıatsań, ol "aaa" lap atyp turady. Kózin ýqalap jiberedi. Basyn silkip qalady. Taraq júzi tımeı dýdyrap turǵan úrpi-túrpi shashqa baqandaı bes saýsaqtyń beseýin birdeı súńgitip jiberip, qasyǵany, álde osyǵany belgisiz, tyrnap-tyrnap alady da, syrtqa umtylady. Asyqqanda "bas" deseń, o da alaqanyna túkirip: "máment" dep qulshyna túsetin ázir jaýap. Bir joly onan "máment" degen ne dep surap edi, súıtse, ony ózi de bilmeıtin bop shyqty. Basyn qasyp oılanyp turyp: "Qaıdan bileıin, óziń bas degesin, bassam basaıyn degenim ǵoı", — dep mińgirledi.

Aty — Qojban. Biraq ony biletin bul óńirdiń halqy — jasy, kárisi — "shofer bala" deıdi. Aqeden jigit oǵan arlanbaıdy. Jurt ózin bala dep, al ózi ómirbaqı bala ornynda júrgesin, bu da osy aýyldaǵy ózinen úlkendi de, kishini de "aǵa" deıtin. Úlken jumsasa da, kishi jumsasa da qaıt etpeı, jaman mashınasy saldyrlap ketip bara jatqany.

— Baseke, Aralǵa keldik! — dedi shofer aldyndaǵy qara jaldyń arǵy jaǵynan aq úılerdiń tóbesi kóringende.

Burynǵy zaman bolǵanda portta turǵan kemelerdiń uzyn-uzyn syrǵaýyldary qaladaǵy bıik úılerdiń bárinen boı asyryp, anadaıdan ańdyzdap-ańdyzdap qoıa berer edi. Teńiz qaıtyp, sý qatynasy toqtaǵaly buryn sonaý teńizdiń arǵy betindegi Qońyrat, Úrgenish, Moınaqqa qatynaıtyn iri-iri kemeler qazir daýylda jaǵaǵa shyǵyp qalǵan dáý balyqtaı, jıekte teńkıip jatqaly qashan.

— Al, bala... Aınalaıyn. Qalaǵa soqpaımyz. Syrt jolmen týra Syrdarıaǵa tart.

— Baseke, soqpasa bolmaıdy, benzın bitip qaldy.

— Onda, soqsań soq, tek aınalmaıyq. Aldymyzda áli de júz shaqyrym bar.

Maı quıatyn jer yǵy-jyǵy eken. Quıryq tistesip tizilip qalǵan mashınalar. Qalaniki, dalanyki, arqasyna júk tıep alǵan óńsheń MAZ, KRAZ, BELAZ jan-jaqtan áli de aǵylyp kelip jatty.

— Oıpyr-aı, endi qaıttik, á? Aıaq astynan problema...

— Qazir qaıda da problema, baseke, bilmeımin ǵoı, bul ómir ómir emes avtobaza, ishinde tolyp júrgen Kraz, "Mazy-y", — dedi shopyr ándetip. — Solaı baseke, qıt etse, bizdiń elde munaı telegeı teńiz deýshi edińder. Áne, o da Araldyń sýy sekildi tartyl...

Kúńkildep taǵy birdeńe dedi. Qulaq salyp kórip edi, beren aýyz neme áldekimdi oryssha-qazaqsha aralastyra boqtap otyr eken.

— Aınalaıyn... Asyly, sen bunda toqtama! Táýekel et te, týra Syrdarıaǵa tart!

— Baseke, ol bolmaıdy. Benzın bitse, mashına úıtip-búıtkenge kónbeı, tórt aıaqtap turyp alady.

— Onyń ras. Biraq... Kezek kútsek, kem degende jarty kúnimiz ketedi ǵoı.

— Biz kútpeımiz.

— Qalaısha?

— Má-ment.

Shynynda da, osy "máment" degende qoldan kelmeıtin qıyn nárseniń ózi ońaılana ketýshi edi. "Osy joly qaıter eken?" — dep artyn baǵyp otyr. Shofer alaqanyna túkirip aldy. Basyndaǵy myjyraıǵan kepkanyń kúnqaǵaryn kózine túsire basyp qoıdy. Sosyn gazdy dar-dar basyp jiberdi de, jurt esin jıam degenshe quıryq tistesip turǵan mashınalardyń ara-arasymen synaptaı syrǵyp ilgerilep baryp qaldy.

— Mynaý kim, áı?

— A ný, provalıvaı!..

— Oh, ty nahal!

Alqam-salqam mashına saldyr-kúldirlep shlanganyń dál túbinen bir-aq shyqty. Ózin tildep jatqan kisilerge nazar aýdarǵan joq. Mashınadan túse sala kabınaǵa qaıta eńkeıip, bir býma qaqpysh balyq aldy. Mynanyń "mámentiniń" syryna endi túsindi. Basqa kezde urysar edi, osy joly sen de túk bilmegensip syrttap júre berdiń. Kendir jipke kózinen tizgen qaqpysh balyqty alǵannan keıinginiń arjaǵynda ne bolatyny belgili: kóre qal, ol endi beti búlk etpesten salyp uryp, benzın beretin dókeıdiń dál ózine jetip barady. Onyń ulty, jynysy kim bolsa, ol bolsyn, meıli shúrshit bolsa da "sa-lýt" dep qolyndaǵy qaqpysh balyqty satyr etkizip aldyna tastaı salady. Al eger ol jurttan qysylyp ala qoımasa, basqa kisi yńǵaısyzdansa yńǵaısyzdanar, al bunyń beti shimirikpeıdi. "Aınalaıyn, bundaı balyqty qazir búkil Araldan emge tappaısyń. Syranyń birden-bir serigi", — dep, benzın beretin jigittiń arjaǵyndaǵy qýysqa laqtyryp tastaı salady.

Bir joly Bákızat kýrortqa júretin bolǵanda poıyzǵa bılet satpaı qoıǵan-dy. Qaıda osyndaı kisi jany qysylǵanda qaıyn eneniń qytyqqa tıetin ádeti; sol joly da qaqsal buǵan tıisip: "Túkke ıkemiń joq. Qolyńnan sýdan shabaq aýlap jegennen basqa túk kelmeıdi. Osy úkimettiń álgi jınalys bolsa malshy, jalshy, balyqshy degenderdi jelektetip jurttyń aldyna alyp shyǵatyny qaıda? Sonysy qur sóz bolmaı, shyn bolsa, sorly-aý, belet satatyn qyzǵa balyqshymyn dep barmaısyń ba? Deplomdy balyqshymyn de!" — dep, jurt kózinshe janyn jep jatqanda, sadaǵań keteıin osy jigit buǵan kózin qysyp "máment" — dep edi; sonda da alqam-salqam mashınanyń kabınasynan kendir jipke kózinen tizgen onshaqty shabaqty satyrlatyp sýyryp alǵan-dy. Osyǵan deıin bulardyń aldynan tars jaýyp alǵan tas qabyrǵadaǵy alaqandaı tesik ashylyp, arǵy jaqtan jiptikteı syzylǵan bıazy qyz "aǵaı, sizge qaı vagonǵa kerek?" degen edi-aý.

Aýyldaǵy sadaqa, janazalarda basyna súlgi baılap, quran shyǵaryp júrip te, qalaǵa kele qalsa bundaǵylardyń da tilin taýyp ymy-jymy birige qoıady. Ásirese, osyndaı kisi amal tappaı daǵdaryp qalǵanda, osy qaǵynǵan jol taýyp júziktiń kózinen ótetin bir pálesi bar.

— Kesh jaryq!

Eshkim úndemedi. Esitpeı qaldy ma dep sálemin qaıtalap edi; bul joly da úı ishindegi jandardyń eshqaısysy selt etpedi; sosyn bul tabaldyryqtan attaýyn attasa da, sonan artyqqa batyly jetpeı, esik aldynda turyp qaldy. Endi ǵana baıqady; bosaǵa jaqta soqyr shamnyń sáýlesi túbinen aspaı, baýyrynda dir-dir etedi; qos ishi bý ma, tútin be, syrttan kirgen bette eshteńeni jóndep kóre almady. Tek kózi kishkene úırengesin baıqady — qamys qostyń ortasynda kúldi-kúıelesh oshaqqa qonjıyp minip alǵan qulaqty qara qazan túr eken. Ústi-basyn keptirgen kisiler qazandy qorshaı otyrypty. Tútin men býdan eshqaısysyn aıyra almasa da, mynalardyń arasynan tisi-tisine tımeı, dir-dir etip otqa túsip bara jatqan bireýge kózi túse berdi.

— Myna jaý alǵyrǵa ne bolǵan? Áı! Áı, sender nege úrlemeısińder?

Shańq-shańq etken daýysty tanydy. Mynaý, dáý de bolsa Kótkenshek Kóshen. Jurt budan kádimgideı qorqatyn.

Birneshe jigit jata qalyp qazan astynda byqsyp jatqan otty jan-jaǵynan jabyla úrledi. Mynalardyń nazar aýdara qoımasyn baıqadyń ba, qolyńa ustaı kirgen jol dorbany esik aldyna tastap, túsin bermeı tunjyrap otyrǵan kisilerdiń arasyna kirdiń.

— Myna jaý jegir janatyn emes qoı. Qurǵaq otyn joq pa? Ústine qurǵaq otyn tastańdar!

Elgezek bireý elp etip syrt jaǵynda jatqan otynǵa qol soza bergen-di. Biraq qasyndaǵy kórshisi qolyn qaǵyp jiberdi:

— Tek otyr. Áýeli ot qyzyp jansyn.

Balyq talaby bul jaqta da nashar ekenin ishiń sezip otyr. Sýy ashyǵan teńiz de bir, jaıylymy azǵan jer de bir. Teńiz tartylǵaly kórip júr: tushshy sý tańdaıyna tımegen balyqtar quddy jut jyly jaıylym izdegen maldaı, jany qydyryp qoldy-aıaqqa turmaı ketti. Myna paqyrlar kók teńizdiń qashaǵanyn qýyp aýlaımyn dep úı kórmeı tentirep ketkeli qashan. Kóńilsiz kisiler kerek dese, bunan ala jazdaı kórmegen qatyn, balasyn suraýǵa da zaýyqsyz. Báriniń kózi ortadaǵy qazanda. Bul kelgende beti býlanǵan qazan sálden soń sarqyldap qaınap, qos ishin kóńirsigen jas balyq ıisi alyp ketti.

Aýyldan shyqqaly nár tatpaǵan shofer aıaq astynan shydamsyzdanyp:

— Osy balyq tas bop ketpese, pisti, — dep qazanǵa moınyn soza berip edi, qara shal qaq basqa ojaýmen taq etkizip salyp qaldy:

— Otyr, ári! O nesi suqaqtap...

Shofer moınyn ishine tyǵyp, buǵyp qaldy. Ysqaıaq qara shal teńiz óńirine belgili kisi: aty — Kóshen. Biraq keri sıetin qyrsyq minezine bola "Kótkenshek" atanyp ketken-di. Kóshenniń ıyǵynda eltiri qara ton. Basynda eltiri qara bórik. Bala qorqytatyn baqsydaı bórikti júnin jalbyratyp bir shekesine osqyrta kıipti. Qarsy aldynda janǵan otqa kirpik qaqpaı shanshyla qaraǵan kózdiń janary zár tógip jalyndaı túsedi.

Bunda kelgeli onan kóz qıyǵyńdy aıyrmaı otyrǵansyń. O da saǵan nazar salmaı qyńyratqyp otyrǵan sıaqty edi; súıtse, syrtyn berip otyryp ta baǵyp otyrypty. Únsizdik aýyrlap bara jatqasyn, sen áńgime qashyryp:

— Bul jaqqa sýyq erte túsken be, qalaı? Kádimgideı kúzgi qara sýyqtyń yzǵary seziledi, — dep ediń, kóńilsiz kisiler qostamady. Beti býlanǵan qazandy aınala qorshap qaraýytyp-qaraýytyp otyr.

— Apyr-aı, jer ala, bult shola degen. Bir teńizdiń eki basy da eki túrli bola beredi eken-aý. Ana jaq baǵana biz shyqqanda maı tońǵysyz jyly edi...

Qara shal osqyrynyp qaldy:

— Ana jaq, myna jaq... Kórdiń be, kelmeı jatyp ana jaq dep aýzynyń sýy qurýyn...

Ańdamaı qyrsyq shaldyń qytyqty jerine tıgenińdi keıin bildiń. Soǵan yńǵaısyzdanyp, qysylyp otyrdyń da, ot kósegeli qolyńdy ilgeri soza bergensiń-di. Qara shal bir tanaýynan myrs etip osqyrynyp qaldy:

— Áı! Áı, mynaý bizge ol jaqtyń nesin aıtady, a? O jaqtyń qaı jaqsylyǵy qolymyzǵa túsip jatyr. O jaqqa bara qalsa, oıbaı-aý, osy otyrǵan bárimizdiń aldymyzdan qara sıraq balalar shapqylap shyqpas pa edi. Sonda aldynan shapqylap shyqqan balalaryn osy otyrǵandardyń qaı-qaısy da baýyryna qysyp, betinen súımes pe edi? Alty aı úı kórmeı, kók teńizdi kezip tentirep júrgen myna men bop, sen bop, ana Sary Ivan bop, osynda otyrǵan báriń kir borbaı jaman qatyndaryńdy Qyz Jibekteı qushaqtamas pa edińder. O jaqty maqtaǵany nesi, áı? O jaqtyń jaqsy ekenin, oıbaı Qudaı-aý, men osynda otyryp ta bilip otyrǵan joqpyn ba? A? A, ol ne degeni, áı?

Qos ishi jym-jyrt. Qyrsyq shaldyń qyrshańqy sózin qazan mańynda otyrǵan kisilerdiń birde-biri ne qostamady, ne qarsy bolmady. Sen ań-tańsyń. Bul qalaı? Til-jaǵynan aıyrylǵandaı, tómen qarap tymyraıyp alǵandary nesi? Tek qatty qaınaǵan qazan búlk-búlk. Tek qazan astyndaǵy sý otyn pyshyr-pyshyr. Úı-ishiniń únsizdigi aýyrlap, eńseni basyp bara jatqasyn basqalardan buryn sen yńǵaısyzdandyń da, qazan astyndaǵy otty qaıtadan túrtkileı bastaǵansyń-dy.

Qara shal taǵy shańq etti:

— Áı, jarqynym, ottyń bereketin almashy! Ot kóseý ózimizdiń de qolymyzdan keledi. Janyń ashysa, sen bizdi basqa jaǵynan jarylqa!

Tóc súıegi taqtaıdaı tyrylı aryq qara shal áli de urynarǵa qara tappaı óz-ózinen osqyrynyp qoıady. Tula boıyndaǵy bar zárdi betine jıyp apty. Shatynaǵan kez shynymen qaptaǵandaı.

— Talaı bastyqty kórip edik. Olar da shirenip keletin. Olar da jarylqap qaryq qylmasa da, biraq, obalyna ne kerek, kelgende jaǵdaılaryń qalaı dep suraýshy edi...

— Aqsaqal... Ne suraıtyny bar, jaǵdaılaryńdy kórip otyrmyn...

— Á! Á, kórip otyrsyń ba? E, qup! Qup! Oǵan da, shúkir. Shúkir. Oý, qaıdan bileıin... Kókte Qudaı bizdi kórýden qalǵasyn, jerdegi bastyq balalar da kózin tars jumyp alǵan eken dep edim. E, kórgen ekensiń ǵoı. Kóredi ekensiń ǵoı. Shúkir! Shúkir!

Bul joly da sen túk deı almadyń. Degende ne deıdi? Bákızatqa "baram da qaıtam" dep ant-sý ishti. Áıeline bergen ýádeden áli de aınyǵan joq. Bir qonady da, erteń erte-le-te... Apyraı... Apyraı, endi qaıtti? Qaıtpek kerek? Qaıterin bilmeı, dymy quryp, demin ishine jutyp otyr edi, ortada sarq-sarq qaınaǵan qazannyń ar jaǵynan bireý yrǵalyp qoıdy.

— Shyraǵym, Jádiger, kelgeniń jaqsy boldy.

Úı ishindegi tútin men býdan qazannyń ar jaǵynda qaraýytqan myna iri deneli kisiniń betin kóre almasa da, yńyranyp asyqpaı sóılegen sabyrly túrine qarap tanydy. Kózi kek, shashy sary bolǵasyn osy jurt ony "Sary Ivan" atap ketken-di. Buǵan týystyq jaǵynan aǵa ispetti. Retti jerinde yńǵaıyn taýyp sóılegendikten osy jurt onyń sózin uıyp tyńdaıtyn. Sary Ivan álgiden keıin sál kidirip, aıtar sóziniń aldy-artyn oılap aldy da, yǵystyryp aqyryn sóılep ketti:

— Bul jaqta da balyq talaby nashar. Obaly ne, jigitter jan aıamaı jumys istep júr. Kún-tún demeı sabylǵanda eńbegi janbaǵasyn, qaıtsin, yzaly kisiler yryldasyp qalady. Qyldaı kináń bolmasa da, jany kúıgen jigitterdiń tili saǵan tıip jatyr. Kelgeniń jaqsy boldy. Áıtpese "bizdiń bar-joǵymyzdy basqarma da umytty" dep jigitter renjip júr edi.

— Áı! Áı, mynaý ne dep byljyrap otyr? Jazyqsyz?.. Qyldaı kinásiz? Aý, qyrýar kisini alty aı jaz aıdalaǵa qamap tastap, ózi ana jaqta salqyn úı, salýly tósekte jatyp alsa... seniń óli-tirińnen, ash-jalańashyńnan habarsyz bolsa... Áı!.. Áı, ıt... Sonda bul qalaı qyldaı kinásiz bolady? Oı, kólgir! Oı, maımóńke! Kúdikti jerdiń ústin baspaıtyn toban aıaq túlki... tegińdi uraıyn!

— Oı, sorly-aı! Betten alǵandy batyrlyq kóresiń-aý. Paıǵambar jasyna keldiń. Jurtty betten alǵannan basqa bileriń bar ma? Sodan adam armanyna jetse, sen jazǵan áldeqashan aıdaryń altyn...

— Áı! Áı, ıt! Seniń de syryń belgili. Bastyqtardyń aldynda kólgirsip, kómeıińdi býyp sóılegende, sen de, seniń de tórt qubylań túgendelgeni belgili. Al men... men bastyq bolsa qaıteıin, jynyma tıse betin tyrnamaq tursyn, on saýsaqty túgel salyp osyp-osyp alam. Oý, baıaǵy patsha, han zamanynda da tilinen jazǵan tentektiń basyn kesse kesken shyǵar, biraq tiline tıym salmap edi ǵoı. Aýzymdy qyshyta berse... basqarma bolmaq túgil onan zoryna... Zorynyń arjaǵyndaǵy zoryna da aıtam. Al sonda ne isteıdi? Tilimdi kese me? Álde bir jyldan keıin paıǵambar jasyna keletin jaman shaldyń qyrjanyn kese me? Endeshe, má!.. Má, kes! Kese ǵoı!

Kóshen ornynan qalshyldap atyp turdy. Masqara qylǵanda balasyndaı jas jigitterdiń aldynda butynda qaýdyrlaǵan teri shalbardyń aýyna jarmasar dep qorqyp edi, Qudaı ońdap arjaǵynda otyrǵan Sary Ivan ony shalǵaıynan bir tartyp, ornyna jalp etkizdi.

— Óltirem! Óshir únińdi!

Úı ishiniń yzǵary endi sezile bastady. Jurtpen birge bu da otqa túserdeı oshaqqa shabynsa da, bet aldy qyzǵanmen tý syrty túgel muzdaı. Jan-jaqtan jel yzǵyǵan qamys qostyń yzǵary ala-bóle arqasyn qaryp barady.

Álgiden keıin únsiz qalǵan Kótkenshek Kóshenge qaramaýǵa tyrysyp, kózińdi alyp qashyp otyrǵansyń-dy. Bireý syrt jaqta jatqan bir arqadaı jalpyldaq otyn arasynan qaýqıǵan kók ala butany sıraǵynan súırep ákep otqa tastap edi, qyzýy kemip bara jatqan ot lapyldap janyp, qaqpaǵy býlanǵan qara qazannyń arǵy jaǵynda otyrǵan Sary Ivannyń bet-álpetin jańa kórdi. Ánsheıinde úkideı sap-sary kisiniń oshaqtaǵy ot sáýlesinen búkil bet alaby: qasy, kirpigi, saqaly, murty qyzǵylt reńge aýysqan.

— Jádigerjan... Al, káne... el-jurt aman ba?

— Áne birde jıyrma bes úı kóshti dep esittik qoı? Ol ne?

— Ras. Olardan keıin de halyq bir-jarlap kóship, el basy kemip jatyr.

— Kún kóris qalmaǵasyn kóshpegende qaıtsin. Atameken azyq bola ma.

Sary Ivan arqasyna jamylǵan shapanyn eki shalǵaıymen taqymyn qymtap aldy. Iman júzdi momyn jannyń momaqan túrimen yǵystyryp aqyryn aıtqan áńgimesi erteden beri apshysy qýyrylyp otyrǵan kisilerdiń arqa etegin keńitip sala berdi. Sen de eńseńdi kóterip, kúıelesh kóseýdi qolyńa qaıta ustadyń. Suǵanaq kóseý ári-beri sýmańdap, túrtkileı bastaǵanda onsyz da jany qalmaı satyr-sytyr janyp jatqan jalpyldaq otyn dúrildep ala jóneldi. Qara qazandy qorshaı otyrǵan kisiler jalma-jan keıin serpilip, sheginip otyrdy. Tek Kóshen tyrp etpedi.

Bul jerde de óziniń qashanǵy qıqarlyǵyna basyp, sirkiregen qyzyl ushqynǵa taqtaıdaı tósin tóseı túskende tún-jún keýdesi úıitilgen terideı pyshyr-pyshyr etti.

— Ýa, qoı! Jas balyq qatty qaınasa janyǵyp ketedi, — dedi de, Kótkenshek Keshen saǵan burylyp: — Al bunda qansha bolasyń? — dedi.

— Men be?

— Iá, sen. Bunda qansha bolasyń?

Aýzyńa sóz túspeı, shók etip otyryp qaldyń. Baýyryńa túsken basyńdy kótermeı otyryp, kózińniń astymen qazan mańyndaǵylarǵa qarap ediń, olar da "qalaı jaýap bepep eken?" degendeı buny qabaq astynan baǵyp qalypty. Mynaý bir Kóshen emes, mynalardyń báriniń saýaly sıaqty. Ózderi batyp aıta almaǵasyn, aldaryna ádeıi teke saqal, qyrǵysh tós, qyrsyq shaldy salyp otyrǵan sıaqtandy da, sen qınalǵanda qol ushyn bere me degen úmitpen Sary Ivanǵa qarap ediń, o da kózin tómen salyp múláıimsı qapty. Kúdikti jerdiń ústin baspaıtyn toban aıaq túlki dese degendeı. Ana qarashy: myrshaı sarylyǵy da túlkiden aýmaıdy. Jyny kelgeni sonsha, mynalarǵa endi bunyń ózi tıiskisi kep ketti. Aıtar sóz de alqymyna kep qaldy. Qara qazannyń tasasyna tyǵylyp, buǵyp-buǵyp qalǵan nemelerge eregiskende "erteń kún shyǵa qaıtam", — dep týrasyn bir-aq aıtqysy keldi. Nesi bar, aıtady. Bolsa da, Bákızatqa: "baram da qaıtam" dep ýáde bergen ózi. Ýádesi — ýáde. Sony aldymen ana shalǵa aıtady. Kirpik qaqpaı qadalǵan shúńirek kózdiń suǵyn súńgideı qadasa qadaı bersin. Báribir aıtady. "Bir qonam da qaıtam" deıdi. Sony aıtqaly aýzyn ashyp oqtala túskende... buǵan ne kóringenin qaıdam, ózi de, tili de dármeninen aıyrylyp toqtap qalady. Oǵan da mine, bir aı. Sonyń sebebin áli bilmeıdi. Qazir úıirinen adasqan qulandaı aq qar, kók muzda japadan jalǵyz turyp ta sony oılap tur. Nege búıtti? Ot basynyń buzylýyna osy sebep bolmady ma? Basyna túsken búgingi qıyndyq pen qasiret sol arada óziniń oıyndaǵy sezin aıta almaǵan jigersizdiginen bolmasa qaıtsin? Sol arada sen teke saqal, qyrǵysh tós qara shal men sarq-sarq qaınaǵan qara qazannyń tasasyna tyǵylyp, buǵyp-buǵyp qalǵan balyqshylarǵa qoldy bir siltep, aýylǵa tartyp turǵanda, álde qaıter edi? O da qolyńnan kelmedi.

— E-e, shyraǵym, shamań belgili boldy. Áı, jigitter, balyqty túsirińder. Basqarma qaıtatyn kórinedi. Jolynan qalmasyn. Qonyp qaıta ma, as iship alyp, qazir qaıta ma, erki bilsin.

Sen lám-mım demesten syrtqa atyp shyqqyń kelip edi, tóńiregińnen túk esitpeı, qulaǵyńdy tas qyp basyp, kózińdi tas qyp jumyp, bet aýǵan jaqqa shyǵynyp ketkiń kelip edi-aý. Biraq ne paıda... oǵan da dármeniń jetpedi. Jigerin jún qylǵan dármensizdik sol arada eńsesin kótertpeı, omalyp otyryp qalǵan-dy.

Iá, súıtip, buny ıt minez taǵy da arandatty. Áıtpese, bunyń ornynda basqa bireý bolsa, Syrdarıa saǵasynda qostanyp jatqan kisilerdiń jaǵdaıyn bilgesin bir qonar edi de, erteńine eleń-alańda aýylǵa tartyp otyrar edi ǵoı. Bolsa da Bákızatqa: "aınalmaımyn, baram da qaıtam. Osy joly bir synap kórshi" — dep ózeýregen ózi-tuǵyn. Bul eger aıtqan sózinde turyp, ýádeli ýaqytta jaırańdap kirip barǵanda, kim biledi, o da zaty áıel emes pe, renishin umytyp, aldynan jadyrap kúlip shyǵar ma edi? Al, bul... áıeline bergen ýádesin umytyp... Jo-q, umytqan joq... Bákızattyń renishke beıim turatyn ádemi erni tompaıyp, túsin bermeı teris qarap alǵan renishti keskini kez aldynda turdy. Qamys qosqa qonyp shyqqan kúnniń erteńine bári dastarhan basyna jınalǵanda da kóz aldynda sulý áıeldiń aıtqanynan qaıtpaı, sup-sur bop bezerip alǵan keskini turdy. Bul da: "Bákızatqa bergen ýádem bar. Qaıtýym kerek. Iá, qaıtam! Qaıtam", — dep ózin qaıraýmen otyrǵan.

— Al!.. Al, sonymen endi júresiń be? — dedi Kótkenshek Kóshen.

Sen kózińdi kótermeı, tómen qarap tuqyraıyp otyrsyń.

— E, bárekelde, — dedi Kótkenshek Kóshen. — Jolyń bolsyn! Aýyl-elge sálem aıt! Tiri de! Jany siri nemeler ázir aman de! Óletin oılarynda joq, tor súıretip, teńiz keship júr de!

Qamys qos kenet jym-jyrt bola qaldy. Jańa ǵana dastarhan basynda dabyrlap otyrǵan kisiler sózden tıylyp, bári de bir sátte dál keshegideı demin jutyp, tyna qalǵan-dy. Sen tipti, dem almaǵan sıaqtysyń. Toqtap qalǵan tynysy emes, bunyń ózi de dál sol arada jer betinde bar-joǵyna zeıli jetip turǵan joq-ty. Bar bolsa da buny kóldeneńnen kılikken qandaı da bir kúsh bas erkinen aıyryp, bılep-tóstep baratty. Iá, sol arada bunyń aýzyna úsh uıyqtasa túsine kirmegen sózdi salǵan da sol sıaqty; sen dastarhan basynda dóńgelene otyrǵan kisilerdi kúttirip baryp, kúder úzgen bir kezde:

— Buıyrsa... Sońyra elge birge qaıtarmyz, — dep, óz erkinen tys qaıdaǵy birdeńe qalaı aýzynan shyǵyp ketkenin bilmeı qalǵan-dy.

Bar bilgeni... O, Jasaǵan! Jańa ǵana tómen qarap, tunjyrap otyrǵan kisiler kenet shuǵyl jadyrap, basyn kóterip-kóterip aldy. Qyrsyq shaldyń da qyrys-tyrysy álginde ǵana tarqap, shekeńnen shyqqandaı shaqyldaq daýystyń zári synypty. Ádette, yzaly kezde áriden, in túbinen qadalatyn ejireıgen kóz, osy kúnnen bastap buǵan qaraǵanda kádimgideı eljirep, janaryna jylylyq enetindi shyǵardy. Sóıtip, kún artynan kún, apta artynan apta ótti. Sen kelgendegi qara sýyq qataıyp, bul jaqta daýys nyshany biline bastady. Jaz boıy syńar tamshy tambaǵan jańbyr qarashanyń qara sýyǵy kúshke mine bastaǵan bir tusta eki kún qatarynan quıyp berip edi, tóbeden jańbyr saýlap, qamys qosta qamsaý qalmady. Balyqshylar túnimen kóz ilmeı jel yzǵyǵan qosta dirdektep shyǵady. Tań qarańǵyda ysyldap-pysyldap kıinedi; túnnen qalǵan muzdaı balyqty bir-eki qarpyp asaı sala qos eskek, bir taıaýdy qoltyqqa qysyp, qara sýyq bastalǵaly tańqyldap qatyp qalǵan toń jerdi topyrlap basyp teńizge ketip bara jatady; jaǵada keýdesin qara jerge asyp jatqan qaıyqty birnesheýi jabylyp sýǵa salady; áýpirim teńizdiń jaǵaǵa shapshyp ars-ars uryp jatqan áperbaqan tolqyndarymen jaǵalasyp júrip, balyq bir soqsa osy araǵa soǵar degen dámeli jerge kúnde-kúnde tor jaıady; búgin jaıǵan tordy erteńine eleń-alańda baryp taraıdy; keıingi kezde udaıy arqadan soǵyp turǵan qara daýyl men uly teńizdiń aǵysy aýdy arqan ǵyp esip tastap turǵan-dy. Kesheden beri teńiz túbinen tolqyn kótergen tomarlar aýǵa oralyp, qara tordy dal-dul ǵyp jyrtyp tastap tur. Jel-quz jıilegeli sý astynyń aǵysy kúsheıip, búgin «aıǵan tor erteń tomar oralyp, tosap basyp, sary laıǵa batyp balyqshylar jaǵaǵa súırep shyǵaryp jatqandary. Ondaı kúnderi sýǵa malshynǵan paqyrlar arqan bop esilip qalǵan aýdyń shatysyn jazyp, shalań men tosaptan tazartyp, qamys qosqa silesi quryp ázer keledi.

Osy kúnderi ózderi qatty júdedi. Saqal-murt esken. Ústi-basy kir. Tańnyń atysy, kúnniń batysy kók teńizde, jel ótinde júre-júre báriniń beti úsik shalǵandaı qara qoshqyl... Al tyrnaǵy ósken kúrekteı kús-kús qoldardyń baqandaı-baqandaı saýsaqtary bartıyp-bartıyp isip ketken.

* * *

Sol kúni oqys kúlki bunyń oıyn bólip jibergen edi-aý. Baýryna túsip bara jatqan basyn shuǵyl kóterip alyp, qyran-topan kúlip jatqan kisilerge qarap edi, "á" degende túkke túsinbedi. Ózderi áldenege máz. Úı ortasynda qyzyl ushqyn sirkirep, laýlap janǵan otty aınala qorshaı otyrypty. Qazan astyndaǵy ottyń sáýlesi qos ishin kóńildendirip, jadyrap tur.

Bul áli de túkke túsinbeı, kózin ýqalap jiberip, qamys qostyń ortasynda býy burqyrap búlk-búlk qaınap jatqan qazanǵa, sosyn qazan mańyndaǵy qyran-topan kúlip jatqan kisilerge qarap ań-tań. Bularǵa ne bolǵan? Nege... kúledi? Nesine jetisip kúledi? Bular máz bolatyndaı... Iá, sondaı-aq ne boldy?

Óz kisilerin ózi tanymaı, tańdana qarap biraz otyrdy. Qaraǵan saıyn kóńiline kúdik qashyp, mynalar bul bilmeıtin basqa bireýler sıaqtandy. Basqa bolǵanda... Kim de bolsa, joly bolǵysh, syraly da salymdy jandar. Kere qal, ózderi kók teńizge jaıǵan qara tor balyqqa maılap, qara qaıyq kenerinen kelip, qaǵanaǵy qaryq bop qaıtqan kisiler. Mynaý sonyń qýanyshy. "Iá solaı" degendeı, analar taǵy da qyran-topan. Ha-ha-ha-a... Al, áne bireýdiń túri tanys, shyramytatyn sıaqty. Arqasyna teri ton jamylyp, qaq tórde qazyqtaı qaqshıyp alǵan qaıqy tes qara shal shaq-shaq. Buǵan ne joq? Nesine jetisedi? Kúlerde ıeginiń astyna qaraı uıysyp bitken uıpa-tuıpa saqaldy áýelete kóterip alady eken. Kúlkisin kenet kilt tyıyp: "Ony qoı! Ol... ol qyzyl kez pále ǵoı!" — dep qolyn sermedi de, syrt jaǵynda jatqan bir arqadaı otynǵa shalqalap qulaı ketti. "Qyzyl kez pálesi" kim?..

Túsinse ne deısiń? Buǵan salsa, bular máz bolatyndaı, sebep te, syltaý da joq. Ala-bóle kesheli-búgin daýyl tıtyqqa ábden jetken-di. Keshe shalań basqan aýdy qas qaraıǵansha tazartyp kesh qaıtty. Soǵan qaramastan búgin de tańmen talasa oıanyp edi; túnnen qalǵan birdeńeni apyl-ǵupyl ishe sala, topyrlap syrtqa shyqqanda, keshegi daýyl kúsheımese, basylmapty.

— Isha, — dedi bireý titirkenip.

Qalǵan jurtta ún joq. Qarsy aldynan soqqan sýyq jel shydatpaı, shekeni jaryp bara jatqasyn búgejektep biriniń yǵyna biri tyǵylyp, teńizge ázer jetti. Keıindeý qalǵandar da teńizge jete bere entelep toqtap jatyr. Bári de túnde jaýǵan qardan keıin aq aırandanyp jatqan sypyra jaǵalaýǵa, jańa ustasqan muzǵa qarap qapty.

— Aýdan aıyryldyq, — dedi bireý.

— Tek! Tek ári! Oı ıt!.. Oı, jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr!

— Al qoıdyq. Biraq myna muz...

Shynynda da, araǵa bir-eki kún tússe, myna kilegeı muzdyń kóbesi qataıyp, sýdaǵy aýlardyń arqalyǵy jas muzǵa jabysyp qatyp qalary anyq.

— Aý, osylaı tura beremiz be?

— Al turma! Al aspanǵa ush!..

— Áı, shal, tek tur!

— Al turmadym... Al sonda ne isteısiń?

— Já, qoıyńdar! Urysy qursyn. Onsyz da kelisip turǵanymyz shamaly, — dedi Sary Ivan — Jádiger, shyraǵym...

Jurt nazary buǵan aýdy. Bul dál bundaı jaǵdaıda ne isteýdiń retin tappaı, jaǵada ıirilip turǵan kisilerdiń arasynan sytylyp ilgeri shyqty. Muzǵa tústi. Juqa muzdy esik pen tórge deıin abaılap, aqyryn-aqyryn basyp bardy da, taqasymen teýip kórdi. İlgerilep aryraq baraıyn dep edi; oǵan álsiz muz az ǵana salmaqty da aýyrlap, syqyr-syqyr maıysa bastaǵasyn, bul ilgeri barmaı izinshe keri qaıtty. Jaǵada turǵan kisilerge nazar salǵan joq. Balyqshylar ár qısyndy bir aıtyp qaýqyldap ketti:

— Apyraı, endi qaıttik?

— Qaıtkeni sol, aýdy qalaıda búgin sýyryp alý kerek.

— Áı, mynaý ne ottap tur? Kórmeısiń be, áne, jaǵa kók muz. Qaıyq salǵyza ma saǵan?

Shyny kerek, saǵan osy qamshy boldy. Kóp ishinen qara aspandy qapyltyp turǵan álgi jigitke ıek qaǵyp:

— Táýekel... Aıda, qaıyqty sýǵa salyńdar! — degen edi.

Jigitter keshe keshkisin qara jerge tumsyǵyn asyp ketken qaıyqtardyń baýyryn jańa qatqan jas muzǵa gútirletip keýdelep ıterip apardy da, baýyry sýǵa tıe bergende qarǵyp-qarǵyp mingen edi; Kóksoqta tolqynǵa keýdesi tıgen boıda sekekteı bastaǵan qaıyqtyń tumsyǵyn bir degennen tereńge týralap buryp alyp, qos eskekti malshylap ese jónelgen edi. Sonan olar kúni boıy tolqynmen jaǵalasyp júrip, óldim-taldym degende sýǵa jaıǵan torlardy sýyryp alǵan-dy. Ústi-basy malmandaı sý-sý kisiler tisi-tisine tımeı qalsh-qalsh etip, toń jerdi topyrlap basyp, qosqa jetti. Eki jigit syrttan qoltyǵyna qysa kelgen jalpyldaq otyndy jýyq arada tutata almaı, ábiger bolyp jatqanda, sen sý kıimmen tórge ozyp, tósekke qısaıa ketkensiń-di. Sonan beri soqyr sham syǵyraıǵan qamys qostyń bir basynda ár nárseni bir oılap, óńiń kirmeı kirbıip jatqansyń-dy. Bunda kelgeli bir aıdyń júzi boldy. Qarakók teńizde qara tordy súıretip kún-tún sabylǵanda ne bitirdi? Ne tyndyrdy? Kezi taǵy da qara shalǵa tústi. Qyran-topan bop jatqan kisilerdiń arasynda o da shıqyldap kúldi de, kenet kúlkisin kilt tyıyp:

— Ol ıtti qoı! Ol... ol adam emes qoı, — dep, áldebireýden túńilip qolyn sermep-sermep qaldy. Sen onyń sonsha kimnen túńilgenin bilgen joqsyń-dy. Kótkenshek Kóshen arqasyna jamylǵan qara tonnyń shalǵaıyn taqymyna basyp, yrǵalyp qoıdy:

— Oý, kórmeısiń be?.. Oıbaı-aý, ol kápirdiń ana jabaıy mysyqtaı bajbıǵan sap-sary kózi kim ekenin aıtyp turǵan joq pa? Ha-ha!

E, endi túsindi. Mynalardyń nege ezýi jıylmaı, máz bop jatqan syry endi belgili boldy.

— Kósheke... — dep Shofer ezýinde byqsyǵan temeki tuqylyn bir sordy da, laqtyryp jiberdi. — Kósheke... Osy jurt ánebir tusta Sary Shaıamen ekeýińdi kótkenshektesip qaldy dep júr ǵoı? Sol ne? Ras pa?

— E, kótkenshektesse nesi bar? Onymen kezdessem, men qysqa kúnde qyryq kótkenshektespeımin be?

Bul hıkaıany biletin jigitter álden jymyńdaı bastady.

— Sary Shaıa. Kerisıgen pále ǵoı. Kótkenshekteskende ońaılyqpen aldyrmaıtyn bolar?

— Aıtpa! Qyrsyǵy attyń qara qaptalynan. Onyń qyrsyǵynyń qasynda sender meniń kótkenshektigime jylap kórisesińder. Áı, bala... qazanyń qaınamaı qaldy, ot salyp qoı.

— Iá, Kósheke, sonan?.. — dedi shofer sóz tartyp.

— Oı, eneńdi... Iá, ıá-láp qylqyldaǵansha qazanǵa qaramaısyń ba? Áńgime as bola ma?

Qara shaldyń aldynda jurt aıaqtarynyń ushymen basyp ketetin. Álgiden keıin biri syp berip syrttan otyn ákeldi. Biri jata qalyp, sónip bara jatqan otty úrledi. Endi biri syrttan kirgen otynnyń tez tutaıtyn qaýqıǵan qý butasyn otqa tastady. Sonyń bárin qalt jibermeı baǵyp otyrǵan Kóshen kóńildenip:

— Baıaǵy soǵystan keıingi kez. Halyq qońtorǵaı. Onda senderdiń kóbiń sheshelerińniń shalǵaıyna oratylǵan kir tumsyq balasyńdar... — dedi.

— Basqarma da ma?

— E, basqarma bolsa she? Nemene, anasynan basqarma bop týady deısiń be? O da bala boldy. O da boqmuryn boldy.

Shofer myrs etip, basyndaǵy maı-maı kepkamen betin basa qaldy. Qara shal ony baıqaǵan joq.

— Qazirgideı muz qatar aldyndaǵy qara sýyq. Abyrjy. Sol jyly abyrjy uzaqqa sozylyp halyqtyń apshysy qýyrylyp turǵan. Sary Shaıa jylap basqarmaǵa barypty. Qatyn-balam ash depti. Anada kindigin óziń kesetin kishkentaıym men úıge barǵansha ashtan óletin shyǵar dep, kóksoqqan kóz jasyn bir syǵyp alypty da, basqarma balaǵa qaraı ysyrylyp jaqyndaı túsipti. Aınalaıyn, sadaǵań keteıin depti. Shıetteı balalarym ashtan ólmesin deseń, kolhoz ortalyǵynan qaryzǵa bir qoı ber. Tiri bolsam, jer basyp júrsem, bir aıdan asyrmaı qaıtaram dep qıylypty.

— Al sonan... Sózinde turyp pa?

Kótkenshek Keshen ıegin áýelete kóterip, artyna qaraı shalqalaı bere shaq-shaq kúldi:

— Ol kóksoqqannyń tamaǵynan ótpegeı. Tamaǵynan ótkesin qoı túgil, túıeniń izin taba almaı qalasyń ǵoı.

— Aý, kolhoz maly... Artynda joqtaýshysy myqty, zań bar emes pe? — dedi Sary Ivan.

— Ol zańǵa jetkizbeı qurtady ǵoı. Sol kezdegi kolhozdyń esepshisi... Sol ózi... qaı bala edi? Iá... Álgi soǵystan bir aıaǵyn julǵyzyp qaıtatyn... topyraǵy torqa bolǵyr, ózimizdiń Qaraǵul eken ǵoı. Sol marqum bir aıda qaıtaram SSİİ alǵan qoıdy bir jyldan keıin de qaıtarmaǵasyn Sary Shaıany kontorǵa shaqyrmasy bar ma...

Bunyń arǵy jaǵy qalaı bolaryn biletin kisiler álden ıyǵy selkildep kúle bastady. Olar qyzyqtaǵan Sary Shaıanyń myna hıkaıasyna sen ǵana aralaspaı, bosaǵa jaqta soqyr sham syǵyraıǵan qamys qostyń bir buryshynda óńiń kirmeı kirbıip jatyrsyń. Mynaý seniń de talaı esitken áńgimeń. Sen de talaı ishegiń túıile kúlgensiń-di. Qazir de analarǵa ilesip ezý tarta tústiń de, kenet kóńilińnen kúdik qashty. Óz kózine ózi senbegendeı, myna máre-sáre bop qarqyldap jatqan kisilerge qaıta qarady. Qaıta qaraǵanda da álgi kúdikten aqı-taqı aryla almady. Mynalardy óziniń kisisi deýge... biraq olardan kúlki qalǵaly qashan. Ózi bilmeıtin basqa, bóten bireýlermen shatastyryp turǵan sıaqty. Shynynda da, mynalar bunyń kisilerine uqsaı ma?

Jaraıdy, basqasy basqa... Al ana qaıqy tós qara shalǵa ne joryq? Ánsheıinde osy jurtqa babyn taptyrmaı, otyrsa opaq, tursa sopaq, aınalasymen yryldasyp bolatyny qaıda? Nesine jetisip qaǵanaǵy qarq bola qaldy? Túsinse ne deısiń. Álde, túsiniksiz mynalar emes, sen óziń túkke túsinýden qalyp barasyń ba?

Kúdigin anyqtaǵysy kep, mynalardyń áńgimesine qulaq tigip edi. Súıtse... E, Qudaı, baıaǵy Sary Shaıa. Sary Shaıanyń qylyǵyna osy el ıa kúledi, ıa kúıinedi. Kúlmeı qaıtsin, Qaraqul marqum sonda Sary Shaıany kontorǵa shaqyryp alyp, aldynda jatqan jýan papkany ashpaı, alaqanymen basyp otyryp:

— Aqsaqal, buraý ekesh buraýdyń da suraýy bar. Kolhozdan bir aıda qaıtaram dep, qaryzǵa alǵan ana jylǵy qoıdy... — deı bergen eken.

— Áı, mynaý ne deıdi? Ne deıdi, áı? — dep Sary Shaıanyń sap sary bajbyq kózi ejireıip shyǵa kepti. — Bunyń qoıy, qaı qoı? Qaryzy qaı qaryz? Ana jylǵysy ne? Áı, kolhozdy bılegen ekensiń... Bıshikesh ekensiń. E, bolsań bol! Seniń bıshikeshpin, bıligim júrip tur dep, kórer kózge istegen jalańa kóngenshe, oıbaı-aı... Oıbaı-aı, onan da myna aqsaq ıttiń qolynda ólgenniń ózi artyq emes pe?

Sary Shaıa jańa ǵana quıryq basyp otyra bergen oryndyqtan atyp turyp, Qaraqul marqumǵa qarsy aqyrypty:

— Áı, bala! Sen... Sen óziń, aınalaıyn, syrt-syrt shot qaqtym dep... Eńbek adamyn qaralap...

— Aqsaqal, oıyndy qoı...

— Oıyn ba, mynaý... Mynaý, kisi óltiretin is qoı. Jala ǵoı. Kóre-kózge kisi moınyna qıyp salǵan qıanat... Óziń kóp rýdan bolǵasyn, az rýdyń adamyn ıtteı talap, oıyńa ne kelse sony istemeksiń, á? Solaı ma, á.

Qaraqul marqum qarsy aldynda bir sóz aıtsa, eki sózben jaýap berip bajaqtap otyrǵan bajbyq kóz shıkil saryǵa birazǵa deıin túk aıta almaı, jaǵasyn ustaǵandaı bop basyn shaıqapty deıdi. Ony sózden jeńe almasyn bilgesin baǵanadan beri alaqanymen basyp otyrǵan jýan papkanyń bir betin ashyp jiberipti de, túbi tigilgen qaǵazdar arasynan tildeı bireýin suq qolymen túrtip qalyp: "Mine! Mynaý óz qolyńnan bergen "tilhatyń" degen eken. Sary Shaıanyń betinde jańa ǵana tikireıip-tikireıip alǵan túgi jyǵylyp, bir sátte múláıim momaqan bola qapty. Aldyna tosqan qaǵazǵa týralap qaraı almaı, kózin alyp qasha bergen eken deıdi. Dál sol kezde Qaraquldy basqarma shaqyrmasy bar ma.

— Aqsaqal, kolhozdyń qoıyn qaıtar, uıat bolady.

— Jaraıdy, Qaraquljan. Qaıtaraıyn. Qaıtaraıyn.

— Qashan?

— Qaraquljan, oılanaıyn...

— Qazir kelem. Soǵan deıin oılanyp qoı, — dep, Qaraqul syrt jaǵynda súıeýli turǵan baldaqqa qol sozǵan. Qos baldaq qoltyqqa tıgende etjeńdi aýyr denesin urshyqtaı úıirip alatyn jigit yrǵı basyp, esikten attaı beripti. Qaraquldyń kózi taıa bergende Sary Shaıa da ornynan atyp turypty. Papkadaǵy qaǵazdardyń arasynan álginde kórgennen beri kóziniń qıyǵyn aıyrmaı baǵyp otyrǵan tildeı tilhatty julyp alypty. Julyp alýyn alsa da, biraq "á" degende onyń kózin qalaı qurtýdyń esebin tappaı daǵdaryp qapty. Syrtqa shyǵa qashsa, sózge qalady. Qoıny-qonyshyna tyqsa, tula boıyn tintip taýyp alady. Onsyz da soǵystan aıaǵyn juldyryp, qany buzylyp kelgen jigit baldaqpen qaq basqa bir qoıýdan júzi taımaıdy. Bir qoı úshin jamanattasyp masqara bolǵansha, qaıdan shyqsa onan shyqsyn dep sıyrdyń tilindeı qaǵazdy ýmajdap-ýmajdap aýzyna atyp urypty. Azý tiske basyp sarǵaıyp ketken qaǵazy qurǵyr kári sıyrdyń sińirindeı tamaǵynan ótpeı turyp alypty. Sol kezde basqarmamen áldenege kelispeı aıqaılasyp shyqqan aqsaq buǵalter de taqtaı edendi tyq-tyq basyp kelip qalsa kerek. Sary Shaıa ári-beri shaınaǵan eken, biraq, tamaǵynan ótpeı turǵan qaǵazdy jan-dármen talmap jutyp jibergen eken, baqyraıǵan sap-sary bajbyq kózden bir túıir jas yrshyp ketipti. Biraq... esesine, ehe-ehe-heý... aqsaq esepshi ana jaqtan... terisine sımaı, ashýǵa býlyǵyp kelgende, bul jaqta myna jaısań bir jumysty bitirip, jymyńdap kúlip otyr eken deıdi...

Qamys qosta alaýlap janǵan otty aınala qorshaı otyrǵan kóńildi kisiler taǵy da dý kúldi: ha-ha-ha... qarq-qarq... shaq-shaq... E, Alla, osyny basqa bireý istese, myna jurt ony kórmeı keter edi. Al Sary Shaıa istegen qandaı sumpaıy, jeksuryn qylyqqa bular nege máz bolady? Áne!.. Ánekeı: Ha-ha-a... Shaq-shaq... Al jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn Sary Ivan... O da yrq-yrq kúlip, kózin súrtip jatyr. Baqsa, mynalar basqa emes, bunyń óziniń kisileri eken. Áne, anaý Kóshen. Anaý Sary Ivan. Maı-maı kepkamen kózin súrtip jatqan kúldi-kúıelesh myna bireý munyń shopyry. Oı aınalaıyndar-aı! Jyl on eki aı el kórmeı, tentirep teńiz asyp júrse de, sary masaǵa talanyp, qyzyl tobyq bop kún-tún sý keshse de, eńbegi bir janbaı, saly sýdan shyqsa da, biraq sonda da saǵy synbaıtyn, taýy shaǵylmaıtyn, aınalaıyn qaıys qaralar-aı!

Sol kúni bul ózin qandaı baqytty sezip edi! Iá, baqytty edi! Kózińnen mólt etken jasty kórsetkisi kelmeı, syrt aınala bere jeńimen súrtip tastaǵan edi-aý!

* * *

Erteń erte turatyn bolǵasyn bular sol kúni qyzyl ińirde jatqan edi. Sý ústiniń mazasyz tirligi tıtyǵyna jetip júrgen jigitter basy jastyqqa tıer-tımeste qoryldap, qamys qosty basyna kóterip áketti. Syrtta jel yzǵıdy. İrgede uly teńiz ókiredi. Sylaǵy túsken qamys qosta bolsa da qamsaý joq. Oshaqtaǵy ot sóngen boıda jan-jaqtan jel yzǵyp, úı ishi ýildedi de ketti. Tósekti bir-birine taqap salyp tyǵylysa jatqan kisiler kórpe astyna kire sala qol-aıaǵyn baýyryna alyp tym-tyrys bola qaldy. Tek sen, jamylǵyń juqa boldy ma, tynyshsyzdanyp qasyńda qatar jatqan jigittiń kórpesine kirip ediń. Bul ózi bir óńirge aty shyqqan palýan jigit edi. Jylda-jylda Oktábr merekesinde, jurtty jyǵyp, bas báıgeni jeńip alatyn, keýdesi jún-jún, iri qara jigit kórpesine kirip kele jatqan kisiniń denesin dereý sezip, yńyranyp aýdarylyp tústi. Jaqynda úılengen jas kelinshegi esine tústi me, silekeıin tamsanyp, uıqyly kózimen jaraǵan býradaı tisin qaırady da, kúbideı sanyn dúrs etkizip ústine salyp aldy. Sosyn qaıtsin, bul syrtqa atyp shyqty. Kúndizgi qara sýyq qazir kúshke minip qylshyldap tur eken. Salǵan jerden qoıny-qonyshyna kirip tula boıy titirkep ala jónelgesin, jalt berip qamys qostyń yǵyna tura qalǵan-dy. İshke qaıtyp barǵysy kelmedi. Bunymen qatar jatqan ekinshi kórshisi Kótkenshek Kóshen edi; qyrsyq shalmen jatarda sózderi jaraspaı qyrbaılasyp qalǵan-dy. Sondaǵy jazyǵy — erteń Syrdarıa saǵasynda qostanyp jatqan qoraly kisiniń baq synaıtyn kúni. Alǵashqy bir-eki kúnde áýir-sáýir bolatyn kókshe muzdyń kádeli balyǵynan sybaǵasyn alyp qalǵysy kelgen kisiler aldyn ala býynyp-túıinip ázir otyratyn. Bu da erteń "al" degende sýyrylyp shyǵatyndaı, aý-quraldy mashınaǵa tıep býynyp-túıinip, ázir otyraıyq dep edi, qara shal qaqshań etip tósekten basyn kóterip aldy:

— Kil qapylý. Kil súrgin. Áı!.. Áı, jarqynym, tym qurysa tún tynyshtyǵyn bershi.

— Aqsaqal, istiń reti...

— İretińniń ishin s...

— Kósheke, túsinseńizshi...

— Túsinbeımin. Tipti túsingim kelmeıdi... Al!.. Al, sonda qaıtesiń?..

— Qaıteıin. Tek erteń "al" degende...

— Ylǵı "al!" Sol "aldan" alǵan birdeńe bar ma? Káne?.. Káne kórsetshi!

— Apyraı, Kósheke-aı... Úmitsiz shaıtan... Erteń siz ben bizdiń baq synaıtyn...

— Áı!.. Áı, mynaý ne dep tur, a? Qaıdaǵy baq? Baǵy nesi? Eki eli mańdaıyna tek baqytsyzdyq jazylyp qoıǵan myna sorlylardy saǵym qýǵandaı, baqty qý dep... Joq! Joq, osy qaryq qylǵanyń da jeter!

Buǵan ne jaýap aıtaryn bilmeı, tilinen baılanyp toqtap qalǵan-dy.

— Áı, Kóshen, — dedi Sary Ivan,m — ózimiz isteıtin sharýa ǵoı. Káne, tur!

— A-a? Tur? Al turmaımyn. Al jatam. Káne, turǵyzshy. Turǵyzyp kórshi! — dedi de, kórpemen basyn búrkep aldy.

Myna qyrsyq shaldyń qylyǵyna seniń de jynyń kelip:

— Onda jat solaı! Áı, jigitter, turyńdar! Ózimiz istep tastaıyq, — dep ediń.

Kóshen:

— Al jatam. Mine, jatyrmyn, — dep kórpe astynda kúńkildep, basyn qymtaı tústi de, kenet oıyna ne túskenin qaıdam, shaıan shaǵyp alǵandaı atyp turdy. Kórpe jıyrylyp aıaǵynyń basyna tústi. Shadyr kóz shaqyraıyp ketken.

— Áı! Áı, meni jatqyzyp-turǵyzatyn Qudaı sen be? A?

— Aqsaqal, jatam dediń, jat dedim. Seniń qaı babyńdy tabamyz.

— Al, jatpaımyn. Al turam. Mine, turdym. Sonda sen maǵan ne isteısiń? Kesesiń be menikin?

Kótkenshek shal qalsh-qalsh etedi. Shaqyldaǵan ashshy daýys qulaqty shaǵady: "Jat degeni nesi, áı? Nege jatam?" — dep, jalǵyz ózi shaqyldap sóılep júrip, sol kúni jumysty jurttyń bárinen kóp istedi. Jas jigitterden qalyspaı, jan-tánin salyp apyryp-japyryp júrgesin bular da jumǵan aýzyn ashpady. Úsh júz qulash qara tordy qamys qostyń yq jaǵynda turǵan mashınaǵa tıegesin kúndegideı, erteń taǵy da erte turatyn jigitter kórpe astyna kirip, ún-túnsiz jata qalǵan edi-aý.

* * *

Apyr-aı, kúzgi tún qandaı uzaq! Uıqydan ábden kúder úzgesin Syrdarıaǵa baryp qaıtqysy kep qamys qostyń yǵynan shyqty. Jolsyz dalanyń oı-shuqyryn sıpalap kele jatyp tóńirekke kóz salyp edi; qyzyl ińirde týǵan aı bular álginde qara tordy mashınaǵa tıep bola bergende sáýlesin sarqyp batyp bara jatqan edi; buryn tún bolsa bul jaqtyń aspanynda ıne shanyshqandaı jer qaldyrmaı jypyrlap qoıa beretin juldyzdar shuǵyl qataıǵan sýyqqa kóringen be, sónip-sónip sırepti. Kóz baılaǵan qarańǵyǵa jaltaqtap kele jatyp darıaǵa jetkenin baıqamaı qap edi; jar kemerge minbelep toqtady da, eńkeıip aıaǵynyń astyna qarap edi; áýeli túk kórmedi; tek qarańǵyǵa kózi úırengesin sonaý tómende áldebir alyp jylan jer baýyrlap ıreleńdep etip bara jatqandaı boldy. "Aı jaryqtyq-aı!" dedi ishinen. Álde aıap, álde qazirgi túrine kóńili tolyp turǵanyn ózi de bilgen joq.

Jylda ıt keship ótip jatatyn darıa bıyl, shúkir, jaqsy. Jaz basynda taýdan kep sý qulady. Aǵyl-tegil tasqyn sý darıanyń saǵasyna jete bergende jan-jaǵyna jaıyla bastady. Arnadan qashqan sý ala-bóle darıanyń arǵy jaıpaq betine qaraı jóńkilip qulap, qaı jyldan beri keýip qalǵan kól tolǵan-dy. Tasqyn sýmen ilesip kelgen kóp balyq kólge ótip ketken-di.

Qamaý sýdaǵy balyq — qoradaǵy qoı. Qoly buryn jetken qarq bolady. Qamaý sýdyń balyǵy talaı jurttyń qulaǵyna tıgen-di. El aldy bop "Raıym" kolhozynyń balyqshylary jetti. "Raıymnyń" basqarmasy jigerli jas jigit-tuǵyn. Domalaq beti byttıyp, tompaq kózi zyttıyp turatyn kishileý qara tory jigit asa pysyq. Jınalystarda jurttan buryn sóz alady. Jedel basyp minbege umtylady. Qyzyl galstýkty tamaǵynyń astynan qylǵyndyryp baılap alǵanda álgi búırekteı bet, ásirese byttıyp, dóp-dóńgelek úrkek kóz ásirese zyttıyp, zalda otyrǵan jurtqa janary toqtamaı, áldebir jaqqa áýeleı qarap, tili tiline tımeı taqyldaı jóneletin. Jurtqa onyń taqyldaǵan pysyqtyǵy unaıtyn. Sosyn osylaı jınalysta julqynyp turǵany unaıdy. Ol sóılegende ara uıasyndaı gýildep otyrǵan zal jym-jyrt bop tyna qalady. Áne bir joly qasynda otyrǵan raıkom ınstrýktory buny búıirinen túrtip qap: "Pysyq. Tas qaınatady. Ósetin, keleshegi mol jigit", — dep trıbýnada taqyldap turǵan "Raıymnyń" basqarmasyn ıegimen nusqaǵan-dy. Onyń ósetinin bu da biledi. Osy aýdanda abyroı áperetin birdeńe bolsa osyny betke ustaıdy. Baıandamadan keıin birinshi sóz osyǵan tıedi. Jınalys sońynda joǵaryǵa joldaıtyn quttyqtaý hatty da taqyldatyp osyǵan oqytyp qoıady. Ósse óssin-aý. Tek asyǵyp-aptyqpaı, aqyryn aıtyp ta jetkizetin nárseni osy baıǵustyń árqashan ápi-shápi, azan-qazan ǵyp dańǵazaǵa aınaldyryp jiberetini unamaıdy. Quddy qoly qatty bireý kún kózinde uzaǵyraq jatyp qalǵan qý taqtaıdy dál sondaı taǵy bir qý taqtaıǵa tańq-tańq qaqqandaı. Sondaıda tańqyldaq daýsy qulaq tese jazdaıdy. Buryn buǵan anadaı jerden "aǵalap" umtylatyn jigit osynda kelgeli syrǵaıaqtap jolamaı qoıdy. Já, jolamasań — jolama. Shamań belgili. Arǵy bettegi qamaý sýdyń balyǵy seni de qoldy-aıaqqa turǵyzbaı júr.

Kilegeı kókshe muzǵa qaıta-qaıta shyǵady. Beline baılaǵan uzyn arqannyń bir ushyn jaǵada turǵan kisilerge ustatyp qoıady da, ózi aıaǵyn kibirtiktep basyp esikpen ıýrdeı jerge barady. Jańa qatqan jas muz sál syqyrlasa da jalt berip izinshe keri qaıtady. Sony kórgen Kótkenshek Kóshen: "Aıtpady demeńder, biz aıaǵyna shulǵaý oralǵan salaq qatyndaı bolbyrap-solbyrap júrgende, myna pále arǵy betke ótip alady" — dep edi. Osy sóz qamshy boldy da, bu da Syrdarıaǵa barýdy jıiletti. Ashshy sýdaı emes, tushshy sý tez qatady. Kesheden beri kún shuǵyl sýyǵyp, qyzyl shunaq aıaz qylshyldap tur. Tún assa, kim biledi, erteń tor-tuzaqty arqalap, arǵy betke... Tosyn dybys oıyn bólip ketti. Kóz baılaǵan qarańǵyda túsin ańǵartpaı túksıip jatqan ózenniń áregirek bir jeri kútir etti; ádette muz qalyńdap, salmaǵymen shókkende bireý dál osylaı qabyrǵasyn qıratqandaı kútirleýshi edi; sen qarańǵyǵa kóziń men qulaǵyńdy tigip, tyń-tyńdap turdyń da, jańaǵy dybys álgiden keıin qaıtalamaǵasyn muzǵa túskensiń-di. İlgerilep baryp betine qar túspegen kókshe muzdy taqańmen teýip ediń. E, bárekelde! Eńirep qatqan muz emen aǵashtaı dúńk-dúńk etti.

Túngi aıaz tastaı eken. Ala-bóle eki bettiń ushy tyzyldap áketip bara jatqasyn qolyn qolǵaptan shyǵaryp, alaqanymen ári-beri ýqalap ysyp edi; betiniń ushy kádimgideı qyzyp, kózine uıqy tireldi. Tań atqansha myzǵyp alǵysy kep, qamys qosqa qaıtyp kele jatqan-dy. Kenet seldir qamys sybdyr etti. Sen qalt toqtap, qarańǵyǵa kóz tigem degenshe bolmady, ústine kelip qalǵan kisiden úrikken áldebir ań buǵyp jatqan jerden atyp túsip, seldir qamys arasyn satyrlatyp juldyzdaı aǵyp baratty. Sen sonan qashan dybys uzaǵansha tyrp etpeı, sileıip turyp qalǵansyń-dy. Bir jaq búıiri biz suǵyp alǵandaı shymyldap áketip barady. Sosyn júregi qurǵyr qashan qosqa jetkenshe janyn shyǵara aýyryp, keýdesin qos qoldap ustap aldy. Qalaıda kóńilge alań kirip, umytylýǵa qaraǵan baıaǵydaǵy bir ystyq sezim bir tóńkerilip aýnap túsken-di. Kórmeısiń be, ata jónelgen ańnyń sybdyry esine qaı-qaıdaǵyny salyp... Qaı-qaıdaǵysy nesi, ol... ol ózi bunyń úılengen jyly edi ǵoı. Darıǵa, ol kúnderdiń nesin aıtasyń! Onda jer basqan jannyń baqyttysy edi. Onda balyqshylar aýylynyń bet aldynda shalqyp jatatyn telegeı teńizdiń sonaý kókjıekke baryp-baryp tireletin jerinen anaý-mynaý emes, otqa qaqtaǵan sary altyndaı sap-sary kún jalqyldap shyǵar edi-aý! Nege ekenin qaıdam, shyqpaı jatyp shekeńdi qyzdyryp ala jóneletin bul óńirdiń órtteı ystyq kúni sol kezde saǵan tek kúlip shyǵyp, kúlip batatyn sıaqty edi! Ol kezde bu da tósekten kúnde-kúnde kúlip oıanatyn. Oıanǵan boıda qarǵyp turatyn. Turǵan boıda qara jerge tabanyn tıgizbeı tula boıyn qup-qýnaq qyp kóterip áketetin bir pálesi bar edi-aý! Sonan bolar-aý, bul aıaǵy astyndaǵy qara jerdiń bar-joǵyn keıde sezse de, kebine sezbepti. O l kezde túnde de túsinde pyraq minip, qus bop ushyp júrgeni. Basqa jurtqa uqsap jer baspaı, kil kókte ushyp júrgesin ol kúnderi bul adam bop betine ne yzǵar, ne zár jımaı, ashýlanatyn jerde de bet aldy yrjalaqtap kúle beripti. Súıtip, óz baqytyna ózi mas bop júrip qasyndaǵy jarynyń kóńil kúıin ańǵarmapty. Kózi ashyq júrip te qushaǵyndaǵy jarynyń kóńil kúıin ańǵarmaǵanda, bátir-aý... Sonda, baqyt soqyr ma, álde baqytty soqyr ma? Qus qonarynda tuǵyr tańdamasa, baqyt shirkin de jer basqan jumyr basty pendeniń bas-aıaǵyna qarap jatpaı, kóńili tússe, jamanǵa da qona salady deıdi ǵoı. Sonda... Sol shirkin, túptiń túbinde jaqsy men jamandy da teńestirip, baqytty pendesin qalasa, bala ǵyp ta, dana ǵyp ta jiberetin qudiretine senetini me? Baqytty kezde sen dana boldyń ba, joq pa, ol arasyn bilmeseń de, al bala bolǵanyń anyq. Jáne soqyr bolǵanyń da anyq. Sonda bir basqa syıǵan sábılik pen suńǵyla danalyqtyń túpki tegi túk kórmeıtin soqyr bolǵany ma? Solaı bolǵan ma, áı?!

Áıtpese, bul basyna qonǵan baqyttan qalasa bala bolyp ta, dana bolyp ta júrgen sol kezde jaryq dúnıe qabaǵyna, sirá, kirbiń jolatpaı jarqyldap kúlip tursa, jaryq kún shyǵyp kele jatyp ta, batyp bara jatyp ta kúlse, mańyndaǵy jer basqan jannyń bári ózi sıaqty eki ezýin jımaı, qaǵanaǵy qaryq bop jatqanda, esi dúrys kisi, tym qurysa, qoınyndaǵy jarynyń kún sanap óz-ózinen azyp-tozyp bara jatqanyn baıqaýǵa bolatyn edi ǵoı? Al sen sony da... Joq, baıqady. Baıqap edi ǵoı. Qaısy birde Bákızattyń óz-ózinen azyp-tozyp júdep turǵanyn kórgende, bunyń óziniń de jany qosyla kúızeletini qaıda?

— Bátish... Bir jeriń aýyryp...

— A-a?

— Aýyryp turǵan joqsyń ba?

Bákızat buǵan tandana qarady. Kórýi kórip tur, biraq kórip turyp ta buǵan kózi túspeıtin sıaqty. Tipti qarsy aldynda qoly qaptalyna sımaı, qıpaqtap-sıpaqtap turǵan kisiden kóri qasynan shyqqan dybysqa nazar aýdara ma, qalaı?

Bir joly bul bir jaqtan jol júrip kelse, Bákızat úıde joq eken. Anasy álginde teńiz jaqqa ketken dedi. Bul tize búkpesten aýyldyń bet aldynda shalqyp jatqan teńizge júgirip barsa, Bákızat jaǵada jalǵyz ózi... sholaq jeń shyt kóılektiń etegin joǵary kóterip, tizesine deıin sý ishinde tur eken. Buǵan burylyp qarady da, túk demeı qur jymıdy da qoıdy. Sen aýdanǵa bara sala kidirmeı keri qaıtqanyńdy aıtqyń kelse de, Bákızattan yńǵaı bolmaǵasyn úndegen joqsyń.

Bular sonan qas qaraıǵansha jaǵada boldy. Qaıtarda Bákızat ilgeri ozyp, qol sozym alda ketip bara jatqan-dy. Jalǵyz aıaq joldyń eki betindegi seldir, suıyq qamys arasynan áldebir ań ata jóneldi. Bákızat shoshyp qap, shyńǵyryp jiberdi. Yrshyp túsip, bunyń qushaǵyna kirdi. Taldyrmash dene dir-dir etedi. Sen "Bátish, qoryqpa. Bul qoıan ba, túlki me, sondaı bir ań ǵoı", — dep jubatsań da, ol biraq jýyq arada ózine ózi kele almady. Sonan úıge jetkenshe saǵan tyǵylyp, jan-jaǵyna jaltaqtap qarap bolǵan-dy.

Oǵan, mine, on úsh jyl. Sonan beri bular eki balaly boldy. Eki balanyń ekeýi de ana jatyrynda indetke shalynyp kemtar bop týdy. Ásirese, on ekige qarap bara jatqan bunyń dál ózindeı deneli, iri qara balanyń tili áli durystap shyqqan joq; aqyl-esi kem. Al, ekinshi balasy... Bákızattyń aýzynan túskendeı appaq ádemi qyz bala... bul aınalaıyn da sol qoly ishten úsh saýsaǵy kem týdy. Buǵan kim kináli? Qudaı ma? Adam ba? Joq, álde ant atqyr myna zaman ba?

Ala-bóle bunyń jeke basyna túsip otyrǵan náýbet bolsa eken-aý. Árilese tek Aral óńirine kelgen qasiret bolsa bir sári ǵoı. Onda nege kónbegen sorly bas, Qudaıdyń salǵany osy shyǵar der edi de, buǵan da shydam jetkenshe kónip baǵar edi. Al mynaý kúlli qazaqtyń, qazaq halqynyń basyna qara kún ornatqan, sum zamannyń sumdyq zaýalyna aınalyp, etek alyp barady. Ásirese keshe Aral tartylyp, ana jaqta Semeı, myna jaqta Baıqońyr, ol az degendeı Mańǵystaýdyń mıdaı jazyq dalasy men Aqtóbeniń qatpar-qatpar kári taýlary, Oral men Ordanyń shaǵyl qumdaryna ústi-ústine bomba jaryp ulan baıtaq jer-sý, el-jurt jappaı polıgonǵa aınalǵaly beri bul dúnıede qazaq tatpaǵan ý men dert qaldy ma? Áne, jas ana qursaq kóterse úzirli, kemis bala týyp, urpaq azyp barady.

Qosqa kelgesin de kópke deıin kóz ilgen joq. Qatty uıyqtaǵan kisilerdiń qoryly qamys qosty basyna kóterip tur eken. Al Uly Oktábr merekesinde ylǵı bas báıgeni jeńip alatyn palýan jigit sen tósekke jata bergende qorylyn kilt tyıdy da, qasyndaǵy kisini qushyry túse qushaqtap aıaǵyn ústine salyp aldy. "Myna kápir qaıtedi, áı?" dep, sen oǵan shoshyna qaradyń da, tósegińdi qara shalǵa qaraı qozǵap ediń. Qyrsyq shaldyń qyrysy tarqamapty. Shyrt uıqyda jatyp ta tisin qyshyr-qyshyr qaırap, áldekimge aıbat shegip, baq-baq etti. Sen qarańǵy úıge quddy teke kirip ketkendeı, tiksinip qaldyń. Bunan buryn da kúnde-kúnde kesh jatyp, erte turyp, shala uıqy bop júrgensiń-di. Sol kúni taǵy da tún tynyshtyǵynan aıyrylatyn bolǵanyna qınalyp jatqanda, esine Bákızat tústi. Bákızat basqany keshse de, bunyń dál osy jolǵysyn keshpeıdi. O bastan-aq qıýy qashqan aǵashtaı, qısyny ketken ómir edi, aıaǵy nemen tynaryn kim bilsin? Biraq soǵan kim kináli? Bul ma? Bunyń ıt minezi me? Álde, Táńiriniń qalaýymen teńin taýyp qosylmaǵan jaǵdaıda, aıt-aıtpa, tirliktiń aqyry osylaı yryń-jyryń bola ma? Kim bilsin, solaı bolsa solaı shyǵar. Biraq... soryńa qaraı, bu da jeteńe kesh jetti. Eger Qudaı des berip, jetesine der kezde jetkende álde qaıter edi? Onda, kim bilsin, búgingi bul halge dýshar bolar ma edi, bolmas pa edi? Qaıdam!.. Qaıdam! Biraq, ol kezde, sen jazǵan da basyna qonǵan baqyttan basqa neni bilip ediń. Kórgeniń de, bilgeniń de Bákızat. Qaıtkende sonyń kóńilin tabam dep otyrsa — otyryp, tursa — turyp, kóleńkedeı qalbalaqtadyń da júrdiń. Biraq, áı, qoıshy... áıel kóńilin tabatyndaı, sen qaıbir jurt qusap jylmańdap júziktiń kózinen ótip turyp ediń? Ásirese babyn taptyrmaıtyn qala bıkeshteri kıinetin jerde epti jigitter esebin taýyp elp etip senen buryn kıimin ápere qoıatyn. Al, syrtqa shyǵar jerde álgi epti jigitter taǵy da seniń aldyńdy orap, júgirip baryp aldynan esik ashyp, ıilip-búgilip jatqanda, sen bir shette eleýsiz qala beretin ediń ǵoı. Ondaıǵa epsiz bolǵasyn úılengen jyly birazǵa deıin áıel qulqyn taba biletin Ázimnen kórgen, bilgenderińdi istep te eshteńe shyǵara almaǵansyń-dy. Ásirese, bir joly... Kúledi-aý! Sol ózi, umytpasa, bular úılengen... Joq, kelesi jyl ma edi, qalaı? Áıteýir kúz-tuǵyn. Ol anyq. Jerge qar túse qoımaǵan qara sýyq ekeni de anyq. Kýrorttan qaıtqan Bákızatty aldynan shyǵyp kútip almaq bop jaman mashınany saldyrlatyp Aralǵa jetken-di.

Stýdent kezde talaı kórgen: Ázim qıt etse esebin taýyp, Bákızatqa gúl syılap jatatyn. Sonda jigittiń iltıfatyna yrza bolǵan qyz qushaǵy tolǵan gúldi baýyryna qysyp, árqaısysyn bir ıiskep turar edi de, qara kózdiń qıyǵyn kirpik astynan Ázimge kúlimsireı tastar edi. Sol kúni sen de Bákızatty gúlmen kútip alǵyń keldi. Araldyń qashanda jel yzǵyp, topyraq borap jatatyn qıqy-jıqy kóshesin kezýdeı kezgen edi. Biraq, ne paıda... Kúzgi qara sýyq túgil, alty aı jazda da gúl tursyn deni durys shóp óspeıtin adyra qalǵyr jer emes pe... Ne isterin bilmeı sasyp turǵanda esine qalada turatyn tanys dáriger tústi. Kelgen-ketkende soqqan saıyn osy úıdiń kire berisinde kishkentaı qumyra "garshokte" japyraǵy jalbyraǵan jasyl ósimdik turatynyn kóretin. Kóktemde eki-úsh túıir birdeńe qyzaryp, gúl jaratyn sıaqty edi; tanys dárigerdiń áıelinen at-túıedeı qyp surap aldy. Soǵan ózi máz. Mine, poıyz keldi. Japyrlaǵan jurtpen birge bu da ilgeri umtyldy da, ıtinip-soǵynyp toqtaǵan orta tustaǵy vagonnyń qarsy aldyna entelep tura qaldy. Qasynda shofer. Qushaǵynda gorshok. Araldyń uıtqyp soqqan yzǵyryq jel astynda sýyq urǵan bes-alty kók japyraq jalp-jalp etedi. Endi kidirse, myna yzǵyryq jel tamyryn úzip ushyryp áketetindeı. Sen shynynda da sonan qoryqtyń da, kók japyraqtar jalpyldaǵan gorshokty balasha baýyryńa qysyp, qyryndap yqtaı bergensiń-di. Kózi túsken kisiler odyraıyp jalt qaraıdy. Qaısy bireýler jymıyp ezý tartady da, kidirmeı ótip ketedi. Olardy sen baıqaǵan joqsyń. Vagonnan túsip jatqan jolaýshylardyń arasynan kútken kisińdi kóre almaı, moınyńdy sozyp enteleı túskensiń-di. Súıtkenshe bolmady... E, mine!.. Áýeli ózinen ilgerirek ozdyryp ustaǵan bylǵary sary shamadan... kózine ottaı basyldy. Kirpigin qaqqansha bolmaı, ile-shala arjaqtan ózi de jarq etip shyǵa keldi. Bylaıǵy ýaqytta da janary shoqtanyp turatyn qara kóz jaınańdap, kóńildenip kúlip shyǵyp edi, ne bolǵanyn qaıdam, saǵan kózi tústi de, túsi demde buzyldy. Sen ony kórýin kórdiń. Tek bulaısha túsi nege buzylǵanyn bilgen joqsyń. Shyny kerek, sol arada, tap sol sátte ony oılap jatýǵa sende shama da bolǵan joq. Vagonnan túsip kele jatqan Bákızatqa umtylyp, qolynan shamadandy endi alam degende, qushaǵyńdaǵy gorshokty túsirip ala jazdaǵansyń-dy. Qalbalaqtap sasyp qalǵanyń sonsha, sen endi Bákızattyń qolynan shamadandy alaryńdy, álde oǵan japyraqtary jalpyldaǵan gorshoktegi gúldi usynaryńdy bilmeı, abdyryp sasyp qaldyń; sonyń retin sen aıtyp jibershi degendeı jaýtańdap janyńdaǵylarǵa qarap ediń. Jurty qurǵyr senen kózin alyp qasha beredi. Sosyn sen áıelińe jaýtańdap qarap:

— Mynaý... My-naý saǵan... — dep ediń.

— Bul ne? — dedi Bákızat.

— Gúl ǵoı.

— Gú-l?

— Iá, saǵan a-alyp shyqqan gú-ú...

— Esiń durys emes shyǵar...

Tóbege urǵandaı turyp qapsyń. Qolyńdaǵy gorshokke kózi túskende óziń de shoshyp kettiń. Táıiri, qazaq ustaǵan gúlde kútim qaıdan bolsyn. Qurt jegen japyraqtar shurq-shurq tesik. Shańy da súrtilmepti. Bul páleden bir sylasyn taýyp tezirek qutylǵysy kep, shoferdi izdep edi. Ol kók soqqyr anadaı jerge uzap ketipti. Bákızattyń qasynda myqshyńdap shamadanyn kóterip barady eken. Sen endi aǵyl-tegil halyq arasynan tanys bireý kezdesip qalatyndaı záreń ushty.

Qudaı ońdaǵanda Aral stansasynyń bet aldyndaǵy alańda bala boıyndaı bákene tuǵyrǵa qondyrǵan uly kósemniń bústy turatyn. Qýanyp kettiń. Jurttyń kózin ala bere júgirip bardyń da, álde bir kezde Araldyń qoly usynaqty bir balasy aq gıpsten úıtip-búıtip usqynyn keltirgen taqyr bas kósemniń bústynyń dál túbine kók japyraqtary jalpyldaǵan kishkentaı qumyra gorshokty qoıa saldy. Sosyn bylaı uzaı bere artyna burylyp qarap edi; kók japyraqtar jel astynda jalp-jalp... Al uly kósemniń tula boıynda qus sańǵymaǵan saý-tamdyq joq eken!

* * *

Basyn jastyqtan julyp kóterip aldy. Áldeneden shoshyp oıanyp, uıqyly kózi alaqtap úı ishine qarady. Jatqany jańa sıaqty edi. Iá, Syrdarıaǵa baryp qaıtqasyn tań atqansha myzǵyp alǵysy kep tósegine ozǵan. Etigin sheship, kıimsheń boıymen kórpe astyna kirgen. Kepke deıin bashaıynyń ushy muzdap, jylymaı qoıǵan soń aıaǵyn jyp-jyldam baýyryna tartyp alǵan. Birazǵa deıin boıy jylymaı buıyǵyp jatyp, kózi ilinip ketkendi. Qansha ótkeni belgisiz, bir kezde túsinen shoshyp, kózin ashyp alsa... esik aldynda syǵyraıǵan soqyr shamnyń maıy taýsylyp, sónip barady eken. Oıanǵan boıda neden shoshynǵanyn esine aldy. Kim ekenin bilmeıdi, kim de bolsa áıteýir qostaǵy jigitterdiń biri syrttan aptyǵyp júgirip kirdi: "Oıbaı, neǵyp otyrsyńdar, Kók Ógiz qamaýdaǵy sýdy sarqyp iship ketti ǵoı". Súıdedi de, qolymen jer tirep otyra bere eńirep jylap jibergeni. Oıanǵanda osynyń bári esinde saırap tursa da, tek jańaǵy neme esikten eńirep kirgende bul basyn kóterip otyr ma edi, álde jatyr ma edi? Qasynda kim bar, kim joǵy belgisiz, bar biletini álgi jigittiń aýzynan shyqqan jaman habardy esitkende tula boıy túrshigip ketti. Záre ımany ushqan jigitter súrine-qabyna syrtqa umtyldy. Solarmen birge bu da tajal ógizdi kóreıin dep otyrǵan ornynan umtylatyn sıaqty; umtylýy umtylsa da, biraq, ne bolǵanyn qaıdam, keýdesin kóterip qur qopańdaǵany bolmasa, qol-aıaǵy qorǵasyn uıyǵandaı qozǵaltpady. Úı ishinde reńin anyq ańǵara almaı qoıǵan áldekimge áldene dep til qatqysy keletin sıaqty; oǵan biraq dybysy shyqpady. Dybysy shyqpaǵanǵa áýeli túsinbeı, tańǵalyp edi; ile-shala qorqyp, kózi alaq-julaq etti. Kim bilsin, erteńgi bar úmitin qamaý sýdyń balyǵyna artyp otyrǵan qyrýar halyqtyń yrysyn iship ketken tajal Kók Ógizden qoryqty ma, álde tili baılanyp, qol aıaǵynan aıyrylǵanynan qoryqty ma, ol arasyn bilgen joq. Bar bilgeni: esi shyǵyp, qalshyldap ushyp barady eken.

Bul dál sol kezde oıanǵan-dy. Qos úreı kóńil jýyq arada sabasyna túser emes. Basynan keshken jańaǵy sumdyq óńi emes, túsi ekenin bilse de, abyrjyǵan ala quıyn kóńil aptyǵyn basa almaı, qol-aıaǵyna engen diril ál-dármenin áketip barady. Qaraptan-qarap alqynyp, qara terge túsipti. Bul bunan buryn da jaman tústen talaı júregi shaılyǵyp, zarazat bop júrgen-di. Nege ekenin qaıdam, ásirese keıingi kezde álgi tajal ógiz túsine jıi kiredi. Anada kórgen bir túsinde bala kezde aýyldaǵy kárıalardan esitetin sol alyp Kók Ógiz Aral teńizin túbine deıin sarqyp iship, aspan men jer arasyna syımaı, aýyl syrtyndaǵy qyrǵa qaraı yńyranyp ketip bara jatty. Tirlikke talshyq qyp otyrǵan mańdaıdaǵy jalǵyz teńizden aıyrylǵan halyq sonda da túsinde ýlap-shýlap aza boıy qaza bop edi. Ý-shý, azan-qazan bop jatqan halyq arasynda, bul daýys salyp ókirip oıanǵan-dy. Sony dátke qýat qyp, "táıiri, tús qoı", — dep mynaǵan da mán bergisi kelmep edi; biraq qas qylǵandaı, syrttan daýys sap kirgen álgi bireý qaıta-qaıta oıyna túse berdi. Kóz aldyna elestetýge tyrysady. Qansha oılasa da, sol neme bet-aýzyn túk basqan bireý sıaqtanady. Usqyny soǵan keletin kisini jigitterdiń arasynan izdep, uıqyly kózimen úı ishindegilerdi tintkilep baqty. Kezi áldenege shoferge túse berdi. Biraq álginiń ezýinde byqsyǵan temeki joq sıaqty edi; al mynaý myqynyna turmaı tómen túsip kete beretin shalbaryn myqshyńdap qaıta-qaıta joǵary kóterip álek. Áne, óziniń ádettegi mashyǵymen japyryq kepkanyń kún qaǵaryn tómen basyp, kózine túsirdi de, syrtqa umtyldy. Esikten shyǵa bere áldenege kilt irkildi de, qunjyńdap butynda tyltıǵan shalbardyń qaltasyn qarap ketti. Sen onan kózińdi alǵan joqsyń. "Apyraı, á" — dediń ishińnen; álde de bolsa álginde bet-álpin ajyrata almaı qalatyn jigit osy emes pe eken dep oılady. Usqyny... uqsaýy uqsaıdy. Shofer basyn esikten syrtqa shyǵara tústi de, ishtegilerge burylyp:

— Mássaǵan, bezgeldek... — dedi.

Jurttan buryn syrtqa qalaı atyp shyqqanyńdy da baıqaǵan joqsyń. Shynynda da, tań atyp, dala kádimgideı qulanıektenip qapty.

— Kesh qaldyq... — dedi bireý.

— Kóre qal, bizden basqa jurt arǵy betke aldaqashan ótip aldy, — dedi taǵy bireý.

— Qazir ǵoı, pysyqaı basqarma qamaý sýdyń balyǵyna tıisip jatyr...

— Bol!.. Mashınany júrgiz, — dediń sen.

— Máment.

Birden ot alǵan motor tarylǵa basyp ketti. Jigitter apyl-ǵupyl kıinip, syrtqa júgirip shyǵyp jatyr. Sen olarǵa qaramaýǵa tyrysyp, basyńdy baýryńa tyǵyp aldyń. Oılamaıyn deseń de, osynyń bári jańaǵy jaman tústiń jalǵasy sıaqtanady.

— Aý, basqarma qaıda? Túnimen uıqy bermeı, dúrliktirip bitip edi ǵoı?

Onsyz da zyǵyry qaınap turǵanda bu da kisiniń júıkesine tıip baǵady. Tıissin, tıissin, tipti júıkesin nege júndeı tútpeıdi.

— Kettik! Mashınaǵa otyryńdar!

— Asyǵatyn ne bar. Bolsa da qamaý sýdyń qyzyǵynan qur qaldyq, — dedi Kóshen. Sen sóz talastyryp jatqan joqsyń. Kabınaǵa qarǵyp mindiń de, ámir kútip otyrǵan shoferge ıek qaqtyń:

— Kettik!

— Máment!..

Syrqyldaq mashına saldyrlap-kúldirlep keledi. Shoferde ún joq. Sen de jumǵan aýzyńdy ashqan joqsyń. Kóńilge almaıyn dese de jańaǵy túsi qurǵyr oıynan shyqpady. Úlken iske talaptanyp otyrǵanda mynaý bularǵa Táńiriniń sezdirgen taǵy bir tosyn jamandyqtyń nyshany bolmasa ne qylsyn? Esine qaıyn enesi túsip, myrs etti. Keıde sol qaqsal kóripkel sáýegeı me dep qalady. Sol emes pe, qıt etse, buǵan: "Tiride talaby ilgeri baspaǵan sorly. Eki eli mańdaıyna jazǵan tıesi sybaǵadan qaǵylyp qur qalatyn qyrsyǵy bar", — dep tabalaıtyn. Sol beker me? Qamaý sýdyń balyǵyn kúrep alatyn jerde qara basyp uıyqtap qalǵanyn kórmeısiń be?.. Apyraı, túnimen kóz ilmeı shyǵyp, tań aldyndaǵy bir tutam tátti uıqynyń alyp urǵanyn qaıtersiń.

"Raıymnyń" tyshyraqaıy esine tústi. Ol qazir qamaý sýdyń balyǵyna belshesinen batyp jatqan bolar? Joly bolǵysh syralǵy neme mynadan keıin esirip shyǵa keler-aý. Tompaq kózi zyttıyp, búırekteı beti byttıyp, taqyldaq daýsy qazir tipti túbi túsken shelekteı tańqyldap, qamaý sýdyń balyǵyna qaryq bop jatqan kóńildi kisilerdiń arasynda qańqyldap júrgen shyǵar.

Ashyq mashınada únsiz kele jatqan kisiler kenet shý ete tústi:

— Aý, áı!.. Mynalar bunda júr ǵoı?!

— Arǵy betke ótpegen be? Álgi tas qaınatar qaıda?

— Áne, o da osynda...

— Shamasy, muz álsiz boldy-aý?.. Áıtpese, ol óter edi ǵoı?

Saldyrlaq mashına Syrdarıa jaǵasynda ıin tiresken yǵy-jyǵy kisilerge qatarlasa bere toqtady. "Raıymnyń" tor-tuzaq tıep alǵan kók qasqa mashınasy da anadaı jerde ótkel bermeı turǵan ózenge tumsyq tireı toqtapty.

— Jádiger aǵa, kesh keldińiz ǵoı?

Jigerli jas daýys qulaǵynyń túbinen tańq-tańq etti. Qaptaldasa bergen jigitke bul kóz salmaı tek bas ızedi de, ilgeri ótip ketti. Qysqy kún darıanyń arǵy betindegi alys kókjıekten tóbesi jańa-jańa qyltıyp keledi eken. Dúnıeni ar jaq-ber jaq qyp ekige qaq bólip turǵan darıa qazir tula boıyn shynymen qaptap tastaǵandaı shyńyltyr. Alystan jetken álsiz sáýle shyny muzdyń ár jer-ár jerinde jyldam tutap, jyldam sónip jylt-jylt etedi. Sen jaılap basyp muzǵa túskende jaǵada ár nárseniń basyn bir shalyp qaýqyldasyp turǵan kisiler jym bola qaldy. Báriniń nazary birden saǵan aýdy. "Bul ne ister eken, kóreıik" degendeı bári ańtarylyp qapty. Sen kóp nazarynan qysylǵan boıyńdy sóleket qozǵap, ilgerilep bardyń da, toqtadyń. Nege búıtti? Ony ózi de bilgen joq. Osydan bylaı qaraı, bul ne istese de, bunyń endigi isiniń bárin bunyń ózinen basqa ózge bireýdiń bılep-tósteýimen istep jatqan sıaqty. Sen sıaqty o da osy arada ne ilgeri júrýdiń, ne keıin ketýdiń esebin tappaı, eki oıly bop daǵdaryp turǵanda, jańaǵy jigerli daýys seniń tý syrtyńnan tańq-tańq etti:

— Muz álsiz. Kisi kóterýin kóteredi, biraq mashınamen ótýge... Jádiger aǵa, shynyn aıtqanda, biz júreksinip turmyz.

— Solaı de?

— Iá, solaı. Sý — tilsiz jaý. Bul bar bolǵyrdyń astynda tireýishi joq qoı.

— Tireýish joq deısiń, á?

— Árıne, tireýish joq. Al siz... Siz qaıtpeksiz?

— Biz be? Biz... Áı, bala, súımendi ákel!

— Máment!

Shofer seniń qolyńa uńǵysyna kendir jip baılaǵan temir súımendi ustata berdi. Seniń oıyńdy jańa túsingen pysyqaı jigit áldenege tyzalaqtap ketti.

— Jádiger aǵa, beker áýre bolmańyz... Muzdy biz jańa baıqap kórdik.

— Biz de kóreıik.

— Sýmen oınaýǵa bolmaıdy. Sý — tilsiz jaý.

Pysyqaı jigittiń sózine qulaq asqan joqsyń. Darıanyń ortasyna deıin bardyń da, qolyńdaǵy temir súımenniń jebesin ilgeri qarattyń da, bar pármenińmen jiberip qalyp ediń, ýysyńnan syp bergen súımen kók muzǵa kirsh etti. Biraq arjaǵyna tesip ótpeı, qadalǵan jerde dirildep turyp qaldy. Súımenniń tumsyǵy qadalǵan jerden syzat sý shyqty.

— Aıttym ǵoı. Álsiz dedim ǵoı. Kóziń endi jetken bolar? Erteńderi bolmasa, júgi bar mashınany kótere almaıdy.

Muzdyń álsiz ekenin sen de kórip tursyń. Astynda tireýish joǵyn da bilesiń. Tereń sýdyń tilsiz jaý ekeni de ras. Sonan kele... buny búgindikke álde baqyt, álde soryna bastap turǵan bunyń ózinen de basqa, kóldeneń bógde bireýge jaltaqtap qaraı ma? Osy turǵanda buny bılep-tóstep turǵan bunyń ózinen basqa álgi kóldeneń bógde bireýmen bir pátýaǵa kele almaı, eki jaq bop ishteı tartysa ma? Bunyń ózi de eki jaqtyń qaı jaǵyn ustaryn bilmeı, kózin súımenniń muzǵa qadalǵan ushynan aıyrmaı tolqı ma, qalaı? Balyqshylar jańa qatqan jas muzdyń aýyr salmaqtan maıyssa da, biraq jýyq arada syna qoımaıtyn jan sozǵyshtyǵyna súısingende buny jigit muz dep dáriptep jatýshy edi. Bul shirkinniń qansha jas, qansha jigit bolǵanda sońyra janynan túńilgen álde bireý táýekelge bel býǵanda bunyń ne kádege jararyn kim bilsin. Al qazir súımen ushynan sý shyqqanyn unatpaı júregi shaılyǵyp turǵan-dy.

— Jádiger aǵa, saý bolyńyz! Biz kettik, — dedi tańqyldaq.

— Saý bol!

— Qamaý sýdaǵy balyqtyń qyzyǵyn, buıyrsa, erteń kóremiz. Al sizge aıtar aqylym, búgin áýre bolmańyz, qaıtyńyz! Qosqa baryp, erteńge deıin dem alyńyz!

Qýdaı qylsa qaıtesiń, "Raıymnyń" tas qaınatar pysyqaı nemesi de tilimdi ala qoımady dep buǵan tyrsıady. Onyń ketkenine qýandy. Sen áli de bolsa, seniń ezińnen basqa álgi kóldeneń bógde bireýmen bir pátýaǵa kele almaı, eki oıly qalpyń jaǵada tosyp turǵan kisilerge keldiń.

— Al, Jádigerjan... — dedi Sary Ivan. — Muzdy kórdiń ǵoı?

— Kórdim...

— Al, ne sheshtiń?

Sen antalap aýzyna qaraǵan kisilerden kózińdi alyp qashyp syrttaı berdiń.

— Aý ne isteımiz?

Sen aıaq astynda jatqan áldebir tasqa kóziń tústi de, uzyn qonysh etiktiń tumsyǵymen arly-berli qaqqylap, tebe bastaǵansyń-dy.

— Áı! Áı! Qamaý sýdyń balyǵy tap myna úndemestiń aýzynda tursa da, men kettim.

Buryn osy shaldyń tilinen ázireıildeı qorqýshy edi; osy joly ımany selt etpedi; bul joly qaıta bunyń óziniń de arǵy jaǵynan áldebir dúleı birdeńe tula boıyndaǵy tikenekterin tikireıtip, zárin jıyp, zoraıyp kele jatqan sıaqtandy.

— Aıtsa da... Káne, ne isteımiz? — dedi shydamyn taýysqan bireý.

— Iá, qurdan-qur tura bergennen ne shyǵady. Onan da qosqa baryp jan baqqan durys.

— Muz álsiz bolǵasyn biz túgil, ana tas qaınatardyń ózi de táýekel ete almaı tur ǵoı.

— Oı, ol pále ǵoı. Kápirdiń ishi sezip tur ǵoı. Sý — tilsiz jaý.

Kisi shirkinde ózin kóldeneńnen kóretin kóz bolsashy. Sirá, bunyń túsi qatty buzylyp ketken bolýy kerek. Áıteýir, buǵan kezi túsken boıda shofer tilin tistegendeı moınyn ıyǵyna tyǵyp ala qoıdy. Ol túgil bunyń bir isine yrza bolmaı, osqyryna beretin Kótkenshek Kóshenniń ózi kenet jýasyp:

— Bastyqsyń. Bılik te, handyq ta ózińde. Qalaı sheshseń de erkiń, — dedi qara tonnyń uzyn jeńin qıqarlana siltep.

Qalaı shesherin bul áli bilgen joq; ol jóninde oılap ta turǵan joq-ty. Bul tek arjaǵynda óz-ózinen ósip, ónip kele jatqan álgi bir tula boıy túk-túk dúleıdi bunan artyq tejeýge dármeni jetpesin bildi de:

— Táýekel, jigitter! — dep edi, Sary Ivan óz qulaǵyna ózi senbegendeı, qaıyryp surady:

— Jádigerjan, ne dediń?

— Táýekel, aǵa...

— Shyraǵym-aý, sonda buny qalaı túsinýge bolady?

— Qalaıy sol, arǵy betke etemiz.

— Shyraǵym, sýmen oınaýǵa bolmaıdy ǵoı. Óziń durystap oılandyń ba?

— Oıladym, táýekel!

— Apyr-aı, shyraǵym-aı...

Bul endi eshkimge qulaq aspady. Shetkeri turǵan tórt-bes jigitke ıek qaǵyp, "sońyma erińder" degen ıshara jasady, bul jyldary úndemes basqarmanyń kóńilindegini kóbine kózinen tanyp, qas-qabaǵynan ańǵaryp, ıshara-ymynan uǵyp úırengen jigitter sol joly da onan "ne isteımiz?" dep suraǵan joq-ty. Basqarmanyń oıyn ishteı uǵyp úırengen kisiler ásirese sol joly bul ne istese, olar da ún-túnsiz sony qaıtalady; bul tor tıegen mashınaǵa qarǵyp minip edi, olar da dereý bort taqtaıǵa jan-jaǵynan jarmasyp ústine shyqty; sosyn buǵan qarap bári de jeńin túrip sybanyp aldy; sosyn kúrekteı qoldyń kek múıiz alaqanyna túkirip-túkirip aldy. Bul alda, olar artta. Basqarmanyń sońynan eki eli qalmaı erip júrip, túnde ózderi mashınaǵa tıegen úsh júz qulash qara tordyń janyna uzyn-uzynynan qatarlastyryp tastaı salǵan eki bóreneni jerge túsirdi. Bunyń ar jaq oıyn taǵy da aıtqyzbaı uqqan aınalaıyndar álgi uzyn eki bóreneniń biri ana, biri myna basyna tura qaldy. Osy joly da basqarmanyń ar jaq oıyn aıtqyzbaı uqqan jigitter eki basynan kótergen bóreneni ún-túnsiz ishterinen uǵysyp qara tor tıegen mashınanyń baýyrynyń astyndaǵy kisi belindeı kúpshek temirge birin aldynan, birin artynan kese kóldeneń ornalastyrdy. Sosyn eki basynan jýan kendir arqanmen qatty tartyp baılap tastady. Sońyra jazataıym muz jarylsa da, mashına turqynan eki jaǵyna qulashtan astam ozyp shyqqan myna bóreneler sýǵa batyra qoımaı, satyrlaǵan seńderdi qarmalap ustaı qalatyn amal-tuǵyn. Qalǵan kisiler aralasqan joq. Quptady ma, joq pa, arjaq oıy ishinde, únsiz bir-birine keziniń astymen qarap turǵan-dy. Olar es jıam degenshe sen shoferge ıek qaqtyń:

— Kettik!

— Aǵa-eke-aý... Muz... muz álsiz ǵoı.

— Ony kim aıtty?

— Osy jurt... Súıdep... Sosyn jańa "Raıymnyń"...

— Ony qaıtesiń, ólsek birge ólemiz. Aıda, otyr!

Buryn bundaıda "máment" dep julqynyp shyǵa keletin jigit osy joly bunan kózin alyp qashyp, sheginshekteı berdi.

— Kiltti ákel!

— Aǵa-eke-aý...

— Ákel-l!

Shofer ázireıildeı ústine tónip qalǵan iri qara kisiden yǵysyp, artyna shegine berdi. Kóldeneńnen kómek kútkendeı jaltaqtap janynda turǵan Kótkenshek Kóshenge qarap edi, ánsheıinde ashý-yzasy ázir turatyn qıqar shal sol joly tutanbaı:

— Bizge endigi jetpegeni sýǵa ketý edi, — dedi de, qoıdy.

— Kiltti ákel!

Daýsy qatty shyqty. Shoferge qatýlana sozǵan qarýly qoldyń baqandaı saýsaqtary endi sál kidirse alqymnan ala ketetindeı, ıek astyna baryp qalǵan edi; shofer basyn ıyǵyna tyǵyp apty. Kilt ustaǵan qolyn qaltasynan shyǵarmaı, artyna qaraı shegine berdi. Onyń óz yqtıarymen bere qoımasyn baıqady da, bul kiltti onyń qolynan julyp aldy. Sonan soń... Qurysyn, sonan keıin uıqy-tuıqy boldy da ketti! Qımyly shalt. Shuǵyl. Kilt qolyna tıe salysymen yrǵyp mashınaǵa mindi. Motor dúr etti. Mashına turǵan ornynan qozǵalǵysy kelmegendeı, bir julqyndy da, ıtinip qaıta toqtady. Biraq ile-shala aqyryn qozǵaldy, ilbip muzǵa tústi.

Osyǵan deıin jigitter kóz ilespeı jatqan qımyldan esterin jıa almaı ańtaryla qarap turǵan-dy. Tek ilbip aqyryn qozǵalǵan mashınanyń baýyryndaǵy tórt dońǵalaq muzǵa túskende, olarǵa da til bitti.

— Myna sorly qaıtedi, áı? Ajalynan buryn óler. Áı! Áı, toqta!

— Toqta!

— Qaıt! Muz álsiz.

— Sý — tilsiz jaý.

— Mynaǵan ne bolǵan, áı?.. Esi durys pa? Qaıt!

Júgirgen kisiler topyrlap muzǵa tústi. Taǵaly etikterdiń topyrlap, dúrsitip basqan dybysyna dabyrlaǵan daýystar qosyldy. Sol ala-jabyr ý-shýdyń arasynan ásirese qý taqtaıdy dál sondaı taǵy da bir qý taqtaıǵa qatty-qatty qaqqandaı, tańqyldaǵan bir daýys jer túbinen jan ushyryp keledi.

— Mynaý esýas eken ǵoı. Sýǵa ketedi! Óledi! Toqta! Áı!.. Áı, senderge ne boldy, toqtatyńdar ana esýasty!

* * *

Jaǵalaýdyń kúresin muzyna túskesin-aq jaman mashınanyń júrisi buzylyp qıqalaqtaı bastady. Jańaǵy tańqyldaǵan jigerli jas daýys kenet pyshaqpen keskendeı tıyla qap edi; sen onan op-ońaı tez qutylǵanyńa qýanǵanyńsha bolmaı, jigerli daýys bul joly dál qulaǵynyń túbinen tańq-tańq etti:

— Qaıt! Qaıt!

Qulaǵyn tesip bara jatqasyn tusyndaǵy esiktiń áınegin tars jaýyp aldy. Pysyqaı neme aıtqanyn tyńdata almaǵanyna yzaly. Mashınamen qaptaldasyp júgirip kele jatyp, qańyltyr kapotty judyryqtap, qańǵyrlatyp ura bastady. Ara-arasynda buǵan eki judyryǵyn birdeı túıip birdeńe deıdi. Sen ne degenin esitken joqsyń. Biraq, ne deýshi edi. Kóp bolsa buǵan: "Qaıt! Sorly, ólesiń" — deıtin shyǵar. Ony dál qazir janyn shyǵara dyzalaq qaqtyrǵan bunyń ajalynan buryn óletini emes, óziniń kózinen bir-bir usha bastaǵan arǵy bettiń balyǵy ekenin ishiń sezdi de, kúlip jibere jazdaǵansyń-dy. Kúler de edi. Pysyqaı jigit ytqyp mashınanyń aldyna shyqty da, qolyn kóterip qarsy qarap tura qaldy. Myna túri: "Jibermeımin. Ótseń, tek óligimniń ústinen ótesiń", — dep shynynda da, saldyrlap-kúldirlep kelip qalǵan mashınanyń aldynan ólmeı qozǵalmaıtyndaı taltaıyp turyp aldy. Sen sasyp qaldyń. Biraq ile-shala tez es jıyp:

— Oı, ákeńniń... — dep aıqaılap boqtap jiberdiń — Ólgiń kelse, seni... sen ıtti dońǵalaqtyń astyna salyp myljańdy shyǵaraıyn-aı!

Kózine qan tolyp ketti. Aıaǵy astyndaǵy gazdy yzalana basty. Gaz basqanda mashına dál bir súzegen buqadaı gújildep aǵyza jónelgen edi-aý!

Oǵan da qazir bir jetiniń o jaq-bu jaǵy. Sonan beri de basynan talaı oqıǵa ótti. Bul búgin uıasy buzylǵan qustaı, úıge sımaı aıdalaǵa shyǵynyp ketti. Endi, mine, tús aýdy. Balyqshylar aýlynyń bet aldynda aq qar, kók muzda erteden beri eki aıaǵynan sarsylyp turyp sol oqıǵany oılaǵanda jolyn keselep turyp alǵan tas qaınatar pysyq jigitti sol arada shynymenen mashınaǵa bastyrǵaly tabany astyndaǵy gazǵa qalaı dáti jetip bar pármenimen kijinip basqanyna qaıran. Bul ne, ojarlyq pa? Ójettik pe? Sonyń qaısysy bolsa da, mynaý bunyń boıynda joq oqys qylyq edi. Kim bilsin, kúıik kótergende kózine qan tolyp ketse ketken shyǵar. Sol arada ala kózdiń aqıyp ketkeni anyq. Dońǵalaqtyń astyna túser dep edi, jany tátti neme jeme-jemge kelgende jalt berdi.

— Mynaý iship alǵan ǵoı... Mas qoı...

Buny esittiń. Biraq sonan keıin onyń ne degenin esitken joqsyń. Tek jany tátti nemeniń saldyr-kúldirlep kelip qalǵan mashına endi basady-aý degende jalt berip edi; aıaǵy taıyp, shalqalap qulap bara jatqanyn kórdi. Buǵan endi Kóshen qatarlasty. Qara tonnyń eki etegi dalaqtap ketken. Kabınanyń bul otyrǵan jaǵyna qaptaldasa bergende súrinip jyǵyldy. Sol boıda ushyp tura sala qaıta qýyp jetti. Qatarlasa bere buǵan birdeńe dep aıqaılady da, ókpesi qysylyp bara jatqasyn keıindep qala berdi. Qara shalmen shalǵaılasa jetken jigitter de buǵan qolyn bulǵap, birinen-biri daýys asyra aıqaılap jatyr:

— Sýǵa ketesiń! Qaıt!

— Toq-ta!

— Toq-ta-a!

Osy kezde ústi basy alaý-dalaý bireý esik tusyndaǵy basqyshqa qarǵyp minip, jaqtaýǵa jabysa berdi. Bunyń shofer bala ekenin baıqaǵan joqsyń. Tek qolyńdaǵy rólge jabysa bergende jynyń ustap ketti de, keýdeden túıip jibergensiń-di. Sen ony da bilesiń. Jaqtaýdan qoly jazylyp ketken shofer aıaǵy ereń-sereńdep qulap bara jatty. Osyǵan deıin mashınadan qalyspaı qaptaldasyp júgirip kele jatqan kisiler tóbege urǵandaı toqtaı qaldy. Mashına júrisi mandymaı qısalaqtap kele jatqan-dy. Aldyńǵy dońǵalaǵy aınadaı jap-jaltyr muzǵa ilikkende sýǵa salǵan qaıyqtaı baýyry syzyp júre berdi. Álginde ár dońǵalaqty bir qaǵyp júrisin mandytpaı dińkelep bolǵan kúresin muz artta qaldy. Ról qolǵa kúsh túsirmeı, oınap shyǵa keldi. Sosyn bu da kóńili ornyna túsip, syrtqa kóz salyp edi, betine qylaý turmaı móldirep jatqan muzdyń arjaǵy bir túrli júrek shaılyqtyryp qaraýytyp qoıa bergeni. Darıanyń osy tusy tereń edi. Bul kózin toqtatpaı, buryp áketti. Osydan keıin ol jaqqa qaramasa da, gaz basqan aıaǵyna diril engen sıaqty. Súımen ushynan sý shyǵatyn jerge áli jetken joq; mashına ilbip keledi.

Kóńiline almaıyn dese de, kúdik pen qorqynysh qaýmalap turyp aldy. Mashına aýyrlap bara ma, álde muz álsirep bara ma, ol arasyn bilgen joq. Tek mashınanyń baýryndaǵy tórt dońǵalaqtyń asty shatyr ete qalatyndaı, shytyrlap záre ala bastady. Bunyń aqyry nemen tynaryn bilmese de, ekitalaı jaǵdaı bola qalsa qamsyz bolǵysy kelmedi de, ózi otyrǵan jaqtyń esigin ashyp qoıdy. Sosyn ashyq esikten bir aıaǵyn syrtqa shyǵaryp, oryndyqtyń shetine taman ysyrylyp otyryp edi; ony ózi biledi. Syrdarıanyń túbin ańǵartpaı túksıip jatqan tereń jerine jańa aldyńǵy dońǵalaq iline bergende shyny muz quddy shatyr ete qalatyndaı shytyrlap kabına ishi úreıge tolyp ketken edi ǵoı. O da esinde. Sen ony da bilesiń. Sen tek sol arada aýzyń jybyrlap, áldebir qudiretke jalbarynyp kele jatqanyńdy bilgen joqsyń-dy. Tatar dám osy arada taýsyla ma, joq pa, ony da bilgen joqsyń. Allanyń amanatyn tapsyratyn jazmyshtaǵy jer osy bolsa, e, onda amal qansha. Onda moınyn aqqa usynyp, ilgeri jyljyǵannan basqa amal bar ma? Ony mashına da seze me, qalaı, baýyryn jaza almaı, búgejek-búgejek etedi. Qabajaqtaı muz qattyraq syqyrlasa da tula boıyndaǵy ilinip-salynyp turǵan aǵash, temir saldyrlap qalshyldaı bastaıdy; mashına da, bul da syqyrlaǵan muzdyń kenet shatyr etip qaq aıyrylǵanyn kútetindeı. Jańa ishinen kúbirlep otyrǵan-dy, endi ról ustaǵan qoly dirildep, daýsy da qatty shyǵyp "Allalaı" bastady. "Iá, Alla!.." dedi; "Illahı Il Alla..." dedi. "Shıetteı qatyn-balanyń kóz jasy men jiligi shaǵylǵan jańaǵy paqyrlar... Olar da adam ǵoı... Aıasań edi; bısharalardyń saǵyn syndyra bermeı, rahymyń túsip... Iá, Alla! Ata-baba, arýaq... Jar bol! Qolda! Qoldaı gór!" dedi. Deýin deseń de, sen biraq dál sol sátte aýzyńa ne túsip, ne qoıyp jatqanyn bilgen joqsyń-dy. Áıteýir, shybyn jan shyrqyrap kózińe kórindi. Sosyn jany qysylǵan jurttyń bári sıaqty sen de dúnıede óziń biletin jalyný, jalbarynýdy tiliń jetkenshe bir qudiretke baǵyshtap ediń-aý! Jerdiń, kóktiń, sýdyń, kúlli aıdaı álemniń qojasyna, jaratýshy Táńirge taǵy da jalbarynyp "Qolda! Qoldaı kór!.." deı tústi de, kilt toqtady. Áı?.. Áı, myna jazǵanǵa ne boldy, áı? Turyp qalǵannan cay ma? Álginde ǵana yńyranyp kele jatqan motor nege áp-sátte dybysy shyqpaı qaldy? Qulaǵyn tigip edi. Shynynda, mıyn shaǵyp bolǵan myna bir syqyr-syqyr, shytyr-shytyrmen lúpildep soqqan bunyń óz júreginiń dúrsilinen basqa dybys estilmedi. Sosyn mashına toqtap qalǵan eken dep gazdy qattyraq basyp qalǵanda, motor dar-r etti. Jo-q, jumys istep tur ǵoı. Qaıtsin, bul paqyr da ómir úshin jantalasyp, qybyr-qybyr qozǵalyp keledi eken.

Darıanyń ortasynan asqan sıaqty. Súımen ushynan sý shyǵatyn jerdi, shamasy, bul baıqamaı ótip ketken boldy. Ter quıylǵan kózi ýdaı ashyp barady, súrteıin dep edi, qoly qarysyp qalǵan ba, rólge jabysqan saýsaqtar jaıylmady. Tula boıyndaǵy onan basqa múshelerdiń bári sirese-sirese sińirge aınalǵandaı. Tap qazir bir múshesin qozǵamaq túgil, demin qattyraq alsa da, onsyz da myna tórt dońǵalaq astynda syna jazdap syqyr-syqyr, shytyr-shytyr maıysqan álsiz muzǵa artyǵyraq salmaq túsetindeı. Artyq salmaq túsken de bolar-aý. Jańa ǵana búgejektep ızer etken muzdyń áldebir jeri omyrtqasy úzilgendeı kútir etti. Sen dir etip, sasqanda jańa tili jetkenshe jalbarynyp otyrǵan Táńiri aýzyńa túspeı qaldy. Rólden tas qyp ustap alǵan eki qoly birdeı ýysyn qysa-qysa qarysqan. Gazǵa sozǵan aıaqtyń sińiri tartylyp qalǵan. Álginde qara ıirimge nazary túskende, úreılene ashylǵan kóz sonan keıin kirpik qaqpaı syqyrlaǵan muzben jaǵalasyp ketken-di. Sol, sol eken tula boıyndaǵy tamyrlar túgel qurysyp, sińirler túgel siresip, júıkeler de shıryǵa-shıryǵa aqyrynda shıyrshyq atyp túr. Qulaǵynyń ishi de bireý ar jaǵynda shyny syndyryp jatqandaı, syqyr-syqyr, shytyr-shytyr...

Jańaǵy kútir etken muz záre alyp qana qoımaı, kidirmeı taǵy qaıtalaryn bildi. Já, qorqary joq... Qaıtalasa qaıtalasyn. Nege kúl talqany shyqpaıdy. Bul sorlynyń tatar dámi darıanyń arǵy betine ótýge jetpeı, qalasa myna taban astynda syqyr-syqyr maıysqan tildeı muzdyń bir jerinde taýsylsa tipti quba-qup. Bunda ala almaı júrgen óshi bardaı, ómir baqı ókshelep, sońyna túsip alǵan tas baýyr taǵdyrdyń buǵan álde de qylary bolsa qylyp qalsyn. Aspandy ústine qulatsa da meıli! Tek sol bolsa tezirek bolsa eken! Tez bolǵanda da tap qazir bolsa eken! Bálem, bul súıtip sazaıyn tartsa eken! Kóti kórinip qalǵan dúnıe shirkinniń bul qımaıtyn nesi qaldy? Qara qurdym buny qazir mashınamen qosa jutar-aý. Sonda pánı jalǵan shybysh eshki quıryǵyndaı bir sermeýge de jaramaı, sholtań etip ete shyqpaı qaıter deısiń? Bul ókinbeıdi. Óıtkeni ózi kináli. Óziniń ıt minezi kináli. It minezdiń arqasynda bul jazǵan ómir boıy basyna dúnıedegi qıyndyqtyń ylǵı azaby men aýyryn tilep aldy. Bul jańa da sóıtti. Bunan ana tas qaınatar áldeqaıda kesheli bop shyqty. Esil-derti arǵy bettegi qamaý sýdyń balyǵy bola tursa da, kórmeısiń be, jeme-jemge kelgende, qaqpan ústin baspaıtyn kárkeste túlkideı qaterli jerge aıaq baspaı qoıdy. Apyr-aı! Apyraı, ózge ózge-aý, tipti qıqar shal... Ol ekesh ol da shyr-shyr boldy ǵoı. Shofer jaǵalasyp rólge jarmasty. Súıtse olar bunyń ajalynan buryn ólerin bilgen boldy. Ajalynan buryn ólerin tek bunyń ózi bilmepti. Bilmedi me? Bilse de, buny Bákızat aıta beretin sol ıt minez... Jo-q, minezden kóretin eshteńe joq; buny arandatqan óziniń tas mańdaı taǵdyry. Endeshe túsine Kók Ógiz tegin kirgen joq. Bir óńirdiń halqy beti-júzine qarap otyrǵan qamaý sýdyń balyǵyn qurdym Kók Ógiz kól-mólimen qosa jutyp qoıǵany qaıdan tegin bolsyn. Báse, kóz ashqaly qyr sońyna túsip alǵan qyrsyqtyń aıaǵy aqyrynda osyndaı bir kesapatqa ákep soqtyrmaı tynbasa kerek-ti. E, mine!.. Soqtyrdy! Soqty! Kókten jaı túskendeı shatyr etti. Mashına tebegen attaı, artqy dońǵalaǵyn kóterip móńkip-móńkip ketti. Móńkigen mashınamen birge bu da ilgeri qaraı etbettep bara jatty. Bir amal istemese qazir-aq mańdaıymen muzdy súze qulaıtyndaı. Onan saıyn záresi qalmaı, jandármen qolynan shyǵyp bara jatqan rólge jarmasyp edi, biraq qapelimde ról ýysyna ilikpeı, baýyrynda bulqynyp-bulqynyp qaldy. Artqy dońǵalaǵy óter-ótpeste shatyr etken muz ile-shala kútirlep ala jóneldi. Artqa qaraı shoıqań etip otyra bergen mashınany sý astynan sopań etip atylyp shyqqan solamandaı birdeńe artqy eki dońǵalaqtyń arasyna dúńk etip qatty soqty; onyń seń ekenin sen bilgen joqsyń. Janyńdy bir ajaldan alyp qalǵan osy seń ekenin bilseń de sen keıin es-túsińdi jıǵasyn bilgensiń.

Mashına jańaǵydan keıin boıyn tipti bıleı almaı, eki jaǵyna kezek teńselip, saldyrlap-kúldirlep ala jóneldi; sen shaıqalaqtap qulap bara jattyń. Qos qoldap ustaı alǵan baýyryńdaǵy ról ózińmen birge aýnady. Sen róldiń astyna túsip, ról seniń ústińe shyǵyp bara jatty. Sonyń ar jaǵy... Qursyn, sonyń arjaǵyn bul keıin qansha oılasa da, bas joq-aıaq joq, úzik-julyq birdeńe esine tústi. Onda da kútirlegen muz; shaıqalaqtaǵan mashına; shaıqalaqtaǵan mashınanyń kabınasynan ushyp túse jazdap, bóksesi bylǵań etip ana esikti bir, myna esikti bir soqty. Jantalas ústinde janaryn bıleı almaı qalǵan kóz alaq-julaq; ne bop, ne qoıyp jatqanyn bilgen joq; bar bilgeni — aspan ústine qulap bara jatqan sıaqtandy. Ol ózi aspan ba, álde basqa ma, ony jóndep aıyra almady. Ne de bolsa, kózi shalyp qalǵan tas tóbedegi saýys-saýys birdeńeniń shalǵaıy bunyń qulap bara jatqan jaǵyna qaraı bir bulǵań etti. Sonan keıin bul tipti boıyn bıleı almaı shaıqalaqtaǵan mashınamen birge shaıqalyp, ile-shala ekinshi jaǵyna qaraı jyǵyla bergende jańaǵy saýys-saýys nárse kóz aldynan taǵy bir bulań berdi. Biraq onyń nege búıtip bir olaı, bir bulaı bulǵańdap jatqanyn oılaýǵa shamasy kelmep edi; mashına áli de bir ana, bir myna jaǵyna aýnap sart-surt, saldyr-kúldir. Kýzovta da álde birdeńe álde birdeńeni tepkilep tars-tars, dúrs-dúrs. Júrek shapshyp alqymǵa tyǵyldy. Rólden bir ustap, bir aıyrylyp qap jatqan qol qaı jaǵyn qarmalasa da, qatty birdeńeniń qyryna tıe berdi. Tórt dońǵalaq kók taıǵaq muzǵa qaıta tıip dik-dik turar-turmasta mashınanyń baýyry astynan sý shalpyldady. İlgeri qaraı lap bergen sý qapelimde mashınanyń aldyna shyǵyp baratty. Aıaǵy gazdan da, tormozdan da shyǵyp ketken-di. Eki aıaqtyń ekeýinde de taban astyndaǵy tildeı temirdi demep jiberer dármen qalmaǵan. Eki qary saldyrap kótertpedi.

Bir jaqsysy... áıteýir, motor sóngen joq; mashına da toqtaǵan joq, júrip keledi; soǵan dátke qýat qyldy da, baýyryndaǵy rólge basyn salyp jata ketken edi-aý! Osyǵan deıin túp-túgel shıryqqan júıke men tula boıdaǵy siresken, qurysqan, tartylǵandardyń bár-bári quddy tarqatylǵan jipteı kúrt bosap edi; tek temir zatynda bola bermeıtin jansebil ólermendik myna jaman mashınaǵa qaıdan bitkenin qaıdam. Jańaǵy jantalastan keıin tórt dońǵalaq túgel sý keship, áli de syrǵanap keledi. Arǵy bet jaqyn qalǵan sıaqty. Sol jaqtan seldir qamys, sekeıgen butalar kórindi. Zaýlap kele jatqan mashına emes, mashınaǵa qarsy sıraǵy sıdańdap zyrlap kele jatqan arǵy bettegi qamystar men butalardyń ózderi sıaqty. Áıteýir qara jer ornynda eken. Aspan da ornynda. Dúnıe jaralǵaly qara jerge joǵarydan qarap mólıetin de turatyn bul baıǵus ta óziniń qara ornynda qalqıyp tur. Tek qys pen kúz aralyǵy bolǵasyn ba, jaýary da, jaýmasy da neǵaıbyl. Sýyq sur bult jabaǵy júndenip, aspannyń surqyn qashyryp, salbyrap-salbyrap turǵan edi-aý. Ol ǵoı jeltoqsannyń on jetisi edi... Sonan beri... on segiz, on toǵyz, jıyrma, jıyrma bir, jıyrma eki... búgin jıyrma úshi. Búgin de, mine, dál sondaǵydaı, jabaǵy bult salbyraǵan saýys-saýys aspan. Sol kúni bunyń kóz jasy Qudaıǵa jetti me, álde ata-baba arýaǵy qoldady ma, áıteýir qatygez taǵdyrmen taıtalasqan taǵy bir jaǵalasta myna jansebil jaman mashına ekeýi janyn jaldap júrip, óldim-taldym degende arǵy bettegi qamaý sýdaǵy balyqqa qoly jetken edi-aý. Esine tas qaınatar tústi de, kúlip jiberdi.

Jasaýraǵan kózdiń janaryn bılep joǵary qarap edi... O, Jasaǵan!.. Jappar Ie-aý, myna surǵylt aspan salaq qatynnyń shalǵaıyndaı saýys-saýys sıqyna qaramaı jymıa ma, qalaı? Óz ekpinimen syrǵanap kele jatqan mashınanyń aldynan kenet atysqan-shabysqan birdeńe andyzdap shyǵa keldi. Sen es jıam degenshe bolmaı, mashına gúrs etip tumsyǵymen soqty...

Osy oqıǵa keıin esine talaı túsken-di. Túsine de kirdi. Túsinde de jer astynan shyqqandaı qarsy aldynan aqsıǵan-saqsıǵan birdeńeler shyǵa keledi. Túsinde de dál óńindegideı, álgi aqsıǵan-sańqıǵandarǵa mashına tumsyǵymen soǵady. Sodan keıin túsinde de árqashan qara terge túsip urynyp qalatyn da, keýdesi qysylyp, yńyrsyp oıanatyn. Kózin ýdaı ashytyp bara jatqan ashshy terdi kórpeniń shalǵaıymen súrter edi de, uıqyly-oıaý jatyp osy oqıǵanyń sonan arǵy jaǵy qalaı bolǵanyn eske alatyn. Eske alǵan saıyn súımen ushynan sý shyǵatyn jerden aman ótkenine tań qalatyn. Jańa qatqan jas muz... Bul aınalaıyn, shynynda da, jigit dese jigit eken ǵoı dep súısinetin. Sáptiregen sana ne bop, ne qoıǵanyn esine jóndep túsire almaı, birdi birge shatastyra beretin. Keýdesin rólge salyp sulyq jatqan-dy; sonan bir kezde áldeqaıdan alystan shyqqan bir yzyń álsirep jetken edi-aý. Bul áýeli mán bermedi. Tek álgi dybys qulaǵynda qaıta tirilgesin, zeıin qoıyp tyńdap edi; bul joly yzyńǵa ál bitip, birte-birte beri jaqyndap kele jatqan sıaqtandy. Qulaǵyn tigip qaıta tyńdaǵanda álgi dybys anyǵyraq esitilip, mynaý kóp kisiniń topyrlap basqan aıaǵynyń dúrsili sıaqtanǵan-dy. Iá, qatelespepti. Kóp kisi dabyrlap kelýi kelse de kúresin muzǵa tumsyǵyn soǵa toqtaǵan mashınanyń artqy dońǵalaǵyna deńgeılese bergende kilt tıyla qaldy. Tynyshtyq uzaǵan saıyn bunyń da kóńili qulazyp, jalǵyzdyǵyn jany kúızele sezgen-di. Kóńili bosap, kózine móltildep jas kep qaldy... Art jaqtan áldebireýler aıaǵyn aqyryn, eppen basyp kele jatqan sıaqtandy. Mine, qasyna kep moınyn sozyp kabınaǵa úńildi. Áldebir qol buny ıyǵynan aqyryn qozǵady. Balasha aıalap júrgen álgi qol rólden bunyń basyn kóterip edi; tynysy keńip sala berdi. Ýh-h!..

— Áı!.. Tiri! Kelińder!

— A, Qudaı!.. Jasaǵan! Ie, azamatym aman eken ǵoı. Aman... Aman eken...

Táıiri, qýanǵan kiside pátýa bolǵan ba. Jańa ǵana biriniń tasasyna biri tyǵylyp, bata almaı turǵan kisiler kenet dabyrlap, úıme-júıme bop ústine tústi de ketti.

Bireýler basyn súıedi. Bireýler terin súrtti. Bireýler saýsaqtary qarysyp qalǵan qolyn rólden jazsa, endi bireý aýzyna sý tosyp abyr-jabyr. Bul áli de shala uıqy kisideı súlesoq hálden serpile almaı jatyr. Basyn kótergisi keledi. Úıme-júıme bop jatqan kisilerge qaraǵysy keledi. Qaraıtyn da sıaqty. Qaraǵan saıyn kisilerdiń jel qaqqan jyltyr qara betinde qyryq qubylǵan sheksiz qýanyshty kóredi. Aqsıǵan tisterin kóredi. Arsalańdaǵan, yrjalaqtaǵan júzderin kóredi. Dabyrlaǵan daýystar estiledi. Dál osyndaı es-túsi qalmaı qýanǵan halyqty bul buryn da kórgen-di. Iá, kórgen. Onda bul áli bala edi; mektepke baryp júr me, álde baraıyn dep júr me edi? Aıtqandaı, soǵys sol jyly bitken edi-aý. Áskerden qaıtqan kisilerdiń aldy elge kele bastaǵan edi. Kim kelse de, jurt aldynan júgirip shyǵatyn. Egil-tegil bop jylap júrip, azamaty aman oralǵandar onda da dál mynalardaı yrjalaqtap kúlgen edi-aý! Sonda da kóp arasynan sózi syıly bireý daýys kóterip dabyrlap bara jatqan jurtqa basý aıtqan edi-aý! Syıly kisiniń sózinen keıin lajy quryǵan jurt tynyshtalǵan edi-aý! Tynyshtalǵan jurt keıin shegine-shegine aqyryndap úılerine tarasa da, soǵystan ákesi oralmaǵan balalar men baıy oralmaǵan qatyndar — báribir ketpeı, bosaǵaǵa súıenip turyp jaýlyqtyń shetimen aýzyn basyp solqyldap jylaı bergen-di.

— Aınalaıyn-aı! Sadaǵań keteıin, azamatym-aı! — dep jurttyń bárinen keıin jetken bireý ańyrap qoıa berdi. Tanys daýys sıaqty jáne kári kisiniń daýsy. Biraq kim ekenin bilmedi de, esikti ashyp, bir aıaǵyn syrtqa shyǵara berip edi; bireý aıaǵyn qos qoldap qushaqtaı aldy:

— Azamatym! Qara qasqa atty Qambarym!

— Kóshe-ke... qoıyńyz...

— Qoıam ǵoı, qoıam ǵoı, qalqam.

— Kósheke, tur! Turyńyz!

— Turam ǵoı, sadaǵań keteıin. Biz sıaqty keńirdegi qýraǵan jaman shal seniń sadaǵań ketse bolmas pa. Apyr-aı, men beıbaq qaterli jerde seni qalaı aldyma saldym? Qyrshyn jasty kóre kózge ajalǵa qalaı qıdym eken? Soǵan dátim qalaı jetti? — dep, Kótkenshek Kóshen kóńilin toqtata almaı, teri ton astynan ıyǵy selkildep kete berip edi-aý?

* * *

Tumsyǵy japyrylǵan eski mashına japan túzde quıyndatyp keledi. Kúni boıy aldyna túsip, ıreleńdep ilgeri jetelep kele jatqan dala joly keıde aldaǵysy kelgendeı jýsan arasyna buǵyp jasyryna qap, ile-shala "men mundamyn ǵoı" degendeı áldebir qońyr tóbeniń baýraıynan aqsıa qalady. Sol kezde bu da kóńildenip:

— Bala, bas! — dep shoferdyń janyn ala túsedi.

— Basar edim-aý, oǵan biraq...

— Biraǵyń qaı biraq?

— Joly qurǵyr...

— Jolǵa qarama...

— Baseke-aý, jaman mashınany qıratyp alsaq qaıtemiz?

— Dáneńe qylmaıdy, ózim spısat etem.

Shofer bastyǵyn birinshi ret kórgendeı tańdanyp basyn shaıqady. Bular qaı jyldan beri birge istep kele jatqan-dy. Budan buryn da bular úı kórmeı apta júrip, aı júrip aýylǵa qaıtqanda basqarmanyń dál bulaı degbiri qalmaı digerlep bolǵan kezin kórgen emes-ti. Osy joly... Iá, bul osy joly jurttyń bárin tań qaldyrǵan edi: jeme-jemge kelgende tas qaınatardyń ózin tasqa otyrǵyzyp ketti. Syrdarıanyń arǵy betine aman-esen ótkesin qamaý sýdyń balyǵyn bir kún, bir tún súzgen kisiler erteńine qaljyraǵan-dy. Ústi-basy sý-sý ash kisiler aıaǵyna ázer turǵan sıaqty edi. As-sý iship áldenip alǵylary kep, kel jaǵasynda qańyrap bos qalǵan qamys qosqa topyrlap kirdi. Kirýin kirse de, tabaldyryqtan attaı bere ańtarylyp turyp qaldy. Esik joq, tereze joq, jel yzǵyp túr eken, shofer áýelete ysqyryp jiberdi.

— Bunyń tabylǵanyna shúkir, — dedi Sary Ivan.

— Iá, joqtan jaqsy ǵoı. Al, káne, turmańdar! Esik, terezege odeıal ustańdar. Ortaǵa mazdatyp ot jaǵyńdar!

Myna sózdi shoferge qarap aıtqan sıaqty. Osy aýyldaǵy ıegine qyltanaq shyqqannyń bári "alyp kel", "baryp kelge" buny jumsaıtyn ádeti. Buryn bundaıda "máment" dep júgire jónelýshi edi, osy joly bu da kereńdenip ala qoıdy. Qamaý sýdyń balyǵy bulardyń qashannan beri zaryǵyp kútken qyzyǵy edi ǵoı; jurt ólgen-tirilgenine qaramaı qyzyǵyna túsip ketti. Jastardan qalǵysy kelmeı qatty qımyldaǵan qara shal óz denesin ózi bıleı almaı, shofer balanyń ıyǵyna asylyp jatyp aldy. Shofer ezýinde byqsyǵan temeki tuqylyn aıaǵynyń astyna túkirip tastady da, boıyn bıleı almaı bylq-sylq turǵan shaldy belinen ustap, baýyryna tartyp aldy.

— Kel, aqsaqal!.. Qamaý sýdyń qurmetine bılep jibereıik.

Qara shal eshteńe sezip turǵan joq-ty. Tek myna kók soqqyrdyń jónine tynysh qarap turmaı, bulaısha nege aıaq astynan qoıtańdap ketkenine tańdanǵansha bolmady, shofer jigitterge kózin qysyp:

— Al, káne... As-sa! As-sa! — dep qynaýly bir qımylmen qushaǵyndaǵy shaldy urshyqtaı úıirip ortaǵa túse berdi.

— Áı!.. Áı, myna ıt-shoshqa qaıtedi? Qaıtedi, áı?..

O, Jasaǵan! Jańa ǵana kózderi shúńireıip, jaǵy solyp qur súlderi turǵan ebil-sebil kisilerdiń kúnge kúıgen júdeý júzine kenet kúlki tepsinip, janary shoqtanyp qoıa bergeni.

Taý halqynyń bı bilgenniń de, bilmegenniń de delebesin qozdyryp, áýeıilendirip jiberetin sazdy sol arada turǵandardyń bári kótermelep kúrekteı qoldar kók múıiz alaqandy jandyra sart-surt soǵyp ala jóneldi. Myna ańǵal-sańǵal qostyń esik, terezesine odeıaldy kim ustap, otyndy kim ákelip, otty kim jaǵatyny eshqaısynyń oıyna kirip shyqqan joq. Qos ishin jańǵyryqtyryp qol soǵyp jatqan jigitter jalma-jan aralaryn alqa qotandap ashyp, ortany keńeıtip, keıin ysyryla berdi. Shofer bala qapa shaldy belinen tas qyp qysyp alǵan. Áı-sháıge qaratpaı, áli de úıirip júr.

— Áı!.. Áı, myna qaǵynǵyr qaıtedi?.. ákesindeı kisini...

Qara shal qansha bulqynsa da, shofer bosatpaı táltirektetip úıirip júr. Jigitter kóńil kóteretin ermek qylǵanǵa máz. As-sa! As-saǵa kek múıiz alaqannyń jańǵyryǵy qosylyp, jel yzǵyp turǵan ańǵal-sańǵal qos ishi qapelimde dýyldady da ketti. Delebesi qozǵan bireýler qasynda turǵan bireýlerdi ıtermelep ortaǵa tústi.

— Ket! Ket! Oı, naısap! Oıyny osylǵyr! Ákesindeı kisini tálkek qyp, — dep qara shal áli de azar-bezer.

Bıdiń aıaǵy ánge aınaldy. Jel yzǵyǵan qamys qosta biriniń ıyǵyna biri qol salyp, án yrǵaǵyna qaraı eki jaǵyna kezek teńselip qosylyp aıtty. Jigitter basqarmany ortalaryna alyp turǵan-dy. Ánsheıinde, osyndaıda kóp ishinde aýyz ashpaı, kózin tómen salyp, yrjıyp kúlip turatyn tuıyq jigit aıaq astynan ánge qalaı qosylyp ketkenin baıqamaı qalǵan-dy.

"...Anańnan seni tapqan aınalaıyn..." deı berdi de, kenet esine qaıyn enesi túsip, shoq tistep alǵandaı qalt toqtady. Bet óńi de shuǵyl buzylyp, sup-sur bop sazaryp ala qoıdy. Kóńildi kisiler bunyń bulaısha nege aıaq astynan túsi buzylyp, ánge qosylmaı ún-túnsiz sazaryp turyp qalǵanyn ańǵarmady.

Daýsy kelgen-kelmegenine qaramaı, ózderi jaqsy kóretin ánniń; ásirese osy jolyna bar janyn salyp jatqan-dy. Shofer ortaǵa shyǵyp, bir tizerlep otyra qaldy. Balyqshylar ózderimen birge alyp júretin kishileý jıde dombyrany baýryna qysyp alǵan. Shyqqan-shyqpaǵanyna qaramaı, qos ishekti ústi-ústine sabalap, ár ánge bir qosylyp, sheke tamyry bileýdeı bop baryldap jatyr. Dombyrany kórgende, sen bir túrli uıqydan oıanǵandaı eńseńdi kóterip ala qoıǵansyń-dy. Buryn neǵyp baıqamaǵanyńa tańyń bar. Jańaǵy kishkentaı jıde dombyranyń qaqpaǵy jarylypty. Zaýqy túsken kim kóringen balyq jep otyryp ta maıly qolymen ustap sarala-satpaq.

Ákesi marqum kózi tiride osyndaı jıde dombyranyń talaıyn istegen-di. Ol kezde osy óńirdegi eldiń tórinde bir-bir jıde dombyra ilýli turatyn. Jurt áli kúnge el ishine tarap ketken Ámirjannyń dombyrasyn suramaı tanıtyn. Jıdeden basqa aǵash bolǵanda aldaqashan qaýsap qalar edi; teńiz kezgen balyqshylar ózderimen birge oıǵa, qyrǵa súırep jatsa da, jıdeden shapqan dombyra shydap baǵypty. Tek ishegi ylǵal tepken be, álde qoly bilmeıtin kim kóringen sabalap silesin qurtqan ba, bir kezde suńqyldap turatyn shyqqyr dombyra shoferdiń qolyna túskende quddy tumaý tıgen kisideı myńq-myńq etti:

— Beri ákel!

Shofer "shyn ba?" degendeı basqarmaǵa senimsizdene qarady. Ákesi sıaqty, bu da jurt kózinshe qolyna dombyra ustamaýshy edi, sen "shyn" ekenin rastap, qolyńdy sozyp:

— Ber! — degesin, shofer sózge kelmeı ustata saldy. Sen áýeli tıegin durystadyń; sosyn pernelerin basyp kórdiń; saǵa jaqtaǵy bir-eki perneni qozǵap, qulaǵyn keltirip, kúıin tapqasyn da baýyryńa túsken basyńdy kótermeı, bartıyp isingen bes saýsaqtyń beseýin birdeı tıgizip, qos ishekti qarsh etkize bir qaqqansyń-dy. Jaryqtyq, ákesi de ústetin; álgindeı emes, keleside qos ishektiń úni kádimgideı shırap qalǵan edi; qos ishi jym-jyrt; tańdanǵanyn jasyrmaı, tus-tustan ańtaryla qarap qalǵan kisilerden qysyldy ma, kózin kótergen joq. Sylqyldap saz shyǵarǵan ishekti sabalaı jónelmeı, baqandaı saýsaqtyń baýyr jaǵymen sıpap otyrǵandaı. Sonan ba, qos ishektiń úni barǵan saıyn kóńilshektenip barady. Bir degennen tartýshy men tyńdaýshynyń kókiregine jarmasqan bebeý ún ári-beridesin tula boıyndaǵy tamyr-tamyryn solqyldatyp sýyra bastady.

Bundaıda, ádette, qolyna dombyra ustaǵan kisi alqaly toptyń ortasyna túskende arýaqtanyp shyǵa kelýshi edi; bir orynda quıryq basyp otyra almaı, kózi oınaqshyp qozǵalaqtap bolatyn. Bul bolsa basy baýyryna kirip barady. Ánsheıinde, qandaı iri kisimen qatarlasqanda ıyǵy asyp shyǵa keletin nar tulǵa da bul joly búktelip qapty. Baýyryndaǵy dombyranyń qos ishegine qosylyp jylap otyr ma? Áıteýir, baıaǵydaǵy bireýdiń kóı-kóıine kókiregi qars aırylyp barady. Endi tek eńirep jiberetin jerge kelgende basyn kóterdi. Biraq kózi antalap otyrǵan kisilerdiń eshqaısysyna túspeı, áýelep aspanǵa qaraı berdi. Sosyn balyqshylar da bunyń kóziniń qımylyna ilesip qamys qostyń tóbesine nazar aýdaryp edi; bul kenet qos ishekti eskek, taıaý bolmasa, onan ózgeni olqysynatyn kúrekteı múıiz qoldyń alaqanymen tas qyp basty da, qybyr etpeı otyryp qaldy.

— Aınalaıyn-aı, sen de bundaı ma ediń? — dedi jurttan buryn esin jıǵan Keshen.

— E, sen sony jańa bildiń be? Qyrshańqy qazymyr neme, sen kisiden min izdep shaqyldaǵanyń bolmasa, qasyndaǵylardyń qaı qasıetin kórip ediń.

— Táıt! Táıt ári! Qarǵasam da, silesem de óz balalarym. E, sondaı-aq men qaı qazaqqa qazymyr boppyn.

— E, bárekeldi! Talasa baýyryndaǵy kúshikterin talaıtyn qara tóbetpin de.

Kótkenshek Kóshen ózin taqymdap qoımaı bara jatqan myna kisiden syrt aınalyp, kereńdene qoıdy.

— Apyr-aı, ónerli ıtke daýa joq-aý! Qýanyshym ústinde qaryq qyp tastadyń-aý! Aınalaıyn, Jádigerjan, órkeniń óssin! — dedi Kótkenshek Kóshen.

Qos ishi kóńildenip sala berdi. Jurt dabyrlap qoshemet-qolpash tus-tustan jaýa bastaǵanda, bul erteden bergi óz qylyǵynan ózi qysylǵandaı dombyrany irgege súıeı saldy. Lyp etip túregeldi. Qaq jarylyp jol bergen kisilerdiń arasymen jyldam basyp syrtqa shyǵyp bara jatyp:

— Júr, — dep shoferge ıek qaqqan edi; syrtqa shyqqan boıda, — Kettik! — dep ámir etken-di. Tumsyǵy japyrylǵan mashına jýyq arada ot almady. Basqarmanyń júrgeli jatqanynan beıhabar kisiler ońasha qalǵasyn qamys qosty bastaryna kóterip qaýqyldasyp ketti:

— Áı, mynaý ónerli bop shyqty!

— Oıbaı, álemet... Tek bul aınalaıyn da ákesi sıaqty Qudaı bergen ónerdi kóp aldyna shyǵyp kórsete bermeıdi ǵoı.

Eski motor dúr etti. Qyzyp alǵansha ádettegideı qalshyldap-selkildep kisiniń zyqyn alyp edi; biraq aıdaý jolǵa túsip, aýylǵa bet túzegesin tumsyǵy japyrylǵan alqam-salqam jaman mashına júrisin túzep, shóbi kúıgen surqaı dalada quıyndatyp ala jónelgen edi-aý.

— Bas, bala! — degen edi-aý bul.

— Máment, baseke! — degen edi ǵoı shofer bala qunjyńdap... Radıatorda sý sarq-sarq qaınap, kapot astynan ystyq bý qattyraq burqyrap, eski motor yshqynyp, ásirese álginiń "mámentinen" keıin daryldap ala jónelgen edi.

— Baseke, jeńgeıge asyǵyp kelesiz ǵoı? Túsinem, hehe-hee... — dep edi-aý!

Ekinshi bólim

Bel-Arannyń yǵynda otyrǵan balyqshylar poselkasynyń orta tusyndaǵy eńseli bıik úıge qatarlasa bergende sen mashınadan qarǵyp túsip ediń ǵoı. Áldene degeli kabınadan moınyn sozǵan shoferge qaıyrylǵan da joqsyń-dy. Esikti asyǵys ashyp, kirip barǵanda, qyzy men áıeli kıinip jatyr eken. Sen tabaldyryqtan attap kire sala:

— Eı!.. Eı, barasyń qaıda, qaıda meni tastap? — dep oılamaǵan jerden oınaqylanyp, qaıdaǵy bir óleń joly tilińe orala ketti.

— Óziń kóńildisiń ǵoı?

— Iá, kóńildimin... Kóńildimin, Bátish...

Bákızat yrjalaqtaǵan túrińdi unatpaı nazaryn tikteı tústi de, kózin taıdyryp áketti; lám degen joq; qyzyn jetelep esikke qaraı betteı bergende, sen dereý jolyn keselep tura qaldyń:

— Bátish... aınalaıyn, toqtashy. Qaıda bara jatyrsyńdar?

— Bala — oqýǵa, men — jumysqa...

— Jibermeımin.

— Esiń durys emes shyǵar.

— Iá, esim durys emes. Oo-o!

Onsyz da qalaı qutylaryn bilmeı, sharasy quryp turǵan kelinshek pen kishkentaı qyzǵa, sol arada, shynynda da, sen áldebir aqyl-esi aýysqan deliqul, esersoq kisideı kózińdi alartyp, aýzy-basyń da qısańdap, bas salyp qushaqtamaq bolǵansyń-dy. Tula boıyń shyrysh, balyq sasyp túr. Ústińdegi kıimnen de bularǵa múlde beımaǵlum basqa el, jer, sýdyń, shóptiń ıý-qıý ısi ańqyp ketti.

Kishkentaı qyz tyjyrynyp, betin burdy.

— Balany jiber. Oqýynan qalyp barady.

Ánsheıinde de renishke beıim turatyn etsheń ernin jymqyryp apty. Jazǵan basyń sen ony kesh baıqadyń. Ana jaqta ótken aýyr kúnderdiń beıneti men azaby artta qalyp, endi, mine, úıge kep qatyn balaǵa qaýyshqan osy bir sátte arjaǵynan asyp-tógilip jatqan aǵyl-tegil qýanyshtyń, kúlkiniń dál qazir qaısysy oryndy, qaısysy orynsyz shyǵyp jatqanyn da oılaǵan joq-ty. Áli de bolsa yrjalaqtap kúlip Bákızatty qushaqtamaq bop, baýyryna tartyp edi-aý. Bákızat boıyna jolatpaı, keýdeńnen tirep tura qaldy.

— Syr boıy saýyqshyl deıtin, qaıta-qaıta barýyń jaman edi. Solardan birdeńe juqqan boldy ǵoı.

— Iá, juqty. Nesin aıtasyń, saýyq-saırandy salyp qaıttyq. Syrdarıalyqtardyń da oıyn-saýyqtan basqa baqqany joq eken.

Qapelimde qol-aıaǵyń qaljyrap, turǵan jerińe otyra ketkiń keldi.

— Papa...

Portfelin baýyryna qysyp alǵan qyz ketkisi kep, jaýtań-jaýtań qarap tur eken.

— Aınalaıyn, qyzym-aý... senderge ne boldy? Báriń menen qashyp...

— Papa, oqýdan qalyp baram.

— Oqýyńnan aınalaıyn. Kishkentaı balapanym meniń. Toqta, sen osy erteńgisin oqymaýshy ma ediń?

— Ol byltyr ǵoı...

— Iá, aıtsa da... Sen ekinshi klasqa kóshken ekensiń ǵoı.

— Papań balyqtan basqa ne biledi deısiń. Qyzym, bar... oqýyńnan qalasyń.

Kishkentaı qyz qyńqyldap, eki ıyǵynyń basyn kezek qıqańdata bastady. Jıi taraqpen jyltyrata taraǵan móldeı qara shashtyń bir shekesinde úlpildegen bantık. Omyraýynda úlpildegen fartýk. Bantık te appaq. Fartýk te appaq. Baýyryna qysqan portfel bolmasa, dál osyndaı ústi-basy úlpildegen kip-kishkentaı ádemi qýyrshaqty bir jerde kórgen sıaqty. Tek qaıdan kórgenin esine túsire almaı oılanyp qap edi; kenet portfel ustaǵan qyzynyń qolyna kózi tústi de, júregi biz suqqandaı shym ete qaldy. İshten úsh saýsaǵy kem týǵan sol qolynyń oryny otqa kúıgendeı qyzaryp, terisi búrisip qalǵan eken. "Aınalaıyn, balam-aı! Balapanym-aı..." Bir sóz aıtsa arjaǵy ańyrap qoıa beretindeı kózine móltildep jas kelip qaldy. Jalma-jan qyzynyń aldynan esik ashyp, mektebine uzatyp saldy.

— Bar-bar! Bara ǵoı, balam!

Kishkentaı qyz buta túbinen pyr etken balapan qustaı quldyraı jóneldi. Bir úıdiń buryshynan aınala bere artyna buryldy. "Aınalaıyn, balam... balapanym". Kóziniń aldy jybyrlap, tamaǵy búlkildep qaldy. Sol arada, bul óz qylyǵynan ózi qysylyp, abyrjyp ápi-shápisi shyǵyp, ishke qaıtyp kelse, Bákızat syrtqa shyqqaly esikke bettep keledi eken. Qolyńdy eki jaǵyńa jaıyp, jolyn keselep tura qaldyń.

— Saǵan, sirá daýa bolmas, — dedi Bákızat basyn shaıqap.

— Pátýa, daýa bizdi qaıtsin. Teńiz asyp tentirep júrgen kisiniń qaıta dıýana bop ketpegenine shúkir.

Bákızat seniń aıaq astynan nazaryń túsip, nalyp qalǵan keskinińe qarap turdy da:

— Sol jaqta qystap qalar dep edim, Qudaı ońdap, áıteýir, keldiń, — dedi.

— Kisilerdi tastap kete almadym.

— Bizdi tastaǵanda jaqsysyń.

— Apyr-aı... úıge kelgende sen de kirpideı jıyrylyp...

— Bizge ońaı bop júr deısiń be?

— Bilem... senderge de qıyn. Sony oılaǵanda... Áı, qurysynshy... Osy joly senderdi ózim de ólerdeı saǵyndym.

— Áı, qaıdam.

— Maǵan senbeseń qasymdaǵy kisilerden sura. Al endi, Bátish... aıtary joq, saparymyz sátti boldy.

— Jaqsy bopty. Saǵan balyq bolsa, qatyn-balanyń keregi qansha.

— Apyraı, Bátish-aı... Balyqshy bısharalardyń tirligin basqa bilmese de, sen bilýge tıissiń ǵoı.

— Al, bildim. Sonda men olarǵa ne isteýim kerek? Meniń qolymda...

Bákızat sózin kilt úzip, qabyrǵadaǵy saǵatqa qarady da, áldenege asyǵa bastady.

— Basqa aıtaryń bar ma?

— Bir jaqqa asyǵyp tursyń ǵoı?

— A!

— Bátish... Aınalaıyn, ótinem... Búgin qasymda bol, eshqaıda ketpe! Jaraı ma?

— Jaraıdy... Jaraıdy, — dep Bákızat arqańnan qaqty da, qabyrǵadaǵy saǵatqa qarady, — Aýylǵa keldiń ǵoı. Endi eshqaıda ketpeıtin shyǵarsyń. Áńgimeń qyzyq eken. Qalǵanyn keıin... Jaraı ma, keıin aıtarsyń.

Sen "jaraıdy" dep te, "jaramaıdy" dep te aıtqan joqsyń. Áldenege janary taısaqtap, senen alyp qashyp júrgen kelinshekten kózińdi alǵan joqsyń. Jumysqa baram degeni jaı sóz ekenin júregiń sezip tur.

— Shaı qoıyp ish. Tamaq... Tamaq holodılnıkte...

— Tamaǵy qurysyn...

— Iá, ash emes shyǵarsyń...

"Nesin aıtasyń, toqtyqtan kekirigi azyp tur".

Bákızattyń bunan alyp qashyp turǵan kózi ar jaǵyndaǵy aınaǵa tústi. Aıt-toıǵa baratyndaı ústi-basyn sándep kıinip apty. Bári de anada demalysta bolǵanda astanadaǵy atelıege tikkizgen ıneden jańa shyqqandaı ádemi, sándi kıimder. Asyǵyp turǵasyn ba, álde quıyndaı uıytqyǵan áldebir qupıa sezim kókiregin alyp-ushyryp bara jatqasyn ba, áıteýir áne bir qyz kezindegideı eki beti alaýlap, etsheń qyzyl erni albyrap qulpyryp ketipti. Janary jaltyldaǵan sharaly qara kóz aınaǵa bir, ózine bir qarap, bas-aıaǵyn sholyp etti. "Qaıda asyǵyp tur? Álde, anadaǵy renishin umyta almaı, buǵan istep turǵan kesirlik pe? Solaı ma? Sonda, shamasy bunyń Syrdarıaǵa barǵanyn keshirmegen boldy-aý? Endeshe, sen nege kekireıesiń? Buryn bundaıda ylǵı basyńdy ıip, keshirim suraýshy ediń. Taǵy da ıil. Basqa kezde kináń boldy ma, joq pa, al osy joly kinálisiń. Osy joly birinshi ret Bákızattyń degenimen júrmediń. Aıtqanyn istetip úırengen kelinshek saǵan "Syrdarıaǵa barmaısyń" — dep úzildi-kesildi aıtpady ma? Tym qurysa, sen jazǵan sol arada erke kelinshektiń shıyrshyq atqan ashýyn jyly sózben sylap-sıpap jumsartýdy da bilmepsiń-aý. Jo-joq, bildi. Bildi ǵoı.

Tek tildesýden taısaldy. Eger, sol arada tildeskende Bákızat renishti údetip, talaıdan beri qulaǵyn sarsyltyp kele jatqan qyńqylyn qaıta bastap: "Bul jerde qımaıtyn ne qaldy? Sý ashydy. Balyq qurydy", — der edi; "jeti jyl kókten syńar jańbyr tambaı, teńiz óńiriniń qyltanaǵy kúıip ketti" der edi; "teńiz qaıtqaly jer astynyń sýy tartylyp, buryn kúrpip turatyn qudyqtar túbi kórinip jatyr" der edi; "el aldy qonys izdep kóshe bastaǵaly qashan. Ázir kóshpegender de qolaıly oryn qamdap, erteń-búrsikúni qozǵalamyz dep otyr" der edi; "sýy tartylǵan teńizge sen-aq baýyryń bitip, talaqsha jabysyp aldyń. Kóre qal, erteń osy teńiz qańsyǵan astaýdaı keýip qalǵanda kóshken eldiń jurtynda jalǵyz úı tóbemiz shoshaıyp otyrarmyz; sonda týǵan jerden ne opa tapqanyńdy kórermin" der edi-aý. Sen sony bildiń. Sondyqtan, sharań quryp bir kúrsindiń de, teńizdiń arǵy betinde qostanyp jatqan balyqshylarǵa tartyp turǵansyń-dy. "Aınalaıyn, baram da qaıtam" dep ediń-aý. Tym qurysa ýádesinde turyp, aıtqan ýaqytta oralǵanda bir sári ǵoı.

— Bátish... Keshir.

Bákızat taǵy da saǵatqa qarady. Shydamyn taýysyp shytynap qaldy. "Qaıda asyǵyp tur eken?" Ózinen suraýǵa batyly jetpedi. Kinási bolmasa da, kináli sezinetin ádetiń, ımenshektep basyp qasyna bardyń.

Imenshektep qaradyń. Imene-ımene qolyńdy ıyǵyna salyp ediń; Bákızat ıyǵyn basqan zildeı aýyr salmaq astynda shydam taýyp, shytynbaı tur. Sosyn ishiń jylyp ketti. Qorǵalaq qol álgiden keıin batyldanyp, áli de bolsa óńin sýyq ustap, syrtyn berip turǵan Bákızatty baýyryna tartyp edi; bul joly da qarsylyq bolmady. Qaıta uzaq joldan aryp-ashyp kelgen azamattyń bunan bylaıǵy ne degeniniń bárine qabaq shytpaı kónetin syńaı tanytty. Sosyn sen de buryńǵydaı ólip-óshken joqsyń. Onsyz da bar isi ońyna basyp, oraıyna kelip jatyr. Úı ishine qaýyshty. Qyzyn kórdi. Endi, mine...

Qys demeı, jaz demeı teńiz kezip tentirep júretin qańǵybas kúıeýin kúte-kúte eki kózi tórt bolǵan jary qushaǵyna kirdi de, typ-tynysh bola qap edi; úlpildep kıingen myna kelinshektiń ústi-basynan seniń dem alǵan tynysyńa jańa ǵana qaýyz jarǵan jas gúldiń jup-jumsaq jupar ısi keldi. Sonan ba, álde deneńe janasqan áıel táni shoqtaı tıdi me, ystyq qan kenet attaı tý lap alaburtyp ketken alpamsadaı iri erkek endi áı-sháıge qaramaı, baýyryna tartyp qushaǵyna qushyrlana qysyp edi; Bákızat sulyq qalpyn buzǵan joq; qan-sólsiz júzin joǵary kóterip, buǵan betin tosqan sıaqtandy. Betin tosqan Bákızatqa bu da dereý ıilip, eńkeıe bergende, ar jaǵynda turǵan aınaǵa kózi tústi de, tiksinip qaldy. Erli-zaıypty arasyndaǵy paryzdy óteý úshin álde qalaı betin tosqan áıeldiń qur súlderine joǵarydan dúr qara bireýdiń jún-jún beti jaqyndap tónip qalǵan eken. Bákızat boıyn dereý jıyp ala qoıdy.

Qaıratty erkektiń qarýly qushaǵynan esebin taýyp sytylyp shyqqanyna qýanǵandaı, dem arasynda taqtaı edendi tyq-tyq basyp, esikke baryp qalǵan eken...

Abajadaı úlken úı kenet qańyrap bos qalǵandaı. Dúnıesi qurǵyr bir sátte bar qyzyqtan aırylyp, tirlik shirkin bolsa-bolmasa da mánin joǵaltty da, bul ilgeri ozbaı, aıaq kıim jatqan aýyzǵy bólmege súlderi quryp otyra ketken edi-aý! Ashshy tyrnaq kókiregin osyp aldy. Qan qaqsap bara jatqan basyn qos shekeden qatty qysyp, ózi de ulyǵan ıtteı yńyrsyp otyrǵan-dy. Árıne, anasy úıde joq; úıde bolsa "jalǵyz balanyń" daýysyn esitken boıda júgirip keler edi ǵoı. Mal qorada júr me eken? Kóziniń túbi sýyryp, shekesi synyp barady. Tórge ozǵysy kelmedi. Esil derti teńizdiń arǵy betindegi balyqshy qos. Mynaý óz úıi bolmaı, eger balyqshy qosy bolsa ǵoı... bul onda astyna tósenish, ústine jamylǵy izdep jatpaı, aıaǵy jetken jerge qısaıa keter edi-aý! Bul baıǵus qadiri qalmaı bara jatqan osynaý qos ýys tirlikte qaı bir óziniń janyn kútip, bap talǵap edi!

Osy joly da kim kóringenniń qasyna bir túnep júrgende, bul, sirá, ózine bap tilep, basynyń asty — bıik, jamylǵysynyń asty — jumsaq, jamylǵysy — jyly bolǵanyn oılady ma? Osy qazir de ómiriniń jarym-jartysy balyqshy qosta ótken sorly sol daǵdy boıynsha otyrǵan jerine ústindegi syrmaq kúrteniń bir shalǵaıyn tósep qısaıa ketkisi kelip edi; biraq, myna tilmen jalaǵandaı syrly edenge kózi tústi de, ol oıdan da tez aınydy. Mıyǵyna mysqyl kúlki shapty. O beıshara!.. Beıshara!.. Munyń dámesin qara. Beıshara-aý, tilmen jalaǵandaı myna tap-taza úı, jańaǵy úrip aýyzǵa salǵandaı kishkentaı qyz... ádeıi aıt-toıǵa baratyndaı jelkildep kıingen álgi ádemi kelinshek... bunyń, bul beısharanyń ebil-sebil túri men berekesiz tirligine qandaı qatysy bar? Úsh qaınasa sorpasy qosyla ma?.. Ha-ha-ha...

— Áı, balam...

Tý syrty túgel shymyr etti. Qasyna kep toqtaǵan tomashadaı qara kempirdi bas salyp qushaqtaı aldy. Kempir de botasyna ısingen kári ingendeı emirenip ketti.

— Sharshaǵansyń ǵoı. Qashan keldiń?

— Jańa...

— Qora jaqta bolyp edim. Botasynan aıyrǵaly qarasha ingen sýalýǵa qarady. Jelinin tartsam, ýysym aq ornyna úrpige tolyp ketedi. Baýyrynda qansha turǵanda bir shaılyq sútti shaqqa alam. Báriń keldińder me?

— Joq, ózim...

— Olar áli sonda qaldy ma?

— Úsh-tórt kún shamasynda kelip qalar.

— Ba-ba-a... Baba...

Sen júgirip kelgen balany jerden kóterip alǵansyń-dy. Áke qushaqtaǵasyn qol-aıaǵyn typyrlatyp burynǵydan beter asyr salyp ketti. Ara-arasynda moınynan tas qyp qysyp alyp, silekeı shubyrǵan ernimen súıip qoıady. Sorly bala qýansa da, renjise de osylaı ózin tejeı almaı qalatyn, sirádaǵysy.

— Apyr-aı, apa... myna balań burynǵydan da nasharlap ketken be?

— Joqty soqpa, balamnyń ózgergen túgi joq. Baıaǵy bir kúıi.

— Aı, balapanym-aı... aınalaıyn, balam-aı...

Áke qushaǵynda qol-aıaǵy typyrlap jyrq-jyrq kúlip jatqan balany baýyryńa tas qyp qysyp tursyń. Ot basynyń osy bir qasireti kishkene janassa da, seń soqqyǵa jyǵylǵandaı janyń japyrylyp qalatyn-dy. Mine, taǵy da dem arasynda dińkesi quryp, qasiret basqan eńse qara jerge tartyp bara jatty.

— Ákeń joldan sharshap keldi. Dem alsyn. Beri júr, balam, — dep, kempir ana baýyrynan kemtar bop týǵan nemeresin qolynan jetelep áketti.

* * *

Anasy shaı ázirlegenshe bul monshaǵa baryp keldi emes pe. Bas-aıaǵyn apyl-ǵupyl shaıyp, parǵa bir kirip shyqqasyn zil tartyp turǵan dene demde jep-jeńil bop sala bergen-di. Bul tek monshadan renishti kóńiline tótennen taǵy bir ýaıym jamap qaıtty. Bylaı qaraǵanda ózi túkke turmaıdy. Alǵash esitkende "e, kelse kelsin" dedi. "Kelmeı júrgen jeri me" dedi. Osydan keıin kóńili kádimgideı tynyshtalyp, monshada esitken oqshaý habar oıynan birjola umyt bolǵan sıaqty edi; úıge kele jatqanda taǵy da sol esine tústi. Bul joly kóńiline kádimgideı kúdik qashyp: "apyr-aı, á?" dep, ár kezdegideı búgin de jel azynap, topyraq borap jatqan kósheniń ortasynda seltıip turyp qalǵanyn keıin baıqady. Baıqaǵan boıda bireý-mireý kórip qalmady ma degen oımen tóńiregine kóziniń astymen bildirmeı qarap edi, Qudaı ońdaǵanda kóshede ózinen basqa tiri jan joq eken. Tek kósheniń arǵy betinde opan-topany shyǵyp qıraǵan bir top úıge kózi tústi de, kóńili qurǵyr taǵy da ıt talaǵandaı alaý-dalaý bolǵan edi-aý. Soǵystan keıin esin jıyp, eńse kótere bastaǵan el qurylysty shuǵyl qolǵa alyp, birinen biri asyrmaq bop básekelesip salǵan shıpirli aq úıler kóbeıip edi; kolhoz klýb, mektep salyp edi; teńiz sharshysyna kelip turǵan sol zamanda baladaı álpeshtegen úıler qazir, mine... Kózi taǵy da kósheniń arǵy betinde opyr-topyr qırap jatqan úılerin tústi. Sanyn jatqa biledi: attaı jıyrma bes úı. Bir shaldyń baýyrynan taraǵan urpaq óse-óne kele jıyrma bes úı bolǵan. Balyqshy poselkasy osy araǵa alǵash oryn tepkende aǵaıyndy jigitter aralaryna kóldeneń kisi kirgizbeı, ózderi yńǵaılasyp bir-birine irge taqaı úı salǵan-dy. Endi qazir esik-terezeleri úńireıip, opan-topany shyqqan jıyrma bes úı balyqshylar poselkasynyń bir jaǵyn bútindeı úńireıtip tastaǵan eken.

Jıyrma bes úı kóshkende bul aýyl dál bir ólik shyqqandaı kúńirengen. Sol kúni bir úıdiń oshaǵynda ot qanbaǵan. Bir jan teńizge shyqpaǵan. Balalar mektepke barmaǵan. Sol kúni tań atar-atpasta keýdesin súıretken kári-jas kóterile kóshege shyqqan edi; qatyndar ydys-aıaǵy aralasyp otyrǵan kórshisi kóship jatqanda qaıterin bilmeı qalbalaqtap qalǵan-dy.

Ásirese bastas abysyn-ajyn birin-biri qımaı, qıt etse jaýlyq shetine jarmasyp kózin syǵyp jatty. Qalyp bara jatqan muńdyq ketip bara jatqan muńdyqqa qaraı bir ysyrylyp jaqyndaı túsip, áńgimesin áýeli "qyz-aý" dep, ne "kelinshek-aý" dep bastap, osyǵan deıin áne-minemen aıta almaı kelgen áıel sorlynyń qashanda kókiregi dertip, syzdap turatyn syr men muńnyń shetine shyǵa almaı, abyr-jabyr arasynda aq jaýlyqtar áne jer, myna jerde bas túıistirip jatqany. Sonan qashan basyndaǵy jaýlyqtyń eki sheti sýlanǵansha tyrp etpeıdi. Tek ana jaqta yrsyldap júk kóterip júrgen áldebir erkek aqyrǵanda ǵana "oıbaı, kótek" dep, sońǵy balanyń tolǵaǵynda jel ustaǵan beli qıqań etip, kıreleńdep turyp jatqany.

Al balalar máz; abyr-sabyr arasynda sanyn shapattap shaýyp júr; olar úshin bunan asqan qyzyq joq; keshe ǵana qannen-qapersiz júrgen kisilerdiń búgin jaý tıgendeı, aıaq astynan búlinip apyr-topyr kóship jatqany balalar úshin aıt-toıdan bir de kem emes. Bul aýyldyń balalary keshe aıaǵy birge shyǵyp, tusaýyn bir kúnde kesken qurbylaryn izdese keıin izdeıdi. Al, qazir ketetin balalar da, qalatyn balalar da máz.

Osy aýylda ana jatyrynan indetke shaldyǵyp, kemtar bop týǵan balalar kóbeıip bara jatqan-dy. Eshteńege túsinbese de, myna ábigerdiń arasynda olar da aıaqqa oralyp júr. Qoly, aıaǵy kemis balalar baldaǵy sartyldap, shoqań-shoqań etedi. Solardy kórip kókiregi qurǵyr qarys aıyrylyp turǵanda, kózi kenet on jasar balaǵa túsken edi-aý. Oıǵa, qyrǵa shapqylap júrip kópten kórmegen edi; bala áp-ádemi bop ósip qapty; at jaqty bop-boz betinde bir túıir qan joq eken; osy aýylda bunyń bala bop ne kúlgenin, ne oınaǵanyn eshkim kórgen emes; ótken jyly sheshesi qyltamaqtan qaıtys bolǵan kórshi úıdiń kishkentaı qyzyn qaıda barsa da qasynan tastamaı jetelep júredi.

Ne ekenin qaıdam, bul sorlyǵa osy aýyldaǵy esýas, deliquly balalar ósh; bir joly bári jabylyp jyǵyp salyp tepkilep, uryp, sabap máz bop jatqanda Bákızat ústinen shyǵyp arashalap apty, úıge ákelip tósekke jatqyzypty da, ózi as daıarlaýǵa aýyzǵy bólmege shyǵyp ketken eken; sálden soń qaıtyp kelse, bala basyn kóteripti. Iegin alaqanyna súıep, beli búgilip múlgip qalǵan. Osy qazir eshteńeni kórip te, sezip te otyrǵan joq. Kerek dese, ishke kire sala ne isterin bilmeı, qolyn kókiregine qysyp turyp qalǵan oqytýshy apaıdyń da bar-joǵyn sezbeıtin sıaqty. Búkil bar dúnıede tek ózi, sosyn ózinen basqa eshkim bilmeıtin áldebir qasiretke jany ýlanyp, sabaýdaı kirpik astynan aǵyl-tegil jas monshaqtap betin jýyp otyr eken; Bákızat balany baýyryna qysyp, qushaqtaı apty; tek, jubatpapty; "nege jyladyń?" — dep te suramapty; nege jylaıtynyn bala basqa tursyn ata-anasyna da tis jaryp aıtpaıdy eken. Osy balanyń eshkim uryspaı, urmaı-soqpaı, anda-sanda osylaı óz-ózinen muńdanyp, bir japyraq jany adam bilmeıtin áldebir qasiretke ýlanyp, ishinen egilip aǵyl-tegil jylaıtynyn búkil aýyl biletin-di. Sol kezde balyqshy aýyldyń jandary ózderin osy bala aldynda kináli sezingendeı kári-jasy túgel ishinen tynyp otyrǵan-otyrǵan jerde shókelep búk túsip qalatyn. Jaýdyraǵan janarynan sorǵalaǵan jas betin jýyp, monshaqtap aǵady-aǵady da, sonan bir kezde eshkim jubatpaı, óz-ózinen tıylatyn. Bala jasyn tıǵasyn erteden beri ún-túnsiz tas qyp baýyryna qysyp otyrǵan Bákızatqa "Apaı, men sońyra mektep bitirgesin dárigerlik oqýǵa túsem, jańaǵy balalardy emdeımin" depti...

Jıyrma bes úı keship, búkil aýyl azan-qazan bop jatqanda Baıqońyrda raketa ushqan ba, aýa raıy aıaq astynan buzylǵan-dy. Jel kóterilgen-di. Topyraq borap, arty birneshe kúnge sozylǵan qara daýylǵa aınalǵan edi-aý; kóshetinderden góri qara orynda qalyp bara jatqandardyń qabyrǵasy qattyraq qaıysatyn sıaqty. Tús aýyp, kún keshtete bergende jıyrma bes úıdiń júgin tıegen jıyrma bes mashına júrýge bet alyp, biriniń sońynan biri tizilip tura qalyp edi, qalyp bara jatqandar kóship bara jatqandardy bas salyp, qolyna ilikkenin qushaqtap kórisip jatyr:

— Kóremiz be endi, joq pa, oıbaı...

— Qarań qalǵyr myna qara jurtqa bizdi tastap qaıda ketip barasyńdar, oıbaı!..

Oqys shyqqan myna bir ashshy daýystan jas balalardyń záresi ushyp ketti. Áı-sháı joq, birin-biri bas salyp, ańyrap qoıa bergen dap-dardaı kisilerdiń bunysy ádepkide álde oıyn, álde shyn ekenin bile almaı, árkimge bir qarady. Birinen bosaǵan qushaq ekinshige jarmasady. Yǵy-jyǵy ishinen qolyna ilikkenin bas salyp qushaqtaı alady. Adam ugyp bolmaıtyn abyr-sabyrdyń, aıqaıdyń, oıbaıdyń bir jerinen ákesin, bir jerinen sheshesin kóredi. Olar da ózderindeı bireýdiń moıynyn qushaqtap alǵan. Olar da ańyrap betin alyp-salyp jatyr. Urmaı-soqpaı ekeý-ekeýden qushaqtasyp, julqynyp jatqan myna azan-qazannyń arasynan eńkildegen anasyn, solq-solq etken ákesin, syńsyǵan apasyn kórgende ózderiniń jylaǵysy kelmese de áldenege ıegi kemseńdep, kózi jaýtańdap árkimge bir qarap turady da, kenet baqyryp qoıa beredi. Buryn-sondy bundaıdy kórmegen ıtter úrýdiń de, úrmeýdiń de esebin tappaı, árkimge bir tyǵylyp aıaq astynda qyńsylap, sosyn bylaıyraq shetke shyǵyp alyp aıanyshty únin aspanǵa shanshyp ulı bastady. Aýyl ý-shý. Azan-qazan. Teńiz tartylǵaly bul jaqtyń halqy jyl qurǵamaı keship jatqandy. Biraq sonyń bárin de bir úı, eki úıden, myqtaǵanda tórt-bes úı kóshkesin dál bundaı bola qoımaıtyn. Al mynalar tutas otyrǵan aýyldyń bir jaǵyn oısyratyp osharyla kóshkende, halyq kúńirenip ketti. Bul basý aıtyp kórip edi, biraq eshkim qulaq aspady. Sosyn bul:

— Neǵyp tursyńdar? Júrińder! Tez! Tez! — dep shopyrlarǵa aqyrdy.

Jıyrma bes motor dúr etti. Áýeli ústine appaq qýdaı shal mingen mashına qozǵaldy. Qalǵandary sońynan tyrnadaı tizilip shyqqanda jıylǵan jurt ta japyryla qozǵalyp shaýjaılasyp júgirip kele jatty. Aýyl syrtyndaǵy qońyr jalǵa kóterilgesin álgi ústine appaq qýdaı shal mingen mashına kilt toqtady. Qalǵandary da birinen soń biri toqtap jatyr. Ketip bara jatqandar men qalyp bara jatqandardyń qushaǵy qaıta aıqasyp, endi qońyr jaldyń ústi kúńirene bastaǵanda... kenet bunyń oń qulaǵynyń tusynan bir ashshy aıqaı shyqqan edi-aý. Shekesin jaryp jibere jazdaǵan sondaǵy áıel daýsy áli qulaǵynda. Sol esine tússe, bunyń kez aldyna betinen nury taımaǵan aq sary áıel tura qalady. Qolynan talaı dám tatqan-dy. Arǵy atasy Syr boıynyń arýaq qonǵan kári jyraýlarynyń biri dep esitetin. Biraq buryn soń tekti jerden shyqqanyn bildirmeı, kúıbeń sharýamen kún ótkizip kelgen osy aýyldaǵy kóp aq jaýlyqtyń biri edi. Arýaqty atasyn búgin tanytty. Oń ıyǵynan oqys shyqqan myna daýys jurtty birden baýrap aldy. Ajarly aq sary áıel júk tıegen mashına ústinde betin qubylaǵa bere júginip apty.

Qońyr jal ústindegi ala jabyrdan daýys ozdyryp aıǵaıǵa basqanda, jurt siltideı tyndy. Kóppen birge bu da qulaq salǵan-dy. "Á" degende "bul ne?" — dep qaldy. Týǵan jerden tirideı aıyrylǵan baıaǵydaǵy bireýdiń zary ma? Álde kózden bir-bir ushqaly turǵan myna adyra qalǵyr ata-mekennen aıyrylar sátte aq sary áıeldiń kókireginen aqtarylyp ketken óz qasireti me? Sonyń qaısysy bolsa da, ústindegi qara maqpal beshpettiń syrtynan buǵan qyzyl túrme belbeýdi aldyńǵy jaǵynan ustap, eki búıirin taıanyp apty. Áne bir azamatyn oń jaqqa salǵan beıbaqtaı betin qubylaǵa burǵan. Sharasy jasqa tolǵan kózin qyr basynda ıirilip turǵan bir janǵa salmaı, soqtyryp ala jónelgen-di; múdirgen joq-ty; tek bir zar men bir zardyń arasynda ilgeri-keıin ıtinip qoıǵan-dy; ıtingen saıyn birinen-biri asyp túsip jatqan kókirektegi góı-góı kómeıden laq-laq aqtarylyp, "ah, qaıteıin" dep alyp, kelesi ańyraǵanda "bereke, qut daryǵan balyqshy elge kelin bop túskenin termelep ala jóneldi. Ata-ene bosaǵasyn aq tilekpen attaǵan bul beıbaq osy eldiń úlkenin syılap, kishige qurmet kórsetpep pe edi? Jar qyzyǵyn kórip, perzent qyzyǵyna qýanbap pa edi? Bárin aıt ta birin aıt: óz uıasyn ózi buzǵany nesi, oıbaı?"

Keýde keńip, kómeı ashyla tústi. Adýyn áıeldiń aıqaıy qyrýar halyq siltideı tynyp qalǵan qońyr jaldyń basynan sonaý tas tóbedegi sabalaq sur bult salbyraǵan túnerińki aspanǵa shanshylyp shyqqan edi-aý! Aq sary áıel daýys salǵanda ishinen tynǵan úlken-kishi dymy quryp, tek ıyqtarynyń basy selk-selk etip qap turǵan edi. Aq sary áıeldiń kómeıinen túıdek-túıdek shyǵyp jatqan sózderdiń joqtaý ekeni de, zar ekeni de belgisiz. Áıteýir, janǵa tıip, júrekke shaýyp, aspan asty býlyǵyp tunshyǵyp barady. Múlgip qalǵan jıyn ishinde tek álgi aq sary áıeldiń tili taqyldap, basy qaqshaqtaı túsedi. Taǵy bir tusta "ah, qaıteıin" dep alyp, jas jýǵan júzin osynaý aq pen qyzyl arasyndaǵy beıýaq keshke buryp: "telegeı teńiz, sirá, tartylyp, shalshyq bolar dep oılap pa em, oıbaı. Zańǵar bıik taý, sirá mújilip, japyraıǵan tóbe bolar dep pe em, oıbaı?" dep, jeldirtip bara jatyr edi, áldeqaıdan ashýly daýys shaq-shaq etti:

— Áı, kelin... Qoı endi! Qoı, jarqynym! Qoı!

Bul jan-jaǵyna qarap edi, biraq myna qońyr jal basynda ıin tiresken yǵy-jyǵy halyq arasynan Kótkenshek Kóshen kózine túspedi. Áıel jaýlyq shetimen aýzyn basty da, turǵan jerine shógip otyra ketti.

— Aq sapar!

— Qane, qozǵalyńdar!

— Qosh! Qosh!

— Kóriskenshe kún jaqsy!

Jıyrma bes úıdi arqasyna tıep alǵan jıyrma bes mashına ornynan aqyryn qozǵaldy. Appaq qýdaı shal aldyńǵy mashınada taıaǵyna súıenip otyr. Biriniń sońynan biri shubalǵan mashınalar aq pen qyzyl arasynda shóbi kúıgen súr dalanyń shańdaǵyn shubaltyp, kúnbatysqa mańdaı túzep zymyrap barady. Kóp uzamaı bir qyrdan asyp ketti. Qarasy kózden úzilgenshe qońyr jaldyń basynda ıyǵy salbyrap turyp qalǵan únsiz jıyn tyrp etken joq; tek jaýlyq shetimen aýzyn basqan áıelder daýys shyǵarmaı, tunshyǵa jylap egiledi...

Sonan beri eki aıdyń júzi aýypty. Sonan beri bular Syrdarıada júrgende Bel-Aran baýyryndaǵy balyqshylar aýylynan taǵy da eki úı bir, úsh úı bir kóshti. Bul bir jaqta uzaq júrip qap, aýylǵa qaıtyp oralǵan saıyn úı sany kemip shyǵady. Búgin erteńgisin de kontorda otyrǵan ústine úsh qarıa keldi. İshinde — Adaı shal. Olar da kóshemiz dep mińgirledi. Bir Adaı shaldyń ózinde baýyrynan ergen tort bala. Tórteýi tórt úı. Árıne, erteń bóltirigin ertken bórideı o da kóshedi. Olardan keıin de talaı úıler uıasyn sý alǵan qustaı, áne-mine keshemiz dep qanatyn qomdap otyr. Kún kóris qalǵan joq. Kóshpegende qaıtedi? Qudaı o bastan-aq kózgeldektegi sýdaı, qurylyqtyń qaq ortasynda bas-aıaǵy tuıyq teńiz edi. Ene baýyryn tartqylap emgen eki emshekteı — eki darıa aýzynan qaǵylǵaly kári teńizdiń endigi taǵdyry tuıyqqa tireldi. Jıyrma jylda sýy on metr tómen túsken kári teńizdiń qazir shyqpaǵan jany. Ásirese, bıyl sanaýly kúni qalǵan úmitsiz naýqastaı. Aqtyq dem alqymǵa taıalǵan úmitsiz naýqasqa jınalǵan baqsy, balger, qushnashtaı bal ashqan sáýegeıler kóbeıdi. Jaqynda bir kóripkel sáýegeı on bes jyldan keıin telegeı teńizden syńar tamshy qalmaıdy dep kókip edi; keshe taǵy bir sáýegeı kitap ashqan aq etek ıshandaı, bes jyldan keıin teńiz ekige bólinedi dedi. Oǵan da shúkir. İz-túzsiz quryp ketpeı, kári teńizdiń ornynda kózgeldekteı eki shalshyq qalsa da jubanysh qoı.

Jıyrma bes úı kóshken kúni sen aýyldyń syrtyndaǵy qara jalda janaryń jasqa tolyp, uzaq turǵan ediń-aý! Buryn Bákızat "kósheıik" dep qansha aıtsa da qulaǵyna ilmeýshi edi. Sol joly alǵash ret áıelińniń qashannan beri qulaq sarsyltqan qyńqyly keýdeńe jetim kúshikteı qyńsylap kirdi de, shyqpaı jatyp aldy. Sonan keıin osy aýyldan bir úı kóshse de álgi jetim kúshik keýdesinde qyńsylap qoıa beredi. Bákızat tursyn, qart ana da basqa jaqqa qonys aýdarý keregin qulaq qaǵys qyla bastady. Bunysy, árıne, balalar basqa jaqtan óris izdep talpynyp jatsa, aıaqqa oralyp bókse basar bolmaıyn degeni ǵoı. Erteń Adaı shal da kóshedi. Osy dalanyń bóltirigin ertken kári kókjaldaı baýyrynan órgen tórt balasyn bastap, keń dúnıeniń bir qıasyna bet túzep shyqqanda, o da áke men bala arasynyń jik túspes bútindigin oılaıdy-aý? Já, sol bútindikti sen oıladyń ba? Seniń oıyńa keldi me sol?

* * *

Monshaǵa bara jatqanda seniń oıyńda dáneńe joq edi-aý! Iá, qannen-qapersiz kıimin sheshti. Mup-muzdaı tas edendi jalań aıaǵymen jasqana basyp, túp jaqta tula boıy terge malshynyp turǵan esikti ashyp edi; biraq syrttan kirgen bette kók ala býdyń qaı jaǵyna qadam basaryn bilmeı ańyryp turyp qalyp edi; bireý buny legen ustaǵan qolynan tartty. Ádepkide mynaý monshaǵa ákesine erip kelgen bala ma dep qalyp edi; nazaryn tiktep qaıta Qaraǵanda... syńar qulaq kisini birden tanydy.

— Esitip jatyrmyz. Balyqty qyryp salypsyńdar. Degendeı... Qaıyrly bolsyn!

Birdeńe dep mińgirlediń; biraq ne degenińdi óziń de bilgen joqsyń. Monshaǵa barǵan saıyn jalańash kisilerdiń arasynda kóringennen qysylyp búgejektep bolatynsyń; qazir de bir aıdan beri kórmegen aýyldastar qaı jaǵymnan shyǵyp qalady dep, uıatty jerin alaqanymen basyp turǵan-dy.

Sary Shaıa:

— Syralǵyny keıin surarmyz. Al, Jádigerjan, aınalaıyn... kóldeneń kisi qatystyrmaı, aǵaly-inili bop ózara ońasha sóılesetin tyǵyz sharýa bolyp qaldy. Káne, beri... beri shyǵyp ketshi! — degende, sen:

— Qoı... Qoı, aqsaqal... — dep yrshyp tústiń. Jalt berip jónele bergenińde, o da qutqarmaı:

— Qalqam, toqta! — dep jolyńdy kes-kestep tura qaldy.

— Esiń durys pa?.. Sóılesetin basqa jer tappaǵandaı...

— Pishtý! Qalqam-aý, sóılesýge qaıta osyndaı jer yńǵaıly ǵoı.

— Aqsaqal... sharýań bolsa, monshadan keıin úıge kelip aıt.

— Sóz bolǵanyńa. Aıdaı appaq jeńeshem turǵanda ol úıge men bylaı da barmaımyn ba? Al, qalqam, mynaý keıinge qaldyrmaıtyn tyǵyz sharýa.

— E, nemene... Dúnıe órtenip bara ma?

— Iá, qalqam, dúnıe órtengeli tur. Káne, óziń beri... Beri júrshi.

Sary Shaıa shap berip bilegińnen ustady. Sen jurttan qysylyp ólip barasyń. Kók ala bý arasynan jýynyp jatqan kisiler kórine bastady. Bireýler buǵan bas ızedi. Taıaý jerde tula boıyna sabyn ezip, aq kóbikke oranyp alǵan eńgezerdeı bireý bularǵa eleń etip, odyraıyp qarady da, ústi-basyn qaıta ysqylap ketti.

— Aqsaqal... jiber!

— Qalqam, bolmaıdy. Sharýa bar.

— Ne sharýa? Aıtshy, sol qurǵyrdy.

— Qazir bilesiń. Beri... beri júr!

Qanyń qaınap tur. Búıtip qor bolǵansha qolyńdaǵy legenmen myna sumyraıdyń tóbe jaǵy býlanǵan aq quıqa basyna bir qoıǵyń kep tursa da, jurt aldynda sharyldap pále qylar dep qoryqtyń...

Sary Shaıa bildirmeı jymıyp qoıdy. Ol endi áı-sháıge qaratpaı dedektetip jeteleı jóneldi.

Sary Shaıa buǵan týys. Óz basy sýqany súımese de, biraq buǵan "qalqam", "qaraǵym-shyraǵym" dep, al anasyna "aq jeńeshem" dep ishi-baýyryńa kire kelgende, bul túgil, anasy da osy pálege qalaı "tórge shyq" dep raı berip qalǵanyn bilmeıtin. Sonan ol tórińe shyǵyp, dámińdi tatqasyn úı ishiniń qamqoryn soǵyp, úlken-kishini aınalyp-tolǵanyp asty-ústine túse bastaǵanda, oǵan asymen birge yqylasyn da beretin-di. Endi, mine... jýynyp jatqan tyr jalańash kisilerdiń arasynan tabanyn jerge tıgizbeı dedektetip jetelep ákele jatqan aǵasyn atarǵa oǵy joq. Bul albastynyń shı qalpaǵy jel shaqyrǵandaı etegi delıip, kisige uqsap júretini kıim kıgende eken. Bir qulaǵyn anada Kótkenshek Kóshen qyrshyp alǵaly ózinde tipti usqyn qalmapty. Bir basqa — bir qulaq. Moıny qyldaı.

Denesi shildeı. Bir qolynda legen. Ekinshi qolymen bunyń bileginen tas qyp ustap alǵan.

— Beri... beri júr!

Aqyry buny ystyq bý burqyrap jatqan qara kóleńke jerge apardy. Áýeli jan-jaǵyna qarap aldy:

— Al, Jádigerjan, qamsyz qalma. "Analardyń" astanadaǵy azamaty kele jatyr. Jaman habar esitkesin jata almadym. Aldyn ala eskertip qoıaıyn, qamsyz qalmasyn dep seni izdesem... monshaǵa ketti deıdi.

Sary Shaıa buǵan "estip tursyń ba?" degendeı qolynan tartyp-tartyp qoıdy. Bul basynan keshken myna masqara óńim bolmaı, túsim bolǵaı dep tur. Jáne qara tyrnaǵyna deıin kúıip turǵasyn ba, aǵasynyń "analar" degennen basqa sezin esitken joq. Biraq áńgimeni "analardan" bastaǵasyn sózin "bizdermen" bitirerin biledi. "Analary" — Tileý-Qabaq. Osy óńirdegi halyqtyń negizgi ultany bop sanalatyn irgeli úlken rý, al "bizderi" bas-aıaǵy bes-alty úı kirme — Jaqaıym.

— Qalqam, — dedi Sary Shaıa ózinen qol sozym bıik jigitke moıynyn sozyp. Daýsyn kótereıin dese, tóńiregindegi kisiler esitip qoıady dep qoryqqasyn qańyltyr shylapshyndy túbin joǵary qaratyp tóńkere saldy da, ústine qarǵyp shyqty. Bul balyqshylar jınalysynda da óstıtin. Jurt qatarly sóz alyp minbege kóterilgende, árqashan boıy jetpeı, aq qylshyq tóbesi taqtaı kenerinen qyltyldap qalǵanda, taban astyna qoıatyn birdeńe izdeıtin. Sondaıda osy aýyldyń qos ýys jınalys bolsa da jurttan buryn prezıdıýmǵa baryp jarbıyp otyryp alatyn eńbek ozatynyń quıryǵynyń astyndaǵy oryndyqty julyp alatyn-dy.

— Aý, saǵan aıtyp turmyn ǵoı? "Analardyń" astanadaǵy azamaty kele jatyr ǵoı...

— E, kelsin. Buryn da kelip júrgen joq pa?

— Qalqam, bul jolǵy kelisiniń jóni bólek.

Júregiń dir etti. Osyǵan deıin qaperińe kirmegen bir sýyq sezim júregine shaýyp shoshyp qaldy. Jalańash kisilerden qysylyp jerge kire jazdap turǵanyn da umytyp ketip:

— Jóni bólegi qalaı? — dediń.

— Oıbaı-aý, el ultany olar emes pe? Qaı zamanda da kóp kóptigin istegen. Osy joly bular bizdi kóp bıdaı ishindegi jalǵyz arpadaı tunshyqtyryp, degenine jetpek. Jo-joq, qalqam, kúlme...

— Bizge sonda ne isteıdi?

— Bárekeldi, sóz bolǵanyńa. Oıbaı-aý, bular seniń kolhozǵa basqarma bolǵanyńdy kóre almaı júr ǵoı.

— Qoı ári! Jalpy jınalysta ózderi ǵoı saılaǵan.

— Onda abaılamaı, et qyzýmen saılap alyp, esteri endi kirip jatyr ǵoı.

— Já-á...

— Qalqam-aý, seniń "jáń" qaı "já?" Erteń tóńkerip tastap, ornyńa... ana bydyq aǵasyn qoıady. Arqa tireıtin astanada anadaı azamaty turǵanda bundaǵy qos ýys haly qty basqara almas dep pe ediń?

— Qoı ári, neshe, sirá, halyq oıynshyq bolyp ketse de.

— Qoıatyny joq. Qazirgi halyq, aınalaıyn inim, maıy, sýy quıýly mashına sıaqty. Ondaı halyqty basqarý úshin aqyldyń keregi joq. Tetigin tapsa, kóringen tyrqyldatyp áketip jatqan joq pa?

Qara tyrnaǵyna deıin kúıip tursa da, sol arada qalaı kúlip jibergenin baıqamaı qalǵan-dy. Ol jańa Ázimniń osynda turatyn bydyq aǵasyn aıtqanda, quddy kisige shabatyn býradaı oraq tumsyq iri qara jigit kóz aldyna tura qap edi. Kolhoz túgil qaraýyndaǵy on shaqty kisi: "bizdi myna páleden qutqara kór. Óletin boldyq", — dep ústinen aryz aıtyp kele bergesin, bir joly onymen ońasha sóıleskeni bar-dy. Sonda ol buǵan astyndaǵy oryndyǵymen kóterilip kep betine betin taqap otyrǵan edi de, sosyn túkirigin shashyrata tutyǵyp: "me-men degen... jumysym jaqsy degen. Te-tek sóz úıir degen", — demesi bar ma. Onsyz da kúızelgen halyqty endigi jerge sol bydyq basqarsa... Biraq, kim biledi, qoısa bu da "men degen", "sen degen" dep te istep ketetin shyǵar... Osy eli qurǵyrdy kim basqarmady. Keıingi jyldary ózi de talaı bastyqtyń aldynda bolyp júr. Olarǵa tartylǵan teńiz, kúızelgen halyq jóninde jylarman bop zaryn shaǵyp jatqanda, oı, zańǵar-aı, ımany selt etseıshi. Ústine kirgennen-aq sazara qalady; sez lámin baıqaǵasyn túsin sýytyp ala qoıady da: "Aıttyń ǵoı, kó-rermiz. Oılasarmyz. Aqyldasarmyz" dep ózderi mashyqtanyp alǵan bes-alty aýyz býynsyz, bylqyldaq sózben shyǵaryp salatyn. Shynynda da, aldyna kelgen kisige álgindeı bes-alty aýyz sóz tóńireginde sóılesýge shamasy kelse, obaly ne kerek, aınalaıyn halyq bastyqqa onsha salmaq salgyzbaı, Sary Shaıa aıtsa aıtqandaı, "maıy, sýy quıýly mashınadaı árkim-aq tyrqyldatyp áketip" júrgen joq pa?

Osy kezde baqyr ustaǵan bireý júgirip baryp lapyldap jatqan peshtiń kómeıine shaj etkizip sý shashyp jiberdi.

Taǵy shashty. Sary Shaıa buǵan taǵy birdeńe aıtqaly moınyn sozyp kele jatqan-dy. Pesh kómeıinen kóterilgen kók ala bý bunyń myna jaǵynan qulaǵyna aýzyn taqap qalǵan Sary Shaıany kómip jiberdi. Ózi kórinbese de, esesine endi bý arasynan bireý qylǵyndyryp jatqandaı qyryldaq daýys estildi. Qyryldaq daýys quddy buzylǵan radıodaı qytyrlap qulaǵyn tyrnap barady. Bul qulaǵyn alyp qashqan saıyn anaý da buǵan qaıta-qaıta tónip, bý arasynan balp-balp aýzy, bezeńdegen tili jynyna tıe bergesin, erteden beri jibermeı tas qyp ustap alǵan qolyn qatty julqyp bosatyp aldy. Sonan keıin Sary Shaıany legenmen jasqap jýytpady. Apyl-ǵupyl jýyndy. Asyǵys kıindi. Álgi pále bir jerden shyǵyp qala ma dep sasqalaqtap júrip terin basýǵa da mursaty bolmapty. Syrtqa shyqqan boıda topyraq sýyrǵan yzǵarly sýyq jelden titirkenip yqtasynǵa tura qaldy. Túımesin salǵaly aýyna apara bergen qoly kenet aýada qalt toqtap: "Ne sharýamen kele jatyr eken?" — dep oılady. Oılamaıyn dese de, Bákızattyń anada astanada dem alyp qaıtqany esine túse berdi. Osy bir tikendeı qadalǵan oı úıge kele jatqanda da aıaq basysyn aýyrlata tústi. Úıge kirer jerde esine taǵy da sol túsip, "apyr-aı, á?" dep, esiktiń tutqasyna soza bergen qolyn keıin tartyp aldy. Kir kıimderdi salǵan qalaıy legendi qasyna qoıyp, taqtaı basqyshtyń bir shetine taman ysyrylyp otyrdy. Áldenege myrs etip, basyn shaıqady. Sary Shaıa oılaǵandaı ol, árıne, bulardy "kóp bıdaı ishindegi jalǵyz arpadaı tunshyqtyryp", az aǵaıynǵa azar berýge kele jatqan joq shyǵar. Buny "taǵynan" tońqalań asyrý da oıynda joq bolar. Úlken ulyq orynda otyrǵan jigit aýyldaǵy bularǵa qol lastap qaıtsin. Sonda... Iá, sonda ony Qudaıdyń myna qaqaǵan qara sýyǵynda jyly ornynan qozǵap, qys ishinde qıanda jatqan bularǵa ákele jatqan... sondaı-aq ol ne sharýa? Bul jaqta oǵan tirelip turǵan ne bar? Aǵaıyn-týmalary aman. Aǵa-jeńgesiniń sharýasy sharshysyna kep tur. Ras, azamat shyrqap ketse de, shyǵandaǵy aýylyn umytqan joq. Týǵan jerge jyl saıyn bir soǵady. Biraq ol... buryn elge qyrda qyzǵaldaq gúldep, kók jýsan qulpyryp túlep turǵanda, ylǵı erte kóktemde kelýshi edi ǵoı. Astananyń yǵyna úırengen jigit pálendeı alyp-julyp bara jatqan sharýa bolmasa, qıanda jatqan elden ne alady? Sonda... Báse, sonda ony ne túlen túrtti? Ony jurttan buryn Sary Shaıa qaıdan bildi? Apyra-aı, á? Já, kelsin. Joly bolǵysh jigittiń qaıyǵy jelge órlep turǵanda, qaı isi qalaı deriń bar ma?

Bul ishke kirýge asyqpady. Kóńiline almaıyn dese de monshada esitken álgi habar oıynan keter emes. İshi qurǵyr onyń tegin kele jatpaǵanyn sezdi. Anada Bákızat astanada bolǵanda... Toqta, sonda ekeýiniń arasynda ýádelesken birdeńe boldy ma eken? Ásirese osy kúdik kókiregine tikendeı qadalyp turyp aldy. Úı aldynda terin basyp otyryp, taǵy da myrs etip basyn shaıqady. Sary Shaıa qaıdan bildi? Kimnen esitti? Iisshil ıtteı timiskilep júrip qybyr-jybyrdy, jurttan buryn sol biledi. Kórdiń be, jany qysylǵanda jańa qańyltyr legenge qarǵyp shyqqanyn. Jınalysta da solaı. El aldy bop keledi. El aldy bop jarys sózge jazylady. Bir sóılegenge qanaǵat qylmaı, qosymsha sóz surap, suq qoly shoshańdap otyrǵany.

Qalaı dese de, jınalys jalyqtyrǵan jurt Sary Shaıa sóılegende bir kóterilip qalady. Sary Shaıa úlken bastyqtarǵa tıispese de, meskom, profkomǵa tisi balǵadaı. Ásirese, ótken jınalysta meskomnyń moınyna minip aldy. "Jurttan jınaǵan vznostyń ústinen jedi", — dedi. "Balyqshylarǵa kelgen botevka jeń ushynan jalǵasyp tamyr-tanysyna ketip jatyr", — dep soqty. "Átteń, áne bir zaman bolǵanda ıt jekkenge aıdatar edim" — deı berdi de, "ıt jekken demekshi" dep aıaq astynan óz sózin ózi aırandaı iritip, áńgimeni ıt jónine buryp jiberdi:

— Oıbaı-aý, teńizim tartylyp, halqym qınalyp, bala-shaǵaǵa as taýyp bere almaı otyrǵanda, bul halyq bir úıge bir ıt az degendeı qazir ekeý, úsheýden asyraıtyndy shyǵardy. Kisi qabatyn zıankes ıtter kóbeıdi. Qabaǵan ıt ustaǵan balyqshylar endigi jerde jat pıǵyldy zıankes dep sanalsyn. Káne, kim osyǵan qol kóteredi, — degende, jańa ǵana qalǵyp otyrǵan kisiler kózderin ashyp alyp, dý kúlgen-di.

Qalaı dese de, Sary Shaıa aıtypty, Sary Shaıa úıtipti-búıtipti degen neshe túrli qıan-purys qylyq osy óńirdiń halqynyń aýzynda. Osy jurt onan azar da bezer bop at-tonyn alyp qashyp jatady. Qolynan kelse qaısy bireý ony qara jerge tyǵyp jibergisi kep qany qaınap tursa, ekinshi bireý oǵan zárý. Óıtkeni bul aýylda basqa bylaı tursyn, balalarǵa aspan astynyń ilim-bilimin úıretip jatqan álgi óshetilderdiń qolynan kelmeıtin aryzǵa, aktige, malǵa, janǵa kýálik jazarda qoly júırik. Eń árisi qaı statá, qaı kodeks qandaı qylmysqa jatatynyn sol biledi. Baıaǵyda "altyn zań" shyqqanda osy Sary Shaıa SSSR Konstıtýsıasyn jurttan buryn jattap alyp, saıası oqý júrgizem dep jalaqtap shyqqanda, qashanda teńiz qashaǵanyn qýyp aýlaıtyn kásipqor balyqshylar qolǵa túspeı sorlatatyn. Sol jyldary Sary Shaıa Qudaıdan kúnniń buzylǵanyn tileıtin. Óıtkeni, balyqshylar daýylda teńizge shyqpaı, jaǵada tor-tuzaqty tosaptan tazartyp jatady. Murny tosap ısin jaratpaıtyn. Sary Shaıa balyqshylardyń jel jaǵyna shyǵyp otyrady. Yq jaqta bul ne aıtsa soǵan aıran-asyr qap aýzyn ashyp tyńdaıtyn kásipqoı nemelerge "stalındik altyn zańdy" álqıssa ǵyp jatqa aıtyp beretin zerektigi jurttyń esinde. Sonda ony tyńdaǵan kisiler jaǵasyn ustap: "Oıbaı bunyń basy alǵyr ǵoı. Tek sorlatqanda Qudaı ózine pátýa bermegen", — desetin. Iá, kóp kisige onyń pátýasyzdyǵy baǵyn baılap júrgendeı. Áıtpegende, osy aýylda qyzyl tilge kelgende tiri janǵa des bermeı, suqyp turatyn sol. Taýyp aıtatyn sol. Bilikti sol. Bilimdi de sol. Tek bir jan onyń qaıda oqyǵanyn bilmeıdi. Qansha oqyǵany da belgisiz. Bir joly kisi basy quralǵan gý-gý jıynda Sary Shaıa suńqyldap otyrǵan-dy. Baıaǵyda, osyndaı alqaly jıynda ata-babalar birinen biri arýaq asyrmaq bolǵanda atyn jarystyryp, ıtin talastyryp, batyryn tóbelestiripti. Óz boıynan munan basqa artyqshylyq tappaı qyzylóńeshtenip alǵan atań qazaq qyza-qyza kele arǵy teginde súıegi áldeqashan qýrap qalǵan shaldaryn salystyryp ta túk shyǵara almaǵasyn, qala kórgen qazirgi jigitter bilim talastyratyndy shyǵardy. Sary Shaıa suńqyldaıtyn álgi jıynda balyqshy aýyldyń shı borbaı jastary bilim talastyryp, biri — KazGÝdi, biri SaGÝdi bitirdim dep qyzyl sheke bop jatqanda, Sary Shaıa turypty da "al men QJM-dy bitirdim" dep qıq etip kúlipti. Sonda jastar jaǵy onysy — qol sozym jerdegi Qulandy Jetijyldyq Mektebi ekenin bilip jyrq-jyrq kúlse, al shaldar jaǵy taǵy da jaǵasyn ustap:

— QJM deı me, áı? Apyr-aı, á? Al mynaý biz esitpegen oqý ǵoı?

— Iá, mynaniki myqtyraq oqý boldy. Áıteýir, osy jazǵan aryz da, akti de joǵaryǵa ótimdi edi-aý! — desipti.

Shynynda da, basqa sharýaǵa qyrsyz Sary Shaıa qaǵazǵa júırik. İsti bolǵan kisilerge kasasıalyq shaǵym deısiń be, qolhat, tilhat deısiń be, buzatyn is, kaıta qaraıtyn is, aqtaıtyn, qaralaıtyn qaǵaz, sonyń qaısysy bolsa da, quddy úndi shaıyn ishkendeı tanaýynyń ushy shyp-shyp tership, rahattanyp kirisetin. Onyń yqylaspen kiriskenin kórgende arbalǵan torǵaıdaı esi shyǵyp otyrǵan aryz ıesi: "E, Qudaı bere kór!" — dep bir kóterilip qalatyn. "Bunyń bári tarıh", — dep Sary Shaıa qolynan shyqqan qaǵazdyń kóshirmesin áspettep, temir sandyqtyń túbine tyǵyp tastaıdy eken. Jáne joǵaryǵa jazǵan qaǵazdy aıaqsyz qaldyrmaı, jaýap alǵansha ústi-ústine jaza bergesin, aqyry bir kúni aq isti qaraıtyp, qara isti aǵartyp shyǵarady eken. Ana jyly osy aýylǵa basqarma bop syrttan kelgen jigitpen Sary Shaıa shıedeı bop aıtysyp, aqyry ony ornynan alǵyzǵanda, quddy jaý qashyrǵan batyrdaı kúpsingen-di:

— Oıbaı-aý, tekelik qylam deıdi. Bul eldiń óziniń telisi men tentegi turǵanda ony qalaı basyma shyǵaryp baqyldatam. Qyzyl sheke bop aıtysqan bir jınalystan keıin ózine osylaı qatarlasyp kep ıyǵymdy ıyǵyna súıkeı berdim de: "Ústińnen ana jaqqa qaǵaz aıdataıyn ba? Komısıa shyǵartaıyn ba?" — dep edim. Bastyqtyń jany tátti bolmasyn ba, jańa ǵana jalyna qol apartpaı turǵan neme sol arada kórer kózge jýasyp, aldyma túsip qurdaı jorǵalaı jónelmesi bar ma? Sóıtip, aınalaıyn, bul aǵań basqarmany da bas bildirip alǵan...

Sen sonda Sary Shaıanyń sózine den qoımaı, salǵyrt tyńdap ediń-aý. Qazir oılap qarasa, onyń myna sóziniń ar jaǵynda "seni de bas bildirem" dep buǵan qyr kórsetken kúsh jatyr eken. Buny bas bildirýge qudireti jeter-jetpes, al biraq jańa monshada jynyna qansha tıgende oǵan túk isteı almaǵan óziniń sol aradaǵy dármensizdigine yzasy kelgen-di...

— Apa... qyzyń oqýdan kelmegen be?

— Qaıdam, o da keshigip jatyr ǵoı.

— Bul kezde oqý bitpeýshi me edi?

— Keletin ýaqyty bolǵan, kim bilsin, seniń álgi qartaısa da qaıyǵan ińgendeı yńyrsýyn qoımaǵan qaıyn eneń úıine áketpese...

Iá, sóıtken boldy. Paqyr balany sol qaqsal baýyrynan shyǵarmaı óbektep ketti. Kóz ashqaly kórip kele jatqany sonyń tizgini men jetegi. Qarshadaıynan qyz ekenin qulaǵyna quıyp tastaǵany sonsha,qup-qurtaqandaı bolyp ap úıden aıaǵyn qıa bassa úlpildep kıinip alady. Sondaıda bul óz qyzyn ózi tanymaı tosyrqap qalatyn.

— Áı, balam...

Ana daýsy alystan estildi. Sen sýyp ketken shaıyńdy aýzyńa apara bergensiń-di. Keseden basyńdy kóterip, daýys shyqqan jaqqa qarap ediń; kóziń áýeli samaýrynǵa tústi; burq-burq qaınaǵan eski jez samaýyrdyń yǵynda ıegin tizesine qoıyp, bir shókim bop otyrǵan tomashadaı kempirdi sosyn kórdiń.

— Erkek qostyń jaǵdaıy belgili edi ǵoı. Shaıyń sýyp ketti. Káne, keseńdi ber!

Baıqap otyrsyń: aýzy berik ana arjaǵyn ashyp aıtpasa da, jalǵyz balanyń úıde ǵana emes, túzdegi ómiri de máz emesin kókiregi sezedi. Jeltoqsannyń keshegi qara sýyǵynda sylaǵy túsken qamys qosta talaı tún dirdektep tońyp shyqqanyn da sezetin shyǵar-aý? Ásirese, sol bir tún... Iá, sol túni tań aldynda aýa raıy shuǵyl buzylyp, kókten qara nóser quıyp bergen-di. Qaljyrap qatty uıqtaǵan kisiler alǵashqyda túk sezgen joq-ty. Sen tek qos samaıdan syrǵanap aqqan mup-muzdaı jylymshy birdeńe tánińdi qaryp bara jatqasyn shoshyp oıanǵasyń-dy. Týla boıyń dir etip, titirkep qaldyń da, ústińe jamylǵan sý-sý kórpege ıegińdi tyǵyp ala qoıdyń. Qamys qostyń tóbesi týlaq sabaǵandaı satyrlap týr eken. Qatty jel qara daýylǵa aınalypty. Álgide týlaq sabaǵan doly qatyndaı dúsirlegen qara nóser, endi qazir yzaly ash ıtter qosqa jabylyp, irgeliktiń qamysyn tus-tustan tyrnalap talap jatqandaı. Ádepkide tóbeden bir-birlep úzilgen tamshylar bara-bara jedeldetip, jel yzǵyǵan qostyń áne jeri de, tyrs-tyrs, myna jeri de tyrs-tyrs...

Uıqydan bereket ketti. Jaýrap yńyrsyǵan kisiler ár jerde qozǵala bastady. Tamshydan zyqyń ketkesin, qol sozym jerde jatqan bireýdiń kórpesine kirgensiń-di. O da jaýrap jatyr eken, jabysyp qushaqtaı aldy. Bir tamshy býlardyń dál kókiregi tusynan tyrs-tyrs tama bergesin astyna shelek qoıyp ediń-aý. Qursyn, qańyltyr shelektiń túbi qańǵyrlap ala jónelmesi bar ma... Qasynda toqty qoshqardaı mekirenip jatqan bala jigitpen ekeýara jamylǵan sý-sý kórpe ne oǵan, ne saǵan jetpeı, bir jaq búıiri muzdap ashylyp qala bergen-di.

Uıqy arsyz ǵoı. Súıtip jatyp kózi ilinip ketken eken. Qansha ýaqyt ótkeni belgisiz, bir kezde dirildep oıansa, keýdesin basqan áldebir aýyr salmaqtan kókiregi qysylyp barady eken. Áýeli bunyń ne ekenin bilmedi. Sosyn abaılap qarap edi, súıtse sý tolǵan shelek baǵanaǵydaı qańǵyrlamaı, endi qazir álginde ǵana irgeni tyrnalaǵan kóp ıt quddy sýǵa bas qoıyp shylp-shylp jalap jatqandaı... Sen móımildep tolǵan shelekti syrtqa aparyp tókkensiń-di. Súıek súıegińnen etken sol túngi sýyqty sen qazir de sezgendeı deneń titirkep qaldy.

— Álgide jaman aǵań izdep júr edi, tapty ma?

— Iá, monshaǵa keldi.

— Alyp-julyp bara jatqan ol ne sharýa eken?

— Belgili ǵoı... Qara aspandy qapyltyp...

— E, pátshaǵar! Shyraǵym, sol páleden aýlaq júrshi. Keseńdi ber. Sharýańdy aıtpadyń ǵoı. O jaqta sharýalaryń qalaı boldy?

— Apa, balyqty jaqsy ustadyq. Mynaý balańnyń tabysy, — dep bel ortasynan jippen baılaǵan bir býma aqshany aldyna tastaı saldyń.

— Buny qaıtem. Kelinge ber.

— Óziń jumsarsyń.

— Joq, aınalaıyn. Byltyr bergen aqshań da solaıymen qarap tur. San bilmegesin, osy jaýjegir kóbeıse, basym aınala bastaıdy.

Osy úıdiń áne bir baqytty kezindegideı, sen saqyldap rahattana kúlip ediń-aý. Biraq ul bol, qyz bol jeńiltek, yrjaqaı kisilerdi jaqtyrmaıtyn qatal ana samaýyr tasasynan túsin sýytyp qaraǵanda, kúlkini kilt tıa qoıdyń.

— Men ólgesin ne bolsań — ol bol, al meniń kózim tiride, neshe, sirá, qatyn Qudaı bolsa da, budan bylaı tóbeńe shyǵarǵanyńdy kórmeıin.

— Apa-aý, marqum ákem óle-ólgenshe ózińdi tóbesine shyǵarǵanda úndemeýshi ediń ǵoı?

Anasy esitpedi me, ar jaǵyna burylyp, kúıbeńdep birdeńe izdep ketti. Sonan boıyn qaıta tiktegende kári ana kenet kúlip:

— Jaman nemeniń sózden tosqan jerin qarashy. E, sondaı-aq senimen ákeń teń be edi? Al, seniń ana shúıke basyńmen men teń be edim, — dedi. Ashýsyz, zilsiz aıtty. Sál otyrǵasyn sózin sonan ary jalǵap: — Bir kezde baýyrymnan shyqqan bala bolsań da, bul kúnde, shyraǵym, biz bala bop, sender dana bolǵan kez ǵoı. Qudaı almaǵasyn sendermen birge ázir tań atyryp, kún batyryp, qara jerdi qatar basyp júrgenim bolmasa, kári anańda endigi urpaqtyń kóshine ileser ne qaýqar qaldy deısiń. Kózim tiride, ózińe aıtsam degen bir sózim bar edi, balam, — dedi.

— Iá, apa...

— Keseńdi ber...

Buryn da ana men bala arasynda ońashada ony-puny kúńkildesip qalatyn ortaq áńgimeler bolatyn. Biraq bul jolǵy áńgimesiniń túri bólek sıaqty.

— Senderdiń zamanyńda biz túsinbeıtin minez kóbeıip barady, balam. Basqany qaıteıin, baýyrlaryńnan bizden qulqy men minezi bólek urpaq ósip keledi. Olarmen sóılesetin tilimiz de basqa, — dedi anasy.

"Men joqta balalardyń tili tıdi me eken?", — dep oılap, ana seziniń arjaǵyn shydamsyzdana tosqansyń-dy.

— Bizdiń zamanymyzda kisiniń qolymen isteıtindi sender kóktemirge istetip qoıdyńdar. Aspandaǵy qustaryń — temir. Jerdegi kólikteriń — temir. Tutynǵan dúnıe-múlikterińe deıin temir. Aspan astymen tildestirip otyrǵan, úıde de, túzde de syrlasyń men muńdasyń sol álgi tańnyń atysy, kúnniń batysy damyl kórmeı sarnaıtyn da turatyn zarjaq temir. Sıynaryń men súıeneriń temir bolǵanda, temirge tabynyp, tirligiń temirge táýeldi bop otyrǵanda eljirek sezim senderdi qaıtsin. Kók temir qursanǵan myna qaharly zamanda azamat qatty bolmaı, sý tıgen jabaǵydaı yljyrap tursa... e, sonda seniń kebińdi kımeı qaıtedi deısiń.

Qart ana betin ary buryp, kózin jumyp selk-selk kúldi. Bul ne? Mysqyl ma? Anasy nege beti qatty zamannyń temirdeı qataıyp bara jatqanyn aıtty? Álde... bul syrtta júrgende ot basynda bireý-mireý...

— Apa, shynyńdy aıtshy, ózińdi bireý renjitken joq pa?

— Oı, aqymaq balam-aı. Maǵan kim til tıgizýshi edi. Seniń qatynyń ba, qaıyn eneń be?

— Qaıdan bileıin...

— Bilmeseń, jónińe tynysh otyr. Kózim tiride kisiden zábir kórem dep júrgem joq. Zábir kórsem de balaǵa shaǵynbaımyn. Seni týyp edim dep jatyryn sádetteıtin ana men emes. Qartaıǵan shaǵymda ot kóseıtin kóseýdeı qysqa qolymdy uzart dep te jalynbaımyn. Saǵan aıtpaǵym basqa.

— Iá, apa...

— Ot basynyń tirligi dep, bala-shaǵaǵa qaraılap omala berme. Sonan soń týǵan jerim, kindik qanym tamǵan topyraǵym edi dep, bul adyranyń anasyn bir, mynasyn bir qımaı júrip, aqyrynda beıit kúzetken bádikteı kóshken eldiń jurtynda qalyp qoıma!

— Apa-aý, óziń ediń ǵoı, kúni keshe aýyz ashsań ata qonys dep...

— Iá, aıttym. Ata qonystan ketsek, súıegim kómýsiz qalatyndaı kórgenim ras. Qaıteıin, týǵan jeri qurǵyrdy qımaýshy edim. Keshegi bizden buryn ótken shaldardyń ár tóbe basynda qaraqshydaı qalqıǵan zıratyna kóziń tússe de kókiregi qurǵyrǵa til bitip, osy eldiń ótken-ketkeni oıyńa orala ketedi. Biz soǵan da máz bolatynbyz. Qaı nárseniń de qadiri men qasıeti basynda baǵy turǵanda eken. Qazir osy jerdiń men qımaıtyn eshteńesi qalmapty.

Sen ań-tańsyń. Óz qulaǵyńmen esitken myna áńgimege áli de bolsa sener-senbesińdi bilmeı, ańtarylyp otyrsyń.

— Shyraǵym, baıaǵynyń shaldary da birdeńe bilgen ǵoı, — dep kári ana buǵan júzin qaıta tiktedi. — Solar edi ǵoı "ý ishseń — rýyńmen" degen. Eliń kóshse — sen de kósh. Endigi qalǵan tirligińde ne kórseń de, keshegi jaqsy kezde teńizdi birge keshken kisilermen bóle-jara kór. Jat jer dep júreksinetin ne bar. O da osy qazaqtyń ózderińdeı mańdaıdaǵy bir-bir qaraqtary ósip-óngen, Baba túkti Shashty Ázizden bata daryǵan kıeli qara jer emes pe? Kórersiń, erteń topyraǵyna bir-eki aýnap turshy. Sonan keıin, e, táıiri, biz sıaqty kúni ótken bireý bolmasa, ózderińdeı keleshegi aldaǵy azamattyń turǵan jeri de týǵan jerden kem bop pa edi? Kók temirge kanat bitirip qoıǵan myna zamanda kóshý, táıiri, sol baıaǵynyń jaman qatyndarynyń úı aýdaryp tikkeninen nesi qıyn deısiń. Tek endigi jerde qaıda bet túzeseń de, kári anańdy kóshińnen qaldyrmaı, ala júrseń bolǵany.

Mynaý, sirá, jalǵyz bala teńizdiń arǵy betinde júrgende, túnde kirpik ilmeı tebirenip jatqanda tapqan aqyly ǵoı. Kúnde-kúnde kelin jumysqa, nemere oqýǵa ketip, ońasha úıde jalǵyz qalǵanda terezeden túsken sary shýaqta urshyq sozyp otyryp ta, túıe qorada qarasha ingenniń baýyrynda jabysyp turyp ta talaı-talaı tebirengen bolar-aý. Sonda adam kókireginde jýyq arada ólip bolmaıtyn osy bir týǵan jerdiń topyraǵyna baýyr basyp, jabysyp qalǵan jany siri sezimniń tamyryn, kóz jasyn keýdesine tamshylatyp otyryp bir-birlep úzbedi deısiń be? Endi, mine, kári ana, buǵan sol qınalǵanyn da sezdirmeı, basyndaǵy qaqyra jaýlyqty qaqshańdata beredi.

— Keshegi senderdiń bala kezderińde bul teńizdi biz de kezbedik pe. Sonda teńizdiń arǵy betinde qostanyp jatqan balyqshylar shóldep bara jatsa, áli esimde, eki kisi jaǵaǵa birine-biri qarama-qarsy otyra qap, qolmen ári-beri qazǵanda, ar jaǵynan ishýge jaraıtyn kermek sý shyǵýshy edi. Al sol jerlerden qazir tańdaı jibiter tamshy tappaısyń.

— Teńiz tartylǵaly jer astynyń sýy alystap ketti ǵoı.

— Teńizdi aıtasyń, bul eldiń baıaǵyda mal jaıylǵan qyr jaqtyń da tuzy betine shyǵyp ketipti. Anada adaıdaǵy qyz shaqyryp, qyrdaǵy túıe aýylǵa barǵanda kórdim. Tamyry ashyǵa tıgen shóp ekesh shóp te qap-qara bop kúıip ketedi eken. Bu da qudireti kúshti Qudaıdyń bizge jibergen zaýaly da.

— Joq, apa, bul adamnyń isi.

— Táıt, ári! Jer betine jaqsylyq jiberse de, jamandyq jiberse de — bári bir Allanyń qalaýymen bolǵan.

— Já, solaı-aq bolsyn. Biraq osy zamannyń bir bilgir ǵulamasy teńiz sýy men jer astyndaǵy sý sabaqtas degen qısyn aıtady.

— Ony ǵulama bolmaı-aq qatyn basymyzben biz de bilemiz. Basyna sálde salmaǵany bolmasa, sol shirkinderiń baıaǵynyń quran ashqan mollasynan aıyrmasy shamaly. Senderdiń ǵulamalaryń da qıt etse kitap ashady.

Búgingi ana seni tipti qaıran qaldyrdy. Óziniń baıaǵyda jıyndy jerde bir jandy betine qaratpaı órlep sóıleıtin otty shaǵyn qaıta tapqandaı. Basyndaǵy qaqyra jaýlyqty qaıqaıtyp kóterip alǵan. Baǵanaǵy búkıgen bel jazylyp, balasynyń aldynda omyraýlap, óktem sóılep otyr. Ondaıda daýsy da dál baıaǵy jas kezdegideı sampyldap shyǵady:

— Sol nemeler bilgir bolsa bundaǵy halyqtyń jaz bolsa aýyz sý tappaı, qatyn-balalary shelegi dańǵyrlap dala kezip ketetinin nege kórmeıdi? Osy aýyldyń ortan qoldaı jigitteri... Áne, ánekeı, jumys taba almaı, sendelip júr! Keshe adaıdaǵy apań kelip ketti.

— Olar áli qyrda otyr ma?

— Sózimdi bólme. Úsh úı elsizdegi bir eski qorany jóndep alypty. Ázir sonyń yǵyn lajdap otyrǵan kórinedi. Olar da jany siri. Shydaı beredi. Adaıdaǵy apań aıtady: ózimizge báribir-aý, balalarǵa jumys tabylmaǵany janyma batady deıdi. Ras qoı, jumyssyz úıge kisi sıa ma? Aıaǵyń jetip joǵaryǵa baryp júresiń, osy aýyldyń basyndaǵy qıyndyqty nege aıtpaısyń?

— Oı, Qudaı-aı! Apa sen de...

Kúıip ketip shoqpardaı judyryqpen oz tizesin ózi qoıyp qaldy. Tyńdaıtyn qulaq bolsa, bul aıtpaǵan sóz bar ma? Bir joly Qozy Qaryn: "balyq... balyq" dep jynyna tıe bergesin, bu da shydamaǵan-dy. Bylaıǵy kezde úndemeı qutylatyn jýas jigitke sol arada jiger bitip: "Balyqty búroda aıtamyz. Aktıvte aıtamyz. Qos ýys jınalystyń bárin de aıtatynymyz balyq. Al, halyq sorly qashan aýzymyzǵa túsedi"... — deı bergende, jınalys basqaryp otyrǵan Qozy Qaryn stoldy qoıyp qaldy. Aldynda jatqan kúl salǵysh shorshyp tústi. Kilmik kózge qahar bitip: "Joldas, abaılap sóıle! Álgi sóziń úshin jaýap beresiń" dep edi, bu da taısalmaı: "E, bersem berem", dedi; "kerdiń be, tili shyǵa bastaǵan. Omaı-aý, sonda halyqtyń jalǵyz jan ashyry sen bolyp, biz tek balyqtan basqa túk bilmeıtin kereń bolǵanymyz-aý", — degen-di...

— Aı, apa-aı... biz de aıtyp jatyrmyz-aý. Biraq... Áı, qurysynshy!

— Aıtýdyń da aıtýy bar. Bastyqtyń aldyna barǵanda sen, sirá, martý basqan qatyndaı úniń shyqpaı qalatyn shyǵar?

— Qaıt deısiń, apa, nashar bala tapqan ózińe renjimeseń, maǵan urysqannan ne shyǵady.

Ana buǵan alara qarady:

— Sen mundar endi ózińniń jamandyǵyńdy anańnyń jatyrynan kóreıin dediń be? Toǵyz aı, toǵyz kún kótergende jatyryndaǵy balanyń qandaı ekenin qaı ana biledi deısiń. Sen jáne men týǵanda eki shekeń toqpaqtaı sábı ediń, er jetkesin ashshy kólden shabaq aýlap jep júrgen ana, jaman Jaqaıym jigitterine tartyp keterińdi qaıdan bileıin, — dedi kári ana kúlip. Ázili me, shyny ma, sonyń qaısysy bolsa da kúlip otyryp kóńildegisin aıtty.

— Qaıt deısiń, apa. Jaqsy bolsa da, jaman bolsa da balań aıanyp júrgen joq.

— Sóziniń sıqyn. Qatyn — erge, er — jerge qaraǵan zaman. Aldynda el basshysy turǵanda halyq baıǵus qınalsa da jas baladaı kózi jaýtańdap, seniń aýzyńa qaraıdy. Qaıtkeni sol — qınalǵan halqyńa aqyl tap, jón silte!

Qart ana sańqyldaǵan daýsyn kenet kilt úzip, syrtqa qulaq tikti. Súıtkenshe attyly bireý toń jerdi dúńk-dúńk bastyryp kep úı aldyna toqtady. Dúrs etip attan tústi. Syrtqy esik shalqalaı ashyldy. Osyǵan deıin óz úıindeı erkinsip kele jatqan eńgezerdeı bireý esik asha berdi de, aıaǵynyń astyna qarap kilt toqtady. Qara eltiri tymaq, qara eltiri ton kıgen eńgezerdeı iri kisi áldenege aıaq astynan júreksingendeı tabaldyryqtan attaýyn attasa da, sonan ary aıaǵyn baspaı, tóbesimen úı tirep turyp qaldy.

— Jezde, joǵary shyq! — dediń sen.

Eńgezerdeı kisi ilgeri basýdyń ornyna keıin sheginshekteı beredi. Narazy daýysta birdeńe dep kúńkildedi. Dál qazirgi túri aınadaı jaltyraǵan syrly edendi bir bassa ana bórene aıaq sereńdep qulap túsetindeı, al bir qulasa úıelegen túıedeı sol orynnan endi qaıta tura almaıtyndaı tizesi dir-dir.

— Aý, jezdeke, esik aldynda turyp qaldyń ǵoı. Bylaı, tórge shyq!

Qonaq shal qos qolymen bosaǵadan ustady:

— Oı, eneńdi uraıyn, — dedi kúlkisin ázer tejep turǵan saǵan alara qarap. — Tórge shyq, tórge shyq deıdi. Tórge qalaı shyǵam, qaıqaıyp basatyn qazaqtyń qara jeri bolsa eken, aıdyń kúni amanda úıdiń tabanyn taqtaılap, mynaý kók taıǵaq muzdaı jaltyratyp qoıǵanyń.

Sen kúlip kep ony qoltyǵynan aldyń. Qonaq shal sonan keıin ǵana boıyn bılegendeı bop:

— Apyr-aı, bul úıge endigi jerge tabanymyzdy taǵalap kelmesek bolmas, — dedi. Qansha kelse de, ádeti osy: tórge bireýdiń qolynan ustap, bórene aıaǵyn bir-birlep basyp áreń shyǵady. Bul kelgende balyqshy aýyldyń balalary máz. Shara tabaqtaı jalpaq beti men búkil tamaǵynyń asty saqalǵa tolǵan osy bir taýdaı shaldyń syrly edendi basarda quddy muzǵa túsken túıedeı, aıaǵyn áreń-áreń qozǵap, búgejektep qalatynyn kórgende ásirese máz bop ishek-silesi qatatyn.

— Basqa ermek bolmaǵasyn shesheń ekeýiń erteli-kesh taqtaı jalaısyńdar da otyrasyńdar-aý, sirá!

Sen kúlip tórge tósek saldyń. Tósekke kıimsheń boıymen shyqqan qonaq áýeli teri tonyn sheshti. Sosyn basynan tymaǵyn aldy. Aıaǵynan keń etigin qolq-qolq shyǵaryp, esikten tórge deıin tilmen jalaǵandaı jaltyrap jatqan edenniń qaı jerine tastaryn bilmeı kóterip ustap túr edi, sen qol sozdyń:

— Maǵan berińiz.

Qonaq shal etikti ustata saldy. Sonan soń demin bir alǵandaı jan-jaǵyna qarady da, samaýyr janynda qaqyra jaýlyǵy qaıqaıyp otyrǵan bastasyna kóz tastady.

— Qalaısyń? Qýattysyń ba?

— Shúkir. Bizdiń endigi tirligimiz belgili ǵoı: otyrsa da — táýba, tursa da — táýba.

— Qabaǵyńda kirbiń bar ma, qalaı? — dedi qonaq shal bastasyna qaıta qaraǵanda kóziniń ústine qolyn kólegeılep. — Kelin, bala renjitpeı me, áıteýir?

— Osylardy qoıshy. Bulardyń qolynan kisi renjitý de kelmeıdi. Kópten kórinbeı kettiń. Úı ishiń aman ba? Qyzymyz qalaı?

— Qyzdaryń qartaıdy ǵoı. Tisi jas, túsi táýir bir sińlisin izdep júrmin.

— Tutaq! Erkek shirkinniń keýdesin kótere almaı júrip te qartaımaıtyn kóńili-aı!

Álginde kórshi úıden júgirip kelgen kishkentaı eki bala bosaǵaǵa jabysyp alǵan. Ózderi tyǵylyp turǵan tasadan basyn bir shyǵaryp, bir tartyp alyp jyltyń-jyltyń etedi. Tor aldynda teńkıip jatqan nar tulǵaly shal kúlse de, sóılese de joly bolyp jymyńdasa qalady. Osy shaldyń tamaǵy astyndaǵy qaba saqalǵa oqta-tekte bes saýsaqtyń beseýin birdeı suǵyp jiberip qyshyr-qyshyr qasyǵany tipti qyzyq. Ondaıda birine-biri: "Ana qara! Ana qara!" dep jyrq-jyrq kúledi.

Qonaq shal olarǵa kóz qıyǵyn tastap jymıyp qoıady; bul ózi osy óńirge sonaý kolhozdasý tusynda kelgen kirme. Jasynda taqymy terden keppegen ury bopty deıdi. Anaý-mynaý kisiniń aıaǵy jetpeıtin qıan qashyqta jatqan Qara-qalpaq, túrkpen eline qasyna kisi ertpeı, jalǵyz jortypty desedi.

Bir joly Kaspıı men Aral arasyndaǵy elsiz túzde jalǵyz kele jatqanda, oıda joq jerden ókpe tustaǵy qońyr jaldyń astynan salt atty bireý sýmań etip shyǵa kepti deıdi. Astyndaǵy at eleń ete qalǵan jaqqa bul burylmaı, qabaq astynda tunjyraǵan sýyq kózdiń qıyǵyn tastasa... sińirli myqty at ústinde úıelmendeı bop bireý otyr eken deıdi. Súr shekpenniń salaqtaǵan uzyn jeńinen jýan doıyrdyń sheti kórinipti. Erden erdiń sirá da qaýpi bar. Bul da boıyn dereý jıyp ap, jeń ishindegi doıyr qamshyny ýysyna qysyp ustapty. At ústinde úıelmendeı bop otyrǵan álgi beıtanys bujyr qara kisiniń óńmeninen ótip bara jatqan jylan kózine bu da taısalmaı týra qarapty desedi. Dúnıede erlik pen irilikti ǵana qurmetteıtin qanjyǵaly eki ury sol arada at ústinde az tildesse de, bir-birine raı berip tarasqan eken desedi.

Sonan kúnderdiń bir kúninde Adaı jigittiń basyna zobalań týyp, eline syımaı qashyp shyǵypty. Barar jer, basar taý tappaı tirlik tyǵyryqqa tirelgende, Adaı jigittiń esine baıaǵyda quba jonda kezdesetin jylan kóz bujyr qara túsipti-aý! Qoshtasarda onyń: "Meni izdeseń — Aral teńiziniń batys jaǵynan tabasyń", degeni esinde qapty. Sol jylan kózdi ári-beri oılap, aqyrynda aty da esine túsipti. Kálen...Iá, atym Kálen dep edi-aý. Kálen... Kálen... Sonan bul kún júrip, tún júrip Kálendi tabady. Álimniń bir qyzyna úılenip, ústine úı kóteredi. Kishkentaı qarasha kelinshektiń eteginen qara sıraq balalar birinen soń biri dúnıege keledi. Sonan keshegi kolhozdastyrý kezinde Kálen ekeýi el aldy bop kolhozǵa kiredi. El aldy bop bir-bir qaıyq aý alady. Súıtip, qys demeı, jaz demeı kók teńizdiń qashaǵanyn qýyp aýlap bergende, o, darıǵa-aı... bul ekeýiniń aldyna búkil Araldyń arǵy, bergi betinde jan túspeı-aq ketken edi-aý!

Endi, mine, Kálen dúnıe saldy. Bul qartaıdy. Bunyń dál ózindeı qol-aıaǵy sereıgen tórt ul túgel er jetti. Kúıeýge shyqqan qyzdaryn aıtpaǵanda, Adaı shaldyń qara shańyraǵy astynan ósip-óngen tórt ul qazir tórt úı. Oqýǵa qyry bolmaǵasyn bastaýysh mektepti bitirer-bitirmeste kápi ákeniń qolynan qos eskekti ala sala bári de balyqshylyq kásipke túsip edi; bulardyń soryna teńiz tartyldy. Balyqtan basqa kásip bul óńirde, sirá da, joq. Kásip izdep qonys aýdaram, kóshem degenderdiń sen bárin jiberip jatyrsyń. Tek Adaı shal men baıaǵyda osy kolhozdy óz qolymen qurysqan taǵy eki shaldy keıinge irke bergensiń-di. Solarǵa bola aýdanǵa qaıta-qaıta shapqylap júrip, túıe fermasyn uıymdastyrdy. Sonan beri qys shyǵar-shyqpasta túıeshi shaldardyń úıin qyrǵa kóshirisedi. Qoly qalt etse artynan izdep barady. Qara azyq jetkizedi. Shaı-sýyn úzbeı aparyp turady. Jıi qatynap jaǵdaıyn jasap turǵasyn, basqarma degende olardyń da shyǵarda jany basqa. Ásirese, Adaı shal dán rıza. Saldyrlaq mashınanyń shańy burq etse boldy, kempirine daýystap:

— Áı, qaıdasyń? Baýyryń kele jatyr, qazan kóter! Bol, bol! — dep, ózi de júk arasynan kórpe-jastyq alyp, ápi-shápi bop jatqany. Ánsheıinde ázil-qaljyńǵa orasholaq ańqaý shal bunymen dastarqan basynda taqymdasa otyrǵanda sózsheń-aq. Kisi aýzyna túspeıtin qaıdaǵy bir qyrshańqy sózderdi taýyp aıtyp:

— Álimnen qyz alǵan Adaı jalǵyz men be ekem? Bizden buryn seniń apań, meniń atam eki el arasyna ilgeriden iz salyp tastaǵan ǵoı, — dep keńk-keńk kúlip otyrǵany.

Byltyr túıeshi shaldar qara sýyq yzǵyrǵan qara jonda yqtyrmada uzaq otyryp qalǵan-dy. Bul aýdannan oralyp kelgen boıda túıeshilerdi kóshirip ákelýge barsa, kempir-shaldar qarashanyń qar yzǵary anyq sezile bastaǵan sýyqqa ushyrap, yǵy ketip jaýrap otyr eken. Bul keshikkenine keshirim suraı bastaǵanda, sonda da osy Adaı shal ázil-qaljyńmen jýyp-shaıyp:

— Jádigerjan, keshikken joqsyń. Der kezde degendeı keldiń. Jaman jezdeń bul aradan jylda apańnyń saýyry bir-eki muzdamaı, sirá da kóshken emes, — degen-di. Bul da osy qarıanyń qasynda otyrsa ánsheıinde kóńilin laılaǵan kóp ýaıym, kóp qaıǵyny umytyp arqa eti keńip sala beretin.

— Jezde, sóıle! — dep, sen qazir de qonaǵyńa kózińniń qıyǵyn kóldeneńnen tastap, áńgimege jetelep ediń, biraq Adaı shal búgin bir túrli buıyǵy. Kóńilsiz. Jańa buny kórgende áldeqalaı jadyraı qalǵan qabaǵy tórge jaıǵasqasyn qaıta tunjyrady. Sosyn-aq áńgimege qansha jetelese de, ol biraq aıaǵyn baspady. Terge jaıǵan kórpe ústinde bir jastyqty qoltyǵyna basyp dóńkıip jatyr. Jalbyraǵan qabaq astyndaǵy kóz jumylyp-jumylyp ketedi. Osy óńirdiń halqyn qınaǵan jaǵdaı onyń da júregin syzdatyp jatpady deısiń be? Ol, bálkim, kóshi-qon jóni shyǵar? "Túıe fermasyn ashyp berip jaman jezdeńe jaǵdaı jasadyń. Onyńa rahmet. Al, biraq... jaman jıenderiń ot basynda omalyp otyr ǵoı. Olardy qaıtemiz?" dep, býmy men aqyldasýǵa keldi me? Kelgen sharýasyn qashan aıtar eken dep, oǵan sen de jaltaqtap qarap qoıasyń. Biraq Adaı shal únsiz. Sonan ol aldyna dastarqan jaıǵanda ǵana basyn kóterdi.

— Basqa tamaqtyń yńǵaıy bolmady. Osyǵan yrza bolasyń.

— Á, jaraıdy. Astyń bári as.

— Sybaǵańdy keıin jersiń. Al mynaý kelin ázirlep ketken eken. Balalardyń asy ǵoı. Ózderi banta deı me, panta deı me, tilim de kelmeıdi.

— Apyr-aı, á? — dep Adaı shal da tań qalyp, ár jer-ár jerinde aıǵyr jalyndaı uzyn qyl jalbyraǵan úki-túki qasyn jelp etkize joǵary kóterip aldy. Sosyn dastarqan shetin qaıyryp, aldyna kelgen úıme tabaqqa qaraı ıtinip jaqyndaı tústi.

— Banta dediń be, áı? Ózi orystyń asy ǵoı?

— Endi kimdiki dep ediń. Osy kúni solarmen asyń da, aıagyń da aralasyp ketpedi me.

— Iá, báse!.. Qazaqta bundaı as joq qoı, — dep Adaı shal áli de bolsa myna bir sýǵa túsken sur tyshqandaı, ózi bilmeıtin túsi basqa taǵamǵa qolyn sozbaı, biraz tosyrqaı qarap otyrdy. Qarny ashyp kelse de, buryn soń tatpaǵan taǵamǵa tábeti shappaǵasyn birden qol sozbaı odyraıyp otyrdy da: — Ózin qamyrǵa oraǵan ba? — dep bastasyna buryldy.

— Iá, qamyrǵa oraǵan. Aýyz jarymaıtyn shuqymaı birdeńe.

— Apyr-aı, á? — dedi Adaı shal basyn shaıqap. — Qamyrdy jaratpaýshy edim.

— Jezdeke, ishi — et. Bul pelmen degen syıly as.

— Bilmen deı me, áı? Bilmen?.. Bilme-n?.. Apyraı, á? — dep, Adaı shal saǵan "shyn aıtasyń ba?" degendeı áli de bolsa senimsizdene kóz tastady.

— Iá, pelmen. İshi — et. Óte dámdi as.

Adaı shal yqylassyz otyrsa da, tabaqqa qol sozdy. Baqandaı saýsaqtar aldyndaǵy úıeme tabaq pelmenniń áýeli búıiri býlanyp jatqan qomaqtylaýyn ustady. Yssy pelmendi alaqanyna salyp olaı bir, bulaı bir aýdarystyrdy. Qaı jaǵynan qarasa da kóz aldynan sýǵa túsken sur tyshqan ketpeı qoıǵany. Tábetin shaptyrmaı qoıǵan jıirkenishti sezimnen qutylǵysy keldi me, qonaq shal alaqanynda jatqan pelmenniń syrtyndaǵy qamyryn jaryp, ishindegi mylja-myljasyn shyǵara maltalap tastaǵan etti ıiskedi. Iisinde de kúdikti birdeńe bar sıaqtanyp: "apyraı, ushynyp qalmasam qaıtsin", — dep oılady. Buǵan endi ne istesem eken degendeı eki oıly bop otyrdy da:

— Maǵan bir tas aıaq bershi, — dedi.

— Jezdeke, aldyńdaǵy myna tarelke seniki.

— Ony bilip otyrmyn. Maǵan osyndaı tas aıaqtyń taǵy bireýi kerek.

Bul túregep baryp shkaftan úlkendeý bir tárelke aldy da, qonaqtyń aldyna qoıyp "endi qaıter eken" degendeı kóziniń astymen baǵyp otyr. Qonaq shal quddy kúreske túsetin kisideı, áýeli jeńin shyntaǵyna deıin sybanyp aldy. Dastarqan basyndaǵylardyń bári óziniń qybyr etken qımylyn baǵyp otyrǵanyn baıqasa da, úı ishindegi bir janǵa kóńil bólgen joq; úıeme tabaq pelmennen tárelkesine mol ǵyp toltyryp salyp aldy. Sonan soń tárelkeni ózine taman tartyp aldy da, aldyndaǵy býy burqyraǵan pelmendi erinbeı-jalyqpaı bir-birlep syrtyndaǵy qamyryn jaryp, etin bir tarelkege, qamyryn bir tárelkege bólip saldy. Et salǵan tárelke tóbesimen birdeı bop úıildi. Buryn bundaı ónimsiz shuqynshaq nárse istep kórmegesin be, ishpeı-jemeı qara terge tústi. Áli de bolsa astaýynan jerigen maldaı yljyraǵan etti áýeli tanaýynyń aldyna ákep o jaǵynan bir, bu jaǵynan bir ıiskedi. Sonan keıin ǵana bunyń taǵam ekenine kózi jetkendeı bolǵasyn kúrekteı qolymen kósip alyp asaı bastady. Qozynyń quıryq maıyn talmap jutqandaı, qylqytyp jatyr. Mol-moldan asaǵan mylja et shaınaýǵa kelmeı, talmasa bolǵany, óńeshinen ary qaraı ótip bara jatyp tamaǵyna dúrs-dúrs soǵady.

Bul únsiz. Kúlkini kúshpen tejep, basyn baýyryna tyǵyp alǵan. Qonaqtyń óńeshi dúrsildeı bastaǵanda baǵanadan beri kúshpen tejep otyrǵan kúlki ishine syımaı búıirin búlkildete bastady. Adaı shal baıqamaǵan sıaqty. Adaı shal ádette as ishkende mańyndaǵy qybyr-jybyrǵa kóńil bólmeıtin. Ydys bosaǵasyn tárelke túbindegi tuzdyqty basyna kóterip bir urttady da, qasynda túk kórmegendeı tymyraıyp otyrǵan bunyń aldyna tars etkizip tastaı saldy.

— Oı, eneńdi uraıyn. Qazaq jamany orys bola almaıdy. Álgi maǵan qamyrǵa orap bergen kók jasyǵyń ne, ózi?

— Etten istegen, osy zamanǵy astyń bir túri.

— Tek ári! Asty qorlap... Etti shesheńe shaınatyp jeıtin ónerdi qaıdan tapqansyń? Káne, budan basqa bereriń bar ma?

— Endi shaı beremiz.

— Onyńa raqmet. Tiske tıetin basqa eshteńeń joq bolsa, úıge baryp apańnyń shaıyn ishem. Al saý bol.

— Ay, jezde... Sharýa bar ma edi?

— Bary bar. Biraq joldan kelip otyr ekensiń. Sharýamdy keıin kontoryńa baryp aıtarmyn. Meni esikke jetkizip salshy, — dedi Adaı shal aıaq astynda jaltyrap jatqan syrly edendi kórgende taǵy da tizesi dirildep.

Bul aıaǵyn basa almaı turǵan qonaq shaldy qoltyǵynan aldy. Syrtqa shyǵaryp, atqa mingizip sap qaıtyp kelgesin gazet qarady. Biraq bir aıdan beri jınalǵan býda-býda gazettiń aıaǵyna shyǵa almady. Etekteı betterdi sytyrlatyp ari-beri aýdarǵasyn uıqysy keldi. Ne uǵyp, ne túıip jatqanyn ózi de bilgen joq. Bar bilgeni: bereketi ketken ottyń basy sıaqty osy dúnıeń de tynyshtyǵynan aırylǵan. El tizginin ustaǵan pysyqaı nemeler halyq basyna qaıdaǵy-jaıdaǵy ıtyrqyljyńdy úıip-tógip, bereketi ketip tur eken.

Kún ornynan shyǵyp, aı ornynan týyp, qara jer de óziniń jaralǵannan bergi jalǵyz kindiginen zyrqyrap aınalyp, bul álem batysy — batys, shyǵysy — shyǵys, báz baıaǵy kúıinen buljymaı tursa da, halyq sorlynyń qater tospaı, uıqysynan tynysh oıanǵan kúni bolmapty. Bul aıda da bunan burnaǵy aılar sıaqty tórt taraptyń tórt jaǵynda da bir el bir elge qodyrańdap kúsh kórsetipti. Bir el bir eldi aldapty. Jarty dúnıege ámirin júrgizip otyrǵan bir uly eldiń basshysy kúni keshe ǵana bas bostandyǵyn alǵan Afrıkadaǵy bir eldiń basshysymen baýyry bitip bara jatqandaı, aýyz jalasyp júrgen sıaqty edi; endi qarasa, álgi kip-kishkentaı keshe serjanttan kóterilgen shiltikeı bastyǵy úlken elden qarý-jaraqty úıip-tógip alypty da, kók tıyn tólemeı muzǵa otyrǵyzyp ketipti. Al, myna bir musylman eli bular teńizdiń arǵy betinde balyq aýlap júrgende ereýilge shyǵypty. Ereýildegen halyq bular qamaý sýdyń balyǵyna qaryq bop jatqanda altyn taqta otyrǵan patshasynyń aıaǵyn aspannan keltiripti. Súıtip, neler yqylym zamannan beri shah bılegen eldi endigi jerde din basy molda bıleıtin bop máz bop jatyr eken.

Já, máz bolsyn paqyrlar. Tek, basqa jaqtyń moldasy qalaı bolatynyn qaıdam, a l osy aýylda molda aralasqan bir is ońyna baspaýshy edi. Ot basynan bereket ketkende, tym qurysa aspan asty tynysh bolsa eken-aý. Kisige o da jubanysh bolar ma edi.

Dıvanda qısaıyp jatqan-dy. Bir kezde aıdaı álemniń oıdaǵy-qyrdaǵy ósegin tórt betke syıǵyzyp turǵan qolyndaǵy gazet kenet aýyrlap bara jatty. Kóldeı gazet betindegi jazýlar da bulyńǵyr dúnıeniń dál ózindeı buldyrap, alystap baryp-baryp, aqyrynda qolynan sýsyp túsip ketti. Bul ony sezbedi. Qoly qaptalyna sylq túsip ketkende ǵana kózin ashyp aldy.

Áldene sybdyr etti. Syrttan bireý kirdi me? Ózi de áldenege abyrjı ma? Aptyqqan júregin ázer basyp, qolynan túsip ketken gazetti jerden kóterdi. Shala jabylǵan esiktiń arǵy jaǵyna qulaq tikti. Biraq syrttan kirgen kisiniń aıaq basqany sıaqtanǵan álgi dybys bul qansha tyńdasa da qaıtalamady. Esik syrtynda aıaǵyn beri baspaı qoıǵan bireý bar sıaqty. Bákızat pa? Keshikkenine qysylyp tur ma? Aıaǵyn aqyryn-aqyryn basyp esikke bardy. Moınyn sozyp qarap edi, eshkim kózine túspedi. Abajadaı úı ańǵal-sańǵal. Ózinen basqa tiri jan... Shynynda da tiri jan joq pa? Qyzy álginde oqýdan kelgen sıaqty edi ǵoı? Uly da, anasy da úıdetuǵyn. Erkine jibergende uly buǵan áldeqashan arsalańdap júgirip kep, áńki-táńkisin shyǵarar edi. "Ákeń joldan sharshap keldi" dep, ony tizgindep ustap otyrǵan anasy.

Al qyzy... Júregin ustaı aldy. Buryn bundaıy joqty. Osy bar bolǵyr keıingi kezde sál renjise de biz suǵyp alǵandaı tyz etip shanysha qalady. Júregin alaqanymen basyp otyryp, kishkentaı qyzyn eske aldy. Sorly balany aıaıdy. Ásirese, naǵashy ájesiniń qasynda ketip bara jatqanyn kórgende kúlerin de, jylaryn da bilmeıdi. Baýyryn jaryp shyqqan bala, o, toba, bunan góri kári qaqsaldyń aýzynan túse qalǵandaı. Ústindegi úlpildegen kıimi solaı. Kóshede ózin ustasy solaı. Apyr-aı, qarshadaı qyz kári qaqsaldyń basqa jurt baıqaı qoımaıtyn bolmashy birdeńesin qaǵyp alyp, aýdarmaı qaıtalap, ol aıaǵyn yzylyp bassa, baıǵus bala aıaǵyn odan beter syzyltyp jatqany. Ol qaqsal saqına toly saýsaǵyn salasyn shyǵara jaıyp tastap jurt aldynda jaıqańdap qol tastasa, e, Jasaǵan... álgi qarshadaı qyz katar kele jatyp dál solaı qaıtalaıdy. Eń arysy baıaǵy jas kezinde jurtqa úlbiregen appaq tamaǵyn kórsetkisi kep turatyn kári qaqsal áli de bolsa súıekke sińgen sol daǵdy boıynsha ıegin ilgeri sozsa, baıǵus bala da oǵan qatarlasa bere kóz qıyǵyn bildirmeı bir tastaıdy da, óziniń kip-kishkentaı ıegin dereý joǵary kóterip ala qoıady...

Bir joly renishin Bákızatqa aıtyp edi, Bákızat jatty da ashýlandy.

— Meniń sheshem, áıteýir, seniń kózińe pále bop kórinedi. Ol sorly otyrsa — opaq, tursa — sopaq.

— Seniń shesheńde nem bar. Men tek... balanyń tárbıesi...

— E, nemene... osy jasqa kelgenshe meniń sheshem qyz tárbıelemeı, qýyrshaq tárbıelep pe?

Iá, ıá, esine endi tústi. Kádimgi qaladaǵy dúkenderde qos áınektiń arasynda turatyn qýyrshaq bar emes pe? Qozy Qaryn basqarǵan bir jınalysta bul qatty synalyp, aq ter, kók ter bop shyqqan eken-aý. Araldyń aq shandaq uıtqyp turatyn tar kóshesimen kele jatqanda kóz qıyǵy kenet kóldeı áınektiń ar jaǵynda turǵan qýyrshaq qyzǵa túsken edi ǵoı. Óz qyzyna egizdiń syńaryndaı uqsap ketkeni sonsha bul qalt toqtap, qýyrshaqtan kózin almaı qadaldy da qaldy. Aýmaıdy-aý, aýmaıdy! Ásirese, ana jyltyrata taraǵan shashy men kirpik qaqpaı úrkektep qaraıtyn kózi qandaı aýmaıdy. Al ana top-tompaq erni qandaı aýmaıdy. Quddy shyryny syrtyna shyqqan qyzyl shıeniń bir-bir túıirin kári qaqsal ádeıi úzip alyp asty-ústine bir-birden bultıtyp shanshı qoıǵandaı. Ǵumyr boıy qýyrshaq tárbıelep daǵdylanǵan kári qaqsaldyń kánigi sıqyr qoly sorly náresteni anasynan týmaı jatyp ústi-basyn úfıt-sýfıttep sıpalap júrip, sonan ne kerek óziniń qyzdary sıaqty bıshara balany da áp-sátte qýyrshaqqa aınaldyrady da shyǵarady. Sol sıqyr qol sonan keıin de tula boıyna taǵy birdeńelerdi túırep, shanshyp, qystyryp, baılap bezendirgen ústine bezendire túskende, sen solardyń arasynan óz qyzyńdy taba almaı qalatynsyń.

— Oı, aınalaıyn, meniń aýzym barmaı turǵandy óziń aıttyń ǵoı. Iá, qyzyń qýyrshaq... naǵyz qýyrshaq!

— Qyzymnyń túgi joq. Qaıta mamamnyń arqasynda tárbıeli deseń tárbıeli, kórgendi deseń kórgendi. Bile bilseń, meni de, meniń apalarymdy da tárbıelep ósirgen sol kempir. Sonda... Senińshe, men de, meniń apalarym da qýyrshaq boldyq pa?

— Úıdegen kim?

— Aıtpasań da arjaǵy belgili. Bizdi ne deseń de erkiń. Sen qalaı deseń de, meniń sheshem... Balyqshy aýyldyń salpy etek, shubalań jaýlyq jaman kempirlerinen ólimtigi de artyq.

— E, solaı de! Súıtip álgi sary ala etek jaman kempirlerdiń ishinde bizdiń sheshemiz ketti de.

— Ketse qaıtedi. Seniń shesheń... Kózińdi alartpa. Úıtip kimdi qorqytasyń.

Sen aýzyńa sóz túspeı, tyǵylyp qalǵansyń-dy. İle-shala esik syqyr etti. Bákızat ta, sen de jalt qaradyńdar. Aqyryn ashylǵan esiktiń ar jaǵynan áýeli áıel sýmkasy kerindi. Tek áıeldiń ózi kóringen joq; tek kúmispen kómkergen aýzy syrt etip ashylyp, syrt etip jabylatyn krokodıl terisinen istegen osy bir elde joq sýmkany salaqtaǵan uzyn baýynan saqına toly saýsaqtyń ushymen ǵana ustap, ózinen ilgeri ozdyryp kirip kele jatty. Sen kúlip jibere jazdaǵansyń-dy.

Kári qaqsal ilgeri ozbaı esik aldynda tura qaldy. Úı ishindegilerdiń túrine qarady. Sosyn bir buryshta tunjyrap otyrǵan saǵan qarady. Saǵan qaraǵanda temir ınedeı tikireıe-tikireıe qalǵan kirpik astynan qadalǵan sýyq janarǵa mysqyl shapty:

— Senderge ne boldy? Eńbek Ozaty nege tútigip túr?

Sen sonyń erteńine saldyrlaq mashınaǵa otyryp, Syrdarıaǵa tartyp kettiń emes pe? Sonan teńizdiń arǵy betinde jatqan balyqshylardyń qasynda bir aı bolyp ústi-basy kirlep, saqal, murt ósip ábden júdemedi me. Aldynda aıqushaq qaýyp kútip otyrǵan qatyn-bala bardaı eki ókpesin qolyna alyp qustaı ushyp kelmedi me. Iá, keldiń. Qaryq boldyń...

Betine ashshy mysqyl shaýyp myrs etti. Endi, mine, ıt talaǵan terideı yryń-jyryń ómirdiń aqyry osylaı boldy da tyndy. Ákesi me edi, kim edi, áldenege nalyǵanda o da árqashan osylaı myrs etip: "Aqyry dúnıeniń yrym-jyrym" dep yńyrsýshy edi-aý? Iá, bul pánıde túbi baıandy ne bolǵan. Boldym, toldym degen tórt qubylasy túgel kisilerdiń basyndaǵy baq pen astyndaǵy taqtyń da túbi belgili edi ǵoı. Aı men kún astyndaǵy ne nárseniń báriniń, árilese, tipti álgi taq pen baqtyń da aqyry bolǵan. Tirlik bar jerdegi qubylystyń bárinde de aqyr bar. Keıbireýler osy kúni dúnıeniń aqyryn da kórip turǵan sáýegeıshe sóılep júr ǵoı! Endeshe ózimiz sheksiz kóretin kóktegi kúnniń ar jaǵyndaǵy sonaý ushy-qıyrsyz ǵaryshtyń da baryp-baryp taýsylar shegi, aqyry bolmasyna kim kepil? Adam aqyly jetpeıtin ne bir alyptar men qashyqtyqtardyń báriniń de aqyry bolsa, osy biz ómirimizdiń sońyndaǵy aqyrǵy ataýlydan nege záremiz qalmaı qorqamyz? Aqyrǵy saǵat. Aqyrǵy dem. Aqyrǵy qadam. Aqyrǵy dám... Sonyń bári saıyp kelgende dúnıege kelgen árbir adamnyń qýana-qýana bastaǵan alǵashqy qadamy, alǵashqy saǵaty, ablyǵyp alǵan alǵashqy demi emes pe? Endeshe bul jalǵandaǵy basy bar nárseniń bárinde de aqyr bolý yqtımal ǵoı. Iá, keshegi jer dúnıeni alyp jatqan telegeı teńizdiń de búgingi urpaq aqyryn kórip túr ǵoı. Keshegi soǵystan keıingi az ǵana ýaqytta aspan astyndaǵy aıdaı álemniń bir jerinde teńiz tartylsa, sonan beri qansha kól, qansha ózen sarqylsa, jer azsa, aýa buzylsa osy aýyldyń álgi kir saqal shaldary aıta beretin aqyr zamannyń da onsha qashyq qalmaǵany ras bolmasa ne qylsyn?

Mine, kórip tur: búgin erteńgisin úıden shyqqanda, sońyna salǵan shubalań izdiń de aqyrǵy qadamy aıaq astynda jatyr. Zoryǵyp jyǵylǵan at sıaqty. Aqyrǵy ataýlyda keleshek joq, tek keshegisi ǵana bolatynyn bul qazir oılap tur.

Buryn bul kók teńizdiń qashaǵanyn qýam dep tańnyń atysy, kúnniń batysy qyzyl tanaý bop júrip oń men solyna qaraýǵa murshasy bolmapty. Búgin bastan ótkenniń bári erteń umyt bopty. Bul jazǵan kúıki tirshiliktiń qamymen janyn jaldap júrgende bastan keshken ómirdiń qýanyshy da, renishi de qalta túbindegi jyrtyqtan túsip qalǵan qara baqyrdaı qaı jerde, qashan, qalaı joǵalǵany jadynda qalmapty. Endi, mine... balyqshylar aýlynyń bet aldyndaǵy ańyraǵan bet ashyqta úıirine syımaǵan kári qulandaı japa-jalǵyz turǵan kisige qaıdaǵy-jaıdaǵy úıir. Baıaǵyda bastan keshkenderdiń bári búgin qaıta tirilip jatyr. Tirile sala ana baýyryna jarmasqan ashqaraq kúshikteı órip ketken oı buny talap jatyr, talap jatyr. Bul da qabaq shytqan joq. Bul qaıta: "Talańdar. Túgin qaldyrmaı tútip jeńder", — dep álgi órip ketken ashqaraq oılar tula boıyndaǵy tamyrlardy janyn shyǵara solqyldatyp sora túskenin qalap turǵandaı.

* * *

Kóshe jaqtan at tuıaǵynyń dúbiri shyqty. Itter bara sala shaýjaıdan ala ketetindeı, shabalańdap úre tústi de, jym boldy. Sen eleń etip syrtqa qulaǵyńdy tige qaldyń da, terezege umtyldyń. Entelep moıyn sozyp, syrtqa kóz tiktiń. Qansha syǵalasa da áınektiń arjaǵynan qarańǵy tún keptelip kózine tirele berdi. Kósheniń arǵy betindegi úıde ábiger bar ma qalaı? Qarańdaǵan bireýler aıaǵy jerge tımeı árli-berli josyp júr. Úlken úıdiń kóshege qaraǵan tort terezesi túgel samaladaı. Qalbalaqtaǵan áne bireý júgirip baryp, qaqpany ashty. Ekinshi bireý atty jetelep qoraǵa kirgizdi.

Sary Shaıanyń aıtqany ras boldy. Sol qaıdan biledi? Jermen tildesetin birdeńesi bar ma? Kórshi úıde bolyp jatqan myna ábiger, myna qaýyrt qımyl, jany qalmaı qalbalaqtaǵan myna kisiler, ádette astanalyq azamat kelgende ǵana bolatyn. Iá, myna úıdiń jandary dál osylaı esi shyǵatyn. Biraq... Toqta... Astanalyq azamat elge buryn osylaı kelýshi me edi? Buryn ol kelgende jaryǵy saýlaǵan mashınalar gújildep kep úlken úıge tumsyq tireı toqtap jatýshy edi ǵoı? Qasyna ergen qara-qura mol bolatyn. Sosyn kúni buryn qulaqtanǵan halyq ol kelgende aldynan júgirip shyǵatyny qaıda? Bul joly nege urlanǵan kisideı aldyn keshtete ún-túnsiz keldi? Bundaǵy týma-týystary da onyń jupyny kelisinen júnderi jyǵylyp qorynǵandaı, bir túrli búgejek pe, qalaı? Áne, atty qoraǵa tez kirgizip, qaqpany tep-tez jaýyp ala qoıdy.

Joq, bul tegin emes. Bunda bular bilmeıtin bir gáp bar. Sonda? Toqta, ol ne gáp? Ne-e?..

Túkke túsingen joqsyń. Tek álgi oı aıaq basysyńdy aýyrlatyp, úı ishinde árli-berli kezip júrgensiń-di. Kenet kóziń qabyrǵaǵa ilgen sýretke tústi de, kilt toqtaǵansyńdy. Mynaý Bákızattyń Qyzdar ınstıtýtyn bitirer aldynda túsken sýreti: qala syrty; qala syrty bolǵanda da mynaý jáne qalanyń taý jaq beti; qys; qar; qarǵa malynǵan álde bir jataǵan aǵashtardyń butaqtary maıysyp-maıysyp tur; sondaı bir aǵashtyń astyna basyn buǵyp eńkeıip kirgen Bákızat bir ıyǵymen terekke súıenip tur; qarashyǵy ushqyndaǵan tostaǵandaı qara kóz mańynan álde bireýdi izdegendeı keıingi jaǵyna qarap janary jalt ete bergende... ıá, ıá, dál sol sátte bireý syrt jaǵynan bildirmeı kep qyz súıenip turǵan terekti qatty shaıqap silkip-silkip qapty. Butaq basynda jabaǵydaı uıysqan kópsik qar ústine saý-saý tógilip ketken; Bákızat qapıada ústine saý etken kardan qymsynýdyń ornyna, qaıta soǵan rahattanyp, appaq tisterin túgel kórsetip shattana kúlip jatyr!

Alǵash kórgende sen buǵan mán bermegensiń. Mán bermegeni bylaı tursyn, kerek dese, qyzdyń syrt jaǵynan kep terekti silkip qalǵan kim degen oı basyńa da kelmepti. Sýretke onyń ózi túspese de, ilgeri sozǵan qolynyń saǵat baılaǵan bilegi anyq túsipti. Saǵatty da, qoldy da tanyp túr. Qaıtalap qaraǵan saıyn kóńil túbinde aıtýǵa aýzy barmaı turǵan bir kúdigin rastaǵan sıaqty. Sýretti qabyrǵadan julyp alǵysy kep oqtala tústi de, ózin ázer ustap qaldy. Jumyssyz-álimsiz osy kezge deıin keshikken áıeldiń qaıda júrýi múmkin ekenin júregi qurǵyr sezýi sezse de, sen biraq ony oılamaq túgil, oıyńa alýǵa da dátiń jetpegen edi-aý! Álginde oqýdan kelgen qyzynan suraǵysy kep edi; kishkentaı qyz yńǵaı bermedi.

"Sary Shaıa qaıda eken? Ol ǵoı, bárin biledi", — dep oılaǵansha bolmaı, aýyl shetinen bir ıt sháý etip edi. İle-shala qalǵan ıt qosylyp, áldekimdi tirileı talap jeıtindeı osylaı qaraı arsyldap kele jatty. Kenet esik shapshań ashylyp, bireý ar jaǵynan "Ket! Ket, áı" dep aıaǵyna jarmasqan ıtterdi shalǵaıymen jasqap, alaý-dalaý bop kirip keldi...

— Kisi jeıdi. Anada meskom jınalysynda aıttym. Qurtaıyq dedim ǵoı. Biraq... Áı, senderdi qoıshy. Sender meniń qaı sózimdi tyńdap edińder.

Esikten zarlaı kirgen Sary Shaıa bosaǵaǵa sylq otyra ketti. Osy baıǵustyń boıynda ıt súımeıtin birdeńesi bar.

— Qabaǵan ıt ustaǵandardy qylmysqa tartý kerek dedim... Kúletini joq, RSFSR-dyń bir myń toǵyz júz...

— Ony qaıtesiz. Al, endi... kelgeniń jaqsy boldy. Kútip otyr edim.

Sary Shaıa saǵan tańdana qarady. Ánsheıinde, aıtqanyn kúıis qaıyrǵan túıedeı shala-pula tyńdaıtyn myna nemeniń aldynda kenet baǵy arta qalǵan sebebin túsindi de, jymyń etti. "Á, kútip otyrsyń ba? Sen kúshik, aǵańnyń qadirin endi bileıin dediń be?"

— Al endi... aıtqanyń ras boldy. Kórshiler qıqýdy salyp jatyr.

"Tura tur. Qıqýdyń ákesi áli alda"

— Sháke... beri júr! Tórge shyq.

"Toqta, bala, meni áli tóbeńe shyǵararsyń".

— Aý, Sháke, ne qyp tursyń? Beri... beri júr!

— Aq jeńeshem, qaıdasyń? — dep, Sary Shaıa qyrsyq qylǵanda, beri baspaı, ary júrdi.

— Myna sumyraı, sýǵa ketip bara jatqandaı... balany oıatarsyń.

— Aq jeńeshe... Jeńesheke, maǵan birdeńe dediń be?

— Oı, sıqyr.

— A-a?

Sary Shaıa qabaǵyn ashpaı otyrǵan qara kempirdiń bir tizesin ala jaıǵasty da, qoınynan kip-kishkentaı jaltyraq qorapsha shyǵardy.

— Mynasy ne taǵy? Ary ket!

Sary Shaıa keıingi jyldary: "Qulaǵymnyń múkisi bar. Esitpeıdi", — dep júrdi de, áne bir joly qalaǵa barǵanda osy temirdi ákelgen-di. Qulaǵyna apparat kıgeli ónerdi údetti. Ásirese kisi basy quralǵanda qudaıy beredi. Syńar qulaǵynyń shuqyrshaǵyna jip ilip, qoınynan shyǵarǵan kishkentaı apparatty kim sóılese, sonyń aýzyna tosyp otyrǵany. Kimge tossa, sonyń sózi sambyrlap qoıa beretini qyzyq. Sondaıda balasha qýanyp, sóılegen kisini qalasa qostap, qulshyna túsip, al, eger, qalamasa qarsy bop, ózeýreı túsedi. Qyzdy-qyzdymen dedektep janyna jetip barady. Baýyryna kire túsedi. Suńqyldap sóılep ketedi. Ózi sóılegende álgi apparatty qalasa qaltasyna tyǵa salady. Qalamasa sóılesip turǵan kisimen ekeýiniń arasynda ustap turǵany. Ondaıda alaqanynda jatqan temirdiń bar-joǵyn umytyp ketedi. Tek áldebir jaǵymsyz sóz janyna batyp bara jatsa, qulaǵynyń shuqyrshaǵyndaǵy jiptiń shetin julyp alady.

— El jatyp qalǵanda tún qatyp, túsiń qashyp, basyńa ne kún týyp júr.

— Sharýa bar, aq jeńeshe. Shar-ý-a!..

— Tutaq! Ákim emes, túk emes, but pen san arasynda saǵan tirelgen ol ne qylǵan sharýa?

Apparat syrt etti. Qulaǵyn shaıandaı shaǵyp alǵan kempir sózi sóne qaldy. Bajbyq kózdi de tars jumyp alǵanda osynaý tas qarańǵy dúnıeden ol endi túk kórmeı, túk esitpeı tas qulaq kereń bola qaldy.

— Balań meni ákim qoıyp, men, nemene, ol bergen ákimdikti úlgere almappyn ba?

— Ákimdik seniń ne teńiń.

— E, ákim bolsam teńelem de.

— Qudaı kem jaratqandy ákim qyp teńestiredi degendi sender ǵoı shyǵaryp júrgen.

— Aq jeńeshe, úıde otyrǵasyn bilmeısiń. Qalaǵa barshy, ákimdikke qoly jetken áldebireýler tup-týra úıirge túsetin aıǵyrdaı azynap, áńki-táńkindi shyǵaryp jibersin. Onan da sen myna kúshigińe biz sıaqty qasyndaǵy qarashalaryńa qol ushyn ber, qataryńa al dep nege aıtpaısyń?

— Tutaq! Seni qasyna ertkende, kim ǵyp ertedi?

— Úlkenin qaıtem, maǵan dúkenshilikti bersin. Dóńgeletip jiberem.

— Qalaı dóńgeletetinińdi anada kórgenbiz, — dedi kári ana kúlip.

Aıtsa da sol joly Sary Shaıanyń ómir baqı shyr juqpaǵan úıi bul úsh aı dúkenshi bolǵanda ishpegenin iship, kımegenin kıip kúrpip shyǵa keldi. Sary Shaıa da sol úsh aıda qaıda barsa da, qonatyn jerde úıi tazasyn, asy dámdisin, áıeli shyraılysyn tańdap álek shyǵarsyn. Dúkenshi kele jatyr degen habar dúńk etse, el ishi: "Oıbaı, qatyn, qus tósek, qus jastyǵyńdy shyǵar. Bul soqqan qazir jer tósekke jatpaıtyn bopty", — dep ábigerge túsetin. Dúkenshi úıiniń baılyǵyn kóre almaǵan balyqshy aýyldyń qatyndary kúndiz qyzǵanyshtan ishi kúıse, túnde sol úıdiń qaly kilem, bolskeı kereýeti túsine kirip júrgende... Sonan qursyn, Sary Shaıadan ne pátýa shyǵatyn edi, bir kúni Sary Shaıanyń moınyna aqsha minipti dep jurt shý etsin. Sottalatyn bolǵasyn úıdegi ilip alar lypany satyp, jyltyraqtyń bári jurt qolynda ketsin. Bir páleden allalap ázer qutylǵan Sary Shaıa ile-shala qaıta kúılenip, ot basy taǵy da sary ala jıhazǵa tolsyn. Jurt Sary Shaıanyń baılyǵyn aıtyp, aýyzdarynyń sýy qurı bastaǵanda, baıaǵy baıaǵy ma, bul joly moınyna kop aqsha minsin. Sottalatyn bolǵasyn anadaǵydaı, bul joly taǵy da dúnıe-múlkin salyp, úı ishi qaıtadan úıitilip shyǵa kelsin. Osydan keıin Sary Shaıa kúılenip kele jatyr dese boldy: "Sorly sottalyp ketpese jarar edi", — dep balyqshy aýyldyń záresi ketip otyratyn-dy.

Kári ana kúlkisin ázer basyp:

— Qoı, jarqynym! Artynan kóten tóleý tóletip jatatyn dúkenshiligińdi qoıa ǵoı, — dep qolyn silkidi.

— Onda balań meskomdyqty alyp bersin.

— Ol nesi taǵy? Onyń da jeıtin birdeńesi bar ma?

Sary Shaıa qulaǵyndaǵy apparatty syrt etkizip sóndire qoıdy.

— Qoı, ári, neshe, sirá, qyzmet jerde jatsa da, — dedi qara kempir.

— Aý, nege qoıam? Saǵym ekesh saǵym da baýyryna ilikken butany jer-kókke syıǵyzbaı qalqıtyp kótermeýshi me edi. Seniń myna kúshigiń basqarma bop turyp ta jaman aǵasyn jarylqap, halyqtyń tóbesine bir shyǵarýǵa jaramady.

— Oı, sorly! Sondaǵy dedigiń halyqtyń tóbesinde taıraqtaý eken ǵoı?

— E, nesi bar. Taıraqtaımyn. Halyq tóbesinde taıraqtap júrgenderdiń menen nesi artyq? Kop bolsa, baǵy artyq shyǵar. Súıeıtin kisisi artyq shyǵar, al aqyly artyq deı almassyń. Qalaıda, bul zamanda jamandardyń baǵy janyp tur ǵoı. Áne, kórmeısiń be... seniń jamanyń da bir eldiń telisi men tentegine tekelik qyp júr, — dedi Sary Shaıa shıq-shıq kúlip. Qara kempirdiń sózderi, janyna batty ma, ornynan turarda beliniń quıańy ustaǵandaı kıreleńdep ázer kóterildi. Kúıbeń-kúıbeń tórge ozdy. Kóńilsiz. Qabaǵy túsip ketken.

— Aıtqanymnyń bári aýmaı-tókpeı keldi de qoıdy. Astanadan ulyq inisi kep, áne, jaman bydyqtyń baǵy asyp shyǵa keldi.

— Ony bildik. Onyń osy kelisi... sonyń jóni qalaı?

— Baǵana monshada aıtpadym ba? Aǵasyna jyly oryn kerek.

— Joq, ol emes... basqa... Sen ony bilesiń. Bilýge tıissiń!

Sary Shaıa "bilmeımin" degen joq; qaıta bilgenin buldaǵandaı bálsinip kózin tas qyp jumyp aldy. Qazirgi túri ıegindegi birdi-ekili bozamyq qyldyń ornynda bar-joǵyn baıqaǵysy kelgendeı, ár qaısysyn bir shymshylap jatyr. Sen onyń kózin ashqanyn shydamsyzdana kútip otyrsyń. Taqatyń taqa taýsylǵan bir tusta saýsaqtaryńdy bir-birlep sytyrlata bastap ediń, sony baıqap qalǵan Sary Shaıa tas qyp jumyp alǵan kóziniń áýeli bireýin ashty.

— Sý keshken ońaı ma. Býynyńdy sýyq alǵan ǵoı. Jaz shyqqasyn tuzǵa tús.

Sen jyndanyp kete jazdadyń. Túsińniń qatty buzylǵanyn kórgesin ǵana Sary Shaıa basyn kóterdi. Qoltyǵyna basqan jastyqty qosa kóterip, oń jaǵyna qaraı jambastaı berdi de, shyntaǵyna shege kirgendeı shorshyp túsip, qaıtadan sol jaǵyna aýdarylyp jatty. Osyǵan deıin bir ashyp, bir jumyp álek qylǵan sap-sary kóz janaryn túgel kórsetti. Sosyn seni ózinen tómenirek orynǵa shaqyryp:

— Bala, beri kel, — dep astyndaǵy tósenish kórpeniń shetin kórsetti. Bylaıǵy kezde bir aıtqanyn istete almaıtyn inisi edi, endi búgin Patsha Qudaıdyń ózi qol-aıaǵyn jipsiz baılap, aldyna ákep jyǵyp bergenine ishinen táýbe qyp nasattana tústi. Nasattanǵan saıyn sádettene tústi. Osy Sary Shaıa kisi basy quralǵan áne bir jıynda: "Ómirimde eki kisini basqaryp kórmesem de, osy aýyldy basqarǵan balalardyń qaptalynan qalǵan jerim joq. O da Qudaıdyń maǵan bergen baǵy", — degen-di. Qudaı qylsa qaıtesiń, endi bu da Sary Shaıaǵa qaptalymen birge peıilin de berip telmirip aýzyna qarap otyr.

— Myna jigit zalym bop shyqty. — dedi Sary Shaıa. — Kórdiń be, onyń burynǵydaı qasyna kisi-qara eritpeı, jalǵyz kelgenin? Jáne jurt kózine túskisi kelmeı, tún jamylyp keldi-aý!

Sen osynyń sybyr-jybyryn jaratpaýshy ediń, qaısybir lajsyz tyńdaǵanda da, mıyna túk kirmeı, tek qytyrlaq daýsy qulaq tyrnap, qutylǵansha asyǵatyn-dy. Osy joly mynanyń aýzynan shyqqan sózge yqylas qoıyp otyrǵanyn ózi sezbedi.

— Shynynda da... osy kelisi maǵan da bir túrli kórinip tur. Túsinbeımin.

— Túsinbeıtin túgi joq. Kóptigine senip otyr. Bul araǵa ákim-qarany aralastyrǵysy kelmegeni sol. Kóre qal, erteń kolhozshylardyń jınalysyn shaqyrtady. Bundaǵy ózderine qaraǵan kóp týysyna qol kótertedi. Bul zalym súıtip bizdiń aýzymyzǵa kóp qolymen qum quımaqshy. Al, káne... bularǵa qarsy óziń ne istep jatyrsyń?

— Ne istegeni... qalaı?

— Áı, qý bala. Bilem, sen de qarap jatqan joqsyń. Olardyń ishine jansyzyńdy salyp qoıyp, úı irgesinen tamyryn basyp jatsyń, — dedi Sary Shaıa shyqylyqtap.

— Jan-syz? Ol ne qylǵan jansyz?

— He-he-e! Qý bala, aıtpasań aıtpaı-aq qoı. Bundaıda, árıne, syrdy syrtqa shashpaǵan durys.

— Syr? Ol ne qylǵan syr?

— Á, qý bala. Já, qaıtesiń. Sen, qalqam, onan da...

— Joq, toqtashy...

— Toqtamaımyn. Oıbaı-aý, basymdaǵy baǵymnan aırylǵaly otyrǵanda men nege toqtaımyn. Qudaıdyń ózi aıtqan joq pa edi. "Eı, pendem, Qudaı bolǵanmen mende de basy artyq eshteńe joq, tek birińnen birińe almastyryp berem de otyram" degeni qaıda?

Buǵan sózin ótkize almaǵanda osylaı birde Qudaı atyn jamylyp, birde kodekske jarmasatyn ádeti.

— Toqta deıdi ǵoı. E, nege toqtaımyn. Áne, aınalańa qara. Tekeshik qylǵysy kelgen qazirgi qazaq balasy bir kún de bolsa bastyq bolǵysy kep áýkesin salyp júrgen joq pa.

— Sonda bul oryn qaı qazaqqa jetedi?

— Oıbaı-aý, jetpegesin talasat ta.

— Talas aıaǵy — tóbeles...

— Tóbeles bolsa qaıtedi?.. Tóbelesemiz. Qyzyl ala qan bolamyz.

— Qoı aqsaqal...

— Nege qoıam? Basymdaǵy baqty tiri otyryp tóbelessiz qalaı berem. Otyrǵan ornyńdy osal deme. Bıligiń júrip turǵanda, aınalaıyn inim, sen búkil bir aýyldyń patshasy ekenińdi bilesiń be? Jo-q, sen basyńdy shaıqama. Qasyńdaǵy aǵaıynǵa sherepetińdi tıgizbeseń tıgizbe. Tek basqarmalyq orynda basyń qaraıyp júrse bolǵany.

O, qyrt!.. Qyrt! Osy qyrtty sonsha nege izdedi? Qashan kelgenshe jany qalmaı, shıryqqanyna jol bolsyn? Ana jyly oqyǵan bir kitapta óser elde ónerli azamattar shyqsa, al ósher elde ákimder men osyndaı alaıaqtar kóbeıedi degen edi-aý! Kórmeısiń be, buryn bar-joǵy baıqalmaıtyn myna qyrt qazir qaıda barsa da qalbalaqtap aldynan shyǵady. Keńsege barsa, esikten syǵalap sol turady. Úıge kelse, sońynan qyt-qyttap sol jetedi. Jınalysta da jurttan buryn sol sóz surap, kóp ishinde qoly shoshańdap otyrǵany. Halyq ne bilip aıtatynyn qaıdam, osynyń Sýdyr-Ahmetke sheshe jaǵynan jaqyndyǵy bar eken desedi. Arǵy atalarynda naǵashyly-jıendi ilik shatysy bolsa bolar, al óz basy... osy sumyraı túlkimen týys dese de senedi.

— Saǵan Qudaıdyń qarasýynyń kemi joq. Iá, qalqam, ózińe qaraǵan ısi Jaqaıymnyń kári-jasy — sen jat deseń jatady, tur deseń turady. Tipti sen ól deshi...

Deýin dese de Sary Shaıa "osy aram artyq ketken joq pa" degendeı aq qylshyq shekesin qasyp, oılanyp qaldy.

— Al men ól desem ólesiń be?

— Astafırılla... Illahı Il Alla...

— Nege shoshydyń? Óziń emes pe, jańa...

— Iá, ózim ǵoı. Qaıteıin aıtqanym aıtqan. Patsha úshin kim basyn baılamaǵan. Jańa osynda kelerdiń aldynda bizge qaraǵan aǵaıyn, týma, quda-jekjattyń báriniń úıin jaǵalap shyqtym. Bárine de: "Qımyldaıtyn kez keldi. Al degende ázir otyryńdar", — dep, men de halqyńnyń bas-aıaǵyn qamdap... bir sharýańdy bitirip kep otyrmyn, shyraǵym.

— Áı!.. Áı, sen ne dep byqsytyp tursyń? Esiń durys pa?

— Durys bolǵanda qandaı. Tek, qalqam, bastashy. Shańyraǵyn ortasyna túsirip bereıin.

— Sonda kimge qarsy bastaýym kerek?

— Kim bolsyn — analar da. Qudaıyn umytyp turǵan sol atańnyń kóri emes pe? Biz, aınalaıyn, kirmemiz. Jer olardiki. El olardiki. Endigi jerde bydyq aǵasyn basqarma qoıyp, ústemdikti ózderi júrgizbekshi.

O, beıshara! Beıshara! Ómir boıy aıadaı jerde irgesi ajyramaı kelgen azǵantaı halyqty on eki jilikke bólgende ne muratyna jetpek eken?

— Ańǵal inim, endi uqtyń ba? Sanańa birdeńe jetti me?

Sanańa ne jetip, ne jetpegenin qaıdam, qarsy aldynda sóılegen saıyn óńeshin sozyp, ójekteı túsken osy bir albastyny qaq tumsyqtan qoıǵyń kep ketkeni anyq edi!

* * *

Sol túni bul shekken azapty Qudaı adam basyna bermegeı. Sary Shaıa ketip, jalǵyz qalǵasyn bul tipti jerge syımady. Anasy men kishkentaı qyzy úsheýi urysqan kisishe únsiz otyryp ishken astan keıin árqaısysy óz bólmesine ketip, esigin jaýyp alǵan-dy. Abajadaı úlken úı jym-jyrt. Ýaqyt tipti ótpeı qoıdy. Kóz qyry qaıta-qaıta qabyrǵadaǵy saǵatqa túsedi. Qashan qarasa da, qysqa tili bir orynnan tapjylmaı, bir sıfrdy jastanyp jatyp aldy da qoıdy. Tiri jan qybyr etpeı, tylsymdaı tyna qalǵan úıde jalǵyz osy saǵat qana tyq-tyq... tyq-tyq... Onsyz da ne isterin bilmeı, shydamy quryp turǵanda, saǵat ekesh saǵat ta buny qyljaqtaı ma, tańdaıyn qaqqan tentek baladaı tyqyldap, jynyna tıip boldy.

Úı ishinde kóńil bóletin basqa eshteńe bolmaǵasyn baǵanaǵy bir qushaq gazettiń qalǵan jaǵyn qarap edi; bunan da oı bóletin eshteńe tappady. Sosyn kıimsheń boıymen dıvanǵa qısaıa tústi de, áldenege eleńdep basyn kóterip aldy. Áldebireýdiń aqyryn basqan aıaǵynyń dybysy estilgen sıaqtanyp edi; qulaǵyn tigip tyńdasa ablyǵa soqqan oz júreginiń dúrsili eken.

Aıaǵyn aqyryn basyp anasy jatqan bólmege baryp edi. Tars jaýyp alǵan esiktiń ar jaǵynan dybys nyshany sezilmedi. Árıne, oıaý. Bıshara, kelin túsirgende qandaı qýanyp edi; "ólgenim tirilip, óshkenim janǵandaı boldy" dep edi-aý! Kelinin áli de jek kórmeıdi; bul úıdegi búliktiń basy — qaıyn jurttan; ásirese, bet-aýzy qan jalaǵan qanshyqtaı, kúnde — qyz atanyp júrgen kári qaqsaldan. Ot basynyń tynyshtyǵyn oılaǵan ana tis jaryp túk aıtpasa da, ar jaǵynda aýzy býýly talaı arman jatyr: ásirese kelininiń eki baladan keıin qursaq kótermeı, qysyr boıyn kútip otyryp qalǵan bedeýligi janyna batpaıdy deısiń be? Aınaladaǵy úılerden qara domalaq balalar taýyq balapanyndaı shúpirlep syrtqa shyǵyp jatqanda ásirese qınalatyn shyǵar-aý. "Apyraı" — dep oılaıtyn shyǵar-aý sonda. Qushaǵynda kúıeýi jatqanda keýdesinde jany bar áıel jyl saıyn jatyryn bir jibitip, qurt-irimshiktiń máýsimindeı úıdi úpir-shúpirletip qoımas pa. Jaryq dúnıege keletin náresteniń ómirin baılaýdan asqan aýyr kúná bar ma? Sońyra o dúnıege barǵanda jaryq kóre almaı, ana jatyrynda júrimi quryp ketken álgi balalar shýyldap aldynan shyqqanda ne deıdi? Jendet anany shashynan súırep aparyp dozaq otyna tastaıtynyna kámil sengeni sonsha, besin namazdan keıin jaınamazyn jımaı, minajat duǵa ústinde uıyp otyryp, qudireti kúshti Qudaıdan kelininiń pendelik bilmestigin keshire gór dep uzaq-uzaq jalbarynatyn.

Týmysyńnan araq pen temekige zaýqyń joq edi ǵoı. Sol arada sen shofer balanyń bir ezýinde byqsıtyn da júretin ashshy mahorkaǵa ańsaryń aýyp turǵanyn sezgensiń-di. Keńsirigiń qańsyp bara jatqasyn, ádette qolyn aparsa ýysy tolyp ketetin qońqaq murnyn alaqanymen ýqalap-ýqalap jiberdi.

Apyr-aı, kúzgi tún qandaı uzaq! Qabyrǵadaǵy saǵatqa qarap edi; kishkentaı tili baǵanadaǵydan góri ilgeri jyljypty. Kózinen uıqy qashyp, sendelip úı kezip júrgen myna kisige tańǵalǵan saǵat áli sol baıaǵysha tańdaıyn qaǵyp tyq-tyq... tyq-tyq... Ár-beridesin qabyrǵadaǵy ornyn tastap bunyń qulaǵyna kóship aldy. Qońyraýy da qulaǵynyń dál ishinde uryp jatqandaı, mıyn shaǵa bastap edi; shıyrshyq atqan júıke endi sál kidirse de shart úziletindeı sezip, óz úıine ózi sımaı syrtqa atyp shyǵa berip edi; kenet aıaq astyna tósegen eski alashaǵa kózi tústi de, áldenege qalshıyp tura qaldy. Nege búıtkenin ózi de bilgen joq-ty. Tek eńkeıip qaıta qaraǵanda baryp mynaý anasy paqyrdyń shaly bar kezde tirnektep jıǵan azǵantaı dúnıeden qalǵan eski kóz ekeni esine tústi. Syzdap turǵan júrek biz suǵyp alǵandaı shym etti.

...Jasyraq kezde anasy jasyl shuǵadan órnek bastyrǵan tekemet bolatyn. Ony tórgi úıge syıly qonaq kelgende tósep, qalǵan ýaqytta jınap qoıýshy edi; solardyń bári osy ottyń basyndaǵy jandarmen birge tozyp, kári qaqsal kirgen-shyqqan saıyn aıaǵymen teýip, shettetip ysyra-ysyra aqyrynda syrtqa shyǵyp qaldy. Kórmede qyzyqtaýǵa qoıǵandaı, birinen biri ótken myna bir ımport kilem, ımport stenka, maqpal jabyndyǵa malynǵan ımport dıvan arasynda osy kúni bu da ózin ógeı baladaı sezinip, otyrsa-tursa da qysylyp bolatyn. Shynynda da, Adaı shal taıyp jyǵyla jazdaǵan myna jaltyraǵan taqtaı eden, myna kóz jaýyn alyp jyltyldaǵan dúnıe-múlik ústi-basy balyq sasyǵan buǵan múlde jat, múlde laıyqsyz ekenin sezip tur.

Óziniń ómirde ǵana emes, osy úıde de jalǵyzdyǵyn qatty sezdi. Ańǵal-sańǵal úıde kóńili qurǵyr qusalanyp, ańdaýsyzda bir jerin sál túrtip qalsa da ańyraǵaly turǵan-dy. Abzaly, ash bol, toq bol adam jany qashanda jetim ǵoı. Tóńiregiń tolyp, keıde osylaı qaraptan-qarap jalǵyzsyraıtyn jetim keziń bolady-aý! Ásirese, sonda qıyn.

* * *

Úıge sımaǵasyn syrtqa shyǵyp edi; kúndizgi qara sýyq qataıa túsken be, qalaı? Jeleń shyqqan boıy titirkep ketti. Sen biraq ishke qaıtyp kirgen joqsyń. Áldenege Sary Shaıanyń qylyǵy qanyńdy qaınatyp tur. Biraq jalǵyz sol sumyraı ma? Shynyna baqqanda ony tún ishinde muzdyaıaq qyp bezektetip áketken qulqyn qaı qazaqty qaı zamanda qatynnyń qoınynan sýyryp almap edi? Qaı kez, qaı zamanda tún tynyshtyǵynan aırylǵan qazaqtyń basyndaǵy ýaıym men qaıǵy osy eldiń tutas tirligin oılaýǵa jetip edi? Qara jerge qoldan egip kók shyǵarmaǵan kóshpeli eldiń atadan balaǵa, urpaqtan-urpaqqa aýysyp kelgen ejelgi kókeıkesti armany — atqa miný. Bir bıliktiń basynda otyrý. El kózinde elteń-selteń júrý. Ózi atqa minbese de, ózeginen shyqqan bireý jaman tuǵyr ústinde jarbıyp otyrsa — jary armanyna jetkeni. Baıaǵyda Qudaı qalaǵan bir babasy soıyl ustasa, qalǵan qara tobyr topyrlap sońyna ergen. Sondaǵy bitirgeni ne? Kúshi tasyp bara jatsa, kórshiles otyrǵan az aǵaıynnyń ústine qıqý oınatqany ma? Soǵan shamasy kelgen babasyn keıingi urpaq batyr dedi. Arýaq tutty. Joryqqa attanǵan jigitter áldeqashan súıegi qýrap qalǵan qabyrdyń basyna túnep bata tiledi. Qursaq kótermegen kelinshek sońyra izin qýar úrim-butaq surady. Ata-baba arýaǵynyń sharapaty dál sol dilger bop turǵan urpaqtyń kósegesin kógertti me, joq pa, biraq arýaǵyńnan aınalyp keteıin, jaryqtyq ata-baba ózinen keıingilerge minezin aýdyrmaı berip ketkeni aqıqat.

Kóńil qulazyp tur. Súıek-súıeginen ótip bara jatqan sýyqty jańa sezdi. Kóp úı shamyn sóndirip jatyp qapty. Mektep terezelerinen de jylt etken jaryq kórinbedi. Tek kósheniń ary betindegi úlken úı asyp-tógilip jatqan qýanyshtan túndigi jelpildep tur. Túnniń bir ýaqyty bolǵanyna qaramastan mynalardyń qýanyshy aıaqsyr emes. Sálem berýshi aǵaıyn áli de aǵyl-tegil. Qora toly kisi. Áldebireý áldebireýge aıqaılap:

— Men degen... Aıttym degen. Asyńdy boldyr degen. Al, sen quryǵan degen... Mańdaıyńa yssy maı tamsyn degen... — dep kúıip-pisip jatyr. Sary Shaıa aıtqan bydyq — osy.

Qar jaýar aldyndaǵy qara sýyq súıekten ótip barady. Bul úıge qaraı buryla berdi de, kenet kósheniń arǵy betindegi úlken úıge kózi tústi de qalshıyp tura qaldy. Aq jibek perde tutqan samaladaı terezege bireý jaqyndady. Kirpigin qaǵyp qap, qaıta qarap edi; shashyn toqpaqtaı ǵyp jelkesine túıgen áıel tereze aldyna taman jaqyndap kele berdi. Sulý músinin syrttaǵylar da qyzyqtasyn degendeı, sham jaryǵy shuǵylasyn aıamaı-aq tógip turǵan aq jibek perdege kóleńkesin túsire qyryndaı toqtap edi; dál sol sátte kelinshektiń ońashalanyp shyqqanyn ańdyp turǵandaı bir suńǵyla erkek sap etti. Kelinshek qatarlasa bergen erkekke erkeleı moıyn burdy. Bul kózin ýqalap jiberip qaıta qarady. Qoly qaltyrap ketti. Bul ne, tús pe, eń be? Álde, mynaý da bunyń osy kúnderi basynan keship júrgen túsiniksiz ómirdiń jalǵasy ma? Kókirek tola kúdik qaıdaǵy bir eleske jan bitirip, júregin tyrnap jatyr ma? O da múmkin ǵoı?

Qar jaýar aldyndaǵy qara sýyq tula boıyn túgel jaılap aldy. Tisi tisine tımeı qalshyldap barady. Mańdaıynan shyqqan mup-muzdaı terdi úıge kire bergende baıqap, esik aldyna sál bógeldi. Terin súrter jerde qaltyrap ketken qolyn bıleı almaı, saýsaqtarynyń ushy sekire bastady. "Aýyryp turǵan joqpyn ba?" dep oılady. Qup-qý bop túsi qashyp ketken buǵan tańdana qarap turǵan qart anany baıqamaǵan-dy.

— Mynaý úı ý-shý bop ketti ǵoı, Ázim kelgen be?

— Bilmeımin. Kelse kelgen shyǵar.

— Ekeýiń bir jyly týyp edińder...

— Apa, qaıtesiń. Onan da jatpaısyń ba?

Ana nazaryn tiktep edi. Qadala qaraǵan kári janar quddy qaltaǵa túsken sýyq qoldaı, jan dúnıesin kýys-qýysyn qaldyrmaı tintkilep barady. Bul boıyn jınap ala qoıdy.

Anasy shyǵyp ketkesin de birazǵa deıin ózine-ózi kele almady. Kári ana birdeńe biletin sıaqty. Álgi sýmaqaı bunyń kózin ala bere sybyrlap ketpese ne qylsyn? Esikten kirmeı jatyp "aq jeńeshelep" ańyrap qoıa bergende-aq, sol kápirdiń ishine syımaı bara jatqan bir pále baryn bilgen-di. Anasyna da birdeńeniń shetin shyǵarmady ma? Ashyp aıtpasa da, dúdamal birdeńe tiliniń ushynan jasqanshaqtap qaıtyp edi ǵoı? Aram neme "jansyz" dep bunyń qytyǵyna tıý úshin ádeıi keketken mysqyly ma? Bunyń dińkesin qurtqan dúdamaldyń bárin ol sumyraı bilip kelgen boldy-aý, shamasy? Endeshe ol bilgendi Bákızat ta biledi. Aıt-toıǵa baratyndaı úlbirep kıingen sebebi seniń mıyńa jańa jetti. Myna jaǵdaı kóp nárseniń syryn ashyp, ana joly astanada demalysta bolyp qaıtqaly joqty syltaýratyp, bydyqtyń úıine barǵyshtap ketken sebebine endi túsindi. Al, kári qaqsaldyń bolsa-bolmasa da... bydyqpen ydys-aıaǵy aralas. Kóshede kezdesse birin-biri jańa kórgendeı aýyzdary jabysa qalatyn...

Jańa jel ótinde uzaǵyraq turyp qalǵan eken; sýyq alǵan deneden shym-shym ter shyǵyp, mańdaıy, alaqany byljyrap ketti. "Aýyryp qalmasam, ne qylsyn?" dep oılady; tula boıy dirildep, súıek-súıegi synyp barady. Bul ózi buryn da tósek tartyp jatyp qalǵansha aýyrǵanyn moıyndamaı, súlderin súıretip júre beretin-di. Jáne bunyń aýyrǵanyn ózinen buryn basqalar biletin. Bákızat ta qıt etse bunyń boıynan kúdik shaqyratyn birdeńelerdi baıqaǵysh; buǵan: "nege sol jaǵyńa qaraı beresiń?" dep júrdi de, bir joly "sen osy syrqat emessiń be?" — degeni bar. Bul onsha mán bermeı, "saý sıaqtymyn" deı salǵan-dy.

Sonyń artynan ekeýi qyrdaǵy túıeli aýylǵa ketip bara jatty. El-jurtqa mollalyǵyn moıyndatqan shofer sol kúni bireýdiń janazasyn shyǵaratyn bolyp, rólge bul ózi otyrǵan-dy. Aq shańdaq burqyraǵan jer reńi jyldaǵydan da kóri bıyl jutań kórinip, túıeli aýylǵa jetkenshe jaltaqtap sol jaǵyna qarap bolǵan-dy.

Bákızat:

— Áı, Jádiger, — dedi buny aqyryn túrtip, — nege sol jaǵyńa qaraı beresiń? Álde sol jaǵyńnan eles beretin birdeńe tura ma?

— Joq, jaı...

— Joq, sen sirá, syrqat shyǵarsyń? Atyn umytyp otyrmyn, sondaı bir psıhıcheskıı aýrý bolady deıdi. Asyly, dárigerge kórin.

Bul Bákızattyń sózine qulaq aspaı, kúlgen de qoıǵan...

Áıeliniń kúdigi endi bunyń ózine de ras sıaqtanyp, syrqat bolsam syrqat shyǵarmyn dep oılady.

Toq-ta... Bul jańa tereze aldyndaǵy elesti qaı jaǵymen kórdi? Oń kózi me, sol kózi bolar? Iá, sol kózi. Endeshe, jańaǵy kórgeni de, bul oılaǵandaı óńi de, túsi de emes. Bákızat aıtsa aıtqandaı salqynyn salǵan bir pále bolyp júrmesin.

Basy shaǵyp bara jatqasyn mańdaıyn ustap edi. Alaqanyna byljyraǵan jylymshy birdeńe tıdi. Alaqany ma, álde mańdaıy ma, kúıip tur. "Aýyryp turǵan shyǵarmyn" degen oıǵa kóńili aýdy. Aýdan ortalyǵyna bara qalsa, anada kýrorttan qaıtqan Bákızatty kútetinde qumyra gorshokke ósirgen gúldi surap alatyn óziniń tanys dárigerine kórinetin bop ishteı baılaý jasaǵan edi-aý!

* * *

Bul osy jigitpen ekeýi túıdeı qurdas edi; ekeýi bir jylda týdy; onjyldyqty birge bitirdi; ınstıtýtqa birge talaptandy; biraq ekeýi de alǵashqy ekzamennen qulap aýylǵa qaıtyp keldi. Sol jyly ekeýi áskerge birge alyndy; merzimin ótegen soń, áskerden ekeýi de bir jylda oraldy; sonan... ıá, sonan bylaıǵy ómirdiń talaı shyrǵalańyn bastan birge keshken-di.

Tek keıin baqyt qýǵan bala jigitterdiń ómir joly ekige aıyrylyp, ınstıtýt bitirgesin ol — astanada qalyp, bul — "Aralym, meniń Aralym" dep aýylǵa tartyp otyrdy. Ol shyrqap ósti. Onyń ósetinine bul kúmándanǵan emes. Baıaǵy bala kezde balyqshy aýyldyń kúnge kúıgen qara sıraqtarynyń ishinde uzyn boıly aq sary bala jurt kózine buryn túsetin. Zeıindi, alǵyrlyǵyna sengesin basqa balalardaı sarylyp otyrmaı, sabaqty júrdim-bardym oqıtyn. Esesine eki betinen oty shyǵyp turatyn ádemi aq sary bala kep arasyn kıip-jaryp án salatyn jerde tartynbaı — án saldy, dombyra tartatyn jerde tartynbaı — dombyra tartty. Balyqshy aýylda úrdis bolmaǵan bıge de buıyǵy balalar biriniń tasasyna biri tyǵylyp baspaı qoıǵanda, ol qara kózi jaınap birinshi bop shyqqan-dy.

Sondaıda jazataıym keıde daýsy jetpeı, keıde qoly kelmeı qalǵanda kóldeneń turǵan qyzdar qaraptan-qarap qysylyp betin shymshyp jatqanda, bul jasý ornyna qaıta qara kózi shoqtaı jaınap: "dáneńe qylmaıdy. Keleside kókesin tanytam", — dep edireńdep turatyn; dese degendeı, keleside ándi de, kúıdi de, bıdi de durystap alatyn. On jyl birge oqyǵanda osy dosynyń bala bop, sirá, taýy shaǵylyp, ajary qaıtyp muqalǵanyn kórgen emes. Tarıh páninen beretin aǵaıdan búkil bala záresi qalmaı qorqatyn. Soǵysta oq tıgen oń kózin shynylap alǵannan keıin sabaq suraǵanda shatynap turatyn. Petr patshany ótkende ózi de Petr patshaǵa uqsap, tertedeı aıaǵyna qara sanyn qaptyra uzyn qonysh etik kıip alatyn. Al Napoleon joryqtaryn ótkende taban astynan taǵy bir kúıge túsetin; Fransıa ımperatory ádeıi Aral balalaryn qorqytý úshin tirilip kep, onsyz da tarıhshy aǵaıdyń shatynaǵan shyny kózinen záreleri ushyp, ózdi-óziniń partasynda jym bop otyrǵan qara sıraqtardyń qarsy aldynda qos qolyn keýdesine aıqastyryp tastap, qabaq astynan syzdana qarap, qataldanyp alatyn tarıhshy aǵaıdan eki alyp qalǵanda da bul zańǵar basqa balalardaı unjyrǵasy túsip, tanaýyn tartqylap kórgen joq-ty. Erteń sharýalar kóterilisin ótkende báribir bes alamyn dep basy qaqshaqtap turatyn.

Instıtýtqa túserde bul osy turǵan Almatyǵa táýekeli ázer jetkende, ol Moskvaǵa jalǵyz tartty. Bul birinshi sabaqtan qulap, anasy bergen azǵantaı aqshasyn qala kórgen qý múıizderdiń syrasyna saýǵyzyp qaıtyp kelse, ol jarqyldap aýylda júr. Ana qaltasy da, myna qaltasy da býdaq-býdaq aqsha. Sol jyly ata-analar oqýǵa túse almaı qaıtqan balalarǵa renjigende: "Ózińdeı Ázimge qarashy. Oqýǵa túspese de, aqshany kúrep qaıtty", — dep urysatyn.

Ol kezderde Ázim bunan syr búkpeıtin. İshek-silesi qata kúlip otyryp aqshany qalaı tapqanyn aıtyp bergendi: sóıtse, bu da birinshi sabaqtan qulapty. Ákesi bergen azǵantaı aqshany ony-punyǵa jumsap qoıypty; endi elge qaıtaıyn dese, qaltasynda bir tıyn qalmapty; "á" degende sasýyn sassa da, biraq zerdeli alǵyr bala aqyl taýyp súıikti kósemge hat joldaǵysy kepti; biraq aýylda oqyǵan bala Vıssarıonǵa neshe "s" jazý kerek ekenin bilmepti, qasyndaǵy balalardan suraýǵa arlanypty. Kıoskaǵa baryp gazet satyp alyp, ózin qınaǵan "s" árpiniń sylasyn taýypty. Kósemge jazǵan hatqa ile-shala kelgen jaýapta Qazaqstannyń Moskvadaǵy Turaqty ókildigine barýǵa keńes beripti. Onda barsa, aldynan yńyrsyp sóıleıtin aryq qara shyǵypty da, suraǵan aqshasyn ustata sapty. Tegin aqshaǵa qýanypty. Tek bylaı shyqqasyn jańaǵy qalaq qaranyń qabaq shytpaı bere salǵanyna qarap, az suraǵanyna ókinipti. Sol ókinish oıynan ketpeı qynjylyp kelse... Ózimen bir bólmede jatatyn sekpil bet, sary bala jylap otyr. Bul "ne boldy" dep surasa, tý Qıyr Shyǵystyń qıan shetinen kelgen neme emes pe, jańa kıoska aldynda qyzyl ala jýrnaldyń syrtynda qylysh asynǵan qolbasshy qyzyqtap qarap turǵanda... "Aqsham... qaltamdaǵy aqshamdy..." dep arjaǵyn aıta almaı eńirep qoıa beripti. Júregi zý ete qalǵan Ázim aqsha salǵan qaltasyn ustaı alǵan edi...

Jańa bu da sol kıoskaǵa soqqan-dy. Bu da aýyldaǵy qatyndardyń kúldári kóılegindeı alabajaq jýrnaldy kórgen. Jýrnal syrtynda sary ala qylysh asynǵan qolbasynyń qoshqar tumsyǵy men ár shalǵysyna ýys tolǵandaı murtyna esi shyǵa qyzyǵyp qaraǵan edi;

Sol kúnniń erteńine ol tóseginen tura sala keshegi qalaq bet qaraǵa qaıta baryp: "aǵa, keshe... Sizden shyqqasyn kıoskadan gazet alaıyn dep tursam..." — dep aqshasyn urlatyp alǵan sekpil bet baladan aýdarmaı kemseńdeı bastaǵan eken, qalaq qara: "qazaqy bala, bala emes", — dep basyn shaıqapty da, bul joly da bir ýys aqshany ustata sapty. "Súıtip, aınalaıyn, astanadaǵylaryńdy da eki jep bıge shyqtym", — dep, Ázim sýsyldaq shashyn bir silkip qap, saq-saq kúlgen-di.

Qansha dese de, balanyń aty bala. Ol kezde bular neniń parqyn bilgen. Keıin oılap qarasa, qurdasy sol kezde de aǵaıyn aǵaryp aldyma túspesin, qaraıyp artymda júrsin depti. Sonda sońyna ergen shýyldaq tobyrdyń aýzynda da, kózinde de bir ózi jeke turaryn bilgen. Halyq nazarynan shyqpaı elteń-selteń júrý onyń ejelgi armany edi. Armanyna jetti. Aty astana gazetterinen túspeıdi. Jınalysta sol sóıleıdi. Jıynda sonyń aty úlkenderdiń aýzymen atalyp, qazaq dalasynyń bas-aıaǵyna dabyraıyp tarap jatyr.

Halyqtyń ne bilip aıtatynyn qaıdam, ras bolsa, osy jigittiń basyna sóz aınalyp tur desedi. Bular Amýdarıada tushshy sýǵa qulaǵan balyqty qyryp ustap jatqanda, ortalyqta shyǵatyn ǵylymı jýrnalda Ázimdi synapty dep júr. Araldyń ár jerde aýyzǵa iligip júrgen azǵantaı azamaty ajarly júrgenine kim qarsy. Tek onyń "Aral teńiziniń halyq sharýashylyǵyna zıannan basqa paıdasy joq" dep, jınalys bolsa tepsinip shyǵa keletinine túsinbeıdi. "Amýdarıa men Syrdarıany basqa jaqqa buryp áketý kerek. Sonda osy óńirdiń órtteı ystyq kúni men ańyzaq aptap jeli qos jendetteı eki jaqtan tıisip bergende, Aral teńiziniń jıyrma jylda túbi kórinedi. Sosyn teńiz astynan bosaǵan pálenbaı qunarly jerge túgenbaı maqta egemiz, kúrish egemiz, aqshańqan úıler, sáýletti saraılar salamyz, skverler, alańdar, sý atqylaǵan fontandar men jasyl aǵash saıasynda ǵashyqtar úzdigedi. It jetelegen áıelder serýendeıdi. Baıaǵy ata-baba tursyn, qazirgi urpaqtyń túsine kirmegen ujmaq ómir sońyra osy teńizdiń túbinen bosaǵan jerde gúl atady. Búgingi urpaq sol ujmaqty aqıqat kóredi, kórgendi aıtasyń, sol ujmaqta tirlik keshedi, soǵan kepilmin" dep ózeýreıtin kórinedi.

E, qudaı, kúshi tasyp bara jatsa, qazaq dalasy kimge jetpeı jatyr. Osynaý týsyraǵan tul dala ǵasyrlar boıy jaryn tosqan qalyńdyqtaı, ıesin kútip jatqan joq pa? Sony ıgere almaı jatyp, bul Qudaıdyń ony tartylǵan teńizdiń túbinen bosaǵan jerge kóz satqyzyp qoıǵanyn qaıtersiń. Bile bilgenge bul kári teńiz sýdan shabaq aýlap jegen kazak balasy úshin kózi tiride ana baýyrynan tartqylap emer eki emshektiń biri emes pe edi?

Joly túsip áne birde astanaǵa bara qalǵanda Aral problemasy jóninde bolyp jatqan úlken aıtystyń ústinen shyqty. Aýzy-murnynan shyqqan úlken zaldyń art jaǵyna kep otyra ketti. Kózi birden Ázimge tústi. Nar qasqa jigit prızdomda mańqaıyp otyr eken. Onyń oń qolyn ala bul bilmeıtin dúr qara bireý jaıǵasypty. Jyǵa tanymasa da, biraq kórgen boıda myna jýan qara kózine ottaı basyldy. Ázimnen kózin alyp qaıta qaraǵanda shyramytty. Baıaǵyda oqý bitirip kelgende ózin qabyldap otyryp, shybyn qýalap ketetin Jýan Jaqaıymǵa uqsaıtyn sıaqty. Sol týysy birdeńeden kandıdattyq qorǵap, astanaǵa aýysyp ketipti dep estıtin. Ras bolsa, ras shyǵar. Áıteýir, sonan bergi on úsh jylda Aralǵa qansha barǵanda kózine Jýan Jaqaıym túsken emes. Bul anada Jýan Jaqaıym ǵylym kandıdaty boldy degenge sener-senbesin bilmep edi; endi sondaǵy jýan qaranyń astanaǵa kelgesin arýaǵy kóterilip, Ázimniń oń jaǵyn ala otyratyndaı qaýqardyń qaıdan bitkenine sener senbesin bilmeı aqyly dal bop otyrǵanda, Ázimniń kirispe sózin esite almaı qalyp edi; qasynda tesireıgen túıme kóz bireý otyr eken, jurttyń betinen joǵaltqan birdeńesin izdegendeı, anaǵan bir, mynaǵan bir qarap otyrǵan túıme kózden sen Ázimniń janyndaǵy jýan qara kim dep surap ediń, ol "Jákeń ǵoı" dedi; deýin dese de, ol buǵan "Jákeńdi bilmeıtin sen óziń kimsiń" degendeı tesireıgen kózin teben ınedeı qadap turyp aldy. Sen shynynda da, Ázimmen ıyqtasyp otyrýǵa jaraǵan bildeı azamatty bilmegenińe ishińnen yńǵaısyzdanyp otyrdyń da, sálden soń ekinshi jaǵyndaǵy aq sary okymystyǵa buryldyń. Ústindegi qyjym-qyjym kostúm sıaqty qyjym-qyjym kóılektiń de óńirin aǵytyp tastaǵan aq sary oqymysty oryndyqtyń arqasyna shalqalap jatyp alypty. Seniń moıyn burǵanyńdy baıqasa da, bylq etpedi. "Jýan qara kim?" degen seniń suraǵyńa da jóndep jaýap bermeı, bir tanaýynan myrs etti. Sonan keıin jýan qarany moshqaǵany, álde maqtaǵany belgisiz, aýzyn aspandata shúıirip, "ol anaý-ý ǵoı", — degeni. Sen onan "anaý qaı anaý" dep suraı almadyń. Eki kórshisinen esitken eki udaı dolbardyń ekeýine de túsinbedi. Aral problemasy jónindegi pikir bul jaqta da ekige bólinip, bet ashysyp alǵan eken. Túski astyń ýaqyty ótip ketse de, ıin tiresken yǵy-jyǵy halyq tyrp etken joq; tek kerildesken qyzyl sheke uzaǵan bir kezde keńsirigi qańsyp bara jatqan bireýler kóp arasynan sytylyp shyǵyp, esik aldynda turyp temekisin shegip bolar-bolmasta aıaǵyn ushynan basyp óz ornyna qaıtyp jatty.

Tústen keıin uzyn boıly aqquba jas jigit sóz alyp edi; biraq qarsy jaq jer tepkilep, ysqyryp sóıletpedi. Yza bolǵan jigit oıynyń bas-aıaǵyn jınaqtaı almaı, qaıta-qaıta tutyǵyp qala berdi. Jas jigitke janyń ashyp, aıap otyryp, sen onyń sózin jóndep uǵa da almaǵansyń-dy.

Tek yzaly jigit ábden ashynǵan bir tusta qatty aqyryp, kóp shýyldaqtyń aýzyna qum quıdy da, sózin jalǵap ketti: Qazaqstan men Orta Azıa — halqynyń mańdaıyna bitken jalǵyz teńiz áne tartylyp jatyr dedi. Jarym jartylap tartylǵan teńiz túbinen jyl saıyn myń-myń tonnalap ushyp jatqan túz qazirdiń ózinde Qyzylorda oblysy men búkil Qara-qalpaq elin tunshyqtyryp, aýasy men sýyn ýlap, shóbi ekesh shóbin kóktemeı jatyp kúıdirip, al halyq sorly, buryn-soń adam balasy esitpegen em qonbaıtyn beıdaýa indetke ushyrap, keleshek urpaqtyń taǵdyryn tuıyqqa tirep qoıǵany anaý dedi. Búgin iship-jegenine máz bolyp, eliniń erteńin oılamaıtyn osynaý dardańdaǵan esalań adamdarǵa bul Aral áli de óziniń aqyrǵy úkimin aıtpaı, artyna saqtap otyr dedi. Sońyra Aral ábden tartylar-aý, tartylǵan teńiz túbine tórt jarym mıllıard tonna tuz taý bop shóger-aý. Sonda osynaý aldy-arty ashyq ulan baıtaq dalada sahara shóldiń órtteı ystyq aptaby kún-kún, tún-tún ańyrap soǵyp bergende, keleshekte Orta Azıa men Qazaqstanda kim aman qalaryn bir Qudaı bolmasa, basqa eshkim bilmeıdi. Sender meni sóıletpeı jer tepkilep, ysqyryp jatsyńdar. Árıne, qulaqqa jaqpaıtyn sózdi tyńdap keregi qansha. Biraq, esterińde bolsyn, keleshekte adam balasynyń jer betinde bolý-bolmaýy — tabıǵattyń bolý-bolmaýyna tikeleı baılanysty", — dep aqquba jigit sózin bitirgende, sen eki ezýiń eki qulaǵyńda, ornyńnan atyp turyp ediń-aý. Basqalardan buryn qyzyna qol soǵyp ediń ǵoı. Ol az degendeı, shartyldap jónelgen alaqanǵa "aınalaıyn týsań tý!" dep daýys qosyp qalyp edi; súıtse, qasyndaǵy túıme kóz tipti esinen shyǵyp ketipti. Onyń teben ınedeı tesireıe qalǵan kózin kesh baıqady; "á" degende qysylyp qalsa da, biraq ile-shala bu da boıyn bılep aldy. "Myna eneńdi uraıyn nege tesireıedi, áı?" — dep, ony ishinen myqtap bir boqtaǵan edi de, tesireıgen túıme kózge bul óziniń alaqandaı ala kózin mirdiń oǵyndaı qadap jalt qarap edi; shamasy, qarsy sóz aıtsa, ústine tónip qalǵan myna iri qara kisi bas salatyndaı túri tym sýyq eken, túıme kózdiń janary jasyp, yqtap bara jatyp; "Podýmaesh, kózin alartady eshe", — dep mińgirledi.

Aqquba jigit minbeden túsip, art jaqtaǵy óz ornyna baryp otyrdy. Sen: "Aınalaıyn inim, aldyńnan aq kún týsyn", — dediń ishińnen. Til-kózden aman bolsań, osy qazaqtyń mańdaıyndaǵy dyńdaı azamaty bolǵaly túr ekensiń. Ana jaqta sýy tartylǵan teńiz ben sharýasy kúızelgen halyqtyń sózin sóıleıtin jer betinde sendeı de jan bar eken ǵoı. Oǵan da shúkir!"

Aq quba jigitten keıin sen kádimgideı kóńildenip, jan-jaǵyńa sergek kóz tastap ediń-aý. Nazaryń Ázimmen ıyq tirese otyrǵan jýan qaraǵa túskende "apyraı, á?" dep aqylyń dal bop oılanyp qaldyń. Jańa buny "anaý" dedi. Anaý bolǵanda sonda bul qaı anaý?! Asyly, bul Jýan Jaqaıym bolmas. Jýan Jaqaıym anada qapyryq kabınette azǵantaı otyrǵannyń ózinde qol-aıaǵyna ne bola almaı, shybyn qýalap ketpedi me? Al, mynaý... Oı, zańǵar-aı, erteden qara keshke qyzyl sheke bop jatqan aıtysta qý taqtaıda quıryǵy oıylǵansha otyrǵanda, qybyr etpedi. Tek qarsy jaqtan bireý sóz alyp Ázimdi synasa quty qashyp ketedi eken. Bastyqtan góri syn oǵan qattyraq batyp, ózin qoıarǵa jer tappaı qalady.

Al, Ázim... Zalym ǵoı, ózin jaqsy ustady.

Úlken orynda júrip ábden ysylyp alǵan. Jurt aldynda qımyl, qozǵalysynyń bári ólsheýli. Sózi sanaýly. Bas ızesine deıin basqa jurttan bólek. Qarsylastar jaǵy sóılese de, jaqtastar jaǵy sóılese de bet óńinen bir nárse ańǵaryp bolmaıdy. Renishin de, yrzalyǵyn da ishinde saqtap, qońyr kózdiń janaryn zaldaǵy kisilerdiń ústinen asyra, áldebir jaqqa, alysqa tastap, quryqtaı moıny quraǵytyp qybyr etpeı otyr. Ol tek shekesi qyzyp alǵan kisiler eshkimdi tyńdamaı, shekten shyǵyp dýyldap bara jatqan kezde ǵana shyldyratyp qońyraý qaǵady. Qalǵan ýaqytta óziniń álgi bir syrtqa syr shashpaıtyn sabyrly, mańǵaz qalpyna aýysyp, kózin týra aldyna tigedi eken de, qybyrsyz qatyp alady eken. Sol kúngi qyzyl sheke aıtysta seniń taǵy bir ańǵarǵanyń: til-jaǵyna súıengen sheshenderdiń Ázimge qaı sózi jaǵyp, qaı sózi jaqpaǵanyn sen kóbine-kóp onyń janyndaǵy ana jýan qaranyń yńǵaıyna qarap ańǵarǵansyń-dy. Ázimdeı emes, jýan qaranyń qýanyshy men renishi atanaqtap syrtyna shaýyp turady eken. Sheshenderdiń aýzynan Ázimge jaǵatyn sóz shyqsa, basqadan buryn ala-bóle jýan qaranyń joly bolyp alaqaılaǵan baladaı, alaqanyn aıamaı soqsa, al qarsylastar sóılegende qabaǵy túsip, qalyń beti qabaryp, jelindep ala qoıady. Ondaıda jurt janyn sala dýyldatyp qol soǵyp jatsa da, jýan qaranyń botqa beti búlk etpeı alaqanyn alaqanyna ázer-ázer tıgizip ısharatyn ǵana isteıdi. Sen endi jýan qaranyń yńǵaıyna qarap otyryp, bundaǵy kisilerdiń qaısysy Ázimge jaqtas, qaısysy qarsylas ekenin qatelespeı aıyra bastaǵansyń-dy.

Sen de ózińshe jaman-juman bastyqsyń. Aýylda saǵan da jaǵynatyn jalpyldaqtar jetedi. Biraq, nesin aıtasyń, aınalaıyn, úlken jer úlken týraıdy ǵoı. Mynalardyń qaı minezi de túıeli adamdaı kósh jerden kózge túsip turady eken. Aqquba jigitten keıin sen jınalystyń aıaǵyna qaramaı erterek ketip qalǵansyń-dy. Esik aldynda qyrma saqal bireý temeki shegip tur eken. İshtegi qyzý qandy kisilerden góri mynanyń júzi jyly kóringesin, qatarlasa bere onan Ázimniń qasyndaǵy jýan qarany surap edi; "ınstıtýt dırektorynyń ǵylymı jaǵyn basqaratyn orynbasary ǵoı", — dedi; "aty qalaı?" — dep surap edi; Jákeń ǵoı, — dedi. Mynanyń bergen jaýabynan mıyna báribir eshteńe kirmegesin: "Ózi qaı jaqtyń kisisi?" — dep surap edi; "Áz aǵańnyń jerlesi. Araldan", — dedi. Bul kúlip jiberdi. Betine tańdana qaraǵan ıman júzdi kisige bul lám demesten syrtqa ata jónelgen edi; kóshege shyǵa sala jyndy adamsha ishek-silesi qata kúlip keledi, kúlip keledi, kúlip keledi. Ońnan da, soldan da kezdesken kisiler: "esi durys pa?" dep tosyrqap tańdana qarap turdy da, túkke túsinbeı ótip ketedi. Olardyń eshqaısysy seniń qaperińe kirgen joq, kósheni basyna kótere kúldi-kúldi de, aıaq astynan kilt tıyldy. "Apyr-aı, — dedi ishinen, — ǵylymy qurǵyrdyń da quny arzandap ketken eken ǵoı".

Elge qaıtyp kele jatyp ta jýan qara esine túsken saıyn Ázimge qalaı jol tapty eken dep oılady. Jerlestigin buldamasa, baıaǵyda kórgende shybyn qýalap ketetin Jýan Jaqaıymda ǵylym basqara qoıatyndaı qabilet shamaly sıaqty edi ǵoı. Álde jún tyqqan qaptaı jýan deneniń bir qaltarysynda bul bilmeıtin asyldyń synyǵy jatyr ma?

* * *

Tań taıaý edi; tún kúzetken bul áli kóz shyrymyn alǵan joq; tyqyldap mıyn shaǵa bergesin qabyrǵadaǵy saǵatty toqtatyp tastaǵan-dy. Kósheniń qarsy betindegi dyrdý da bul kezde basylǵan; úı de, túz de jym-jyrt. Bákızattyń kelmesine kózi ábden jetti; ony endi kútken joqsyń; oılaǵan da joqsyń; joq, oılamaýǵa tyrystyń; erteden beri ishińdi órtegen renish pen yza qazir qyzǵanyshqa aınalyp, kókirek túbinde qorǵasyndaı aýyr salmaqpen shógip alǵan-dy.

Bir orynda taǵat taýyp otyra almaı, abajadaı úlken úıdi ersi-qarsy kezip júrdi de, kenet áldebir oı kókiregin sharpyp qalshıyp turyp qaldy. Osy jigit kelgen saıyn bul nege bereketi ketip, ishinen azyp, abyrjyp bolady? Báse, sonysy ne? Bákızatty qyzǵana ma? Álde... Álde osy jigittiń basyndaǵy baǵyn kóre almaı ma? Áı, qaıdam... Astana aspanynda jarqyraǵan jaryq juldyzǵa tabynbasa tabynbaǵan shyǵar, tek onyń basyndaǵy baǵyn kóre almaǵan jeri joq edi ǵoı. Qazir tursyn, bul tipti baıaǵy bala kezde de ózinen Ázimniń artyq ekenin moıyndamap pa edi?

Ázimniń aqyly artyq edi; endi baǵy artty; ol kezde bul ekeýi arasynan qyl ótpeıtin dos edi; aqyl toqtatpaǵan alańǵasar nemeler bul dúnıede asyr salǵan oıynnan da basqa qyzǵanysh degen qyzyl ıt bolatynyn qaıdan bilsin. Qyzyl ıtti de, onan da basqa talaı ıttikti bular bilse sońyra talaı jyldy artqa salǵasyn biler. Al, ol kezde qurdasy barǵan jerin pysymen basyp, urshyqtaı úıire bastaǵanda, bul ylǵı kóz túspeıtin eleýsiz shette qala beretin. Bul, sirá, ol kezde onyń aldyna túskisi keldi me? Ondaı oı, sirá, basyna keldi me? Uzyn boıly, aqsary jigit eki ıyǵyn julyp jep turǵanda ekeýiniń tańdaýyna túsken ne bir asyl men jaqsyǵa ishinen yntyǵyp tursa da, bul, sirá, talaspaq túgil dámetetin be edi? Bákızatqa da dámelendi me? Aq sary ádemi jigit bir shekesine qaraı jyǵyla beretin sýsyldaq shashyn oqtyn-oqtyn artyna silkip qap, qara kózi ushqyndap turǵanda Bákızat túgil, bul, sirá, osy óńirdegi beti jyltyraǵan bir qyzdan dáme qylatyn ba edi?

Áskerge birge alynyp, elge bir mezgilde oralǵan eki dos sol jyly ınstıtýtqa da birge túsetin bop ýádelesken. Instıtýtqa túser aldyndaǵy ýaqytty birge ótkizip júrgen-di. Bir kúni... Sol ózi tús kezi me edi? Joq, ekeýi tús aýa bergende teńizge barǵan eken-aý. Jaǵada tiri jan joq eken. Eki dos butynda tyrtıǵan bir-bir trýsıden basqa kıimdi sypyryp tastap, jıekte kúnge qyzdyrynyp otyrǵanda da Ázimniń aldyna shyǵý bunyń oıynda joq edi ǵoı! Iá, oıynda joq edi. Sol kezde de Ázim adam basyna kelmegen tóten birdeńe taýyp alatyn da, buny yqtıar erkine qaratpaı, laqtyryp sońyna ertip áketip bara jatatyn. Sol kezdiń ózińde adamdy áı-shaıǵa qaratpaı, laqtyryp úıirip turatyn bir pálesi bar-tuǵyn. Múmkin, ol sol baıaǵysynan áli de ózgermegen shyǵar? Ózgergen óziń bolarsyń?

* * *

Oı, darıǵa-aı!.. Ótken kúnde belgi joq. Qazir ol kúnder kórgen tústeı kózden bir-bir ushty da ketti. Shirkin, ol kezdegi ómirdiń nesin aıtasyń! Onda jaryqtyq kári teńizdiń baǵy basynda. Kúrpigen qos darıany qatar emgen telegeı teńiz qysta da, jazda da kenerinen asyp, isinip, yńyranyp jatqany.

Shirkin-aı, ol kezde bul óńirdiń kisileri qandaı edi! Kúnge kúıip, jel qaqqan, óńsheń sińir qara kisiler oqta-tekte soǵyp turatyn laı balyqqa aýlary maılanǵanda ólgenin bilmeı rýhtanyp ketetin edi-aý! Qanaty satyrlap aq shaǵalalar da kók teńizde qıǵylyq uryp jatqany. Aq pen qyzyl arasynda bettaqtaımen birdeı bop balyqqa tolǵan qara qaıyqtar birine-biri quıryqtasyp kelip jatatyn!

Sonan beri... Iá, sonan beri, mine, jıyrma jyl. Jıyrma jylda el ózgerdi. Jer ózgerdi. Aýa buzyldy. Osy eldiń ishetin sýy ýǵa aınaldy. Teńiz tartyldy. Teńizge quıatyn eki uly ózennen qaısy jyldary syńar tamshy da tambaı qoıady. Sýy shaǵyn Syrdarıa túgil, aǵyny qatty Amýdarıany aıtsańshy. Baıaǵy Makedonskıı zamanynda Joıqyn atanǵan, ózi de joıqyn dese joıqyn darıanyń tolqyny aq ezýlenip, eki jaǵasyna burqyrap uryp jatatyn qatty aǵysyna qaıyq salsa shapqan attaı ala qashatyn aǵyl-tegil sýyn keshe jaryq dúnıeniń jarym-jartysyn bılep turǵan qudiretti uly eldiń basshylary keri aǵyzyp, Qaraqumǵa — qara qurdymǵa buryp áketti. Bas aıaǵy jıyrma jylda teńiz jary ortasynan tómen túsip, sýy ashydy. Azǵan teńizdiń azǵantaı balyǵy keń dalada quryq kórmeı taǵylanyp ketken túz qashaǵanyndaı. Qashaǵan balyqty qýyp aýlaǵan bul eldiń er-azamaty ebil-sebil. Qys demeı, jaz demeı teńiz kezip tentirep júrgeni áne!

Bul óńir jıyrma jyldan keıin osylaı bolyp jatyr. Al erteń she? Erteń taǵy da jıyrma, elý jyl ótkesin teńiz ábden tartylar-aý. Aqquba jigit anada aıtsa aıtqandaı, tartylǵan teńizdiń túbine túz aınalyp, Aral óńiriniń ańyzaq aptaby kún-kún, tún-tún azynap soǵyp bergende ne bolady? Aral tuzy qazir Qaraqalpaq pen Qyzylordany tunshyqtyryp jatyr. Sol tuz erteń... Erteńgi kúni Qaraqalpaqqa kórshiles jatqan eldi tunshyqtyrmasyna kim kepil?

Jasaǵan Ie-aý, sonda osy eldiń álgi kir saqal jaman shaldarynyń "Aqyrzaman bolarda sý tartylar, qarap turǵan jigitke qyz artylar" degen sandyraǵy ras bolǵany ma? Solar aıta beretin sol aqyrzamannyń basy osy bolmasa ne qylsyn? Apyr-aı, burynǵy qazaq sony ne bilip aıtty? Qur sandyraq emes, arjaǵynda qandaıda bir aqıqat shyndyqqa kózi kámil jetken senim jatpasa qaıtsin? Bálkim, ózinen keıin dúnıege keletin sońyraǵy urpaqtyń qulqy men pıǵylyn boljaǵan ata-babanyń kóregen bireýi túptiń túbinde bul dúnıeni apatqa ushyratar kater qaıdan keletinin kókiregi sezdi me? Endeshe, osy aýyldyń kir saqal jaman shaldary jer betindegi tirlikti ustap turǵan qudiret — aýa men sý ekenin de bilgen boldy-aý?! Ózinen keıingi urpaqqa osy ekeýin kózdiń qarashyǵyndaı saqta degen eskertpesi me? Solaı ma? Al, sony saqtaı aldyq pa? Aýany da, sýdy da qurtpady ma?

İri qara kisi eńsesin tiktedi. Ózinen qol sozymdaı jerge kelip qonǵan judyryqtaı sur torǵaıǵa nazar aýdarǵan joq. Sońynda jatqan shubalań izden kózin ala bere, keýdesin kere kúrsindi. "Arýaǵyńnan aınalaıyn, qaıran ata-baba, — dedi ishinen, — mal sońynda qońyn kún tesip júrip kóp nárseni kókiregiń sezipti-aý. Keler urpaqtyń qulqy men yndyny kúnderdiń kúninde dúnıeni apatqa ushyratpaı tynbasyn da bilgen boldyń-aý, sirá?"

* * *

Búgin kúni boıy aldy-artynda yǵy joq aq qar, kók muzda eki aıaǵynan sarsylyp turǵan uzyn qara kisi qasyna kep qonǵan kishkentaı sur torǵaıdy áli baıqaǵan joq; torǵaı túnde jaýǵan qardan keıin de qabaǵyn ashpaı tunjyrap turǵan túsi sýyq dúnıede jalǵyzsyrap, buny qara kórip kelgen-di. Tarynyń túıirindeı kózin buǵan qaıta-qaıta tastady da, baýyryn qarǵa basyp typ-tynysh bola qaldy.

Uzyn qara kisi artyna burylyp, búgin erteńgisin osynda kelerde atyn tusap qaldyrǵan jaǵaǵa nazar salyp edi; bultty aspan astynda munartqan osynaý bulyńǵyr dúnıeden jalǵyz Bel-Aran boıyn asyryp tur eken. Bel-Aranǵa kózi túskende kóńiline kenet baıaǵydaǵy bir eles oralyp júregi qurǵyr qatty shanshyp ketkeni: ol Ázim ekeýiniń áskerden oralǵan kez-tuǵyn. Eki dos kúnde-kúnde Bel-Aranmmń sol anaý teńizge qarap jarlanyp turǵan tumsyǵynyń dál astyna baratyn da, sýǵa túsetin. Sol kúni de ekeýi appaq aq qaırańda aıaǵyn sýǵa sozyp qatar otyrǵan edi-aý. Qazir túgil ol kezde de Araldyń jyndy jelinde málim joq-ty. Ásirese sol kúni jyndy jel babyn taptyrmaı, qyryq qubylyp turǵan. Birde pyshaq keskendeı sap bop tyıyla qalsa, ile-shala qaıta kóteriledi. Jel kóterilse, teńizde kók tolqyndy kókke atyp áýpire bastaıdy. Esirik jelge tolqyndar elirip, birin-biri qýalap, oınaqtap kep qyl jıekte egiz qozydaı qatar otyrǵan eki dostyń aldynda bas ıgendeı jalp-jalp jyǵylady. Qaısy bir ólermeni jer baýyrlap sozylyp kep bulardyń jalań aıaǵyn dál tabany astynan súıip ap qaıta sheginedi.

Qurby jigitter sýǵa birden túse qoımaı anany bir, mynany bir áńgimelep otyryp, ózderi buryn-sońdy kórmegen beıtanys qyzdyń qastaryna kelip qalǵanyn kesh baıqaǵan edi; onda da qyzdyń ózin kórgen joq; jaǵalaýdyń appaq aq qıyrshyq qumy ish tolqynymen alysyp kele jatqan áldebireýdiń aıaq alysynan habar berip syqyr-syqyr etti. Soǵan ekeýi birdeı eleń etip jalt qarady da, kózin ala almaı qatty da qaldy. "O toba!.. Toba!" Bunan góri Ázim esin burynyraq jıdy. Biraq onyń da túsi qup-qý. "Toba!" "Toba!" Tilin kálımaǵa keltirgendeı, taǵy da birdeńelerdi kúbirledi. Sonan basqa sózge onyń da shamasy kelmeı, til-jaǵy baılanyp qybyrsyz qatyp qapty. Til qatýǵa shamasy kelmegesin qasynda otyrǵan bunyń qolyn syrtynan tas qyp ustap, únsiz qysa bergen edi-aý!

Qyz bulardyń halin baıqady ma, joq pa, belgisiz; baıqasa da jop-jorta túk bilmegensigen sypaıylyq pa, bularǵa deńgeılese bere mıyǵynan bir kúldi de, kóz salmastan óte berdi.

— O, toba! To-ba!

— Aa?

— Eshteńe emes. Al endi, ǵa-jap!

— Aa?

— Ǵa-jap!.. Oı, ǵajap!..

— Iá, ǵajap! Ózi sý perisi emes pe?

— Sý perisi dediń be, áı? Shynynda da ózi kókten tústi me, jerden shyqty ma?

— Bilmedim...

— Bizdiń aýylda bundaı qyz joq edi ǵoı? Múmkin, sen...

— Jo-q... Men qaıdan...

— Iá, sen qaıdan bileıin dep ediń. Asyly, baýyrym, bul qyzdy bilmeı-aq qoı.

— Jaraıdy...

Bir búıirden qadalǵan suǵanaq kózderdiń suǵy ótti me, beıtanys qyz jańa bulardyń janynan óte bergende ántek qysylyp, aıaǵyn abyrjı alǵanda sýsyldaq topyraq borap ketken-di. Aıaq astynan ushqan bir túıir topyraq yq jaqta aýzy ashylyp otyrǵan bunyń kózine tústi.

— Ózińe de sol kerek. Sonsha suqtanyp neń bar edi? — dedi Ázim kúlip.

Beıtanys qyz uzamaı, anadaı jerge bardy da, bularǵa syrt aınala bere sheshine bastady. Qurby jigitterdiń qyraǵy kózi baıqap otyr: mynaý kim de bolsa qala tárbıesin kórgen. Bunda kelgenine biraz bolǵan sıaqty. Araldyń órtteı ystyq kúni men aptap jeli aıalaǵan jas dene quddy balqyǵan mys býyna totyqqandaı. Qos samaılyǵy buıralanǵan qalyń shash ıyǵynyń basyna túsip kishkene qozǵalsa da jelk-jelk etedi.

— Áı, júr... Tanysaıyq!

— Ne-e?

— Júr, tanysaıyq!

— Qa-laı?

— Qalaıy sol, baramyz da tanysamyz...

— Jo-joq, óziń bar.

— Óziń bar deısiń be, áı?

Búıdep ózine, álde buǵan aıtqany belgisiz; qalaıda áıteýir onyń da osy qazir ózin qınaǵan eki udaı oıdyń qaısysyna toqtaryn bilmeı, ishteı tolqyp turǵany baıqalady.

Qyz bularǵa nazar aýdarmady; aqyl-esi aýysqan kisideı ańtarylyp qalǵan eki ashyq aýyz bul dúnıede bar ma, joq pa, oǵan báribir sıaqty; shashyn artyna qaraı bir silkip tastap, teńizge bet ala bergen-di. Ádeıi osy sátti tosqandaı, qyr jaqtan kolhoz klýbynyń mańdaıshasyndaǵy syryqqa ilgen radıo qytyrlady; ile-shala bir jas daýys syzyltyp án shyrqady; mynaý án bolsa da zaty bıge keletin buralǵan ásem saz eken. Ázim ornynan atyp turdy. Onyń nege búıtkenin bilmeseń de, sol arada seniń áldenege júregiń dúrsildep qoıa bergen edi-aý!

— Al, bala... Qudaıǵa sıyna ber. Men kettim.

Sen Qudaıǵa sıyndyń ba, joq pa, qazir esińde joq; esińde qalǵany: teńizge bettegen qyz sýǵa bashaıynyń ushy tıer-tımeste kilt toqtady da, mańdaıy aýmaı tup-týra ózine qaraı kele jatqan jigitke burylyp qarady. Myna jigittiń on eki múshesi áldebir sheber qol erinbeı-jalyqpaı bas-basyna bir-birlep qashap istegendeı minsiz eken. Qyz bas-aıaǵyna asyqpaı kóz júgirtti de, baǵanaǵy mysqyl kúlkini betine qaıta shaptyryp, teńiz sýyna qymsynbaı kire berdi. Ómir baqı esirik jelmen eregisip kele jatqan teńiz osy kezde kúsh shaqyrǵandaı qaıta yńyranyp, qara kók tolqyn ereýildep ıyq kótere bastaǵan-dy. Aspan ala bult. Sonaý alysta birde qosylyp, birde aralary ydyraı sala yqqa qaraı jóńkilip bara jatqan aýdań-aýdań aq bulttar baýyryndaǵy kóleńkesin ózinen aýdyrmaı tómendegi teńizge túsirip, teńbil-teńbil kóleńke jal-jal tolqyndarmen terbelip shaıqalyp ketedi. Sen aspandy da, aspandaǵy bultty da kórgen joqsyń. Alakóz alaqtap birese qyzǵa qarady. Birese dosyna qarady. Qaısysyna qarasa da alaq-julaq kózde bir úreı, bir úmit kezek almasyp, janary eshkimge toqtamady. Áli de bolsa senbeı tur. Áli de bolsa, mynaý dosynyń bunyń aldynda keıde óstip ersinip edireńdep-edireńdep baryp basylatyn ádettegi qyry sıaqtanyp edi. Joq!.. Joq, áı!.. Mynaǵan, sirá, daýa bolmas!

Sen de ornyńnan atyp turdyń. Qatty tolqyǵanda bir orynda quıryq basyp otyra almaı, turyp ketetin ádeti. Dosyn jańa kórgendeı, oǵan qyzyǵa qarap turdy da, basyn shaıqady.

Qyz qaıyrylǵan joq; túbine deıin kórinip jatqan móp-móldir sýǵa keýdelep súńgıtindeı qolyn ilgeri sozdy; dál osy kezde tóbeden aýyp bara jatqan aq sharby bulttyń tasasynan kún shyqty; shaqyraıǵan ótkir sáýle kózin qarydy ma, qyz basyn baýyryna tartty; alaqanymen sý ilip alyp, denesin shylady; bunysy sýǵa boıyn úıretkeni me dep qalyp edi; súıtse, joq... bul kesir qyzdyń sońynda sý keship kele jatqan jigittiń nazaryn aýdarǵysy kep ádeıi istegen ádemi qylyǵy eken; Ázim jete bergende qyz qulash uryp júze jóneldi.

Shirkin, sol kúngi teńiz jaǵasy-aı! Aspan da kók; teńiz de kók; eki aradaǵy nil shaıǵandaı kógildir aýa tipti kózge ilinbeı kúliń-kúliń etedi; qulash urǵan qyz qoly kógildir aýada shuǵyl, shalt sermegen qus qanatyndaı lyp-lyp; qulash sermegen saıyn keýdeden joǵary jaǵy sýdan sýyrylyp shyǵyp-shyǵyp ketedi;

Qyz áli artyna burylǵan joq; teńiz ókirip jatyr; qarsy aldynan keýde qaqqan tolqynǵa da qaramaı qıqarlanyp alǵan ójet qyzdyń sý ishindegi árbir qımyly, ásirese qulash uryp bara jatyp oqtyn-oqtyn kún sáýlesine keýdesin jarq etkize shalqasyna aýnap túskenine deıin ana jaqta shyrqap jatqan án sazyna boıy balqyp bara jatqandaı.

Artynan Ázim de jetti.

— Oı, ji-git!.. Oı, jasa!..

Osy bir yrzalyq sóz aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin baıqaǵan joq. Qyzben qatarlasa sala qulash ura jónelgen dosyńa qyzyǵa qaraǵansyń; biraq qyzǵanǵan joq-ty. Al endi, qyz... aıtary joq, ǵajap! Jigittiń de kemi joq! Baǵana bir kórgennen-aq ekeýin Qudaı ádeıi bir-birine armap jaratqan eken dep qalǵan-dy. Endi qazir syrtynan kóz salyp turyp kazınesi keń Qudaıdyń bul ekeýin bir-birine esebin taýyp qalaı kezdestirgenine tańdanyp turǵan ediń-aý! Qyzdyń qasynda ketip bara jatqan Ázim emes, bunyń ózi sıaqty máz. Qyzdy qıaldady. Bul jalǵanda ómir baqı júregi daýalamaıtyn batyldyqqa bel býǵan joldasynyń jańa erligine súısindi. Tek, arjaǵynda tıtteı qyzǵanysh joq. Arjaǵynda, tek... Átteń men de Ázimdeı bolsam degen arman bar! Ázimdeı ádemi bolsa; alǵyr bolsa; júreginiń túgi bar batyr bolsa ǵoı! Sonda bu da Ázim sıaqty balyqshy aýyldyń balalaryn urshyqtaı úıirip júrer edi! Balalardy bastap teńizge barar edi. Sýda shaǵaladaı shýlap júrgen balalarǵa ózi bas bolyp jaǵaǵa júgirip shyǵyp ystyq qumǵa baýyryn basyp jata-jata qalǵanda... Joq, ol sýǵa áli de túse qoımaǵan bolsa... Álgindegi Ázim ekeýi sıaqty bular da jaǵada ár nárseni bir áńgimelep otyrǵanda... Iá, dál sol kezde buryn-soń kórmegen bir beıtanys qyz... Iá!.. ıá, kókten túskeni, álde jerden shyqqany belgisiz bir sondaı ǵajap sulý qyz bulardyń qasynan óte bergende, jel ushyrǵan bir túıir topyraq bunyń kózine tússe... Qyz sony kórip qalyp, kilt toqtaı qalyp "ne boldy?" dese... Bul túk te bolmaǵandaı "dáneńe emes" dese; bul súıdese de, biraq qyz ketpeı, qasynda turyp alsa... Sosyn bunyń qum túsken kózine eńkeıe bergende qyzdyń ystyq demi betine tıip, bul dý ete qalsa... Joq!.. Joq, Ázim qyzarmaýshy edi ǵoı. Jáne eshkimnen qysylmaıtyn. Endeshe, bu da qysylmaýy kerek. Qaıta, qyzǵa: "Júr, sýǵa túseıik!" dep súıreleı jónelse... Sosyn bular da ana ekeýi qusap ókirgen teńizde, ójektegen tolqynnyń qarsy aldynan keýde qaqqan qarsylyǵyn da buıym kórmeı, qatarlasyp qulash uryp júzip bara jatsa... Bular tipti teńizdiń arǵy betine shyǵyp, jaǵada kúnge qyzdyrynyp jatyp alsa... Sonan, tek el jata... Joq, bul tym kesh... Kún uıasyna qonǵanda ekeýi qaıtyp kelse, o, masqara! Aýyl ý-shý. Bulardy izdeýge shyqqan kisiler qaıyqty sýǵa salyp, eskekke jańa otyra bergen abyr-jabyrda...

Bul kilt toqtady. Eleńdep qulaǵyn ilgeri tikti. Kók teńizdiń áldebir jerinde qıǵylyq uryp shańqyldap jatqan shaǵalalar quddy bulardy izdeýge shyqqan álgi kisilerdiń bir-birine daýystap, shań-shuńdaǵan ábigeri sıaqtandy. Anyqtap aınalaǵa kóz salyp edi; teńiz óńiriniń álgi bir kóńil ashar eskek jeli baǵanaǵydan góri sál kóterilgen be, áıteýir, sypyra jaǵalaýdy jıektep esken kók quraq sýdyrlap sóılep tur eken.

Bala quraq bolǵasyn ózderi albyrt, elgezek. Teńiz betten esken bolmashy lepke de úpir-shúpir bop bári birdeı qýana bas shulǵyp, qunjyńdap jatyr. Eskek jelden kishkene pármen bolsa, kóre qal, mynalar sý shaıǵan julyǵyn qyl jıektiń qaırańynan dereý sýyryp alyp, qazir-aq jas balasha jelmen birge jarysyp quldyraı jóneletindeı. Sonan keıin de oıynǵa toımaıtyn ózderiniń oınaqylyǵyna basyp, quldyrap shapqylap bara jatyp jel astynda bir-birine bas ıip sybdyr-sybdyr, sýdyr-sýdyr sybyrlasa ma, qalaı? Qulaǵyn tigip edi, sýsyldaq nemeler buǵan kúle me qalaı? "Mynaý bunda ne qyp tur deı me? Óziniń esi durys pa? Ana Ázimge uqsap qurbysymen nege oınap kúlmeıdi?" dep myna sýdyrlaqtar aýzy-aýzyna juqpaı sýmańdaı ma, qalaı?

Sol arada ǵana sanańa birdeńe jetken edi; qur qıalǵa áýeıilengen óz qylyǵyńnan óziń uıalǵandaı, betińdegi berekesiz kúlkini dereý jıyp alyp, jan-jaǵyńa qarap ediń-aý. Súıtse, álginde ózderi sheshingen jerge qaıtyp kepti; Ázim kıinip apty; al, qyz bir sharshy qyzyl oramal qolynda jelbirep, anadaı jerde aýylǵa bet túzep ketip barady eken.

— Oı, sen qaıda júrsiń? — dedi Ázim.

— Men... Men be?... Osy arada... Óziń she?

— Ózim qatyryp tanysyp aldym.

— Qoıshy?..

— Qoıatyny joq. Ákesi býhgalter eken. Buryn qalada istepti. Seni men biz áskerde júrgende, osynda jumysqa aýysqan kórinedi. Qyz bıyl on jyldyqty bitiripti. Almatyǵa oqýǵa birge baratyn bolyp kelistik.

Qurdasyńnyń batyldyǵyna ári tań qalyp, ári yrza bolǵanyń sonsha, sol arada aspanǵa qarap áýelete bir ysqyryp jibergensiń-di.

— Áı, sen nege máz boldyń?

— Men be? Jáı...

— Júr, qýyp jeteıik. Tanystyraıyn.

— Jo-joq... keıin...

— Aty Bákızat eken.

Qyz atyn umytyp qalatyndaı, ishińnen qaıtalaǵanda tilińniń ushy quddy shoqqa tıgendeı órtenip kete jazdaǵan edi ǵoı. Súıtken Bákızat...

Apyraı, taǵdyry qurǵyr da qyzyq-aý!..

* * *

Sol jyly bular astanaǵa birge bardy. Abyroı bolǵanda, úsheýi de oqýǵa tústi. Úsheýi úsh ınstıtýtqa tússe de, biraq bir-birimen jıi kezdesip júrdi. Ásirese, Ázim men Bákızat kúnde kezdesedi. Jastar keshine, kınoǵa, teatrǵa barady. Anda-sanda buny da qasyna alyp, úsheýi jubyn jazbaı birge qydyratyn. Oqýǵa túsken jyly buǵan da Bákızatpen jıi-jıi kezdesip turatyn bir syltaý tabyldy: qalalyq komsomol komıteti shaqyryp jatyr degesin bul júgirip barsa, bir top beıtanys stýdent arasynda Bákızat ta otyr eken. Buny kórgende qýanyp ketti. Atyp turyp, jurt kózinshe buny qushaqtaı aldy...

Bulardy qalalyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy qabyldady. Bastyq degen aty bolmasa, buda bulardyń az-aq aldyndaǵy bala jigit eken. Sonysynan ózi qysylatyn sıaqty. Qabyldaý kezinde ózin eresek kórsetýge tyrysyp-aq baqty, sóılep turyp óz ózinen qaıta-qaıta qodılanyp, ıyǵyn qomdap-qomdap qoıady. Sony baıqap qalǵan Bákızat tómen qarap kúle jazdap, ózin áreń ustap otyrdy.

Ózin qala jastarynyń kósemi sezinetin pysyq jigit sóılemes buryn áýeli grafınnen stakanǵa sý quıyp ishti. Sosyn qylǵyndyryp baılaǵan galstýk moınyn qysyp bara jatqasyn tamaǵynyń dál astyndaǵy bir túımeni aǵytyp qoıdy, áńgimeni sosyn bastady. Sondaǵy aıtqany: baqytty sovet jastary... baqytty sovet jastaryna kórsetilip jatqan qamqorlyq... partıa senimi... Sol uly senimdi kirletpeı, abyroımen aqtaý... komýnızmdi jıyrma jyldan keıin kámil kóretin qazirgi urpaqty tárbıeleý barshamyzdyń boryshymyz, — dedi de, ózin qala jastarynyń kósemi sezinetin jigit osy arada kenet qynjyla qabaq shytty. Sosyn túsin sýytyp: "qaısy ınstýtte sabaqqa aılap, aptalap kelmeıtin qyzdar bar kórinedi", — dedi. Ata-ana yrqyna kónbeı, betimen ketip júrgen qyzdardyń buzyq jolǵa túse bastaǵany jóninde mılısıadan astyrtyn qaǵaz tústi dedi. Sovet jastary degen abyroıly ataqqa kir keltirip, betimen ketip júrgen buzyq qyzdarǵa úgit-nasıhat júrgizip, komýnıstik rýhta tárbıeleý barshamyzdyń moıynymyzdaǵy paryz dedi. Bákızat pen buǵan betimen ketken bes buzyq qyzdy tárbıeleý júktelgen edi; bul qyljaqbas Ázimge jaqsy boldy: ol Bákızatty "tárbıeshi apaı" dep, buny "tárbıeshi aǵaı" dep jyl boıy bul ekeýine kún kórsetpeı, mazaqtap bolǵan-dy.

Bular kúndiz sabaqta. Leksıa. Zachet. Emtıhan. Túste topyrlap býfetke barady. Qudaıy qalaǵan kúni qaltasyn qaǵyp bir býterbrod, bir staqan shaı alady: sosyn kitap pen konspektiden kóz aıyrmaı, eki urty bultyldap otyryp júrek jalǵasa jalǵap, al Qudaıy qalamaǵan kúni qaıys belbeýdi qattyraq tartyp baılap alady da, kúni boıy zachet, ekzamen tapsyryp jantalasyp júredi. Sonan keıin kún batyp, qas qaraıǵasyn qoly bosap, álgi ata-ana yrqyna kónbeı, betimen ketip júrgen beıbaqtardy tárbıeleýge shyǵatyn.

Bákızat buny birinshi kúni-aq tań qaldyrdy. Oqýǵa qanshalyq yjdahaty baryn kim bilsin, al qoǵamdyq jumys dese qulshynyp shyǵa keletin pálesi bar eken. Bul bolsa, qalanyń betimen ketken qyzdary túgil, balyqshy aýyldyń birdeńe deseń beti dý ete qalatyn buıyǵy qyzdaryna da batyly jetip sóz aıta almaıtyn. Sosyn qoǵamdyq jumystan at-tonyn ala qashatyn. Ásirese, áne bir pıoner, komsomol otyrysyn, án-bı krýjogyn, sport krýjogyn jek kóretin. Olarǵa qatysqansha bul aýylda da bir esebin taýyp mekteptiń otynyn jaryp berýge, klasty jýýǵa, aýlany sypyryp tastaýǵa ázir turatyn-dy. Osy joly da Bákızattyń yzasyna tıip boldy. Basqasyn qoıǵanda Bákızattyń pálen ýaqytta kezdesemiz dep ýádelesken jerge ylǵı keshigip keledi. Kúte-kúte eki kózi tórt bolǵan qyz shydamaı, ózi izdep taýyp alady da, túk demeıdi, tek saǵatty kórsetip, basyn shaıqaıdy. Sosyn seniń leksıań bar ma, sabaq tapsyrasyń ba, joq pa, birine qaramaıdy. Tipti, qulaq aspaıdy. Solbyraıǵan qulyqsyz túrińe kózin tastasa tastaıdy, tastamasa qolyńnan shap berip ustaıdy da, "al kettik!" dep áı-sháıǵa qaratpaı súırelep ala jónelýshi edi.

Nesin aıtasyń, ol kúnder bunyń ıt-yrjyńmen ótken berekesiz tirligindegi eń bir qımas kez edi ǵoı! Ústi-basyna muqıat qaraıtyn appaq ádemi qyzdyń ózi túgil, onyń aıaq basysyn alystan tanýshy edi! Qara súrik týflıdiń qazyqtaı taqasyn taqtaı edenge qalaı basyp, qydyńdap kele jatqan shymyr, shıraq aıaq alysyn topyrlaǵan kóp tuıaqtyń arasynan jazbaı tanıtyn. Ortalyq kóshelerge jetpeıtin jaryq qala shetinde qaıdan bolsyn. Bulardyń soryna ata-ana yrqyna kónbeı, betimen ketken álgi qaǵynǵyrlardyń bári shette turatyn bop shyqty. Qala shetindegi japyraıǵan alasa úıler qarańǵy túsisimen qaqpasyn tas qyp jaýyp alady eken. Tastaı qarańǵy kóshede aıaq jolyn taba almaı, súrinip-jyǵyla bergesin, Bákızat buny qolynan tas qyp ustap aldy. Kóshede jan joq. Álde qalaı kezdesken biren-saran kisiden surap, eshteńe shyǵara almaǵan qyz soqyr sáýle syǵarańdaǵan terezelerdi qaǵady; tot basqan topsa syqyrlap, esik ashylady:

— Kimsińder?

— Komsomol komıtetinenbiz. Sizdiń úıdiń nómiri qandaı?

— Mańdaıshada jazylǵan...

— Kórinbeıdi.

— Senderge kim kerek?

Qudaı des bergende, izdegen qyzdyń dál ústinen túsipti. Bular kelgende qyz kir jýyp jatyr eken. Shyntaǵyna deıin sybanyp alǵan sabyn-sabyn qolyn sýdan alyp, eńsesin tiktep edi; aldy ashyq halattyń omyraýynan ájeptáýir bultıyp qalǵan qarny kózge tústi.

— Keshirińiz, — dedi Bákızat qyzǵa bir, qolyndaǵy tildeı qaǵazǵa bir qarap, — Komsomol komıteti bergen tizimde... Mine qarańyz... Sen... joq, siz...

— Jaraıdy, túsinikti...

— Kórdińiz ǵoı? Mine, birinshi bop siz tursyz. Sanaly Sovet jastaryna... ásirese qyzdarǵa tártipsiz... tárbıesiz... qalaı desem eken?..

Sen renjip qala ma dep, záreń qalmaı turǵan syn-dy joq, myna qyz bundaıdyń talaıyn kerip, eti ólip ketken be qalaı? Sý-sý qolynyń syrtymen kózine túsken shashty keıin qaıyryp jatyp:

— Betimen ketken deseń de, tárbıesiz deseń de báribir. İzdegen qyzdaryń men bolam, — dedi.

— Siz... Siz ata-anany tyńdamaı, úıden ketip qala beretin kórinesiz ǵoı. Sonda... Aıtyńyzshy, qaıda júresiz?

— Betimen ketken qyz qaıda júrýshi edi. Ony sen bilmeı-aq qoı.

— Al, mılısıa?..

— Úıge qonbaı ketkesin, sheshem mılısıaǵa aıtypty.

— Qazir qalaı... Úıge qonasyz ba?

— Árıne... Kúıeýim bar ǵoı.

— Demek... túzelgen boldyńyz ǵoı?

— Túzeldik qoı, — dep qyz bultıǵan qarnyn syrtynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Shyny ma, álde ózin yǵyr qylǵan sózden mezi bolǵasyn bulardy ánsheıin aldarqatyp shyǵaryp salǵany ma? Sen eki udaı oıda kettiń.

Bákızat tizim basynda turǵan qyzdyń tusyna "túzelipti" dep belgi qoıdy. Kúzgi qara sýyqta qala shetindegi tastaı qarańǵy kóshelerde ár úıdiń esigin qaǵyp, qaǵynǵyr qyzdardy izdep júrýge seniń tipti qulqyń joq. Qaıtaıyq dep qansha qyńqyldasań da, Bákızat qulaq aspaı qoıdy. Tas qyp ustap alǵan qolyńdy da bosatpady. Betimen ketken beıbaqtardy komýnıstik rýhta tárbıelemek bop qala shetindegi qıqy-jıqy qarańǵy kóshelerde salpyldap júrip alǵan edi. Buǵan salsa, qaǵynǵyr qyzdardyń báriniń tusyna "túzelipti" dep belgi qoıar edi de, tizimdi komsomol komıtetine aparyp berer edi. Sol kúni de Bákızat ádettegideı jol bastap, álde birdeńelerdi aıtyp, aýzy tynym tappaı sóılep kele jatqan-dy. Soqyr terezeden syǵyr sáýle jyltyraǵan úıge jaqyndaı bergende qyzdyń dál aıaǵy astynan mysyq baj etip ata jóneldi. Bákızat shoshyp qap shyńǵyryp jiberdi. Jalt berip, qos qolyn ilgeri soza umtylǵan seniń qushaǵyńa qulaı ketken-di. Sen qansha jubatsań da, Bákızat jýyq arada ózine-ózi kele almaı, taldyrmash náp-názik denesi dir-dir etip baýyryńa jabysa túsip edi-aý. Osydan keıin Bákızat seni qasynan bir attam jibermeı, qos qoldap jabysyp ustap aldy.

— Qyzdar ózderi de túzelip qalypty ǵoı. Osy sharýany endi qoıaıyq, — dep sen kúlgen ediń de, sol kúni Bákızatty jataqhanasyna jetkizip salǵansyń-dy.

Sonan beri qansha zaman. Oqý bitirdi. Úılendi. On úsh jyl birge ómir keshti. Endi, mine, jas ortasyna kelgende dám-tuz jaraspaı, Táńiriniń basqa túsken bul taýqymetin de kóterip alǵaly táýekel etip tur. Bir kezde ólerdeı jaqsy kórgen sol áıeldi osy qazir óz qolymen óltirýge peıil bop qanyń qaraıyp turyp ta, baıaǵyda qushaǵynda dir-dir etken sol taldyrmash jas dene esine tússe, áli de jany úzile jazdaıdy. Bul ne? Jigersizdik pe? Namyssyzdyq pa? Álde, kim bilsin, jýyq arada ólip bolmaıtyn álgi bir jany siri sezimniń áli de bolsa úzilmeı jatqan áldebir tamyry ma?

* * *

Qalaıda, sol jyldar kóńildi edi! Ázim astanada turatyn qurylysshy aǵasynyń úıinde jatqany bolmasa, kóbine jataqhanada júredi. Aǵasy astana turǵyndary "dvorándar uıasy" dep ataıtyn bastyqtarǵa meken bolǵan tynysh kóshede turady eken. Tabysker, kúıli aǵasy Ázimdi muzdaı qyp kıindirdi. Buryn da aqsary ádemi jigit bas-aıaǵy syqıyp kıinip alǵanda qyzdar tursyn, kóshede kózi túsken kóldeneń jurt burylyp bir qaramaı ótpeıtin.

Astanaǵa kelgeli Ázim qatty ózgerdi. Aýylda ákesi uryssa urysqandaı kóti qonys tappaı, ushyp-qonyp júretin jeńiltek Ázim astanaǵa kelgen kúnnen bastap bireý ózine tıym salǵandaı kórer kózge ózgerip, salaýatty bola qaldy.

Aýzyn ashsa tek aǵasyn maqtady: aǵasy ataqty qurylysshy: Úlken Kisimen dos. Ózge túgil, qurylys mınıstriniń ózi aǵasynyń aldynda qurdaı jorǵalaıdy, bular Ázimnen qurylysshy aǵasynyń qansha ordeni baryn da bilip alǵan-dy. Bir kúni sáti túsip, bul Ázimge erip aǵasynyń úıine baryp edi. Aǵasy úıde eken. Jurttyń bárine solaı ma, álde bulardy balasyndy ma, áıteýir Ázimniń sońyn ala kirgen buǵan burylyp ta qaraǵan joq, tek kóz qıyǵyn tastady da, lám demesten syzdana basyp arjaǵynda turǵan kresloǵa baryp otyrdy. Sonan keıin de bul Ázimge erip talaı bardy. Biraq sonyń bárinde de aǵasy úıde bolmady.

Al, Ázim "jeńgem" dep tanystyrǵan shinjaý, aryq áıeldi sen shynymen aıaýshy ediń. Anada, óziń kóretin meılinshe mańǵaz, naǵyz erkektiń jubaıy degenge sen sener-senbesińdi bilmeı, jaltaqtap qaraı bergensiń-di. Qaraǵan saıyn myna bıshara áıel anadaǵy erkektiń jarynan góri esiktegi malaı qatynǵa kóbirek uqsaǵan edi de, qashan keter-ketkenshe áldebir aıanysh sezimnen aıyǵa almaı qoıatyn.

Astanaǵa kelgen kúnnen bastap Bákızat seni qyzben tanystyram dep álekke qaldy. Ázim ekeýi ertip kınoǵa aparady, teatrǵa aparady. Keıde jastar keshine birge bara qalǵanda, Bákızat buǵan únemi bir qyzdy syrtynan kórsetip: "Qalaı?.. Unaı ma?" dep mazasyn alyp bolatyn. Bylaıǵy kezde de seniń birdeńeń bolmasa, birdeńeńdi kúlkige aınaldyryp júretin Ázimniń qudaıy berdi. Tula boıyńnan túk tappaǵanda ári-beridesin aýzyńdy, murnyńdy qyljaqtaıtyn jigit. Bir kúni bunyń janyna qatty batatyn osal jerin ustap: "Bákızat qazir kitap betin ashýdy qoıdy. Oqý jónine qaldy. Jatsa-tursa oılaıtyny — Jádigerdi qyzben tanystyrý", — dep jastardy qyran-topan kúldirip edi, qushaǵyna kirip jabysyp turǵan Bákızat qolyn Ázimniń qoltyǵynan bosatyp ala bere, "ný, ty!" dep ony ıterip qaldy da, syrt aınalyp ketti. Sonan keıin Ázimniń kózinshe eshteńe aıtpaıtyn boldy. Qupıasy bolsa, buny ońashalap shetke alyp shyǵady. Aıtpas buryn áýeli jan-jaǵyna qarap alady. Sosyn ózinen qol sozym bıik jigitke boıy jetpeı bara jatqasyn ókshesin kóterip, qulaǵyna qupıalap "bir qyz bar..." deı bastaǵanda, sen qaıda keterińdi bilmeı, qulaǵyń dýyldap ala jóneletinsiń. Jazǵy kanıkýlda da bulardyń juby jazylǵan joq. Bel-Arannyń yǵynda otyrǵan balyqshy aýyldan qyryq shaqyrym jerde, Orynbor jaǵalaýy dep atalatyn teńiz jaǵasynda ken izdegen geologtar turatyn. Basqa jerge qaraǵanda sol aranyń sýy ala-bele tereń; túbi de appaq aq qaırań; eshqashan laı shalmaı kóz jasyndaı móldirep turatyn tunyq sýdyń jaǵasyna geologtar úsh qabat úı salyp, ashana, dúken ashyp, jazda úı ishterimen demalatyn.

Birinshi kýrsty bitirgen jyly Ázim balyqshy aýyldyń jastaryn Orynbor jaǵalaýyna aparyp, teńizdiń sý shaıyp jatqan jaǵasyna eki shatyr tikti. Birinde — er balalar, ekinshisinde — qyzdar. Er balalardy — Ázim, qyzdardy Bákızat basqardy. Qyzdaryn qatal ustaıtyn kári qaqsal "á" degende Bákızatty jibermeı, álek shyǵaryp edi; epti Ázim tilin taýyp kóndirdi; sonyń ózinde kári qaqsal qyzyn ońashalap, jeke alyp otyryp qulaǵyna kóp nárseni quıyp, "er balalar zulym, qý bolady" depti; "jiliktiń maıyn jutqyzǵandaı jyly sóz, jaýdyraǵan kózben-aq jas qyzdardyń júıkesin qurtady" — depti; "esińde bolsyn, ańǵal qyzym" depti kári qaqsal ketkisi kep qıpaqtaı bastaǵan Bákızattyń bir qolyna qaǵaz, ekinshi qolyna qalam ustatyp: "jaz!" depti: "er balalarmen ekeýden-ekeý kezdespe, bul bir", — depti; "sharap ishpe, ásirese, shampan degen pále buryn-soń ishkilikpen áýestenbegen jas adamnyń birden basyna shabady" — depti. "Shampandy tatyp alma, bul eki", — depti; sonan keıin de kári qaqsal qyzyna tesireıe qarap otyryp, on ekide bir gúli ashylmaǵan jas qyzdar ata-ana kózinen aýlaqta júrgende óziniń abyroıyna kir keltirmeıtin bunan da basqa taǵy talaı "úıtpe-búıtpelerdi" oqýshy dápteriniń eki beti tolǵansha jazdyrypty da, tórt búktep syrtynan sý ótpeıtin jyp-jyltyr birdeńemen qaptap, moınyna taǵyp jiberipti. Aq jarqyn ashyq qyz syryn syrtqa shyǵarǵansha shydamy qalmaıtyn. Osy joly da ol Ázim men buny shetke ońashalap alyp shyqty. Ózi kóńildi, syqylyqtap kúle beredi. Qara kózi jaınańdap, Ázim men buǵan kezek qarap:

— Mynaý ne? — dep moınyndaǵy jip baýy bar jyltyr birdeńeni kórsetip edi.

— Boıtumar ma? — dedi Ázim.

Bákızat basyn shaıqady.

— Al... bilseń, óziń aıtshy!

— Bul...Qalaı desem eken?.. Bunda meniń... mamama bergen antym bar.

— Ne-e?.. Ant?..

— Kúlme. Shyn aıtam.

— Túsinsem ne deısiń...

— Túsinbeıtin túgi joq. Ana jaqqa barǵasyn qyzdarǵa tıispeı, tynysh júrińder. Ásirese, se-n... Endi bildiń be?

— Bátishjan... bul qoldan kelmeıtin, qıyn sharýa eken. Jaraıdy, ony bara kórermiz, — dedi Ázim kúlip.

Kórip tursyń — dosyńnyń mıyna túk kirgen joq; onyń "bara kórermiz" degeni de, barǵasyn "ózim bilem" degeni edi; onyń "ózim bileminiń" arjaǵynda shynynda da, ózge eshkim emes, tek onyń ózi bilip, ózi sheship, óziniń bilgenimen ǵana júretin jigittiń osy joly da tek óziniń qalaýy bolatynyna nyǵyz senim jatty; shynyn aıtqanda, qyz sózine sen de mán bergen joqsyń; óıtkeni ózgeni bilmeseń de, osy qyzdy jaqsy biletinsiń: bul óziniń apa, sińlilerine múlde uqsamaıtyn; al balyqshy aýyldyń jurt aldynda "ishimdegini bil" dep jumǵan aýzyn ashpaı, tómen qarap tymyraıyp alatyn buıyǵy qyzdaryna, bolsa-bolmasa da, uqsamaýshy edi; erkek aldynda óziniń násili áıel ekenin ol, sirá, bir sát esinen shyǵaryp kórgen emes. Qashanda bolsa nazdanatyn jerde nazdanyp, qylymsıtyn jerde qylymsyp, janary shoqtanyp turatyn qara kózin janyndaǵy jurtqa jalt-jult tastap, jaırańdap erkelep turatyn; sen onyń Ázim ekeýińe aıtqan jańaǵy sózine de onsha mán bere qoıǵan joqsyń-dy. Ony da osy qyzdyń tek ózine ǵana jarasatyn kóp qylyqtyń biri shyǵar dep qalǵansyń-dy. Sóıtse, joq... Shyny sekildi. Orynbor jaǵasyna kelgen sátten bastap, Ázimnen irgesin aýlaq salyp, boıyn tartyp ala qoıdy. Kerek dese, Ázimmen birge kınoǵa da barmady. Bıge de shyqpady. Orynbor jaǵasyna kelgen kúni... Joq, umytpasa, sonyń erteńine Ázim qushaqtamaq bolǵanda, qyz jolatpaı yrshyp tústi. Eshteńeden beti qaıtyp kórmegen jigit qushaǵyn ashyp qaıta umtylǵanda, qyz ony keýdesinen tirep tura qaldy:

— Mynany bilesiń ǵoı, — dedi moınyndaǵy boıtumardy kórsetip.

— Oı, ony qoıshy!

— Qoıatyny joq, bolmaıdy.

— Shesheń kórip turǵan joq qoı.

— Za to Qudaı kóredi. Antty buzǵan kúná.

Ázimniń qabaǵy túsip ketti. Bul onyń kókireginde kópten beri sary ýyzdaı shaıqap júrgen armany edi; endi sony dál iske asyrmaq bolǵanda, kesir qyzdyń qyrsyǵyp kónbeı qoıǵany yzasyna tıdi.

Bákızat onyń kóńil kúıin kórse de, túk bilmegensip qyzdardan jubyn jazbaı qoıǵan-dy. Tek bir joly... Sol ózi umytpasa tús aýyp, kúndizgi aptap ystyqtyń beti qaıtqan kez-tuǵyn. Sýǵa uzaq túsken qyzdar men jigitter jaǵaǵa júgirip shyǵyp, ystyq qumǵa baýyryn basyp jata-jata qaldy. Ázim anadaı jerde gazetpen betin búrkep jatqan Bákızatqa bildirmeı, aıaǵyn aqyryn basyp jaqyndap bardy. Bákızat ony baıqaǵan joq; tek Ázim gazettiń bir shetin kóterip, betinen súıgeli umtyla bergende, qyz atyp turdy.

— Bolmaıdy.

— Bir ret...

— Jarty ret te bolmaıdy. Aýylǵa barǵasyn, poja-lýısta.

— Oramal arqyly súıýge de bolmaı ma?

— Oramal-l?..

— Iá, oramal arqyly. Qudaı biledi, shesheńe oramal arqyly súıispeımin dep ýáde bergen joq shyǵarsyń?

— Áı, bul basyńa qaıdan keldi?

Ekeýi qosyla kúldi. Osydan bastap olar oramal arqyly súıisip júrdi. Ázim qyzdy súıetin kezde árdaıym janynan appaq aq jibek oramal shyǵaratyn.

Bular kúnde-kúnde tal túste demalatyn. Jigitter palatkanyń irgesin túrip tastap shahmat oınaıtyn da, al qyzdar bunda kelgeli de qyz syrynyń shetine shyǵa almaı, ózara sybyrlasyp, syqylyqtap kúlip jatýshy edi; bir kúni túste kúlki sap bop tyıyla qaldy. Biraq oıyn qyzyǵyna túsken jigitter ony baıqaǵan joq. Kerek dese, sonan bastap qyzdardyń kúnde tal túste palatkanyń syrt jaǵyndaǵy aq shoqalaqtyń tasasyna tyǵylyp otyryp urlanyp sharap iship, sosyn qaqalyp-shashalyp temeki shegip júrgeninen de beıhabar edi; Tek, aýyldan shyǵarda anasyna ant bergen Bákızat buǵan aralasqan joq-tyn. Qyzdarǵa syrtyn berip, teris qarap otyryp topyraqqa álde birdeńelerdi sala bastaǵan edi de, kenet esine ne túskenin qaıdam, moınyndaǵy boıtumardy ashyp qarady. Kóz júgirtip, asyǵys oqydy. Ózine ózi senbegendeı, kózin ýqalap jiberip qaıta oqyǵanda qýanyp ketipti.

— Qyzdar! Qyzdar! — dep ornynan atyp turdy. — Qyzdar, beri kelińder! Mine!.. Mine, qarańdar! — dep boıtumardaǵy jazýdy ár qyzǵa bir kórsetti. — Kórdińder me? Mine!.. Mine, oqyńdar! Mamam "sharap ishpe. Shampan ishpe" degen ǵoı. Al... syra ishpe degen jazý joq. Al, kettik! Syra ishemiz.

Sol kúni Bákızat syrany qyzdardyń bárinen kóp ishipti. Kelesi kúnnen bastap qyzdar palatkaǵa sýmka-sýmka syra ákelip, jigitterden jasyryp ishetin bolypty. Bosaǵan bótelkelerdi dúkenge tapsyrmaı, palatkanyń o jer bu jerine qumǵa kóme beripti. Sonan bir kúni bular aýylǵa kaıtatyn boldy. Oıynda eshteńe joq. Ázimmen bul ekeýi qyzdarǵa kómektesip palatkany jyǵyp jatqan-dy. Ázim de, sen de aıaq astynda bultyldaǵan jup-jumyr birdeńege tabandaryń taıǵanap, qulap qala bergensińder. Shalqalap qulaǵan Ázim álgi qum arasynda bultyldaǵan tastaı birdemege basyn qatty uryp aldy. Yńyrsyp biraz jetti. Sosyn jatqan jerin sıpa lap, qum arasynan syrtynda "Jıgýlı" degen jazý bar bos bótelkelerdi qazyp alyp jatyp:

— Jádiger, beri kel! Kór, myna sofy qyzdardyń ne istep júrgenin, — dedi.

Qyzdarda ún joq. Ásirese balyqshy aýyldyń qyzdary betinen ot shyǵyp, biriniń tasasyna biri tyǵyla berdi. Tek Bákızat qyńǵan joq. Qaıta óziniń osyndaıda eshteńeden taısalmaı, qaısarlanyp ketetin ójettigine minip, eki búıirin taıanyp aldy.

— Sen qyz tura tur. Osydan aýylǵa barǵasyn kóresiń. İİİesheńe aıtam.

— Aıta ber. Mamamnyń ózi kináli. Syrany jazbaǵan.

Bular júkti mashınaǵa tıese de, taban astynan aınyp, taǵy da bir kúnge erýlep qaldy. Buǵan qyzdar da, jigitter de qýanyp, dalany basyna kótere dýyldap dúkenge bardy; bótelke-bótelke syra qushaqtap, qosqa keldi; palatka qurǵan joq; tor qaltadaǵy syralardy muzdatyp sýǵa salyp qoıdy da, sol kúni tań atqansha ashyq aspan astynda saırandy salǵan edi-aý! Áýeli án aıtty; sosyn bıledi; kún qyzýy qaıtqan keshki qońyr salqynda jarysty; jarysta birinshi oryndy qyzdardan — Bákızat, jigitterden — sen aldyń. Ázimniń usynysy boıynsha birinshi oryn alǵan ekeýdi jarystyryp edi; qol-aıaǵy jep-jeńil qaǵilez qyz salǵan jerden sýyrylyp alǵa tústi. Qyzdar men jigitter qyran topan.

Bákızat jetkizer emes. Sońynda arpań-tarpańdap kele jatqan buǵan jaltań-jaltań qarap, qol sozym alda bara jatqan-dy. Kenet kózine ter quıyldy. Dúnıe buldyrap ketti me, álde Bákızat ekeýiniń arasy álgiden de góri alshaqtap uzaı bastady ma, bul kirpigin qaǵyp qap qaıta qaraǵanda jańa ǵana oq boıy alda tabany jerge tımeı quldyrap bara jatqan Bákızat qalaı bolǵany belgisiz, qapelimde basqa beınege aýysyp, qol-aıaǵy shıdıgen álde bir kip-kishkentaı sap-sary qyz kóz ushynda bara jatty. Zyrqyrap bara jatyp, jalt etip artyna burylǵanda, mynanyń shúıkedeı sary qyz ekenin, álde túlkiniń kúshigi ekenin aıyra almaı qaldy. Ásirese bizdeı tumsyǵy men bir shókim beti, shıkil sarylyǵy túlkiniń kúshigi sıaqtanyp ketti. Shyqylyqtaǵan kúlkisine deıin qas pen kózdiń arasynda adamǵa aınalǵan túlki kúshiginiń kúlkisinen aýmady da, bul tóbege urǵandaı kilt tura jazdady; qol-aıaǵy, búkil tula boıy dirildep áketip bara jatqan denesin dereý bılep aldy da, júgirip ketti. Mynany kim de bolsa qýyp jetip, qolǵa ustap kórgisi keldi. Qol-aıaǵy shıdeı pálege jete almaǵanyna namystanyp yzalana bastady. Tertedeı sereńdegen uzyn aıaq arpań-tarpańdap annan-sannan bir tıedi. Biraq jete almady; tipti jetkizer túri joq. Jetkizbesin bilgen qyz artyna jaltaq-jaltaq qarap, syqylyqtap kúlip, qol sozym alda zyrlady da otyrdy.

Kózine ter quıylyp, alqyna bastady. Áli quryp bara jatqanyn bilip, qaraqshyǵa deıin qalaı da qýyp jetkisi kep ókpesin qolyna ala óńmendep umtyla bergen. Qyz da sol kezde tásil jasap ilgeri sozǵan qolynyń saýsaǵynyń ushy tıer-tımeste buǵyp qaldy. Sen qolyńdy qapelimde jıa almaı, ekpinińmen aǵyp ótip, qarsy aldyńda qaýqıǵan áldebir buta túbindegi topyraqty burq etkize bir aýnap túskensiń-di. Kóziń qaraýytyp ketti. Basyń aınala ma, qalaı? Ózine ózi kelip te úlgergen joq. Qyz kúlkisi endi qasynan shyqty. Túlkiniń kúshigindeı bir pále taǵy da zyrqyrap qasha jóneletindeı qorqyp, sen apalaq-qupalaq atyp turǵansyń-dy; ústi-basyńnan saý-saý tógilip jatqan qumdy da qaqpastan kúlki shyqqan jaqqa qarap ediń... Súıtse, Bákızat eki búıirin taıanyp apty. Qasyńda syqylyqtap kúlip tur eken.

— Oı, sen... ekensiń ǵoı? Al, men... men shatasyp.

— Sha-ta-sqanyń qalaı?

— Basqa bireýmen shatastyryp...

— Basqa bireý? Kimmen?

— Ózim de túsinbeımin. Kózime...

— Kózińe ne boldy? Topyraq tústi me?

— Jo-joq... Qos kórindi me, bilmeımin. Túsiniksiz... Bir eles...

— Eles-s?

— Qursyn, qaıtesiń... Al, endi... Keremet júırik ekensiń!

Qyzdar men jigitter ana jaqta áli de qyran-topan. Áli de ýlap-shýlap dalany bastaryna kóterip jatyr.

— Demalaıyq!

Súıdedi de, Bákızat óziniń qasynan saǵan da oryn kórsetip qaraqshy tikken nar shoqalaqtyń kúngeı betine otyra ketti. Aq ter-kók teri shyǵypty. Eki beti alaýlap qyzarǵan. Eki ıininen entige dem alyp otyryp, kóz qıyǵyn saǵan tastap qoıady. Sosyn seniń samaıyńnan saýlap aqqan terdi yp-ystyq alaqanymen súrtip otyryp:

— Jádiger, — dedi qyz.

— Aa?..

— Maǵan renjigen joqsyń ba?

— Jo-q...

— Iá, renjime. Men qyzdar ınstıtýtynda qysqa qashyqtyqtaǵy jarysta ekinshi oryn alǵam...

— Talaı júırikti kórip edim, al, sen... aıtatyny joq, keremet ekensiń.

Bákızat sen biletin qyzdardyń eshqaısysyna uqsamaýshy edi-aý! Átteń, ne paıda, jurty qurǵyr osy bir bala minezdi, aq jarqyn elgezek qyzdyń tanysa da, tanymasa da jan bitkendi jatsynbaı, óz aıaǵynan jaırańdap jetip baratyn jaıdary minezin túsindi me? Bireýge jeńiltek kórinip, oıy buzyqtar ońaı oljalaǵysy keldi. Sony ózi de bildi. Bir kúni bunan "Men jeńiltekpin be? Qalaı oılaısyń, jigitter jeńiltek qyzdy jaqsy kórmeı me?" dep suraǵan-dy. Sen sonda qarsy aldyńda aýzyńnan shyqqan sózdi ańdyp kózi jaýtańdap turǵan qyzdy ári aıap, ári janyn úzile jaqsy kórip ediń-aý!

Sol kúni bul úıyqtaı alǵan joq. Eshteńe oılamaıyn dep kózin jumsa da, baǵanaǵy eles tirilip, kóz aldyna qol-aıaǵy shıdeı myrshaı sary qyz tura qalady. Osyndaı bireýdi biletin sıaqty. Biraq qansha oılasa da, esine túsire almady. Esine túsire almaǵan saıyn mazasy ketti. Jer betinde eń jaqsy kóretin qyz, bulaısha ımanyn ushyryp, basqa qubyjyq beınege aýysqanyna qaıran. Bul ne? Bunda ne syr bar?

Tún ortasy aýdy. Uıyqtaı almaı zyqy ketkesin túregep, teńiz jaǵalap júrip ketti. Aı áli týmaǵan. Aıdaı álemdi salbyrap ústinen basyp turǵan qap-qara aspanda ıne shanyshatyn oryn qalmaı jypyrlaǵan juldyzdar quddy jerge qulap túsip, túp-túgel teńiz túbinde jymyńdaıtyn sıaqty. Sonaý aspandaǵy juldyzdar sıaqty teńiz túbindegi myna juldyzdar da sát saıyn biri ólip, biri tirilip, al aǵyp túsken juldyzdyń ornyna bulardyń da bir jas urpaǵy dereý paıda bop, sáýle shashyp, jer beti sıaqty tý sonaý aıdaı álemde de ómir jalǵasyp jatyr eken.

Tún qushaǵynda túksıgen teńizdiń áregirek bir jerinen áldebir qus qyrqyldady. Sen oǵan nazar aýdarǵansha bolmaı, myna jaqta sý sholp etti. Dál sol aradan taǵy bir balyq sekirdi. Sirá, jar súıgen jastar jalǵyz jer beti emes, sý astynda da júregin qolyna ustaǵan áldebireý ólip-tirilip shorshyp, sekirip jata ma? Kim bilsin, solaı bolsa solaı shyǵar. Tek, mynaý da balyqtardyń ishindegi bas terisi kelispegen bireý bolar-aý. Kórmeısiń be, bul jazǵan da aldynan ótip bara jatqan aq shabaqty ustamaq bop umtylǵanda, ospadar qımyl jasap, sý astynan solań etip kóterilip, shalp etkize qaıta qulap tústi. Osyndaı ońtaıy kelip turǵanda bunyń ózi de qolyna túsip turǵannan aıyrylyp qala beretin ebedeısizdigi esine túsip, ezý tartyp kúlimsiregen edi-aý!

* * *

Oqý bitiretin jyly bir kúni Bákızatty izdep JenPI-diń jataqhanasyna barsań, tórt kerýetti bir-birine búıirin taqap tyǵylystyryp qoıǵan bólmede qyzdar tolyp otyr eken; kútpegesin be, Bákızat qysylyp qaldy. Onyń qysylǵanyn kórip, sen tipti yńǵaısyzdanyp, burylyp qaıta shyǵyp ketýdiń de esebin taba almaı, esik aldynda qıpaqtap-sıpaqtap turyp qalǵansyń-dy. Kóńilge bolmasa, Bákızat kóbine-kóp qurby qyzdar myna terte sıraq uzyn qarany jigiti eken dep oılap qala ma dep qysylatyn sıaqty. Áıteýir bul esikten basyn suqpaı jatyp:

— Jerlesim. Bizdiń aýyldyń balasy, — dep tanystyryp edi, bir kip-kishkentaı tyqyldaq qyz:

— Jigit bitkenniń bári seniń jerlesiń bolady, — dep, shaǵyp aldy. Qalǵan qyzdar kópe-kórine quptamasa da, ishterinen yrza bolyp, bir-birine kóziniń astymen qarap jymyńdasyp jatyr. Bákızat ony baıqady ma, joq pa, belgisiz. Baıqasa da qurbylar aldynda syr aldyrmaı, ózin ádepti ustap:

— Bir mektepte oqydyq, — dep edi, jańaǵy qyz jarq etti:

— Bálkim, bir partada qatar otyrǵan shyǵarsyńdar?

Sol arada ne túlen túrtkenin qaıdam, aýzyn baǵyp jónińe qarap otyrmaı:

— Joq, qatar otyrǵan joqpyz. Ázim ekeýmiz mektepti Bákızattan eki jyl buryn bitirdik, — dep, aýzyn japqansha bolmaı, álgi jyrqyldaq qyz esikke jalt qarap:

— Kimdi aıtsa sol keledi, — desin.

Shynynda da, aıqara ashylǵan esiktiń arjaǵynan Ázim kirip kele jatty. Úı tola qyzdardy kórgende kózi jaınap ketti. Sen esebin taýyp shyǵyp ketkiń kep, esik jaqta otyrǵansyń. Ázimdi kórgende atyp turyp, qaıta otyrdyń. Kúlegesh qyz buǵan da jyrq etti.

Ázim úı tola qyzdardy shetinen baýyryna bir-bir qysyp, Bákızatqa eń sońynan mysyq tabandap jaqyndap kele bergen-di. Osy sátti ańdyp otyrǵan álgi jyrqyldaq qyz:

— Qyzdar, kózderińdi jumyńdar! — dep edi, qyzdardyń da tilegeni osy sıaqty, jyrq-jyrq kúlip, bári bir kisideı alaqanymen betin basa-basa qaldy. Sen ózińniń qyz emes ekeniń esińe túsip, "men qaıtem?" degendeı jańaǵy jyrqyldaq qyzǵa qaraǵan ediń; ol saǵan da "kózińdi jum" degendeı dereý ymdaı qoıdy. Óziń qalamasań da, úı ishin urshyqtaı úıirip otyrǵan pysyq qyz buıyrǵasyn lajsyz kózińdi jumyp ediń, qyljaq qyz qulaǵyńa sybyrlap:

— Endi asha ber! — dedi. Bul joly ol kúlmese de, biraq sen kózińdi ashqanda qalǵan qyzdar qyran-topan kúlip jatyr eken. Qaısy biri ishegi túıilip, jastyqqa betin basyp qulaı-qulaı ketipti. Bákızatty qushaǵynan bosatqan Ázim endi saǵan burylyp, anadaǵy qurylysshy aǵasy sıaqtanyp aıaǵyn syzdap basyp jaqyndap qalǵan eken. Amandasqaly ornyńnan tura bergenińde, ol seniń ıyǵyńnan basyp ornyńa qaıta otyrǵyzdy.

— Aý, bala, — dep, ózine qaraǵanda seniń shynynda da áli bala ekenińdi bildirgisi keldi me, qaıdam, arqańnan qaqty da, — ay, seni taba almaı qaldyq qoı. Súıtse, seni izdese, tek osynda kelý kerek eken ǵoı, — dedi kúlip.

— Qoı, joqty soqpa. Men sabaqqa da barmaı, bir jeti úıde aýyryp jattym ǵoı.

Aǵyńnan jarylyp shynyńdy aıtqansyń-dy. Basqa kisi bolsa, qysylar ma edi, yńǵaısyzdanyp keshirim surar ma edi, al Ázim qulaǵyna da qystyrmady. Qaıta, saǵan bul arada da upaı salǵysy kep, aýzynan bir sóz shyqsa jyrq-jyrq kúlip joly bola qalatyn járkelesh qyzdarǵa qarap:

— Bul osylaı. Al, buǵan ne deısiń, — dep edi, járkelesh qyzdar buǵan tipti máz.

Sen áli de bolsa shyǵyp ketýdiń esebin tappaı, terlep-tepship otyrǵansyń-dy. Jyrqyldaq qyz qalaıy sháınekti burqyldatyp sháı ákeldi. Qastan shyqpaǵyr Ázim:

— İsh, bala! İsh! — dep, ystyq shaıdy saǵan tyqqyshtap boldy. Sen kesege aýzyńdy apara bergenińde, Ázim:

— Shaı ishpese, basy aýyrady. Aǵańnyń bala kezden sondaı ádeti bar, — dep, qyzdardy taǵy kúldirdi.

Qursyn, qara terge tústi. Qaltasynan oramal izdep taba almady. Sony baıqap qalǵan Ázim:

— Jaqsy boldy, aǵań terledi, endi basynyń aýyrǵany jazylady, — dedi de, onsyz da kúlkige býlyǵyp ólip otyrǵan qyzdardyń kózinshe janynan átir ıisi ańqyǵan jibek oramal shyǵaryp, bunyń tershigen alaqanyna ustata qoıǵany. İsh jarǵysh kelgirler dý kúldi.

Sen syrtqa ata jóneldiń. Osydan keıin jyl boıy Ázim men Bákızatty kórgen joqsyń. Tipti, kórgiń kelmedi. Jaraıdy, Ázim Ázim bolsyn. Bákızattyń járkelesh qyzdarǵa qosylyp kúlgenine jol bolsyn. Bákızatqa renjigende esine anada Orynbor jaǵalaýyndaǵy jarys tústi. Quryq boıy alǵa túsip alyp syqylyqtap kúlip bara jatqan osy qyzdyń qas-qaǵymda áldebir qol-aıaǵy shıdeı, murny bizdeı myrshaı sary páleketke aýysqany qaıdan tegin bolsyn? Bunda, qandaı da bir syr bar.

Sol kúni túnimen uıyqtaı almaǵan-dy. Tek tań aldynda kózi ilinip ketken eken, bireý buǵan: "júr, oınaıyq!" degeni. Bul jalt qarady. Jańa ǵana esine túsire almaǵan túlkiniń kúshigindeı biz tumsyq, sekpil bet myrshaı páleni kórgende shoshyp oıanyp edi... Bári, bári esine tústi. Ol ózi baıaǵyda... Baıaǵy bolǵanda... umytpasa, bunyń mektepke ıa barǵan, ıa baraıyn dep júrgen bala kezi-tuǵyn. Sonda da jańa túsine kirgen túlkiniń kúshigindeı, kip-kishkentaı qyz buny qolynan tartyp... Jo-joq, ol keıin boldy. Onyń aldynda anasy buǵan kúlshe pisirip berdi. Qolamtadan jańa shyqqan ystyq kúlshe qolyna tıgen boıda bul syrtqa júgirip shyqqan edi ǵoı. Iá, syrtqa júgirip shyqty. Sosyn, ash ıt qyńsylap aıaǵyna orala berdi. Bul nan ustaǵan qolyn artyna jasyryp, bos qolymen ıtti jasqaı bergeni sol edi... shıdeı náp-názik saýsaq bunyń nan ustaǵan qolynan tartty. Bul ıt eken dep qalǵan-dy. "Ket! dep jekigeli jalt qarasa, kúnde-kúnde ózimen birge oınaıtyn kishkentaı sary qyz: "júr, oınaıyq!" dep tur eken. Bul qýanyp, kúlsheni qyzǵa ustata saldy. Qyz "qýyp jet"" dedi de, júgire jóneldi. Tarpaıaq qara bala tura qýdy. Qashanǵylary osy. Esil-derti oınaǵysy kep eki kózi jaınańdap turatyn sekpil bet, seleý shash, myrshaı sary kip-kishkentaı qyzdyń ish pystyryp zeriktirmeıtin birdeńesi bar. Janyna jýyp ketse, buny ne túrtip qashady. Ne birdeńesin alyp qashqysy kep qol-aıaǵy taqat tappaı jybyrshyp turatyn. Óziniń kip-kishkentaı qaǵylez denesi de qustaı ushýǵa jaralǵandaı edi. Zyrqyrap bara jatyp, jaltaq-jaltaq qarap shyqylyqtap kúledi. Shúıkedeı qyzǵa jete almaǵanyna bul yzalanady. Qol sozym alda aıaǵy-aıaǵyna juqpaı quldyrap bara jatqan kishkentaı qyz eshqaıda burylmaı, kúnde-kúnde ózderi oınaıtyn aýyl syrtyndaǵy aq qumǵa jetkenshe júgiredi.

Qyz qumǵa buryn jetedi. Aq shoqalaqtyń arjaǵyna qalaı asyp tústi, solaı qulaıdy. Shalǵaılasa jetken tarpaıaq qara bala topyraqty burq etkize kishkentaı qyzǵa qatarlasa jyǵylyp edi; aptyǵyn basar-baspastan nanǵa aýyz saldy. Kishkentaı qyz óz úlesin jalmańdap budan burynyraq jep boldy da, áldenege aýyl jaqqa moıyn sozyp qarady. Sosyn buǵan qaraı ysyryldy. Búıirin-búıirine taqap qatarlasyp jatty da, áldenege typ-tynysh bola qaldy. Ernin jymqyryp tistep alǵan. Demin ishine jutyp tymyraıyp jatty da, buny shyntaǵynan túrtti. Ala kóz qara basyn kóterip aldy. Oıynǵa zaýqy bolmasa da, taǵy da bir jaqqa júgiremiz eken dep aýzyndaǵy nandy apalaq-qupalaq asyǵys jutty da, jas yrshyp ketken kózi jaýtańdap kishkentaı qyzǵa qarap edi, qyz "qazir... qazir" dedi de, balaǵy salpyldaǵan kúldári dambaldy jalma-jan aıaǵynyń basyna qaraı ysyra bastady. Jetesine birdeńe jańa jetken qara bala qorqyp ketti. Kózin jumyp, qaıta ashyp alǵanda kishkentaı qyz dambaldy sheship, aq shoqalaqqa arqasyn bere shalqalaı qulapty da, endi buny tosyp jaýtańdap qarap jatyr eken. Balanyń esi shyqty. Alaqanymen betin basa qalǵanyn biledi. Sonyń arjaǵy... Arjaǵynda ne bop, ne qoıǵanyn bala bilgen joq-ty; tek sonyń erteńine keshegi sumdyqty esine alyp edi: úıge qalaı jetkenin esine túsire almady. Tek syrttan kirip kep, es-tús joq tósekke qulaǵanyn biledi. Sol ústine anasy kirdi. Ony biledi. Anasy kórpe astynda dir-dir etip jatqan buny qushaqtap "kim tıdi?" dep edi; bul "joq, surama. Surama", — dedi de, sosyn "ketpe, ketpe! qorqam" dep anasynan aıyrylmaı, jabysyp aldy. Úlken kisilerdiń álgi bir "aq pen qyzyl arasynda shaıtan júredi" degeni esinde qalǵan bala kózin ashýǵa qoryqty.

Kózin ashsa, sham jaqpaı, burysh-buryshqa qarańǵy ornap, túksıip turǵan úlken úıdiń bir jerinde eki shekesinde eki tulymshaq seltıgen sap-sary pále tyǵylyp turǵandaı. Anasy qalaı ketse, o da solaı qasyna jetip kep "júr, oınaıyq!" dep sıqyrymen arbap aýyl syrtyndaǵy aq shoqalaqqa ylyqtyryp alyp ketetindeı. Anasyna "Ketpe! Ketpe!" dep jabysyp alǵan bala, bir kezde kózi ilinip ketken eken. Sol boıda túsine kórshi úıdegi kúnde-kúnde ózimen birge oınaıtyn kishkentaı myrshaı sary qyz kiripti. Bul túsinde de dál óńindegideı osy páleden tezirek qutylǵysy kep ázerde-bezer. Onan qutylýdyń basqa amalyn tappaǵasyn qolyndaǵy kúlshesin beripti. Jańa ǵana qasynda aýyzy-basy bultyldap nan jep turǵan kishkentaı qyz bala, o, Jasaǵan... bunyń nazary sál basqa jaqqa aýyp edi; o da qapelimde basqa beınege aýysyp, or aýyz sary laqqa aınalypty.

Jep turǵany da bul bergen nan emes, bir baý kók quraqtyń qaýyldyryǵyn jalmańdap sytyr-sytyr sydyryp jep bola sala, taǵy da buǵan kózin satyp telmire qapty. Bul túkke túsinbeı tańdanady. Laq ta sony baıqady. Arjaǵynda kúdik qaldyrǵysy kelmegendeı naǵyz laqtyń daýsyna salyp "máá-á-á" dedi. Bul báribir sener-senbesin bilmeı, kirpigin qaǵyp qap qaıta qarap edi, kók quraqty kip-kishkentaı aýzy shúpildep sytyr-sytyr jep turǵan jańaǵy or aýyz sary laq... joq, laq degeni laq emes, eki shekesine eki múıizdiń kók tuqyly qyltıǵan sary shaıtan... shaıtannyń naǵyz ózi... Bala shyr etip shoshyp oıanǵan-dy.

* * *

Bákızatty kórmegeli kúz ótti. Onan qys tústi. Mine, kúlimdep kóktem de shyqty. Sonda Ázim ekeýine kóńili myqtap qalǵany sonsha, keıingi kezde olardyń osy dúnıede bar-joǵyn da umytqandaı esine alýdan da qalyp bara jatqan-dy. Tek sol kúni... Aıtsa da, sol kún ózi qalaı bolyp edi? Neden bastalyp edi? Umytpasa... Iá, umytpasa sol kúni memlekettik emtıhanǵa ázirlik bastalǵan edi-aý? Bul kitaptan tús aýǵansha bas kótergen joq; tek tús aýa bergende basy synyp bara jatqasyn dem alǵysy kep syrtqa shyǵyp edi. Kóktemniń pyshaq júzindeı ótkir sáýlesi kózin qaryp aldy. Bul jasqanyp, betin bura bergende kózi jataqhana aldynda bir ózi jeke turǵan jalǵyz terekke túsken edi. Bákızat pen ekeýiniń shyrǵalańmen bastalǵan shym-shytyryq tirliginiń túp basynda osy terektiń turǵany aqıqat! Taǵdyr ma, álde Táńiriniń mańdaıǵa jazǵany ma, áıteýir úsh qabat úıden boıyn asyryp turǵan záýlim terekti kórgende, bul janaryn ala almaı arbalyp qalǵan edi-aý!.. Apyraı, dep oılaǵan edi, osy terek kúni keshe basqasha edi. Kúni keshe ylǵal tartyp isingeni bolmasa, tula boıyn bershimek bezge toltyryp alǵan, qushaq jetpeıtin qyjym-qyjym kúpshek, quddy, kári sıyrdyń qyrtys-qyrtys moıny sıaqty edi-aý! Al, endi qarash, Aı men kún astyn qýantyp, dúrkirep kirgen kóktemniń qudireti myna káriniń qasań janyn qalaı jibitken! Keshegi bezder búgin búr jarǵan. Keshe sonaý qus ushar bıikte jel astynda qaltyraǵan syp-sıdam jalańash butaqtardyń búgin balapan japyraqtaryn jypyrlatyp baýyryna toltyryp ala qoıǵanyn qarashy!

Sýdyraǵan japyraq arasynda pyr-pyrlaǵan torǵaılardy áli kórgen joqsyń. Biraq osy paqyrlardyń tirligine kóktem ákelgen mazasyz ábigerdi janyń sezip túr. Bular da erteń baýyrynan órer bolashaq urpaqtyń qamymen qapylyp júrip, birine-biri jańa qaýyshyp jatyr ma? Myna kári sıyrdyń moınyndaı qyjym-qyjym qara terektiń qaı butaǵyna uıa salý kerek ekenin aqyldasyp, shyqylyqtap soz talastyryp jatpasa ne qylsyn? Tula boıyńdy anyq seze qoımaǵan áldebir qýanysh baýrap, kúlimsirep tursyń. Jylda-jylda qystan aman shyqqan saıyn adamdar sıaqty bulardyń da tirlik qamyna kirisetinin qaıtersiń! Bul ne ǵajap! Bir tuqym bolyp alyp jyldyń tórt mezgilin adamnan beter biletinin qaıtersiń! Tipti aı men jyldyń qalaı bolatynyn aldyn ala boljaýǵa kelgende, bular bizden áldeqaıda sergek te sezimtal-aý. Kórmeısiń be, kúnde-kúnde sabaq, sesıa dep janyn jaldap júrip kóktemniń kelgenin de bilmeı qapty. Biz ǵoı, qıt etse adambyz, jer táńirimiz dep keýdege uramyz. Sonda dúnıe qadirin osy paqyrlar qurly bildik pe? Erteńdi oıladyq pa? Qolyna oıynshyq túsken sotqar baladaı, biz osy dúnıeniń basy-kózine qaramaı, tek qıratyp, tek syndyryp, tek búldirgennen basqa ne bitirdik? Al myna paqyrlar... Aınalaıyndar-aı, ózderi ómirge qandaı qushtar! Qup-qurtaqandaı bolyp alyp osy paqyrlardyń jylda-jylda dúnıe qapylyp bara jatsa da, ózderiniń bolymsyz tirligindegi daǵdyly ábigerinen jańylmaıtynyn qaıtersiń!..

Kári dúnıeniń jylda-jylda jastyq shaǵyna bir ret qaıta qaýyshyp, qaıta qulpyryp túlep shyǵa kelgen qýanyshy, sol kúni qoldy-aıaqqa turǵyzbady. Kókirek alyp ushyp barady. Áldeneni ańsady ma, armandady ma, alyp ushqan kóńil áıteýir buny sol kúni aldy-artyna qaratpaı, qustaı ushyp tramvaıǵa barǵan edi-aý! Barýyn barsa da, biraq álgi alyp ushqan qus qanat kóńil aıaldamada da aıaldaýǵa shamasyn keltirmeı, júgirip ala jónelgen edi ǵoı! Nege asyqty? Qaıda asyqty? Kimge asyqty? Bilgen joq. Tek úsh qabat sary úıdi kórgende alyp ushqan júrek attaı týlap ala jónelgen edi-aý! Biraq, aldynda álde baqyt, álde sor kútip turǵanyn bilgen joq-ty. Kóshede kezdesken kisilerdi tanysa da, tanymasa da bas joq-aıaq joq yrjalaqtap kúle beripti. Tipti "qaıda barasyń?" degen vahter kempirge deıin kózine jyly ushyrap, buǵan da yrjyń etip kúlipti de úsh qabat úıdiń úshinshi qabatyna umtylypty.

Qudaı buǵan basqany bermese de, sıraqty bergen. Tertedeı uzyn aıaq kósteńdep eki basqyshty bir attap, joǵaryǵa umtylyp kele jatty da, kenet... tóbege urǵandaı qalshıyp tura qaldy. Qurby qyzdar men joǵarydan tómen túsip kele jatqan Bákızatqa kózi túsken-di. Seni Bákızat ta kórgen sıaqty. Saǵan kózi túser-túspeste kirpigin qaǵyp qaldy. Tyq-tyq basyp kele jatqan qara týflı kúrmeý túskendeı kibirtiktep bógele tústi de, qaıta júrip ketti. Qasyndaǵy bir qyzdy ıyǵynan tartyp, qulaǵyna sybyrlap edi, sen anadaǵy tili ashshy tyqyldaq qyzdy birden tanydyń; oǵan ne dep sybyrlady eken? E, ne deýshi edi; bunyń sonda tershigen alaqanyna qystyra salǵan Ázimniń oramalyn aıtatyn shyǵar?

— Aıtpaı-aq qoı. Túsinem ǵoı, — dedi de, Bákızat qaptalyńa sımaı turǵan qolyńdy syrtynan ustap aqyryn qysty. — Sabaqqa daıyndalyp jatqan shyǵarsyńdar?

— Iá, solaı... Al, ózderiń?..

— Bizde de sol. Jańaǵy qyzdarmen chıtalkaǵa bara jatyr edik.

— Onda... Sen bara ber. Men tek... bylaı... soǵyp keteıin dep...

— Kelgeniń jaqsy boldy. Endi kidirgende ózim izdep barǵaly júr edim.

Sener-senbesińdi bilmeı, qyzǵa kúdiktene qarap ediń. Shyny sıaqty. Bákızat buryn istemegen ádetin jasap, osy joly bas-aıaǵyńa muqıat qarady da, áldenege dý qyzardy.

— Sen de kelmeı kettiń...

— Iá, ras... Ke-shir.

— Oqasy joq. Al endi... maǵan sondaı qıyn bolyp júr, qınalyp júrmin...

Bákızat erni dirildep, jas quıylyp ketken janaryn qaıterin bilmeı, kirpigin sabalady da qaldy.

— Bákızat...

— Qaıtesiń. Kóńil bólme.

Bul, árıne, tegin emes. Bunyń arjaǵynda qyz janyn qan qaqsatyp aýyrtyp turǵan qandaı da bir sebep bar. "Úı ishi aman ba eken? Biraq onda jasyrmas edi, aıtar edi ǵoı. Álde... Ázim ekeýiniń arasy?.. Anada Aral balalarynyń aıtyp júrgenderi. Apyr-aı, sol ras bolmasa ne qylsyn?"

Bákızat syrt aınala bere kózin súrtti. Kidirip baryp qaıta burylǵanda, qup-qý betke kúlki oraldy:

— Osy kúnderi birtúrlimin. Júıkem quryp júr...

Shynynda da, qan-sólsiz bettegi kirpikter sabaýdaı bop uzaryp júdep ketipti.

— Jádiger, kishkene... bylaı... bylaı burylshy!

Qyz oıynyń ar jaǵyn bilmeseń de, aıtqanyn eki etpeı syrt aınalyp buryla bergensiń-di. Súıtse, bul jańa qyzdarǵa jol bermek bop qabyrǵaǵa jabysyp tura qalǵanda arqasyn aq borǵa úıkep alǵan eken. Bákızat arqasyn qaǵyp jatqanda, bul basy aınalatyn sıaqtandy. Osynyń bári álde tús, álde óńi ekenin bilip turǵan joq. Eger óńi bolsa, basynan keship jatqan myna halge nanar, nanbasyn bilmeı turǵanda, Bákızat "nan, nan" degendeı, buǵan:

— Ústi-basyńa qarap júrseıshi, — dedi.

Jasaǵan-aý, osy qyzdyń buryn Ázimge qosylyp jýas jigitti júndep alǵysy kep turatyny qaıda? Sen túkke túsingen joqsyń. Tús kórgen adamdaı, ań-tańsyń. Mynaý óńi emes, túsi bop júrmesin. Eger, túsi bolsa, onda basy da túsinde aınalyp turmasa ne qylsyn? Endeshe óńi qýarǵan júdeý qyzdy da túsinde kórip túr. Sondyqtan, kenetten kıligip jatqan myna aǵyl-tegil qýanysh pen kúdiktiń úmit pen úreıdiń qaısysyna den qoıaryn bilmeı, qyzǵa "sen aıtyp jibershi" degendeı jaýtań-jaýtań qaraıtyn bolar? Biraq Bákızat únsiz. Óńi synyq. Jańa ǵana óńirindegi túımelerdi tartqylap túr edi; endi qarasa túımelerdi tastaı sala, aıaǵyndaǵy qylmıǵan qazyq ókshe týflıdiń tumsyǵymen tabannyń astyna túrtkilep ketipti.

— Úıiń... Úıińnen hat alasyń ba?

Bákızat basyn ızedi. Kezin kótermeı, kirpigin sabalap tomen qarap túryp qaldy. Myna túri qazir kóńilin aýlap jubatpasa, eńirep jylap jiberetindeı. Biraq sen ne aıtaryńdy bilgen joqsyń. Qaısy birde temir kerýette túnimen kez ilmeı, dóńbekship shyǵatyn kezder bolatyn. Sonda osy qyzǵa kezdessem aıtar edim dep armandaıtyn aǵyl-tegil áńgimeniń dál endi qolma-qol kerek bolǵan kezde biri basyna kelmegenine tań qalyp tur. Qyzdy jubatatyn jibi túzý bir sóz aýzyna túspeı sasqanda, álginde terek basyna uıa salyp ábigerge túsip jatqan jańaǵy kip-kishkentaı qustardyń ómirge qushtarlyǵy esine tústi. Sony aıtqysy kep oqtala bergende, Bákızat:

— Aral balalarynan esittim. Byltyr kúzde shesheń kelipti ǵoı, — dedi.

— Iá... Iá, keldi, — dediń áńgimeniń bastalǵanyna qýanyp, — kóp bolǵan joq. Qalany bir kún aralatyp edim, ekinshi kúni bettemeı qoıdy. "Kentti jurt qyzyq-aý. Shirkinder, erinbeı-jalyqpaı tasty úıe bergen eken?" — dedi.

Bákızat ishek-silesi qatqansha kúldi; ári-beridesin áli qurydy ma, álde ádeıi istedi me, silesi quryp bara jatqasyn bunyń ıyǵyna qolyn salyp asylyp turyp kúlgeni. Bul joly da sen túkke túsinbeı, baǵanaǵy tústiń jalǵasyn kórgendeı ań-tańsyń.

Bákızat kúlkisin ázer tyıdy.

— Elge qaıtarda apamnyń ne degenin bilesiń be?

— Iá, ne dedi?

— Balam-aý, myna qalanyń kisileri jumys istemeı me? Tań atsa bári kóshege shyǵyp shapqylaıdy da júredi ǵoı dedi.

Sony aıta sala qyzdan buryn bul ózi kúldi; byltyrdan beri sheshesiniń sózin kimge aıtsa da, basqadan buryn ózi kúletin bop júrgen-di. Bákızat qaıtadan eshteńege zaýqy shappaı, kóńilsizdenip kirbıip tur eken. Qolyndaǵy kitap salǵan sýmkany joǵary kóterip baýyryna qysa tústi de, kidirmeı qaıta jerge túsirdi. Sen umtylyp qyz qolyndaǵy sýmkaǵa jarmastyń.

— Bıyl oqý bitiresiń ǵoı? — dedi Bákızat.

— Iá, qudaı qalasa...

— Qudaı qalasa... endi úılenetin shyǵarsyń?

— Oı, ol... Ol ázir bolmaıtyn...

— Nege? Anańa qolǵanat kerek emes pe? — dedi de, Bákızat buǵan kúlki tepsinip kele jatqan kózin qýlana tastady. — Solaı emes pe?

— Solaıy solaı ǵoı... biraq oǵan...

Arjaǵyn aıta almaı, sol arada qyz aldynda qyzaraqtap qala bergen ediń-aý. "Ne qylsa da, — dep oılaǵansyń-dy, — árkimniń basynatyn bir kisisi bolatyny ǵoı. Ázimniń aldynda osy qyzdyń ózi qysylyp, týflıdiń tumsyǵymen aıaǵynyń astyn túrtkilep turǵanyn talaı kórip edi..."

— Úndeme, seni ózim úılendirem, — dedi Bákızat. Endi tipti erkinsip, arqańa qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

Buǵan oraı ne deý kerek ekenin bilgen joqsyń da, álginde arqańdy úıkep alǵan appaq aq bordy alaqanyńmen ysqylap kettiń.

— Estımisiń, Qudaı qalasa, seni ózim úılendirem.

— Kim?.. Kimge?

Óz daýsy ózine ázer jetken sıaqty edi, súıtse, Bákızat estipti:

— Qyz kóp emes pe?

— Kóbi kóp qoı, bir... biraq... sol qyzy qurǵyrlar...

— İrkilme, aıt. Aıta ber!

— Aıtsam... Solar qaıda?

— Qasyńda turǵan joq pa, — dep Bákızat ta osy arada ázilge jeńdirmek bop kúldi de, biraq yńǵaısyzdandy ma, ishteı tolqyp irkilip baryp, — unatsań... — dep kúlkisin kilt tyıyp, kóziniń astymen saǵan qarady.

Sen bolsań, qyz aýzynan quddy úkim esitetindeı esiń shyǵyp ketken-di.

— Unatsań... Iá, unatsań maǵan-aq úılen.

Qursyn, qulaq qatty shyńyldap ketti. Taýdaı týlaǵan júrek keýdede emes, qulaqtyń dál túbinde dúrsil sap jatqandaı.

— Áı, Jádiger... Esitip tursyń ba?

Iá, esitip tur. Basyńdy ızediń. Ony óziń bilip tursyń. Áldene aıaǵyńnyń basyna dúrs etip qulap tústi. Bashaıyń shym etip aýyryp ketti. Aýyrsynsań da biraq shydam taýyp sýmkańnan aqtarylyp túsken kitaptardyń basqyshtan tómen qaraı satyrlap domalap bara jatqanyn kórip tursyń. Biraq bunyń bári óńi emes, túsi bolǵandyqtan ba, tula boıynda dármensizdik bar. Bákızatqa da jaltaqtap qarap qoıdy. Ózi biletin Bákızat bolsa, kóre qal, ol taǵy bir páleni shyǵaryp: "Jigitim, káne, júr! Neke qıatyn jerge baraıyq!" dep, jurt kózinshe qolynan súırelep pále qylmasa qaıtsin.

— Bátish... Bátish shyn... Shyn aıtyp tursyń ba?

Jalǵyz sen emes, Bákızat ta qatty qınalyp turǵan sıaqty. Albyraǵan erni ántek dir etip, aýzyn asha tústi de, toqtap qaldy. Ernin tisteleı beredi. Qara kóz sharasy keńip kenet jas tolyp ketti. Sen sener-senbesińdi bilmeı, kózińdi tas jumyp, ile-shala qaıta ashyp ediń. O, Jasaǵan!.. Qas qaǵymda qalaı ózgerip ketken! Áldebir táýekelge bel býǵan qyzdyń janary taısalmaı týra qaraǵan kózinde álgindegi muń da, jaýtańdaǵan jalynysh ta joq. Tek táýekelge taban tiregen adamdarda ǵana bolatyn taǵdyrdyń salǵanyn sabyrmen kútken shydam bar. Ony sen de kórip tursyń. Onyń ne ekenin de júregiń sezip tur. Ózińnen bir saty joǵary turǵan qyzǵa bir yrǵyp jetip barǵanyńdy bilgen joqsyń. Ablyqqan dem alqymyńa tyǵylyp:

— Bátish!.. Shyn... Shyn aıtyp tursyń ba? — dep ediń, shydamy taýsylǵan qyz kúıip ketip:

— Shyn! Shyn! Shyn aıtam! — dedi de, keleńsiz neme jeteńe áli de jetken joq pa degendeı, tastaı qyp túıip alǵan judyryǵymen seni ıyǵyńnyń basyna urdy-urdy da, jylap jiberdi.

Qursyn, sonan ary ne bop, ne qoıǵanyn bilgen joqsyń. Qashannan beri syrtqa shyqpaı, ishte býlyǵyp kelgen sezim aqtarylyp ketti. Bul ne? Adýyn, aq jyn ba? Álde quıynǵa aınalyp ketken jyndy sezim be? O-ho-ha-ha! Oqys shyqqan ospadar kúlkiniń oń-terisin de oılaǵan joqsyń. Taǵy da sondaı oǵash qımyl jasap janyńda turǵan Bákızatty jas bala qurly kórmeı kóterip alǵansyń-dy. Bákızat qushaǵyńda qol-aıaǵy typyrlap: "Jiber! Jiber!" dep jatyr. Taqa bolmaǵasyn judyryǵymen tómpeshtep ura bastady. Sen esiriksiń be, esalańsyń ba, ne bop, ne qoıǵanyn bilmeıtin sıaqtysyń. Bunyń aıaǵy qaıda aparady? Nege soqtyrady? Oılaǵan joqsyń. Sol arada júregin kernep bara jatqan osynaý sheksiz shattyq, sheksiz qýanyshty tejemeı, tipti tejegisi kelmegendeı áli de bolsa qarq-qarq kúlip qushaǵyndaǵy qyzdy joǵaryǵa júgirip alyp shyqty da, izinshe tómen túsip, jańa ózderi turǵan jerge ákepti. Nege búıtti? Nege búıtkenin bilgen joq-ty. Bákızat qushaǵynan dik etip yrǵyp tústi. Qyzaraqtaǵan betine qapelimde qan oınap, qara kózdiń janary shoqtanyp ketipti.

Áıteýir uryspady. Tek seniń onsyz da eljirep turǵan ishi-baýyryńdy egilte túskisi kelgendeı, qolyńnyń syrtyna alaqanymen aqyryn-aqyryn uryp edi-aý.

* * *

Bunyń kúni boıy eki aıaǵynan sarsylyp turǵan jeri — Tushshybas qoltyǵy. Búgingideı búrkeý kún túgil ádette ashyq kúnderde de o basynan bu basyna kóz jetpeıtin osynaý ishekteı sozylyp jatqan uzynnan-uzaq qoltyqtyń bir beti qashanda kók qatpar shyń. Sol shyńdardyń baryp-baryp taýsylar jeri — Qaratúp. Onyń arjaǵy ushy-qıyrsyz uly teńiz. Ashyq kúnderi ańqıyp-sańqıyp turatyn sol bıik shyń qazir bas toqsannyń bulyńǵyr aýasynda kóz ushynda ázer-ázer qylańytady.

Al Bel-Aran artta. Qysta da, jazda da teńizge shyqqan balyqshylar erteden keshke jalǵyz júrip qarasyraǵanda árqashan artta qalǵan qara jerge nazar aýdaratyn. Sonda osy jaryqtyq kózge túsetin. Bu da osy óńirdiń qaraqshyly túıesindeı kónekóz kýágeri ǵoı! Áne, kórmeısiń be, qys aılarynda arka betten qadalyp soǵatyn yzǵyryq sýyq jeldiń jolyn kes-kestep bógep jatyp alatyn osy eldiń ejelgi jankeshti kárisi. Bul óńirde Bel-Arannan keıin kózge túsetin Qarajar. Erte kezde osy Qarajardyń basynda orys baıyna jaldanǵan qazaqtardyń jer qazbalary bopty.

Qazir de sol kezdegi adam mekeniniń izi saırap jatyr: opyrylǵan apan. Qoqyrsyǵan kóń. Úıilgen kúl. Kúl arasynan balyq súıekteri aqsıady. Qazirgi urpaq bularǵa kóz toqtatpaı tusynan óte shyǵady. Tek osy aýyldyń kónekóz qarıalary myna apandardy tústep tanyp, árqaısysyna at qoıyp, anaý — Kálenniń, anaý — Móńkeniń, anaý — Dostyń, al áne bir Qarajardyń ushar basynan qulap túsetindeı kishileý apan Sýdyr Ahmettiń úıiniń orny dep otyrady. Beregirek kelip qartaıyp dúnıe salǵan sol kisiler kózi tiride Elaman men Aqbala úıiniń ornyn dál bir kıeli oryndaı qasterlep, anda-sanda keýdesin súıretip baratyn. Súıenip kelgen taıaqty janyna qoıyp, óli arýaqqa baǵyshtaǵan duǵa ma, júrek syzdatqan muń, sher, álde saǵynysh pa, áıteýir kókirekte qordalanǵan sezimdi eski jurtta qaldyryp ketetin. Sondyqtan bolar-aý, áli kúnge balyqshy aýyldyń kári-jasy qolyn Qarajar jaqqa siltep: "kún Kálen úıiniń tusynan shyqty" dep, nemese "jatatyn ýaqyt boldy, aı, áne, Elaman úıiniń ústinen aýyp barady" dep, al, aýa raıyn topshylaǵan bireýler "bult kóbesi sógildi-aý deımin, jańa bir juldyz Sýdyr Ahmet qazbasynyń tóbesinen jylt etti" dep otyrǵandary.

Já, jer betinde esimińdi eske alatyn jalǵyz kisi qalǵansha jaqsy adamnyń aty óshpeıtini ǵoı. Endeshe kisi ómirine shek qoıylǵanǵa renjý qajet pe? Qudireti kúshti Qudaı bul pánıde bettegi ajar men boıdaǵy qaıratty, júrektegi jalyndy sarań qatynnyń syǵymyna salyp mysqaldap ólshep berse bersin.

Kisi jasyna qoıylatyn qatal shek, árilese ár urpaq, ár býynǵa, dáýir men dáýrenge qoıylsa qoıylsyn, kisi basyndaǵy dáýren sıaqty kisi boıyndaǵy qajyr, qaırat pen kisi betindegi ajarda da ólsheý men mólsher bolsa bolsyn. Saıyp kelgende sonyń bári kúni jetkende qaıtaryp alatyn kemdi kúngi qaryz ǵana. Sondyqtan tán tozǵan. Bettegi boıaý ońǵan. Shoq jaınaǵan kózdiń janary sóngen. Úlbiregen betke ájim túsken. Al sonyń bári baıansyz. Bári kemdi kún kóz aldar, kóńil aýlar ólsheýli bolǵanda, qaıta osy myna adam boıyndaǵy sezimniń ómiri uzaq. Kúnderdiń kúninde jalyndaǵan jastyqtyń da túbine jetip tıtyqtatatyn ıt kárilik qaırat pen aqyldy da tasqa shapqan qylyshtaı muqaltyp, túıtelep tastaǵanda, qaıta sadaǵań ketkir kisi boıyndaǵy sezimniń árilese ýaqytqa da irgesin aldyrmaıtyn beriktigin qaıtersiń.

Nege ekenin qaıdam, Jádiger búgingi kisilerden góri baıaǵyda ótken paqyrlardy aıady. Olar adyra qalǵyr atamekendi gúldetem dep ne istemedi. Bolashaq urpaq úshin ǵazız basty taýǵa, tasqa soqty. Janyn jaldap qanyn, terin tókkende neni tyndyrdy? Al bulardyń júrisi mynaý. Bulardan keıingi urpaq ne tyndyrady? Olardyń kúni ne bolady?

Jádiger kúrsindi. İshten shyqqan dem bet aldyn býlandyryp jiberdi. Aýzyn japqan murttyń soıaýdaı-soıaýdaı tikireıgen boz qyraý taldary tereńnen shyqqan demnen dir-dir etti. Kúni boıy bir orynnan tapjylmaı sulq turǵan qalpynan qozǵalyp tóńiregine kez tastap edi, qaı jaǵyna qarasa da aq qar, kók muz ústinde kez toqtaıtyn qylaý bolmaǵasyn ba, nazary taǵy da sońynda shubalyp jatqan izge tústi. Álginde bul arada ózinen basqa eshteńe joq-tuǵyn. Endi qarasa, áldeqandaı kip-kishkentaı qustyń izi qar betine jybyr-jybyr túsipti. Aq mataǵa tókken áldebir usaq órnekteı úsh tarmaq iz jybyrlap, bunyń óziniń iziniń boıymen biraz jarysyp barǵan da, kenet jerge batyp, kókke sińgeni belgisiz, ǵaıyp bopty. Bul ań-tań. Bir temen, bir joǵary qarady. Súıtip turyp jeldiń kóterilgenin baıqamapty. Aldy-artynda yǵy joq ańyraǵan ashyq teńiz ústi yzǵyp túr. Jan-jaq shańytyp munarta bastaǵan.

Jádiger álgi kishkentaı qusty izdep kók júzin kózimen tintip túr edi. Kenet kishkentaı qus qasynan shyqylyqtady. Úrkitip alam ba degen qorqynyshpen kóz qıyǵyn aıaǵynyń astyna tastap edi; súıtse, bir shóje torǵaı bul turǵan jerden ilgerilep ozyp baryp qonypty. Qarǵa baýryn basyp jatyr. Qozǵalýǵa qulqy joq; tek bunyń nazary aýǵanyn baıqap mazasyzdana bastady. Kishkentaı qustardyń tilimen renishti birdeńelerdi shyqylyqtady da, quddy jas bala qolynan túsip ketken doptaı baýryn basyp jatqan jerden qomp etip ary qaraı yrǵyp tústi. "Ne qylsa da, bul paqyrdy da jer betine sıǵyzbaı júrgen bir qasiret boldy ǵoı. Ózi ash pa, álde aýrý ma?"

Jel julmalaǵan arqa júni úrpi-túrpi. Jádiger aýrý torǵaıdy sol kóziniń yǵymen baǵyp turǵanyn endi ǵana baıqap, áldenege tiksinip qaldy. Bákızat aıtsa aıtqandaı, bunyń ne kórse de sol kezimen kóretini qalaı? Sol tegin be? Anada da, kolhozshylar jınalysynda sóılep turǵanda da bul dál osylaı júregi sý etip, aýzyndaǵy sózinen jańylyp qap edi-aý. Sonda da zalda otyrǵan jurtqa kózi túspeı, áldene izdegendeı janary sol jaǵyna jaltaqtap qaraı bergen-di. Ádepkide neni izdep turǵanyn bilgen joqty. Súıtse, anada Kótkenshek Kóshen qyrshyp alyp, jerge túkirip tastaǵan shunaq qulaǵynyń shuqyrshaǵyna jip qystyryp alyp, bunyń aýzynan shyqqan sózdi ańdyp, baǵyp qalǵan jaman týysynyń tóbe jaǵy býlanǵan aq quıqa basyna kózin tigip alǵan eken. "Syrqat shyǵarmyn" dep oılady. Tek sony moıyndatpaı júrgen ıt minez bolmasa qaıtsin? Sol joly sózin shaqqa aıaqtaǵan edi. Endi, mine, kórmeısiń be... Kún uzyn aq qar, kók muzda aıaǵynan sarsylyp turyp ta mezgil-mezgil ala kózdiń qıyǵy jalt etip, sol jaǵyna qarap qap tur. Bákızat aıtsa aıtqandaı, álgi bir ylǵı sol jaǵynan kórinetin eles bar bolǵany ma? Áıtpese, dál osy búgin dúnıedegi bar jamandyq bir basyna úıilip-tógilip, japan túzde aıaǵynan sarsylyp turǵanda basqa jaqtan emes, tek bir jaqtan, onda da únemi sol jaqtan urlanyp kele jatqandaı bolatyn sebebi ne? Basqasy basqa, al myna torǵaı... báse, torǵaı ekesh torǵaıǵa deıin nege bunyń sol jaǵyna shyqty? Endeshe osy torǵaı bop elestep júrgen... Jádiger basyna kelgen oǵash oıǵa myrs etip kúlip jiberdi. Torǵaıdan kózin ala bere, taǵy da sońyndaǵy izge qarady.

* * *

Apyr-aı, tirlikte izi ońalmaǵan adamnyń isi de ońǵarylmaıtyny ma? Myna izge qarash. Bul ne dep tur? Basy ıyǵyna túsken uzyn qara kisi osy araǵa aıaǵyn ilbip basyp kelgeni aıtpasa da kórinip turǵan joq pa? Jalǵyz búgin be, bunan buryn da bunyń sońynda osyndaı silbý iz jatpaýshy ma edi? Ásirese kúni boıy teńizden ústi-basy malmandaı sý bop silbýlep kele jatqanyn kórgende, Bákızat: "osy aýyldyń ólmeli shaly ma desem, sen ekensiń ǵoı?" — dep kúıip-pisetin.

Shal demekshi, jurt buǵan bala kezde de shyn jasynan artyq beretin. Beregirek kelgesin bul tipti kári kórinip, jasy kishiler túgil, qatarlary da buny "shal" dedi. Oǵan bunyń qulaǵy úırengen. Tek áıeliniń kózinshe kemsitpek bolǵanda qytyǵyna tıetin. Ásirese, áne birde Aralǵa barǵanda tanys dáriger Bákızat ekeýin qonaqqa shaqyryp edi; kesh baryp, qysyla-qysyla kelgen bulardy buıra bas jigit kútip alyp turyp, buǵan; "aqsaqal, qyzyńyz ózińizden góri jeńgeıge tartqan ba, qalaı?" — degende, bul aýzyna qapelimde sóz túspedi de, kórgensiz jigitke ala kózben atyp jibererdeı ajyraıa qaraǵan-dy. Qozy Qaryn bastaǵan aýdan basshylary tur eken. Dýdar bastyń kekesinin olar da esitip kúlkige býlyǵa qapty.

Sen osy keshtiń ózińe jaqsy bolmasyn bildiń de, kelmeı jatyp ketý jaǵyn oılap esikke jaqyn otyrǵyń kep edi; dýdar bas neme buǵan: "aqsaqal, qarsy bolmasańyz qyzyńyz jastardyń qasyna otyrsyn" — dep, Bákızatty tórge aparyp, Qozy Qarynnyń dál qasynan bir-aq shyǵardy.

Qozy Qaryn seni shaqyryp alyp:

— Áı, slýshaı, mynadaı perızatty qala qaýymyna kórsetpeı, tyǵyp ustap júrgenińe qaraǵanda, he-he-he... sen, sirá, feodal bolýyń kerek, — dep edi, stol basyndaǵylar:

— Oıbaı, aıtatyny joq, bul naǵyz feodal!

— Ásirese áıeldi qatty ustaıtyn kórinedi, — dep bári qostaı jóneldi.

— Al, káne, sen bunda ne qyp júrsiń? — dedi Qozy Qaryn.

— Bir sharýamen...

— Ol ne qylǵan sharýa?

— Shalǵaı jatqan aýylmyz ǵoı. Halyqtyń jaǵdaıy...

— Halyq? Balyq qaıda? Plan qaıda?

— E-he-he... Bular plandy qaıtsin. Planǵa basy aýyratyn siz ǵoı, — dedi táshireıgen qara jigit.

— Iá, jastar jumysqa nemquraıdy qaraıdy, — dedi Qozy Qarynmen qatar otyrǵan býryl bas kisi.

— Naǵyz rahat ómir osylardiki, — dedi táshir qara. — Aýyl jalyqtyryp bara jatsa, salyp uryp qalaǵa keledi. Jegeni — et, ishkeni — araq. He-he... Rahat!..

Qozy Qaryn kekireıip alǵan. Baǵana osynda kelgende bultıǵan qaryn ústine saýsaqtaryn aıqastyryp alǵan qoly sonan áli jazylǵan joq; kisi betine nazaryn tiktep qaramaıtyn kilmik kózdiń dál qazirde qaıda qarap otyrǵany belgisiz. Aldyndaǵy as pen stol basyndaǵy kisiler túgil sol jaǵyndaǵy Bákızatty, oń jaǵyndaǵy óz áıelin kórip te, bilip te otyrǵan joq. Tipti olardyń bul dúnıede bar joǵynan da beıhabar sıaqty edi; kenet Bákızatqa moıyn burdy. Áýeli he-he-lep kúlip, sosyn aqyryn til qatty; ádette sen sharýamen aldyna barǵanda "balyq..." "plan" degennen basqa sóz aýzyna túspeıtin bastyqtyń osy joly kádimgideı aýzy-basy qımyldap, sóılep jatqanyna tań qaldyń. Sóılegende bul ne deıdi eken dep tyńdap edi; kisi jarıtyn eshteńe joq sıaqty: "Ydysyńa as salyp bereıin" deı me... "Prıbor ápereıin?" deı me?. Sony suramaı, ózi bilip istese, quddy qoly synyp, nemese aýzy qısaıyp ketetindeı.

Endi birde Bákızattyń qulaǵyna sybyrlap:

— As alyńyz. Fıgýramdy buzyp alam dep qoryqpaýyńyzǵa bolady, — dep he-he-lep ketti.

Arjaǵynda otyrǵan áıeli qyzaraqtap, mazasy kete bastady:

— Saǵan ne boldy. Asyń sýyp ketti. Myna jurt saǵan qarap otyr ǵoı.

Úı ıesi tost kóterdi. Basqalar sıaqty bu da sózin Qozy Qarynǵa arnady. Ózinen burynǵylardan maqtaýyn asyrǵysy kelip edi, biraq oıyn jetkizetin ońtaıly sóz aýzyna túspedi de, abyrjyp sasyp turyp "kemeńger, danyshpan basshymyz úshin... káne, joldastar, bárimiz túregelip turyp alyp jibereıik" — dedi. Soǵan uqsas talaı tost boldy. Osydan buryn da Qozy Qarynmen eki-úsh ret qonaqta bolǵany bar. Sonyń bárinde de dastarhan basyndaǵy jurt Qozy Qarynǵa esi shyǵa elpildep jatqanda, ol kilmik kózin bir jaqqa salmaı, kekireıe túsetin.

Ol kekireıse, qalǵan jurt esi qalmaı, asty-ústine túsip, ólip-tirilip, kóz bitken osyny kórip, qulaq bitken osyny tyńdap, yqylas, peıil tek osynyń ústinde bolatyn. Qoshemet, qolpash tek soǵan aıtylatyn. Qol soǵan soǵylatyn. Bul kúnde soǵan qulaǵy úırenip alǵany sonsha, osy kúni bul ózin jer-kókke sıǵyzbaı maqtaǵan álgi kólgir jurttyń ótirigi qaısy, shyny qaısy ekenin aıyrýdan qalǵan-dy.

Sol Qozy Qarynǵa sen qazir qaıran qap otyrsyń. Onyń ánsheıindegi pańdyǵy qaıda? Onyń ana taraqtap alǵan qolyna bir jalpyldaq júgirip baryp pyshaq, vılka ustatqansha saýsaǵy jazylmaıtyny qaıda? Joq, búgingi Qozy Qaryn burynǵy Qozy Qarynnan múlde basqa. Áne, ádemi kórshisi sózden tartynyp, tuıyq otyrǵanyna qaramastan oǵan qaıta-qaıta eńkeıip aldyna tárelke ysyrama-aý... Tárelkesine taǵam salǵysy keleme-aý... "Ac adamnyń — arqaýy, as alyńyz!" deıme-aý... Taǵy birde kekireıgen boıyn ádemi kórshisine qaıta ıdi. Bul joly lak jaqqandaı jylmıǵan jyp-jyltyr ájimsiz betine kúlki júgirdi:

— Sizdeı oqytýshylar qaladaǵy mektepterge de kerek...

— Áıel jaıy belgili ǵoı, azamaty qaıda bolsa, biz de sonda bolamyz.

— Jádigerdi de aldyrýǵa bolar edi. Biraq, áne, ózi aıtsyn, plany nashar.

— Demek, syltaý bar deńiz.

— Nege?.. Joq, bıkesh... Shydasaq, aınalaıyn, plandy belden basyp, ózińdi bunda kúıeýińmen qosa alǵyza alamyz. Solaı ǵoı, á! — dep Qozy Qaryn býrylbasqa qarap edi.

— Árıne, Siz aıtsańyz... Qolyńyzda ǵoı, alǵyzasyz da qoıasyz, — dedi býrylbas.

Býrylbas buryn bundaı emes-ti. Buryn ol eshkimniń yǵymen júrmeıtin óz pikiri bar kisi bolatyn; qaısy bir keleli másele tusynda onyń tipti Qozy Qarynǵa da qarsy shyǵyp, qasarysyp otyryp alatyn kók bettigi jurtqa unaıtyn.

Pensıaǵa jasy kelgeli bul sorlynyń da qajyry qaıtyp, Qozy Qarynnyń qas-qabaǵyna qaraıtyn bopty.

Myna aradan tezirek ketkiń kep otyr. Apyr-aı, tostar qandaı kóp. Jurt ne degen jádigóı, kólgir. Al myna jurtqa tos berip otyrǵan bujyr qara ne degen kóbik aýyz! Qozy Qaryn bolsa-bolmasa da Bákızattyń qulaǵyna jabysyp alǵan. Kilmik kózge kádimgideı ushqyn paıda bop, janary tirilip qapty. Baǵanaǵydaı emes, qazir Bákızat ta batyldana túsken be, qalaı? Qaıta-qaıta qulaǵyna eńkeıip jatqan Qozy Qarynǵa qaraǵanda onyń da kózi shoqtanyp, janary jalt-jult etedi.

— Bastyqtyń bári bir eken-aý. Jyly sózben aldap-sýlap shyǵaryp salýǵa úırenip alǵan.

— Joq! Joq, dokajý... Alǵyzam dedim, alǵyzam.

Bákızatqa qaıtaıyq dep qulaq qaǵys qylyp edi, ol uzyn stoldyń arjaǵynan qyljaqtaǵan áldebireýlerge kúlip, seniń qyńqylyńa qulaq aspaı qoıdy. Amal qaısy, sharań quryp, jipsiz baılanyp otyrsyń. Bundaǵy jurt seniń bar-joǵyńdy umytyp ketken sekildi. Álde qalaı umyta qoımaǵandar bolsa, olar da kesh boıy sulý kelinshektiń bir jaǵyna tún ornatyp túsi kirmeı tunjyrap otyrǵan seniń túrińe tiksinip qaraıdy da, sosyn kózin senen taıdyra bere myrs-myrs kúledi.

Al Qozy Qaryn kóńildi. Ári-beridesin, ol tipti arjaǵynda aýzy-basy burtyńdap otyrǵan óz áıeliniń ashýyn da jyr demedi. Burynǵydaı emes, Bákızatqa til qatqanda aýzyna da qaıdaǵy bir qyljaq sózder túse bastady:

— Anada osynda astanadaǵy ataqty jerlesimiz keldi emes pe...

— Ataqty? Ol kim?

— Áz-aǵańdy aıtam. Oı, ol keremet qoı! Osynda biraz dýyldattyq. Bir otyrysta, Áz-aǵań: "Jigitter, óz áıeliń sulý bolǵannan kóri, kórshińniń áıeli sulý bolǵany durys" degen-di. Taýyp aıtqan joq pa, a? Ha-ha...

Baıqap otyrsyń, dastarqan basyndaǵy qaısy bireýler jymyńdap saǵan qarap qapty. Sen kóńil bólmegen syńaı ańǵartyp, sazaryp alǵansyń-dy. Qozy Qaryn taǵy da Bákızattyń qulaǵyna aýzyn aparyp:

— Siz otyrǵan dál osy orynda, sizdeı bolmasa da, óz zamanynda kól shaıqaǵan bir sary tory kelinshek otyrǵan-dy. Áz-aǵań sóz tappasyn ba, álgi áıeldiń bas-aıaǵyna osylaı bir qarady da, "átteń dúnıe-aı, osydan bes-alty jyl buryn kezdeskende týflıińizben qosa jutyp qoıǵandaı ekensiz" dep edi. Qalaı, a?!

Myna sum buny saǵan tıgizip aıtty. Jutqaly turǵan tamaq jutqynshaǵyńda turyp qaldy. Shaı urttap jibergeli ilgeri sozǵan qolyń keseni ustaı bergende, qaltyrap ketti de, konák quıǵan rúmkany qaǵyp, tógip aldy. Shyny shyldyr etti. Shúpildete quıǵan konák aq dastarqanǵa laq etip aqtarylyp, kisilerdiń ústine shashyrady.

— Oqasy joq, — dedi býrylbas.

— Gde pút, tam lút; — dedi Qozy Qaryn kúlip.

Osy keshtiń jaqsylyqqa aparmasyn júregi qurǵyr sezgen edi-aý. Ketkiń kep ázer otyrsyń. Keteıik dep qyńqyldaı bergesin be, Bákızat keleside tipti senimen isi bolmaı, arjaǵynda otyrǵan Qozy Qarynmen shúıirkelesip ketti. Osy áıeldiń qazirgideı kisi basy quralǵan jerde erkekterge óziniń qudiretin kórsetkisi kep, shaıtany qozyp ketetin ádeti bar. Sondaıda ásirese batyldana túsedi, kúlkisi syńǵyrlap, qara kózi jaınańdap, jarqyldap shyǵa kelgende, e, ol kezde qandaı ustamdy erkek te ózin ustaı almaı qalatyn-dy.

— Jigitter, káne bıleıik. Mýzyka... Mýzyka qaıda? — dedi Bákızat.

— Malades!... Aı, malades! Kel, ekeýmiz...

— Joq! Áıelińizben bıleńiz!

Súıdedi de, Bákızat ózin bıge shaqyryp, emeshesi úzilip turǵan Qozy Qaryndy kórse de, oǵan qaırylǵan joq; qaıyrylmaq tursyn nazaryn da salmastan burylyp júre berdi. Sen áıelińniń bunysyna yrza bop, aıyzyń qanyp tur.

Jańa Qozy Qaryndy kózine ilmeı, syrt aınalyp júre bergen Bákızat kóp qonaqtyń ishinde qaıdaǵy eleýsiz bireýmen bılep ketti. Bir-eki aınalǵasyn ony tastaı sala, kelesi bıdiń kezeginde áne-mine pensıaǵa shyǵady dep júrgen býrylbaspen bıledi.

Basqa ermek tappaǵasyn sen álbomdaǵy sýretterdi qarap otyrǵansyń-dy. Bı bitti, tý syrtyńnan shyqqan aıaq dybysyn esitip atyp turdyń.

— Qalaı, saǵan kóńilsiz bolǵan joq pa?

— Qaıtaıyq!..

— Qoı. Júr, bıleıik!

— Aıaǵyńdy basyp...

— Apyraı, bundaı da kúıeýjandy bolarsyz ba?

Qozy Qaryn anadaıdan kúlimsirep keldi de, áı-sháıge qaratpaı Bákızatty bıge áketti. Ketip bara jatyp kilmek kózdiń qıyǵyn álbom qarap otyrǵan saǵan tastady da, sosyn Bákızattyń qulaǵyna eńkeıdi:

— Myna sabaz aıaǵyńdy az baspaǵan bolar?

Bákızat Qozy Qaryndy ıterip jiberdi. Ony sonan keıin boıyna jolatqan joq. Birde qatarlasyp, birde betpe-bet qarama-qarsy tura qap, birin-biri qaırap janyp júr. Qozy Qaryn qushaqtaıyn dep umtylsa, Bákızat syqylyqtap kúlip, onyń keıde oń, keıde sol ıyǵynan aınalyp, qushaǵynan sytylyp kete beredi.

Qursyn, ýaqyt ótpeı qoıdy. Saǵatqa qansha qarasa da, qastan shyqpaǵyr bireý arjaqta saǵattyń qysqa tili túgil, ánsheıinde attaı shapqylap turatyn uzyn tilin de tyrp etkizbeı ustap turǵandaı.

Tynysh ketti. Tózim taýsyldy. Tizeńde jatqan maqpal tysty álbomnyń betin qur ashqanyń bolmasa, kóz toqtatyp qarap otyrǵan joqsyń. Óziń bilmeıtin áldebireýlerdiń juptasyp ekeýden, úsheýden, tórteý, beseýden shoǵyrlanyp túsken sýretterdiń eshqaısysyna kóńil aýdarǵan joq; olar da ádette yǵy-jyǵy qalanyń kóshesinde topyrlap ótip jatatyn beıtanys kisilerdeı.

— Kelinińiz ekeýmizdiń stýdent kezdegi sýretter ǵoı.

Qasyna kep qatarlasyp tura bergen úı ıesi jigitti jańa baıqady. Álbomdy sart etkizip japty da, ornyna aparyp qoıdy.

— Jádiger aǵa, men de siz sıaqtymyn. Jurt bılep jatqanda men de siz qusap álbom qaraımyn.

Shynynda da, myna dáriger jigittiń saǵan uqsaıtyn birdeńesi bar sıaqty.

Bákızat uzaq bıledi. Eki beti alaýlap qyzaryp alǵan. Plasınka bitip bara jatsa, Qozy Qarynnyń qushaǵynan sytylyp shyǵady da, júgirip baryp basynan qaıta qoıady. Bir ret qoıarda qoımaı seni de súırelep ortaǵa alyp shyǵyp edi, biraq bir aınalýǵa kelmeı "oı... oı, aıaǵymdy bastyń" — dep, seni ıterip jiberdi de, Qozy Qarynnyń qushaǵyna qaıta kirdi. Qapyryq úıdiń ishi bıden keıin tipti qaınap ketti. Bas-basyna jetpegesin qatar otyrǵan eki kisige bir súlgiden tastaǵan-dy. Endi qarasa, Bákızatpen ekeýine tastaǵan súlgini Qozy Qaryn alyp, terin súrtip jatyr eken. Sen úndemesten súlgini onyń qolynan julyp alyp ediń, Qozy Qaryn saǵan kilmik kózdiń qıyǵynan alara qarady. Sen de jasqanbaı, alaqandaı ala kóziń aqyraıyp qarsy qaraǵansyń-dy.

— Áı, mynaý nege ajyraıady?

— Nemene, qaraýǵa bolmaı ma?

— Joq, jaıdan jaı ajyraıǵan joqsyń. Bilem, arjaǵyńda aıta almaı turǵan birdeńeń bar.

— Bolsa bolar...

— Onda, davaı aıt!

— Nesi bar. Aıtsam aıtam, — dediń de, sen atyp turdyń. Stol basyndaǵy ala-jabyr sap bop tıyla qaldy. Jan-jaqtan ańtaryla qaraǵan kisilerdiń sen birde-birine nazar aýdarmaı, Qozy Qarynǵa jetip barǵansyń-dy.

— Shynynda da, sizge aıtýǵa yńǵaıy kelmeı júrgen bir sharýa bar edi.

— Onda aıtpaı-aq qoı! Seniń sharýańnan sharshadym.

— Joq, tyńdańyz...

— Tyńdamaımyn. Tym qurysa, qonaqta otyrǵanda maza bershi.

— Ana jaqta halyq aýyz sýdan qarap qaldy...

— E, sen endi... sý máselesin araq iship otyrǵanda sheshpeksiń be?

Qozy Qaryn keýdesin kóterip, keńk-keńk kúldi. Sosyn: "Qalaı, taýyp aıttym ba?" dep qoshemet tilegendeı, stol basyndaǵylarǵa qarap edi, bastyq ne aıtsa da quldyq uryp otyrǵan qoshemetshiler bas shulǵyp shý ete tústi:

— Mirdiń oǵyndaı boldy.

— Qatyrdyńyz.

— Iá, sazaıyn berdińiz. Bálem, ózine de sol kerek. İİİarýa... Sharýa dep... Al sharýa kerek bolsa...

Qozy Qaryn kóńildi. Tek on ıyǵynyń tusynda túnerip turǵan seni ary ıterip:

— Bar... bar! Ornyńa bar! — dep edi, sen turǵan jerińnen tapjylǵan joqsyń.

— Ótinem, burǵyshy jiberińiz. Tez arada tushshy sýdyń kózin tappasaq, halyqqa qıyn bolǵaly tur.

— Aý, anada tushshy sýdyń kózin taptyq... tushshy sý shyqty dep shýlaǵandaryń qaıda?

— Shyǵýy shyqqan. Burǵyshylar bes júz jetpis metrden sý shyǵaryp, halyq qýanyp, shaldar qurbandyq shalyp shýlasqanbyz.

— Bezobraz. Qazirgideı et joqta, bular, áıteýir, bir syltaý taýyp mal soıady da jatady.

Bastyqqa jaqyn otyrǵan býrylbas dereý qostady:

— Bular bala pishtirse de, qoı soıyp qudaı joly beretin kórinedi. Jyn-shaıtan, chert znaet chto...

— Bezobraz. Seniń aýlyńa burǵyshy emes, úgitshiler brıgadasyn jiberý kerek.

— Úgitshi ózimizde de jetedi. Bizge burǵyshy...

— Burǵyshyny qaıtesiń, álgi qudaı jolynyń sýy bar emes pe?

— Onan túk shyqpady dep otyrmyn ǵoı.

— Jańa sý shyqty degeniń qaıda?

— Teńiz tartylǵaly topyraqtyń quramynda tuz kóbeıip, tushshy sýdyń kózi ary ketip jatqan joq pa. Basynda bizdiń máz bolǵanymyz, shamasy, sirá, bir kezdegi tushshy sýdyń úzilip qalǵan azǵantaı sarqynshaǵy bolýy kerek. Birer atqylady da, erteńine kermek tatyp ashshy sýǵa aınalyp ketti.

— Qudaı jolyny az bergen boldyńdar ǵoı.

Stol basy taǵy dý kúldi. Qozy Qaryn sulý kórshisinen de qoshemet dámetkendeı, Bákızatqa burylyp edi, Bákızat kózin tómen sap tuıyq otyr. Álgi bir qytyqty áńgime tusynda túsin bermeı, óńin bılep qalý oǵan da ońaıǵa túsken joq-ty.

— Sonymen... burǵyshy jiberesiz be, joq pa?

— Kórermiz.

— Joq, siz...

— Áı, seni buryn sóılete almaýshy edik qoı. Qaraı ǵoı, ózi tirile bastady. Tamada, davaı, kelesi tosty osyǵan bershi. Kóreıik, sóılesin.

İsherin iship, jerin jep, endi tek ermek qaıdan tabylar eken dep, jeleý izdep otyrǵan jurt qýanyp ketti. Qozy Qaryndy qostap shyǵa keldi. Bul yzaly edi. Tosynnan sóz bergende aýzyna sóz túspeı, qolyndaǵy rúmkaǵa qarap turyp qaldy. Stol basy siltideı tyna qapty. Alǵashynda "ne aıtar eken" dep demin ishine alyp otyrǵan kisiler únsizdik uzaǵasyn shydamy taýsylyp, qozǵalaqtaı bastady. Qaısy bir shydamsyzdary qasyndaǵy kórshisine burylyp, aýzyna sóz túspeı, kózi alaqtap, sasyp turǵan buny ymdap myrs-myrs kúldi. Sen Bákızattyń da oty betine shyǵyp otyrǵanyn kórdiń. Abdyrap sasyp turǵanda aýzyna qaıdaǵy bir kelispegen sóz túsip: "Qasıetti Kári Aral úshin... Káne, sol úshin... túregelip..." dep toqtap qaldy. Onsyz da ózin ázer ustap otyrǵan kisiler qyran-topan. Ásirese Qozy Qarynnyń qudaıy berip:

— Malades! Malades! — dep, ishegi túıilip jatyp ta buny óp-ótirik arqasyna qaǵyp-qaǵyp qoıdy. — Malades, Aı, malades. Seniń, sirá, túnde uıyqtap jatqanda da túsińe Aral kiretin shyǵar? Aı, malades! Malades! Aıttym ǵoı, bul Demospen, Araldyń Demospeni, ha-ha-ha!

Sen qolyńdaǵy rúmka qaltyrap bara jatqasyn jalma-jan stolǵa qoıǵansyń-dy...

* * *

Ystyq astan keıin qonaqtar syrtqa shyqty. Biraz boı jazǵan soń ishke qaıtyp kirseń bı bastalyp ketken eken. Bákızat Qozy Qaryndy tastap, uzaq ýaqyt baǵana ózderin kútip alatyn shı borbaı shegir kóz syptyǵyrmen bıledi.

Nege ekenin qaıdam, osy shegir kóz, shı borbaı saǵan salǵan jerden unaǵan joq; ásirese, onyń jas shamasy ózimen qatar bolǵanyna qaramastan qonaqtardyń ishinde buǵaǵy, ne qarny barlardyń bárin "aǵa" dep, al buny birese "aqsaqal" dep, birese Bákızatqa áke ǵyp qoıǵany tipti jynyna tıip boldy. Ony Bákızat baıqady ma, joq pa belgisiz, álde áıel batyldanǵanda qalasa kúıeýinen de aıylyn jımaı kózdi jumyp jiberetin qaısarlyq pa?

Baǵana baıqaǵan-dy. Osy shı borbaı áıelińe unap qalǵan sıaqty. Stolǵa otyrǵasyn seniń kózińdi ala bere oǵan eki ret burylyp qarady. Alǵashqy qaraǵanda seniń ıyǵyńnyń tasasynan qara kózdiń janary jalt etip qysqalaý nazar salyp edi; ekinshi joly qonaqqa keler aldynda erinbeı-jalyqpaı ár talyna bir-birlep boıaý jaǵyp, kúılegen qanshyqtyń quıryǵyndaı qoldan qaıqaıtyp alǵan sabaýdaı uzyn kirpik astynan nazaryn tiktep, uzaǵyraq qaraǵan-dy.

Óı, ótip bara jatqan ómir-aı!.. Sonan beri de... Toqta, sonan beri alty aı. Iá, attaı alty aı! Sol alty aıda bul qansha oqıǵany bastan keshti? Sum dúnıeniń adam túgil, atan túıe kótermeıtin aýyr beıneti men azabyn tartty? Myna jalǵanda bul ishpegen ý men dert qaldy ma?

Basqany qoıǵanda, sonan beri sen Amýdarıada kisilerińmen bir aı qostanyp jatyp, tushshy sýǵa qulaǵan laı balyqqa qaryq boldyń. İle-shala ortalaryńdy oısyratyp jıyrma bes úı kóterile kóshti. Onan qyrdan bosqan qara qurttaı kıik teńizdiń ashshy sýyn iship, úıir-úıirimen qyrylǵanyn kórgende qan jylamady ma? Onan Syrdarıa. Qylshyldaǵan qara sýyq. Yzǵyǵan qamys qos. Qatyn-balanyń kóz jasy ma... Álde, ata-baba, arýaq qoldady ma, áıteýir sáti túsip qamaý sýdyń balyǵyna qaryq boldy. Sonan bular ishi-syrty maılanyp, qýanysh qoınyna sımaı qatyn-balaǵa qustaı ushyp kelgende... O, Táńiri!.. Tas baýyr taǵdyr, saǵan men ne jazdym? Kisige qyldaı qıanatym bolyp pa edi? Men shekken azap pen men kórgen mazaq az bolyp pa edi? Burynǵy qaıǵydan búgingi qaıǵy asyp túsip, adam kótermeıtin zil batpan salmaq janymdy janshyp, jer qylǵandaı qorlap men qaı qylyǵymnan jazyqty boldym? Estımisiń, Qudaı! Ýa, estımisiń?

Jádiger qalshyldap alaqandaı ala kózdiń sharasy jasqa tolyp, ıegi kemseńdep ketti. Erteden beri janyn baýrap, kózin arbap alǵan myna aq qardaǵy izden nazaryn alyp, búgin erteńgisin kep toqtaǵan bir orynda eki aıaǵynan sarsylyp túr. Mine, tús aýdy. Kún keshke taqady. Bul osylaı tura bere me? Ózin qaýmalap órip ketken myna ashqaraq oıda shek bar ma? Bel-Arannyń ústinde úıirilgen sýyq súr bulttaı bul baıqustyń basyn shyrmap, janyn ıtke talatqandaı azaptap, ý ústine ýdy ishe bere me?

Apyraı!.. Apyraı, pále neden bastaldy? Kimnen bastaldy? Sen be? Ol ma? Joq, onda kiná joq! Ras, ol astanada bolǵanda qyz kezinde súıgen, áli de súıetin jigitpen... kemdi-kún oınap kúlgen azǵantaı qyzyǵyn kóre almaı... ishiń kúıip qyzǵanyp... sorly áıeldi óltire jazdadyń. Bıshara áıeldi betine kúle qaraǵan erkektiń bárinen qyzǵanǵanyńa jón bolsyn? Aralda tanys dárigerdiń úıinde qonaqta bolǵanda Qozy Qaryn men áne bir úrpek bas, shegir kóz, syptyǵyrdan qyzǵanyp bulan-talan bop... Qyrsyq qylǵanda, sol kúni Qozy Qaryn men shı borbaı nemeniń Bákızatty kezek-kezek bıge shaqyryp, kenedeı jabysyp alǵanyn qaıtersiń. Biraq, soǵan bola áıeldi jazǵyrýǵa bola ma? Bılegende ne tur? Qonaqqa barǵan áıel men erkektiń bılemeı qalǵan jeri bar ma? Aýzyna araq tıse, quıryǵy qurt túskendeı qylmyńdap qoıa beretin ádet emes pe? Bılemese ishken asy boıyna sińbeıtin jastar túgil, aldyna kebejdeı qaryn óńgergen osy kúngi qazaqtar da qoıqańdap ortaǵa túse ketetin bop júrgen joq pa? Sol joly da bir-eki rúmka aýyzǵa tıgesin jastardan da buryn kebeje qaryndar jeligip, taqtaı edenniń shańyn burqyldatyp ala jónelgende-aq bunyń aıaǵy bir pálege aparyp soqtyrmaı qoımasyn bilgen edi-aý! Túsi demde buzylyp túnere bastaǵanyn elden buryn baıqaǵan úı ıesi shybyjyqtap qasynan ketpeı qoıdy.

— Jáke, — dedi buǵan, — bir jeriń aýyryp turǵan joq pa? Dári bereıin be?

— Joq...

— Bálkim, júrektiń dárisin?..

— Joq. Joq, eshteńeniń keregi joq...

— Apyraı, á?..

Áli de bolsa qalbalaqtap qasyńnan ketpeı qoıǵan úı ıesi jigitten qutylýdyń esebin tappaǵasyn, syrt aınala bere Bákızatqa burylyp edi, áıeli jańa ǵana qasynda turǵan sıaqty edi, endi qarasa shı borbaı, syptyǵyrdyń qushaǵynda ketip barady eken.

E, Qudaı, osylardy da erkekke teńestirem dep álek bop júrgen bólshevıkterde es joq; erkekke teńesip qaıtedi? Áıel bolǵannan esesi ketip júrgen urǵashyny kórgen joq; ásirese Bákızattyń erkektermen teńesýge tipti qulqy joq. Áne, basqa áıelder esebin taýyp túzdegi qylyǵyn kúıeýine bildirmeı tasaǵa tyǵylyp jasyryp istese, bul jazǵan urǵashy ekenin jurtqa jarıalap bolady. Ony senen de jasyrǵan joq edi. E, ol qashan etegi ashylmaǵan perishte bop tympıyp otyryp edi? Aralda qonaqqa bararda da sońyra qaıtkende jurt nazaryn aýdaram dep álekke túspedi me? Sen: "aý, kesh qaldyq qoı, bolsaıshy" dep asyqtyrǵanda da, shar aınanyń aldynan ketpeı, kólbeńdep turyp almap pa edi? Áýeli soıaýdaı qyp-qyzyl tyrnaqtaryna qarady. Onan aq boryq saýsaqtaryna, qulaǵyna, moınyna sońyra suǵanaq kózderdiń janaryn tartyp jaýtańdatyp qoıatyn bar-bar jaltyraq pen jyltyraqty taǵyp sándenip baqqany qaıda? Sonyń bári az bolǵandaı, endi bir kezde aına aldyna entelep otyryp alyp, osy jasqa kelgenshe seniń ne atyn, ne zatyn bilmeı-aq qoıǵan qap-qara qoımaljyń birdeńeni sabaýdaı kirpikterge ári-beri jaqqanda ár taly quddy kúılegen qanshyqtyń quıryǵyndaı qaıqaıyp shyǵa kelmedi me? Sen: "kelistiń" dep kirjiń etip, qabaǵyńdy qars jaýyp aldyń. Jol boıy qasyńda qazyq ókshe týflıdi qydyń-qydyń basyp, qushaǵyńa kirip jabysyp alǵan áıeldiń qara kózi jaýtańdap, qaıta-qaıta jaltaqtap qaraǵan janary da janyńdy jadyratpaǵan-dy.

Onyń ústine shı borbaı, syptyǵyr neme kesh boıy quddy eshki emerdeı Bákızatty baýryna qysyp, jabysyp aldy. Stol basynda da tar jerde tilmen aıtýǵa bolmaıtyn áldeneni Bákızatqa kózben ymdap, birin jetkizip, birin jetkize almaı álekke qalyp boldy. Sen de sony baıqap, yza men qyzǵanyshqa býlyǵyp, qashan kete ketkenshe ishteı ábigerge túsip bolǵansyń-dy.

Stol basy ala jabyr. Birinen keıin biri tost kóterip suńqyldap jatqan myna shýyldaqtardyń bir sózi mıyńa kirgen joq. Tek áldebir jelókpe, qyzbalaý qonaq Qozy Qaryndy maqtaı kele: "al, káne, alyp jibereıik!" dep qynaýlap daýys kótergende, stol basyndaǵylardyń jany qalmaı atyp-atyp turǵanyn kórip, sen de ornyńnan lajsyz turǵansyń. Biraq birine — sý, birine — araq quıǵan aldyńdaǵy rúmka, fýjerlerdiń qaısysyn ustaryńdy bilmeı daǵdaryp qalasyń. Jáne on úsh jyl eskek, taıaý bolmasa, dál mynadaı qylmıǵan qumyrsqa bel shyny shólmek ustap daǵdylanbaǵan qol qaltyrap álek-shálek.

Kóz qıyǵyń Bákızatta. Bul joly Bákızat uzyn stoldyń aıaq jaǵynda otyrǵan úrpek bas, shı borbaıǵa kóz qıyǵyn da salǵan joq. İship-jeýden aýzy bosap, taǵy bir úziliske shyqqan qonaqtar toq basqysy kep áıel, erkek ekeý-ekeýden juptasyp bıge túse bastady. Sen sham jaryǵy az túsken ala kóleńkeleý shette Bákızatpen álgi shı borbaı káıter eken dep turǵansyń-dy. Shıborbaı shegir kózi jyltyńdap jan-jaǵyna qarady. Bákızatty kórip jymyń etti. Jetip baryp, aıaǵyndaǵy tabanyna balshyq basqandaı sire qarys bátenkeniń ókshesin ókshesine sart etkizdi. Úrpek basty qyz aldyna sylq etkize ıip bıge shaqyryp edi, Bákızat lám demesten burylyp júre berdi. Endi sen jymyń ettiń. Kóre qal, ol qazir qonaqtardyń ishinde eleýsiz bireýge barady. Áne, aıtpady ma, maı balaq qatyny ekeýi bir shette oqshaýlaý turǵan jýan qara qazaqqa bardy. Jańa stolda otyrǵanda basynan qalpaǵyn almaǵan-dy. Jáne etti jurttyń bárinen kóp jegen-di. Araqty da kóp ishken-di. Endi qazir aýzyn ashyp, azý tisin shuqyp turǵanda, Bákızat oǵan jetip bardy da, tisin shuqyǵan qolyn tartyp aldy.

— Aqsaqal, uıat bolady, — dep edi.

Jýan qazaq:

— Shyraǵym, ony biz qaıdan bileıik, — dedi de, sosyn qasynda basyndaǵy jaýlyǵynyń shetimen aýzyn basyp turǵan áıeline qarap, — qatyn, esittiń be, tis shuqyǵan uıat dep tur. Qalaǵa kelgende este bolatyn nárse eken, — dedi.

Bákızat sonan keıin de qarap turmaı, jýan qazaqtyń qabaqtaı qarnyn túrtip qap:

— Aǵasy, jaıaý júrý kerek qoı. Al siz, sirá, mashınadan túspeıtin bolarsyz? — dep edi.

Anaý:

— Aınalaıyn, onyń ras. Áı, qatyn, estımisiń, myna bala kóripkeli bar ma, dál tapty, — dep máz bop qasyndaǵy dál ózindeı qaryndy áıeline qarap keńk-keńk kúlip jatqanda, bulardyń syrt jaǵynan jymsıyp kelgen álgi shıborbaı, syptyǵyr Bákızatty shyntaǵynan ustap qatarlasa berdi:

— Ǵafý etińiz! Qaryndas, bıge shaqyram.

— Men, bálkim, sizge apa bolarmyn.

— Oı, jasa! Áı, qatyn esittiń be, myna qyz aqyrynda pále bop shyqty. Jigitti qatyrdy.

Súıdedi de, keńk-keńk kúldi. Sosyn kentti jurttyń úıtpe-búıtpesi esinen tars shyǵyp ketip, tisin shuqyǵaly qolyn aýzyna apara bergen-di. Bákızat shap berip bileginen ustaı aldy. Sosyn qolyn tyrp etkizbeı temen basyp turdy da, qalpaǵy qoqyraıǵan jýan iri qazaqqa boıy jetpeı bara jatqasyn ókshesin kóterip, onyń qulaǵyna birdeńe dep sybyrlap edi; jýan qazaq buǵan da máz boldy. Bul joly da keńk-keńk kúlip áıeline birdeńe dep edi; áıel myrs etip qolyndaǵy jaýlyqtyń shetimen aýzyn basa qoıdy. Ne degenin sen esitken joqsyń. Biraq ne deıdi deısiń, myqtaǵanda: "Áı, qatyn, mynaý maǵan tisińe bir qoıdyń eti kirse de shuqytpaımyn. Qolyńdy osylaı ustap turam deıdi" — dep, keleńsiz birdeńeni aıtyp keńkildeıtin shyǵar.

Onyń sózi de, ózi de qaperińe kirip shyqqan joq. Eki kóziń áli de Bákızatta. Sosyn Bákızattyń birese oń jaǵyna, birese sol jaǵyna shyǵyp yńyldap júrgen álgi shıborbaı, syptyǵyrda. Qalaı yńyldasa da Bákızat kóńil bólmeı, burylyp ketip júr. Bákızat ózi unatqan erkekti emeshesin úziltip yntyqtyra túsý úshin de ádeıi óstıtin. Osyndaı kórseqyzar erkekterdiń yqylasyn ózine aýdaryp alǵansha qyzyq úshin arbap qylymsyp baǵady. Sosyn onyń es-túsi qalmaı júregin ala júgirgenin qalaı kórdi, solaı ózgerip sala beretin. Keıde, álginde shıborbaı, syptyǵyrǵa kóńil bólmeı qoıǵanyndaı dińkesin qurtsa, endi birde onymen balasha oınap "tú-tú!" dep suq saýsaǵyn tumsyǵynyń aldynan bir-eki bezeıdi de, túk demeı jónine tartyp kete beredi. Sondaıda ne isterin bilmeı júıkesi quryp turyp qalǵan álgi nemege, kerek dese, burylyp ta qaramaı, basy qaıqaıyp ketip bara jatqan myna kelinshek saǵan árqashan kókte qyranǵa, jerde qumaıǵa ildirmeı, quıryǵy bulań etip shatqalǵa kirip qutylyp kete beretin qyrdyń qyryq aılaly túlkisi sıaqtanatyn. Osy joly da súıtesiń-aý dep ishinen yrza bop turǵan-dy.

Joq, úıtpedi. Shıborbaı, syptyǵyr nemeniń qushaǵyna kúlimdep kirdi de, eki qolyn ıyǵyna salyp bılep ketti. Sol kúni jazbastan sonymen bıledi. Baıqap tur: sympys neme bılep júrip aýzyn Bákızattyń birese ana, birese myna qulaǵyna aparady. Ystyq dem qulaǵyn órteı me, álde erkek shirkinniń osyndaıda unatqan áıelge emeshesi úzilgende ne aıtatynyn bilgesin be, Bákızat onan qulaǵyn alyp qashady. Biraq sympys jabysyp alǵan. Áne, taǵy da qulaǵyna tónip edi, Bákızat bul joly tyńdaýyn tyńdady. Biraq tyńdap alǵannan keıin ne ári-ne beri eshteńe demeı, óziniń erkekti keıde uzyn arqan, keń tusaýmen ustaǵysy kelgendegi ádetpen syqylyqtap kúle berdi, kúle berdi.

Qonaqtar kóńildi. Jańa ǵana dastarhannan turǵan kisiler et pen shaıǵa ishi-syrtyn syqap alǵan. Bári de býy burqyrap, qyzara bórtip, bılegeni bılep, bılemegenderi úıezdegen jylqydaı úıir-úıir bop, anda da gý-gý, dý-dý, bunda da gý-gý, dý-dý, sosyn ha-ha... a-h-ha... Solardyń arasynda jalǵyz sen terińe sımaı tyrsıyp alǵansyń-dy. Esil dertiń myna dyrdý tezirek bitip úıge qaıtý. Qyzara bórtip alǵan myna qonaqtar men ana Qozy Qaryn, sosyn álgi úrpek bas, shıborbaı, syptyǵyr nemeniń qonaqasydan áli de olqysy bolsa stolǵa otyra qalyp taǵy da tolmaǵan jerin toltyryp kerelep iship-jep, tezirek ketip, tezirek úıge jetý. Onan basqa oı basyna kelgen joq. Shydamy quryp shıryqqany sonsha bir orynda taqat taýyp otyra almaı syrtqa shyqty, ishke kirdi. İshtegiler býy burqyrap babyna kelip alǵan. Qasyna jaqyndasań bárinen ettiń, araqtyń, sosyn terdiń ısi ańqyp qoıa beredi. Ana jaqta ishetin, jeıtinniń áli de úıilip turǵanyn kórgen kisilerdiń jýyq arada taraıtyn túri joq. Sen burynǵy burynǵy ma, endi tipti shydamyń quryp kimge, qalaı tıisýdiń esebin tappaı shıryǵyp tursyń. Osy jıyn túbi bir tarap, túbi úıge bir jetse, tabaldyryqtan attap ishke kirse, bul esikti ishinen tars jaýyp alar edi de, áı-sháıdi qoıyp neke qaǵazdy stolǵa salar edi. K chertý, ajyrasady. Iá, ajyrasady. Budan artyqqa tózer jaı joq. K chertý!

Iá, kijinýdeı-aq kijindi. Biraq... Sonan ne shyqty? Kijingen kúıi úıge keldi. Mine, tabaldyryqtan attady. Únsiz tomsaryp alǵan ekeý ishke kirdi. Jańa bir búlikti bastaǵaly úıge jetkenshe shydamy qalmaı shıryǵyp kelse de, biraq úıge kelgesin buǵan birdeńe kórindi. Kereýittiń aıaq jaǵynda turǵan oryndyqqa basyn ustap otyra ketti. Bákızat qasyńa kep eńkeıip betińe qarady. Sosyn qolyn ıyǵyńa sala bergende, sen qıqań etip, ıyǵyńdy tartyp aldyń.

— Áı, saǵan ne boldy?

— Aýlaq!..

— Tipti jazyǵym joq qoı...

— Iá, sende jazyq bolmaıdy.

— Ne boldy, aıtshy. Álde, jańa qonaqta saǵan unamaǵan birdeńem boldy ma?

"Kórdiń be, túk bilmegendeı óp-ótirik múláıimsýin".

— Áı, qyzǵanshaǵym-aı, — dep Bákızat kenet syqylyqtap kúldi. — Jańa meni bireýden qyzǵanǵan boldyń ǵoı? Tý, qyzyqsyń. Bala sekildisiń.

— Iá, bala qyp aldaýmen kelesiń...

— Qoıshy. Sondaǵy qyzǵanǵanyń... Toq-ta, ana... álgi... álgi senderdiń... qalaı deýshi edińder? Oǵan qoıǵan attaryń bar edi ǵoı? A, ıa... Qozy Qaryn... Sol ma? Qoıshy, seniń kez kelgenge qyzǵanatyn osy ıt mineziń-aq sharshatyp boldy.

Bákızat buny moınynan qushaqtady da, syqylyqtap turyp qatty kúldi. Túsińdi bermeı tomsarǵanyń bolmasa, sen biraq bul joly qushaǵyna tartyp, ishi-baýyryńa kirip bara jatqan áıeldiń qolyn qaqqan joqsyń-dy.

* * *

Sonyń erteńi bolar-aý, Bel-Arannyń yǵynda otyrǵan balyqshy aýylda oıda joq bir oqıǵa bolǵan edi. Bul kúngi urpaq tursyn, bulardan buryn baıaǵy ata-baba zamanynda da kók teńizge tór jaıǵan balyqshy eldiń tirliginde bolmaǵan, bolmaq túgil tipti qulaq esitip, kóz kórmegen sumdyq oqıǵa edi ol!

Araldyń basynan baǵy qaıtty degenmen buryn kók teńizge tor jaıǵanda aý kózin azyn-shoǵyn balyq qaǵatyn. Quryǵanda kúndelik qazan qaınatatyn asymdyq balyq qaǵatyn. Al, sol joly... Iá, sol joly bir kún, eki kún emes, qatarynan alty kún aý kózin deni durys balyq túgil, qylaǵaı shabaq ta qaqpaı qalǵan edi-aý!

Baǵy janbasa da, saǵy synbaıtyn sińir qara jigitter ert sóndirgendeı qap-qara bop tútigip ketti. Rahymsyz qatal taǵdyrdyń dál ózimen taıtalasyp, bermesin tartyp alǵysy kelgendeı, olar kelesi besinshi kúni taǵy da tańmen talasa turyp ertelete teńizge shyǵyp edi; keshe jaıǵan qara tordy qaraǵan edi: biraq keshegi, onyń aldyndaǵy kúnderdeı, bul kúni taǵy da qara tordy kúrt shabaq ta qaqpaǵan edi-aý.

Súıtip, alty kúndi artqa salǵan jurt ań-tań. Bul Aral Aral bolǵaly, bul óńirdiń er-azamattary qolyna bir taıaý, qos eskek ustap, qara qaıyqty sýǵa salyp, talap qylǵan arǵy-bergi zamanda ómiri bastan keshpegen sumdyq oqıǵa bop edi, jurt teńselip ketti:

— Táńirge ne jazdyq?

— Ne pıǵylymyzdan taptyq? Keshegi qaıǵy men qasiretten búgingi qaıǵy, qasiret asyp túsip jatqan bul ne pále? Ne sumdyq?

— Iá, bul tegin emes, bunda qandaı da bir syr bar.

— Apyraı, bul teńizge birdeńe kórindi ǵoı! Jaryqtyqtyń pıǵyly nege taryldy?

— Teńizge túk te kóringen joq, — dedi Sary Shaıa. — Biz Qudaıdyń qaharyna ushyradyq. Qoı soıyp, qudaı joly berý kerek.

— Táıt! Táıt! Sen suńqyldaqqa ne joq... Bul Qudaıdyń kári emes, balyq bir jaqqa aýǵan...

Sol kúni sen úıge kep, dastarhan basynda únsiz as iship otyryp álginde Sary Shaıaǵa aqyrǵan Kótkenshek Kóshenniń sózi oıyńnan shyqpady. Balyq bir jaqqa aýǵan dedi-aý? Aýǵanda qaıda aýady? Ras, alapat ashtyqta, aqyr zaman basyna túskende jan saýǵalaǵan halyq jerin, sýyn tastap bosatyn. Jut bolǵan qýańshylyqta jaıylymyn tastap mal, ań aýatyn. Al!.. Al, biraq... teńiz tirligine syr-minez bola júrgende, bul, sirá, balyq aýypty degen sumdyqty esitpep edi ǵoı. Jáne... Jasaǵan Ie-aý, qurylyqtyń qaq ortasynda, basy, aıaǵy tuıyq sýdyń balyǵy aýǵanda... báse, qaıda aýdy? Ne sebepti aýady?

Ótip bara jatqan ómir-aı!.. Oılap otyrsa, oǵan da alty aıdyń júzi bopty. Teńiz tartylǵannan beri araldyqtar úshin qaı jyldyń da ońyp turǵany shamaly edi. Sonyń ishinde bıylǵy jyl, ásirese bıylǵy jyldyń keıingi alty aıy adam túgil atan túıe kótere almaıtyn, birinen biri ótken qıyndyqtardy úıip-tógip jibergen edi-aý. "Á" degennen jyl beti qatty boldy. Qysta qar jaýmady. Jaz jańbyr tambady. Kóktem shyǵar-shyqpasta ońtústikten soqqan órtteı aptap ystyq qyltıǵan qyltanaqty kúıdirip jiberdi. Osyǵan deıin de qatarynan on jyl tamyryna ylǵal tımeı, túbiri qara tomarlanyp kúıip ketken jer bıylǵy qýańshylyqta ásirese qatty azǵan-dy. Mal tuıaǵy, ań tuıaǵy tıse de jer baýyrynan sary shań burq etetin. Al jel tursa, aspan men jer arasy ala qıǵash burqyrap ala jóneletin.

Sóıtip, aptap ystyq aspan astyndaǵy tirliktiń apshysyn qýyryp turǵanda, bir kúni... Toqta, sol ózi aý kózin alty kún balyq qaqpaı qoıǵan oqıǵadan keıin bolǵan ba edi? El ishi endi qaıterin bilmeı daǵdaryp otyrǵanda aýyl syrtyndaǵy shóbi kúıgen sary dalanyń sonaý kóz talatyn alys qıasynan bir shókim shań burq etken edi-aý! Ony bireý kórip, bireý kórmedi. Sálden soń álgi shań ár jerden burq-burq kóterilip, qapelimde qaramy úlkeıip, aspan men jer arasynda sary laı tutasyp birte-birte bermen jyljyp jaqyndap kele jatty. Jaqyndaǵan saıyn tysyr-tysyr tuıaq dybysy shyqty. Ázir kózge kórinbese de, tanaýyna shań tolǵan álde bir maqulyqtyqtar qaıta-qaıta pysqyrady. Shań tipti jaqyndap jyljyp kelip qaldy. Laısań shań arasynan tula boıyn sap-sary laıǵa batyryp alǵandaı qısapsyz kóp túz taǵysy qylań berdi. Bári de basyn jerge salyp jibergen. Shań astynda jony bultyldap josyp kelip qaldy. Aı múıizdi teke qara qorym nópirdiń aldyna túsip jortyp kele jatyr eken. Kenet kóz ushynda móldiregen kók teńizdi kórdi me, álde kókiregi sezdi me, jorytyp kele jatyp, salbyrap temen túsip ketken basyn jerden kóterip aldy. Selt etip tura qaldy. Tosyn qýanyshtan tula boıy dir etti. Sosyn, túk sezbeı, sońynda ańtarylyp turyp qalǵan qara qurym kıikke moıyn buryp, eshkishe mańyrady da, turǵan jerinen yrǵyp-yrǵyp tústi. Aǵyza jóneldi. Sońynda shań jutqan qara qurym azan-qazan mańyrap, aýyl syrtyndaǵy qara deńdi qyrýar kóp tuıaq dúbirletip josyp ala jóneldi. Aýyl ústinen ótkende aldarynan óre túregelgen ıtterge de qaramady. Ań alyp júrgen alymdy ıtter aýzyna ilikkenin alyp uryp jatyr. Osy araǵa uzaq jolda oty, sýyn ala almaı álsirep jetken quralaıdyń laǵyn balalar qýalap, qatyndar ıinaǵashpen uryp alyp jatyr. Aýyl ústi abyr-sabyr. Aıqaı-shý.

Shólden qatalap ólip bara jatqan kıikter qyrylǵanyna da qaraǵan joq. Tirileri ólikterdiń ústinen yrǵyp, balyqshylar aýylynyń bet aldyndaǵy teńizge umar-jumar, opyr-topyr túıdegimen aǵyzyp keldi de, ashshy sýǵa bas qoıdy. Ashshy sý ishterin alyp tústi. Onsyz da kónin súıretken janýarlar ishi-baýyry qatyp, ınelikteı myqshıdy da qaldy.

Qyrdan qulaǵan kıikter sonda da teńizdi tastap ketpeı, shańdaǵy burqyraǵan sary dalada úıir-úıir bop júrip aldy. Qansha jyldan beri jańbyr tambaǵan qýańshylyq jer betine qyltıyp kóringen shóp bul kezde tastaı tikenge aınalǵan-dy. Kúni uzyn qyltanaqty qýyp júrip jaıylǵan kıikterdiń keshke qaraı tumsyǵy quddy mysyq tyrnaǵandaı qan josa bop qalatyn-dy.

Qursyn, aıtary joq, qyrda qustar, túzde kıikter qatty qyryldy ǵoı. Qara qurttaı kıik qaıda barsa da qybyr-qybyr tuıaq quddy kúl shashqan baladaı jer shańyn burq-burq kóterip, sary laı ydyramaı tutasyp turyp alatyn. Kózine, qulaǵyna shań kirgen kıikter jaıylyp júrip te basyn shaıqap pysqyra beredi.

Teńiz jaǵasynyń túni — qapyryq. Kúni — órtteı ystyq. Janyna saıa tappaǵan túz taǵylary josyp júr. Kún qyzǵan kezde topyraq qaınap ketedi. Ásirese sol kezde tuıaq ekesh tuıaq shoq basqandaı shydatpaı, tórt aıaǵyn kezek kóterip jany qydyryp bezektep ketti. Qaısybiri qyrdyń qyrbyq butasyn panalap, búıirin soǵyp yrs-yrs. Órtteı ystyqtan ólip bara jatqan kıikter bir kezde lajsyz aýylǵa tyǵyldy. Malqoraǵa kirdi.

Qara torǵa qylaǵaı ilikpeı, teńizden kúder úzgen balyqshylar sol kúni úıde jatyp alǵan-dy. Sen de anada Kótkenshek Kóshenniń aýzynan shyqqan joramaldyń jónin oılap: "basy-aıaǵy tuıyq teńiz emes pe? Balyq aýǵanda qaıda aýady?" dep basyń qatyp jatqan-dy. Syrtta arsyldaǵan ıt daýsy estildi. Jáne qora jaqtan shyǵatyn sıaqty. Qolǵa ilikken taıaqty ustap júgirip barsa, qarala tóbet kıiktiń tekesin jyǵyp sap talap jatyr eken. Kıik tuıaq serpýge shamasy kelmeı, shań jutqan ókpesi syryldap dir-dir etedi...

— Jádigerjan, qazan aýzy joǵary. Paı-paı, múıizi qaraǵaıdaı teke eken, — dedi áldeqaıdan sap ete qalǵan Sary Shaıa. Kóńildi. Qıq-qıq kúledi. — Jádigerjan-aý, myna kıik ánsheıinde ıt-qus salyp qýǵanda qolǵa túspeıtin, jelmen jarysqan júırik ań ǵoı. Endi "meni soǵyp alatyn kim bar" degendeı óz aıaǵynan kep qorańa kirip jatyr. Aý, kókten tilegen yrzyq jerden tabylyp jatsa, o da Qudaıdyń qarasqany emes pe? Qashannan beri tisińe et tımeı, qyzylsyrap júrgende... Apyraı, Qudaı berip qyzyl ala qýyrdaqqa qaryq boldyq-aý. Nesin aıtasyń, buıyrtsa sen je-men je bolatyn boldyq qoı!

Sen ony tipti tyńdaǵan joqsyń. Ne dep turǵanyn da bilgen joqsyń. Ittiń tisinen aıyryp alǵan kıikti ne isterińdi bilmeı, qınalyp turǵansyń-dy.

— Qazınesi keń Qudaı, pendesine bereıin dese rızyǵy shash etekten ǵoı. Kókten tilegenińdi jerden berip qorań eshkige tolyp shyǵa kelgenin qaıtersiń, — dedi de, Sary Shaıa úıine ketti. Esikten kirer-kirmeste úıdi basyna kóterip:

— Ýa, qatyn, qaıdasyń? Túr! Qazanyńa sý quı! Ot jaq! Et, et dep sen-aq qulaǵymnyń qurtyn jep bolyp ediń. Ettiń ákesin endi kóresiń. Maıy shylqyldaǵan qyzyl qýyrdaqqa kókiregińdi azdyraıyn. Aý, qatyn, pyshaq qaıda?

Bul kúnderi Sary Shaıanyń qolynan pyshaq túspedi. Talaı kıikti typyrlatyp qor-qor baýyzdady. Talaı quralaıdy jerge top etkizip alyp uryp, kózin jaýdyratyp soıdy. Qyza-qyza talaı tekeniń de terisin sypyrdy. Biraq bári kókeı jasyq. Aryq. Tekelerdiń basynda qaraǵaıdaı qaqyraıǵan múıiz. Jaz shyqqaly oty, sýyn ala almaǵan kıikterdiń baýrynda tórt tuıaq qybyrlaǵany bolmasa, tula boıynda teri men súıekten basqa tiske iliger túk joq. Kók jasyq etti qýyrsa da, assa da kóne etiktiń sirisindeı saǵyrdań sińir. Sary Shaıa aýyzǵa ilikkenniń óńeshten ótkenin qalap, azýǵa salyp ári-beri shaınady da, juta almaǵasyn túkirip tastady. Sosyn tabaqty teýip, turyp ketti:

— Áı, báse... Ózim de bul ne qylǵan batpan quıryq dep edim-aý. Qara ter bop kún-tún júrgende búıirińdi bir shyǵarmaıtyn Qudaı, qyzyl ala etti tekten-tek qaıdan úıe salsyn.

Ashý býǵan Sary Shaıa alaý-dalaý bop syrtqa atyp shyqty. Kıik qýalap ketken ıtter aýylda joq eken, buǵan úrmedi. Kolhoz kontorynyń kóleńkesinde qaýqyldasyp turǵan bir top kisige keldi. Kıik soǵyp qaıtqan jastardyń omyraýy qan-qan. Ózderi ań qyzyǵyna esirip alǵan. Sary Shaıany kórip qýanyp ketti. Sary Shaıa da jymyńdap, qoınynan kishkentaı qobdısha temirin shyǵara bastady. Jyltyraq temirdi jelókpe jigitterdiń ár qaısysyna bir tosyp, anany bir, mynany bir tyńdady da, aqyrynda ózi sóılep ketti. Ózi de dál qazir bir sharýany tyndyryp kelgenin aıtty. Qoraǵa kirgen aqbókenniń aı múıizdi bir tekesin alyp uryp, áp-sátte butarlap soıyp, oı, nesin aıtasyń, qatyn-balany qyzyl qýyrdaqqa ishi-syrtyn birdeı ǵyp sylqıtyp toıdyrdym dedi. Sózimniń shıi shyǵyp qalar-aý degen tusta suńqyldap sóılep otyryp kózin jumyp-jumyp qoıady. Jurt tamsanyp qapty. Sony kórgen Sary Shaıa endi ekilenip ketti:

— Aý, bilikti kisiler baıaǵyda sýǵa senbe demedi me. Al, qane... sýdan ne opa taptyń? Teńiz, áne, tartyldy. Balyq, áne, alty kún aý kózin qaqpaı qoıdy. Osy aýyl qazan qaınatatyn soqyr shabaq tappaı, taryǵyp otyrǵanda, sadaǵań keteıin, Qudaı, úıir-úıir kıikti úıińe kirgizip berdi. Qyzyl ala etke qaryq bop jatsyń. Terisi qandaı. Qalasań, qysta jarǵaq shalbar tigip kı. Tipti ot basyna bir qaǵyp salar týlaqqa da jarap jatyr. Al teke bolǵan tekeniń arqasyna syımaıtyn qaraǵaıdaı múıizin aıt! Oıbaı, biz múıizdiń qasıetin qaıdan bileıik. Súıtse, úkimet múıizden dári jasaıdy eken ǵoı. Ony kim bilgen. Al endi, ondaı dárini ishken erkek he-he... túnemelikke qaraı astymen alysyp shyǵady deıdi. Áı, sen nege kúlesiń? Kúlkisi joq, aınalaıyn. Senbeseń óziń ishshi. Aıǵyr bop azynap shyǵa kelmegenińdi kóreıin.

Jastar jeligi qozyp, kózi ushqyndap barady. Sony baıqaǵan Sary Shaıa kelesi sózin tipti qutyrtyp, qaıdaǵy joqty soǵyp ketti.

— Úlken qalalardy aıtpaǵanda, sender ózimizdiń myna Aral, Shalqarǵa kıiktiń múıizin aparyńdarshy... Sáni men saltanatyn jurttan asyrǵysy kelgen aýqatty úılerdiń bıkeshteri aldyńnan tosyp turatyn kórinedi. Oıbaı,

Qudaı-aý! Kók teńizge kózińdi satyp kók tıyn taba almaı, aram ter bolǵansha, tekeniń múıizin satyp ana qaltańda býdaq-býdaq aqsha, myna qaltańda býdaq-býdaq aqsha, aıaǵyńdy alshań-alshań basyp júrmeısiń be?

Jigitterdiń kózi jaınap ketti. Aıtsa da alty kúnnen beri tor, tuzaq túk ilmeı, kózi kókshıip otyrǵanda óz aıaǵynan qoraǵa kirip jatqan qyrýar kıiktiń múıizin satyp shash-etekten paıdanyń astyna qalsa nesi ketedi?

Bulardyń tilegine qaraı sol kúni qyr jaqtan ken izdegen geologtar keldi. Astarynda gújildegen kók qasqa mashına. Sary Shaıa túz kezgen jigitterdi shaı ústinde qot-qottap op-ońaı kóndirdi de, kúndizgi aptaptyń beti qaıtqasyn aldyn keshtete ańǵa shyqty. Jaryǵy saýlaǵan mashınalar bylaı shyǵa bere-aq aýyl irgesinde úıir-úıir bop jaıylyp júrgen kıikterge kezdesti. Kónin shaqqa kótergen ash, aryq kıikterde qashatyn qaýqar joq. Jáne kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵyda jan-jaǵynan jaryq saýlap gúrildep kele jatqan myna pálelerdi kórgende esteri shyǵyp ketti. Bas saýǵalap qasha almaı, úrgedek sorlylar aıadaı jerge topyrlap tyǵyla tústi. Gújildegen aýyr mashınalar o jaǵynan da, bul jaǵynan da tıisip ketti. Qaqtyǵysqan kıiktiń qalyń tobyn omyraýmen qaǵyp, domalatyp ushyryp túsedi. Al dońǵalaq astyna túsken kıikter qańqasy kútirlep jatty. Sary Shaıanyń qot-qotyna esirip alǵan jigitter bunan keıin taǵy eki kún kıik aýlaýǵa shyqty. Tula boıynda bir shaınam et joǵyna qaramaı, basyndaǵy múıizine bola qýyp júrip qyrǵan-dy.

Bul habar jetken boıda sen júgirip Sary Shaıaǵa baryp ediń, Sary Shaıa sózińdi jyr demedi. Kók ala aqsha kókeıin tesken jastar bolsa-bolmasa da esirip, eshkimdi tyńdaıtyn syńaılary joq. Bul kúnderi eki kisiniń basy qosylsa aıtatyndary: Sary Shaıa. Kıiktiń múıizi. Qalanyń moda qumar qatyndary. Kók ala aqsha túnde tústerine kiredi. Ań qyzyǵyna túskenderdiń alyp-qashpa laqaby seniń kisilerińe de áserin tıgize bastady. Alty kún ay kózin soqyr shabaq qaqpaı saly sýdan shyqqan kisiler qamys qosta qabaǵy túsip otyrǵan-dy. Úıden alyp shyqqan azyǵy taýsylyp, bireýler qatqan nandy qytyr-qytyr qajap otyr edi, qara shal:

— Áı, Jádiger, — dep dál qulaǵynyń túbinen shańq etti. — Kisileriń, áne, tyshqanǵa aınaldy. Kóresiń be, kóz bar ma ózińde?

— Kósheke... kórgende, qaıt deısiń?

— Qaıtkeni sol, aýyńdy al. Qos eskek, bir taıaýdy, qara qaıyǵyńdy qosa al. Myna teńizde balyq túgil baqa da joq.

— Aý, Kósheke...

— Kósheke... Kósheke dep kólgirsýin bunyń. Buryn Qara shal dedińder, endi qartaıǵan shaǵymda qatqan nandy qytyrlatyp qara tyshqan atanar jaıym joq. Ana Sary Shaıaǵa qos bolam. Kıik aýlaıym. Múıiz satam.

Qozy Qaryn balyq plany oryndalmaı jatqanda ókil shaptyratyn ádeti. Qara shal ketetin kúni bularǵa qaladan ókil keldi. Buryn bularǵa táshireıgen shertik qara keletin. Ol osy ystyqta qara kostúm kıip, qara galstýk taǵyp jáne ony toqpaqtaı ǵyp dál tamaǵynyń astyna qylǵyndyra baılap alyp: "al, baýyrym, balyq qaıda, balyq?" — dep kelmeı jatyp tós súıegi qaıqaıyp turyp alýshy edi. Bul joly basqa ókil... Basqa bolǵanda, anada Aralda qonaqta birge bolatyn býryl bas. Baıpań-baıpań basady. Bas suqpaı jatyp barqyrap amandasady. Qamys qosta basy salbyrap túsip ketken únsiz kisilerdiń betinen birdeńe izdegendeı jaǵalaı qarap shyǵady. Sosyn "apyraý, á?" — dep tańdanyp turady da, qolynda bulǵaqtaǵan portfeldi bosaǵa jaqqa bylq etkizip tastaı sap, taǵy da baıpań-baıpań basyp, bunyń janyna otyra ketti.

— Aýyldaryńda kıik qoıdaı óredi ǵoı. Chert znaet chto?!.

Bul úndemedi. Býryl bas ókil biraz úndemeı otyryp:

— Qudaıdyń kúni qaınap ketti. Alamat. Shóp joq. Sý joq, chert znaet chto... — dedi.

Sende ún joq. Býryl bas terin súrtti. Omyraýyn jelpidi.

— Sorlylar, shóp joq, sý joq, qyrylyp qalady-aý. Apyr-aı, á? Chert znaet chto... — dep, býryl bas alaq-júlaq buǵan qarady. Sen bul joly da úndemediń.

— Senderge keshe kelýim kerek edi. Jolǵa shyǵarda ana sharýa, myna sharýa, shaıtan-jyn tolyp ketkeni. Shyǵa almadym. Myna kıikter... apyr-aı, á? — dep, áli de túsińdi bermeı tunjyrap otyrǵan saǵan qaraǵanda kózi úreılene ashylyp ańyryp qaldy.

Buryl bas ókil qamys qostyń irgesine jaıǵasty. Sonan ol balyqshylarmen talaı tańdy birge atyryp, talaı kúndi birge batyrdy. Balyqshylarmen birge teńizge shyqty. Soqyr shabaq ustaı almaı silesi quryp, ústi-basynan sý sorǵalap qaıtqan kisilerdiń arasynda, qazan kótermegen kóńilsiz qosta jýan portfelin basyna jastanyp, úı tóbesine qarap únsiz jatady da, kenet basyn shuǵyl kóterip alady.

— Shaıtan-jyn; chert znaet chto. Apyr-aı á? — dep ańǵalaq kózin álde bir úreıge toltyryp, alaq-julaq qarap ańtarylyp otyrǵany.

* * *

Kisi jamandyqty kóre-kóre yǵyr bolǵanda jaqsylyq ańsaıtyn ádeti ǵoı. Sen balalar oqý bitirgen kúndi qaıta-qaıta esińe túsirip tursyń. Umytpasa, býryl bas ókil keletin kúnniń erteńi me edi? Sol kúni bul aýyldyń kisileri ıyǵy jarqyrap kıingen edi-aý! Qyzyl-ala kıingen kári-jas klýbqa jınalǵan edi. Jıyn ishinde bala jetelegen qatyndar, qoınyna bótelke tyqqan bozbalalar da bar. Azan-qazan, ý-dý az degendeı klýbtyń mańdaıyna ilgen dańǵaza radıo dalany basyna kóterip jatyr. Qýanyshty kúnderde de qupıasyz júrmeıtin qyzdar jıyn arasynan ekeý-ekeý, úsheý-úsheýden jyrylyp shyǵyp ońashalana beredi. At kópir jıyn qyzyl mata japqan kishkentaı stoldyń aldynda ıin tiresip tur. Stoldyń arjaǵynda mektep dırektory. Bir jaǵynda zavých aǵaı. Ekinshi jaǵynda pıoner vojatyı apaı.

Dırektordyń qolynda oqý jylynyń qorytyndysy. Jurt sonyń aýzyna qarap arbalyp qalǵan. Kimniń balasy qalaı bitirgenin esittirgende jym-jyrt bop turǵan jurt shý ete qalady. Dý qol soǵady. Quddy taı jarysyn qyzyqtap, dýyldasyp jatqan dýmandaı. Jazataıym balasyna maqtaý tıgen ata-anany ortaǵa alyp: "Qýanyshyńdy jý! Bunda shabylmaǵanda, sorly, sý keship qyzyl sıraq bop tapqan bes-on tıynyńdy sońyra basyńa qoıasyń ba?" — dep qaýqyldasyp jatqandary.

Sol kúni shýyldaqtar buny da júndegen túıedeı qylǵan-dy. Qyzyńdy úıge ıyǵyńa mingizip ákele jatyp, jolshybaı:

— Sen búgin patshasyń. Papasyna aq patsha. Aq patsham meniń, — dep jyndy kisishe sóılep kele jatqansyńdy. Iyǵynda otyrǵan aq patsha ótken-ketkenniń bárinen qysylyp: "Aıtpa, úndeme", — dep aýzyńdy basady. Kórshi úıdiń terezesinde támpish tanaýy áınekke jabysyp qalǵan tentek qara tilin shyǵaryp edi, onsyz da áke ıyǵynda ázir otyrǵan aq patsha uıalyp qap, qyńq etti. Jerge dik etip sekirip túsip, artyna qaramaı quldyrap júgire jóneldi.

— Aınalaıyn... Aq patsham meniń!

Osylaı júregiń eljirep turǵanda, kenet keýde toly qýanyshqa bir muzdaı kúdik jylansha ıreleńdep kirip bara jatty. Jańa qyzyn maqtaǵannyń bári "Eńbek súıgish" dedi-aý? "Yntaly" dedi. "İjdaǵatty" dedi. Jaraıdy, desin. Solaı bolsa, solaı shyǵar. Biraq... ómir jolyna túsken ár adam tirlikte ylǵı óz teńiniń aldy bop ozyqtar men ozattar arasynda juldyzy jarqyrap, ylǵı júldeni jeńip alý úshin álgi qyzyna taqqan úsh qasıet jete me? Adam eńbek súıgish bolsa, yntaly bolsa, yjdaǵatty bolsa, sonda qoıny-qonyshyń álgindeı sary ala maqtaý qaǵaz bola ma?

Bul oılanyp tur. Basyn shaıqady. Áı qaıdam. Qaıdam. Dúnıe tek soǵan tirelip tursa, álgi qurǵyr úsheýdiń úsheýi de bunyń da óz boıynan tabylatyn sıaqty edi ǵoı.

Kip-kishkentaı qýanyshtyń da buıyrmaǵanyn qarash. Kóńilden semiretin kisini qashan da sol kóńil ǵoı júdetetin. Kip-kishkentaı qýanyshtyń da osylaı shyrqy buzylyp, ǵazız bas taǵy da kók soqta tolqynǵa túsken qaıyqtaı bylǵaqtady da qaldy. Kún keshkirip qamys qostyń ishi qara kóleńkelene bastady. Sen tósegińdi býryl bas ókildiń qasyna taqastyryp saldyń. Búgin taǵy qazan kótermegen qosta aýyr únsizdik bar. Teńiz ústiniń esirik jeli kún batar aldynda basylǵan-dy. Tek irgede uly teńiz yńyranady. Óksik tolqyn áli de bolsa solyǵyn basa almaı, jaǵaǵa jalp-jalp jyǵylyp jatyr. Qarańǵy qos ishinde ár jerden qoryl shyǵa bastady. Bir kezde seni búıirińnen býryl bas ókildiń shyntaǵy aqyryn túrtti:

— Oıaýsyń ba?

— Iá...

— Oıaý ekenińdi bilip edim. Bizden uıqy qashqaly qaı zaman.

Ókil basyn kóterdi. Temeki tutatty. Qunyǵyp bir-eki sora tústi de, ashshy tútinge shashalyp ápi-shápisi shyqty. Sosyn seniń qasyńa kep qatarlasyp otyrdy. Órge qaraı júrgendeı entigip ókpesi syr-syr etedi.

— Bala, osy sen úıde aınalmadyń ǵoı?

Aralda qonaqta bolǵanda osy býryl bas Qozy Qarynnyń aýzynan ne shyqsa sony qostap, jynyna tıip bolyp edi. Soǵan qarap: "Seniń de shamań belgili boldy. Bastyqqa bas shulǵyǵannan basqa bileriń joq bıshara bopsyń ǵoı", — dep oılaǵan-dy. Súıtse, bunyń da óz qasireti ózine jetetin sıaqty.

— Balalar kóp pe?

— Jetedi. Jeńgeń jumys istemegen kisi. Jas kezimizde qaıdan bileıik, tóbesi kóringen qara shunaqtardy qyzyq kórip, jeńgeń ekeýmiz balapan basyp shyǵarǵan taýyqtaı qyza-qyza kelgende sol shirkinderdiń eki túsinen de egizdetip jiberippiz. Shúkir, ul da, qyz da jetedi. Uldy uıaǵa, qyzdy qıaǵa qondyrdyq. Biraq osy kúngi balalar baıaǵynyń enesin sirgesimen qýalap júrip emetin baspaǵy sekildi... E, Qudaı áli kúnge bizge aýyz ashady.

— Solaı deńiz?

— Oıbaı, surama. Shaıtan-jyn... chert znaet chto...

Ekeýi biraz únsiz otyrdy. Qatty uıqtaǵan kisiler qamys qosty basyna kóterip dúr-dúr etedi. Áldebireý bastyǵyryldy ma, byrqyrap, býlyǵyp jatty da oıanyp ketti. "Qudaı biledi, osy shofer bala bolar-aý", — dep oılady.

— Iá, Jádigerjan, balasy joqtyń qaıǵysy — bireý, balasy barda — myń qaıǵy. Shaıtan-jyn, chert znaet chto.

Súıdedi de, býryl bas ókil tósegine qısaıdy. Jastyqqa basy tıe bere kúbirlep: "Apyr-aı, á?.. Chert znaet chto", — dedi. Uıyqtaı almasyńdy bilgesin, sen jadaǵaıyńdy ıyǵyńa ildiń de, syrtqa shyqtyń. Qos mańynan qyrǵa taman uzap bardyń. Dala tas qarańǵy. Kúndiz kóz aldynda qańqıyp turatyn Qarajar men Bel-Aran qazir kórinbedi. Kúndizgi jyndy jel sap bopty. Teńiz beti tún astynda túksıedi. Sol jaqtan salqyn lep bilindi. Qosqa qaıtqyń keldi. Býryl bas "apyr-aı, á? Chert znaet chto..." dep ózinen basqa eshkim bilmeıtin ishindegi bir suraqqa únemi jaýap izdep, uıyqtaı almaı jatqanyn bildiń.

* * *

Sol kúnniń erteńine býryl bas ókildi qonaqqa shaqyryp jibergiń kep úıge kelseń, Bákızat seni shydamsyzdana tosyp otyr eken:

— Kelgeniń jaqsy boldy. Sóılesetin sharýa bar, — dedi ol. Iinine ile salǵan atylas halattyń túımelerin áli salyp úlgermegen eken. Eki jaǵyna aıqara ashylyp ketken omyraýynyń arjaǵynan albyraǵan appaq tósine qaradyń da janaryńdy ala almaı arbalyp turyp kalǵansyń-dy. — Estımisiń? Sharýam bar dep turmyn ǵoı.

Sen kózińdi taıdyryp ákettiń:

— Aıta ber!

Bákızat halattyń óńirin qymtap jatyp, seniń áli de bolsa qyńyratqyp kózińdi alyp qashyp turǵan túrińe qarap aqyryn ezý tartty; sosyn sharýasyn aıtty. Buryn buǵan birge dem alaıyq dep eshqashan tiliniń ushyna alǵan emes-ti. Osy joly jatty da jabysty:

— Almatyǵa baraıyq. Baıaǵyda birge oqyǵan joldastarǵa kezdesermiz.

— Túsinem. Biraq, Bátish, ýaqytym joq, óziń baryp qaıt...

— Sen demalmaısyń ba?

— Meni qaıtesiń. Plan oryndalmaı jatyr. Bıyl balyqqa birdeńe kórindi.

— Kórinse — kórinsin. Onda seniń kináń qansha? Teńiz tartyldy. Sý ashydy. Balyq qurydy. Vot ı vse...

— Bastyqtar oǵan qaraı ma. Sýǵa súńgiseń de plaNdy oryndaýǵa tıissiń.

— Sol bastyǵyń anada menimen bıleıtin... Aty qalaı edi? Sender ony... Iá, esime tústi. Áne bir kilmik kóz... Qozy Qaryn ba?

— Sol.

Bákızat kúldi:

— Jaraıdy, bosana almasań, barmaı-aq qoı.

— Bátish, aınalaıyn... túsingeniń qandaı jaqsy boldy. Tek renjime, jaraı ma?

— Erteń júrsem qaıtedi?

— Óziń bil.

— Sen renjimeısiń be?

— Jo-joq...

— Onda jolǵa jınalaıyn.

— Árıne!.. Sóıt!..

Bunda samolet aptasyna bir-aq ret keletin. Qalǵan ýaqytta Tushshybas qoltyǵynyń arǵy betinde buryn balyq zavody bolǵan poselkeden ushatyn. Balyq zavodynyń jabylǵanyna bes jyl. Onda da kásipsiz qalǵan halyq jyl saıyn bes-on semádan kóship, úı sany kúrt azaıyp ketkenine qaramastan Aral men eki ortaǵa qatynaıtyn samolet ázir olarǵa kúnde keletin. Jáne erteńgisin ushatyn-dy. Bul aýyldyń qalaǵa joly túsken kisileri asyqqanda árqashan arǵy bettegi balyq zavodyna baratyn. Erteńgi samoletke úlgergisi kep asyqqan Bákızattyń aıaǵy jerge tımedi. Ár bólmege bir kirip, syrly esikter sart-surt ashylyp, jabylyp jatyr. Qaı bólmege bas suqsa da, qolyna jańa soıǵan túlkiniń terisindeı sary ala kóılek, kofta, ıýbka ustap shyǵady. Kebeje qursaq shamadan qapelimde qampıyp shyǵa keldi.

Sol kúni sen Bákızatty saldyrlaq mashınaǵa otyrǵyzyp, arǵy bettegi balyq zavodyna aparyp sap qaıtyp kelgensiń-di. Kóziń kolhoz kontorynyń kóleńke betinde otyrǵan bir top kisige tústi. İshinde Sary Shaıa. Sen jaqyndap kele bergende, qulaǵynyń shuqyrshyǵyna shubaltyp jip taǵyp alǵan Sary Shaıa kenet ıyǵynyń basy búlk etip, qubyla betke qolyn kólegeılep qaraı qaldy. Kóz ushynda burq etken shańdy basqa jurttan buryn kórip:

— Bul kim boldy eken? — dedi.

Jurt nazary shańǵa aýdy. Bular degbiri qalmaı shydamsyzdana tosyp turǵanda, tula boıy sary ala shańǵa batqan bir mashına kisi-qara jınalǵan kontor aldyna gújildep tumsyq tireı toqtady. Kabınadan syrmaq taqıanyń sypyra jıegine bastyń teri men shaıyry sińgen balpıǵan bujyr sary bireý tústi. Tiliniń astyna toltyra salǵan nasybaıdan astyńǵy kóntek erin salbyrap ketken. Urty bult-bult etedi. Tabany jerge tıer-tımeste yshqyrlyǵyn aldyńǵy jaǵynan qos qoldap kóterip qoıdy da, sosyn mashınanyń ústinde quryqtaı moınyn qaıta-qaıta kelgen jaǵyna buryp, kókjıekke kózi botalaı qarap yńyrsyp turǵan qyzyl narǵa burylyp edi.

Sary Shaıa qıq etti:

— Qoraly kisini kózine ilmeı, túıesine taǵzym etken bul qaı kórgensiz ózi?

Balpıǵan bujyr sary áýeli ústi-basynyń shańyn qaqty. Sosyn kedir-budyr qyr jolynyń shaıqalaǵynda basyna turmaı qaıta-qaıta jelkesine túsip kete bergen syrmaq taqıany qozǵap, tóbesine aparyp qoıdy. Taqıany kótergende baıqap qaldy. Jasynda taz bolǵan ba, álde temiretki, álde ura shyqqan ba, áıteýir, bershimek-bershimek tas tóbesinen basqa jaǵy ala sıyrdyń búıirindeı aq tańdaq eken.

Balpaq sarynyń bularǵa nazar aýdara qoımaǵany basqadan buryn Sary Shaıaǵa batty:

— Terisi túıeden de qalyń, mynaý ne qylǵan neme?

Balpaq sary bularmen bas-basyna qoldasyp jatpaı, basqa bir halyqtyń úrdisi boıynsha qos qolyn keýdesine aparyp, taqıaly basyn ádeppen ıip amandyq ymyratyn jasady. Sary Shaıa balpyq saryǵa tisi batpasyn baıqady. Tek sóılep qalǵan aýyz qarap tura almaı, áli de bolsa kelgen jaǵyna moıyn sozyp yńyrsyp turǵan qyzyl shunaq narǵa qarap:

— Paı, paı, myna janýardyń qonysy kelisip tur eken, — dedi.

— Al sapar oń bolsyn! — dedi Sary Ivan sóz tartyp.

— Áleı bolsyn. Qońyrat qalasynan keshe shyǵyp em. Sondaǵy bir kóje tamyr qaraqalpaq dosymnan tuqymy asyl degesin myna qylqı moıyndy alyp edim. Artyna qarap yńyrsı beredi, janýar.

— Bular baýyr basqan jerin umytpaı, ishi-baýyry adamnan beter ańyrap turady ǵoı.

— Iá, bular jer, sýyn izdegish. Abaı bol, aırylyp qalyp júrme!

— Qap, shyǵarda qara matamen kózin baılap tastamaǵan ekensiń.

— Ózim de baıqap kelem, sonym qate bopty. Sútine bola alyp edim. Jeńgelerińniń basqa óneri bolmasa da, qursaǵy qutty. Bala-shaǵa, shúkir, barshylyq edi. Jazda kúrtildetip shaınatyp qoıatyn álgi... nemene deýshi edi? Iá, kókónis bolmaǵasyn, shóldegende balalarǵa sýsyn bolsyn degenim ǵoı. Shofer balam asyǵys, bir shaılanyp túngi salqynmen júrip ketem. Káne, aǵaıyn, qaısyńnyń úıińdegi kelin shapshań, shaıy tez? Seni qoı! — dedi balpyq Sary Shaıaǵa qolyn túńile siltep. — Syńar qulaq ekensiń, syǵyr bolarsyń. Jáne syńar qulaqtyń ózin Qudaı arjaǵynan kún kórinetin alaman tyshqannyń qulaǵyndaı aq jarǵaq qyp jaratqan eken. Senen sóz shyqsa shyǵar, áı, biraq shaı shyqpas.

Balyqshylar dý kúldi. Beıqam turǵan Sary Shaıa qapelimde aýzyna sóz túspeı qyzaraqtap qap:

— Aý, ortamyzda basqarma turǵanda, basqamyz úıge júr deı alamyz ba? — dep ázilge jeńdirip jatyr.

— Arýana, jaryqtyq, asyl mal ǵoı. Eńbegińdi aqtar. Igiligińe tutyn.

— Áýmın. Aıtqandaryń kelsin.

— Al, qonaǵym, ol jaqtaryńdaǵy el-jurt qalaı eken?

— Shúkir, aman. Tek Amýdarıa tasyp...

— A, ne deıdi?

— Aıtary joq, qatty tasydy. Teńizge kóp sý qulady.

— Apyraı, á?! Ol, jaryqtyq joıqyn ǵoı. Qatty tasysa... Apyr-aı, á? Chert znaet chto...

— Aıtary joq. Alamat. Bul zamannyń balalary qansha aýyzdyqtaımyz dep alaqanyna túkirse de, áı, ne qylasyń, tentek neme áńki-táńkisin shyǵaryp jiberdi.

— Apyr-aı, á? Qaraı ǵoı, á? Halyq... qalaı aman ba?

— Sýda qalǵan úıler bar deıdi. Mal basynda da shyǵyn bar kórinedi. Qudaı ońdap, áıteýir, adam aman dedi.

— Amýdarıa ashýly ǵoı. Qaıta balshevek balalar Qaraqumǵa buryp áketip, jynyn biraz basty.

— Áı, sol... Qaraqumǵa burǵany halyq bısharaǵa qara qyrsyq boldy ǵoı.

— Iá, úıtpegende Aral bulaı bolmas edi. Al, qonaǵym, sonymen... darıa áli tasyp jatyr ma?

— Qazir báseńsip qaldy.

Sen erteden beri áńgimege aralaspaı, únsiz turǵansyń-dy.

— O jaqta balyq talaby qalaı? — dediń kóńilińde kópten júrgen bir kúdigińdi anyqtaǵyń kep.

— Alamat. Ómiri bolmaǵan balyq. Qaraqalpaqtar qyryp ustap jatyr.

— Apyr-aı, á? Basqarma joldas, endi bildiń be, balyǵyńnyń qaıda ketkenin?

— Iá, qatalap júrgen sorlylar ne qylsa da ońtústikke quıyp jatqan tushshy sýdy sezgen boldy-aý?

— Al, basqarma... Káne, ne isteımiz? Aýǵan balyqtyń sońynan qýyp baramyz ba?

Sen kolhozdyń katerine aý-quraldy tıeýge ámir berdiń. Keıinge qaldyrmaı, sol kúni aldyn keshtete júrip ketetin bolǵasyn balyqshylar jantalasyp jol qamyna kiristi.

Bujyr sary shaılanyp alǵasyn teńiz boıynyń túngi salqynyn betke ustap tartyp ketti. Qonaqty sen aýyl shetine deıin aparyp, arjaǵyn shofer balaǵa siltep jibergensiń-di. Kók qasqa mashına mańdaıyndaǵy qos jaryǵyn saýlatyp, qońyrlyq jýsandy dalany súze jóneldi. Myna júrispen jer qoıar emes. Qapelimde aýyl syrtyndaǵy qara jalǵa jetti. Sol arada jol izdep, ári-beri oıqastap aldy da, gújildep tartyp ketti.

Sen jolaýshynyń qarasy kózden úzilgenshe qybyr etken joqsyń. Jer apshysyn qýyryp, gújildep tartyp bara jatqan kók qasqa mashınanyń ústinde arýananyń syryq moıny soraıady. Qarsy aldynan týǵan tabaqtaı aıǵa da selt etpedi. Emeshesi úzilgen ińkári artta. Sol baıaǵy alys, alysta, talaı qyrdyń, talaı saı-salalardyń, asý-asý belderdiń arǵy jaǵynda qalǵan. Bunan bylaıǵy jerde tek túsine kiredi. Ómir baqı oryndalmaıtyn armanǵa aınalyp, kózinen bir-bir ushatyn da turatyn sol adyra qalǵyr mekenine jas toly kózi botalap, ıir moıny úzile jazdap ańyrap barady.

Qalaıda osy bir tilsiz haıýannyń kókiregin jaryp shyqqan zarly ún keshe qonysyn tastap kóterile kóshken jıyrma bes úıdi seniń de esińe salyp, et baýyryń ezilip túr.

Myna arýanany da aıady. Iá, qatty aıady. Dúnıe tas-talqany shyǵyp, ózgerip jatsa da, osy janýardy ózgerter kúsh joqtaı edi-aý. Endigi jerge jer betinde tek osy janýar aralasqan tirlik qana ózgermeı, óziniń sol baıaǵy baıaý, mesheý ári momyn, ári ańqaý kúıinde qalardaı kórýshi edi. Áne, kórdiń be... dúrkiregen dúleı zaman bul janýardyń da qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı dedektetip áketip barady. Sońyra zamana kóshine ileser, ilespes, al ázirge o da gújildegen kók qasqa mashınanyń arqasynda ketip barady. O, janýar! Ǵasyrlar boıy shyǵystyń júgin adam aıaǵy jeter jerge tasyǵan osy oısylqara, endi, ánekeı, ózi júkke aınalyp tort dońǵalaqtyń arqasynda ketip barady!

* * *

Bul jastyqtan basyn úreılene kóterip alǵanda, jańaǵy jylan shaqqandaı shar etken sábı daýys úzilmeı qulaǵynda turǵan edi-aý! Apalaqtap kózin ashyp aldy. Alaq-julaq aınalasyna qarady. Teńiz ústiniń tastaı qarańǵy túni kózine tirelip, aınalasynan eshteńe kóre almady. Qorqyp oıanǵandiki me, qulaq shyńyldap, keýdede júrek dúrs-dúrs soǵady.

Júreginiń aptyǵyn basa almaı, biraz otyrdy. Jel joq. Qarańǵy tún qushaǵyna engen teńiz qap-qara bop túnerip, kók pen jer tutasyp ketkendeı. Myna tún, jańa, tap jańa ǵana bosqan balyqtar josyp bara jatqan tuńǵıyq qara ıirim sıaqtanyp ketti. Eń aıaǵy, shoshyp oıanǵanda betin jelpip ótken teńiz ústiniń bir úzik eskek jeli de naǵyz jel emes, teńiz astynyń dál bir tán túrshiktirer shekeńnen shyqqandaı sýyq aǵysy sıaqtanyp, áli de bolsa jany zár túbine ketkendeı qorqynyshty tús pen qazir basynan keship otyrǵan óńindegi myna kórinistiń eki arasyn anyqtap aıyra almaı, qara ıirimniń qaltarysynan qapysyn taýyp sý astynyń aýzy-basy tiske tolǵan áldebir jyrtqyshy shyǵa keletindeı, úrkektep aınalasyna qarady. Biraq bosqyn balyqtar da, bosqyn balyqtardyń jolyn tosqan álgi aýzy-basy tiske tolǵan jyrtqyshtar da kórinbedi. Tek ońy men solynan álde birdeńeler qaraıady. Bul ne? Túsi me? Óńi me? Chto za chertovshına? Kózi jetpegesin eńkeıip qarap edi; oı, mynaý... mynaý óziniń kisileri ǵoı. E, e, endi esine tústi. Bul baǵana kaıýta qapyryq bolǵasyn joǵaryǵa shyǵyp, palýbada jatqan kisileriniń janyna qısaıa ketken eken-aý. Qarańǵyǵa eptep kózi úırengesin ońy men solyna qarap edi, kúndizgi ystyqtan talyqsyp jyǵylǵan kisiler palýbada qatyp uıyqtap jatyr eken. Bunyń dál qasynda quddy tentek baladaı aıaq-qoly tyrıyp jatqan myna bireý, Qudaı biledi, Kótkenshek Kóshen bolar-aý!

Jańaǵy tústen keıin kózine uıqy oralmady. Aý-quralyn tıegen kishkentaı tyrqyldaq kater baǵana kún barynda jaǵadan uzap, uly teńizge shyǵyp alǵan-dy. Sonan beri bir orynynda taban serippeı turyp alǵan sıaqty. Motorıster qalǵyp, durys júrgizbeı kele jatqan joq pa degen oımen tómenge túsip edi. Anaý-mynaý emes qoqan arbanyń dońǵalaǵyndaı kók temir jan-tánin sap gúrs-gúrs soǵyp jatyr eken. Kók ala tútin ishinde ústi-basy maı-maı eki jigit álgi arsy-gúrsi aýyr dońǵalaqtyń biri arjaǵynda, biri ber jaǵynda túr. Ústerine kelgen buǵan burylyp qarady da, óz sharýalarymen bola berdi.

Sen kidirmeı, syrtqa qaıta shyqtyń. Jel kóterilmeı, dál qazirgideı shyradaı tymyq bolyp tursa, Amýdarıaǵa kún shyǵa jetetinine kúmándanǵan joq. Oılamaıyn dese de jańaǵy shar etken sábı daýsy qulaǵynan ketpeı qoıdy. Bir ǵajaby bosqan balyqtyń arasynda bu da júr. Óziniń adam ekeni de, balyq ekeni de belgisiz. Eger, adam bolsa, myna ulanǵaıyr teńizdiń bir basynan ekinshi basyna qaraı josylyp bara jatqan bosqyn balyq arasynda laı sýda maltyǵyp kele jatqany túsiniksiz. Qansha kúnnen beri tobyn jazbaı, qara qurttaı qaptap kele jatqan qısapsyz kóp balyq teńiz túbin laılap jibergen. Sary laı sý betine deıin kóterilip, tynys alar aýa qalmaı barady. Aralaryndaǵy álsizderi men kári-qurtańdar kóp dúrmekke ilese almaı keıindep qala bastady.

Bosqyn balyqtyń basynda Kókserke men Aqbalyq; Aqbalyqtyń appaq denesi kúmisten quıǵandaı; tek salyńqy qarynnyń baýyr jaǵyndaǵy qanattary qyp-qyzyl, kózderi qap-qara; laı sý ishinde de appaq denesi qylaý shalmaı jarq-jurq etti de otyrdy.

Bir kezde laı sý júzýge aýyrlap edi; Kókserke balyqtardyń aldyna tústi; sońyndaǵy qaraqurym balyqqa moıyn buryp: "tyǵylyspaı, aralaryńdy alshaq-alshaq salyp otyryńdar" dep, o, ǵajap kádimgi adam tilimen aıqaılap ámir bergeni. Bul ań-tań; balyqtyń tilin balyq túsinedi. Qala berdi baqa túsinedi deıtini qaıda? Al Kókserkeniń adamsha sóılegenine jol bolsyn? Jáne uzaq joldan tıtyqtaǵan kári kisiniń qajyńqy daýsy; biraq onyń sózin eshqaısysy tyńdamady; qystan kóterem shyqqan aryq mal sıaqty aryq balyqtar da tyrysqaq; Kókserke aralaryńdy alshaq sap júz dese, onsyz da sirkesi sý kótermeı, laı sýda denesin ázir kóterip kele jatqan ash, aryq balyqtar qasarysyp burynǵydan beter tyǵylysa tústi; ıyqqa ıyq, búıirge búıir túıisip qap, aralary syǵylysa bastady; únemi sý ishinde aǵysqa qarsy alqynyp kele jatqan-dy; azaby mol, aýyr joldyń jarty ortasyna jetti me, joq pa, belgisiz, bir kezde bulardyń tobyna oz úıirinen adasyp qalǵan bóten, bógde balyqtar kezdese bastady; qıyn kezde qara tapqanyna bular da adamsha qýanyp, qalash quıryǵymen sý shapattap sekirip máz bolady.

Bir kezde teńiz tereńdep, álgi tynys aýyrlatqan sary laı suıyldy; esesine endi bas aınalatyn qara ıirim bastaldy; Kókserke qasynda qatar júzip kele jatqan Aqbalyqty tastaı sala bere artyna burylyp: "tómen qaramańdar! Bir-birińe jaqyndap, toptaryńdy jazbaı júzińder! Qalmańdar!" — dedi; teńiz álgiden de kóri tereńdeı tústi; sý shuǵyl múzdap, aǵys kúsheıip bara jatqan-dy; dál osy kezde bular qalaı bolǵanyn baıqamaı qaldy; áýelde aǵys tartty ma dep qalǵan-dy. Kókserke men Aqbalyqtyń arasynda kele jatqan Aqshabaq kenet ana baýyrynan bult berip qara tuńǵıyqqa quldyraı jónelip edi, arjaǵynda osy sátti tosyp turǵan aýzy-basy tiske tolǵan repetsiz úlken jyrtqysh tap beripti; aqsıǵan naıza tister sart-surt etti. Appaq Aqshabaq shyńǵyryp jiberdi. Jyrtqyshtyń tisinde ketip bara jatqan Aqshabaq pa, álde... jas sábı me, sen sol arasyn ajyrata almaı qaldyń. Biraq onyń jan ushyra shar etken daýsynan shoshyp oıanǵansyń-dy. "Apyr-aı, myna túsi qurǵyr qandaı jaman edi? Jigitter jaqsy nıetpen úlken saparǵa attanyp shyqqanda... Áı, biraq... Táıiri, tús túlkiniń boǵy. Ne bolsa sony kóńilge alyp keregi qansha", — dep, sen ile-shala ózińdi jubatqan bolǵansyń-dy.

* * *

Shirkin, ol kúnderdiń nesin aıtasyń! Qaı jyldan beri balyq plany oryndalmaı, ilgeri basqan aıaǵy keri ketip, aýdan aldynda abyroıdan aıyrylyp, Qozy Qaryn bastyq qyryna ala bastaǵanda, Amýdarıa bulardyń ataǵyn aspanǵa bir shyǵaryp edi-aý! Biraq o da qas pen kózdiń arasynda ótti, ketti. Ótken kúnde belgi joq. Araǵa kún túskesin-aq kisiniń óńi de — tús, túsi de — tús! Tek keshegi kel shaıqaǵan qyzyq kúnderdi ańsaǵanda, qaı pende ózegi talyp bara jatqanda saýsaq soryp jubanatyn ash qursaq baladaı jadyna jarmaspaǵan. Sen de, minekeı, aq qar, kók muzda balaǵyńnan jel yzǵyp turyp sol kúnderdi esińe alyp tursyń!

Balpaq sarynyń aıtqany ras boldy. Aıaq astynan Amýdarıa birneshe kún ıe bermeı gúrildep-saryldap Aralǵa laq-laq quıypty. Aǵyl-tegil laı sý darıa saǵasyndaǵy kólderdi toltyrypty da, aýysqany teńizge quıypty. Bular kelgende teńiz sýy edáýir jerge deıin tushshyp, sary laılanyp jatyr eken.

Apyr-aı, bul jaryqtyqtar da adam sekildi yndyny keýip ólip bara jatqanda tushshy sý ısin jer túbinen sezetini-aý! El basyna kelgen asharshylyqta júrek jalǵar bir úzim nan úshin elin, jerin tastap bosqan ash halyqtaı, kórdiń be, tańdaı jibiter bir tamshy tushshy sýǵa bola tý-tý teristikten, shyǵystan, batystan ońtústikke úıir-úıirimen jóńkilip aýǵan. Qashyq joldyń qıyndyǵyna qaramaǵan. Joldaǵy tuńǵıyq qara ıirimder, túpsiz qurdymdar, ala qashatyn aǵystar qaperinen shyǵyp, kún-tún sabylyp ólip-talyp ońtústikke jetken. Súıtip, bir tamshy tushshy sýǵa bola Amýdarıa saǵasyndaǵy aıadaı jerde úıme-júıme bop jatqan qaraqalpaq, ózbek balyqshylarynyń ústine teristikten qara tor jaıǵan qazaqtar da jetken-di. Bulardyń sońynan "Raıym" kolhozynyń balyqshylaryn bastap tańqyldaq basqarma da jetti. Qalǵan qazaqtar da aý-quralyn artynyp-tartynyp kelip jatty. Ol kúnderi sý beti qaıyqtan kórinbedi. Qyrǵyn balyqtyń qyzyǵyna túsken úsh el — qazaq, qaraqalpaq, ózbektiń kásipqor kisileri uıqy, kúlkisiz kún-kún, tún-tún balyq aýlap bergende teńiz jaǵasy qan sasyp ketti. Ana jerde de, myna jerde de balyq qabyldaıtyn pýnkt. Olardan sál áregirekte satyrlaǵan aǵash bóshkeler. Aǵash bóshkelerdiń qasynda taý-taý úıilgen túz. Túz mańy pyshaǵy jalaqtap balyq soıyp jatqan qatyndar. Osynaý úsh el túgel jabylǵan abyr-sabyrda ústi-ústine quıylyp kelip jatqan balyqty qolma-qol qabyldap, tuzdap, áýemen de, qara jermen de, sýmen de úlken qalalarǵa jóneltip jatyr, jóneltip jatyr. Sonyń ózinde úlgere almaı, aldy shirı bastaǵan-dy.

Nesin aıtasyń, jurt kóńildi. Ásirese sen mázsiń. Bir aılyq jospardy bir jetide oryndap, aýdandyq gazettiń birinshi betinde sýreti basylyp shyqty. Taıdaı týlaǵan balyqtar arasynda bul úlkendeý bir balyqty qolyna ustap yrjıyp kúlip túr.

Sol kúnderi moınyna fotoaparat ilip, mosy aǵash arqalap jyltyńdaǵan bireýler tolyp ketip edi. Shamasy, sirá, solardyń biri buny syrtynan ańdyp júrip, bildirmeı túsirip alǵan boldy-aý. Sol kúni de bunyń kisileri balyqty qyryp salǵan-dy. Sol kúni sen qyzýy kóterilip aýyryp qalǵan býryl bas ókildiń qasynda bolǵan ediń de, syrtqa kún qyza shyqqansyń-dy. Qabyldap úlgere almaǵan balyqtar qyrman astyqtaı jaǵada taý bop úıilip qapty. Qaıyqtar quıryq tistesip áli de kelip jatyr, kelip jatyr, jaǵadaǵy jurttyń bári basyn aq shyt oramalmen shart baılap alǵan. Bári de eki bilegin shyntaǵyna deıin sybanyp, balaǵyn túrinip apty. Kóılegin sypyryp tastaǵan qaı bireýler, keýdeden joǵarǵy jaǵyn tyr jalańashtap alǵan. Bári jantalasyp, bári súrinip-qabynyp jaǵaǵa tumsyq tireı-tireı toqtap jatqan qara qaıyqtarmen qaz-qatar quryp tastaǵan tarazylardyń eki arasynda ersili-qarsyly tachka aıdap, yrs-yrs zembil kóterip bezektep júr. "Bizdiń jigitter qaıda eken? Áne bir tachka dedektetken... Jo-q, ol basqa"...

Kisilerin kóre almaı, abyr-sabyrdyń bir shetinde alaq-julaqtap tur. Bunsha kep balyq sońyra kún qyzǵasyn qabyrshaǵy túsip, ishi kebedi. İsinedi... Sosyn shirip, esil balyq ysyrap bolýy yqtımal.

Yssyǵa qalǵysy kelmeı, jantalasyp jatqan kisiler bir kezde abyr-sabyr, shań-shuń boldy da ketti. Balyǵyn buryn ótkizgisi kep jantalasqan kisilerdiń qolyndaǵy tachkalar bir-birine búıirin tars-turs soǵyp tarazyǵa kımelep umtylyp jatyr.

— Meniń kezegim.

— Á, ortaq... qoıyń.

— Áı, aınalaıyn, ortaǵyńdy sońyra kek bazarda aıtarsyń. Kezek meniki!

— Á, ortaq, meni júdá qapa qyldyń...

Endi bir kezde shań-shuń bolyp qalǵan daýysqa jalt qarap edi, osynda kelgeli balyqtyń qany-jyny, shyryshy juqqan sary ala saýys tarazy basyna jınalyp qalǵan kisiler qabyldaýshyny jaǵadan alyp jatyr eken.

— Áı, mynaý ne istep ketti? İsi ónbeıtin jaman qatyndaı qaǵaz shuqylap ketkeni nesi, áı?

— Qaǵazyńdy qoı, balyqty qabylda.

— Bol! Bol! — dep yzaly bireýler ana jaqta ójektese, myna jaqta:

— Á, áke, tezirek alyń! — dep maıysady.

Órtteı ystyq kún tas tóbege kep turyp aldy. Sen kisilerińdi izdep, kelesi qabyldaý pýnktine baryp ediń, bul jer tipti yǵy-jyǵy eken. Aý qarap qaıtqan balyqshylardyń jýyq arada aıaqsıtyn túri joq.

Bunda da qabyldaýshyny jaǵadan alǵan kisilerdiń daýsy alystan estilip jatty:

— Eneńdi s...-aı!.. Býaz qatyndaı maımańdap aıaǵyn baspaı qoıdy ǵoı mynaý.

— Aqsaqal, tilińdi tart.

— Al tartpadym... Al kesshi menikin?

Sen kúlip jiberdiń. Kótkenshek Kóshen. Áne, anaý Sary Ivan... Áı, mynaý kim? Sary Shaıa ma, áı? Bul ant soqqan qaıdan júr? Kesheli-búgin o jaqtan keme kelgen joq edi ǵoı? Bulardyń balyqty qyryp ustap jatqan habaryn esitip, kezdeısoq bireýdiń kóligimen teńiz basyn jaǵalap jetti-aý?

"Raıym" kolhozynyń kisileri de osy arada eken. Bular da qan sasyǵan qyrýar baılyqty tachkamen tasyp zyr-zyr qaǵyp júr. Sen bunda aınalmaı, ózińniń kisilerińe qaraı óte bergensiń-di. Kózi kenet bir kelinshekke tústi de, tura qaldy. Túsi tanys. Shyramytady. Iá, Syrdarıaǵa baryp júrgende "Raıym" balyqshylarynyń arasynan kóretin. Ózi tyǵynshyqtaı tobylǵy tory eken. Basyn aq shyt oramalmen tastaı ǵyp tartyp apty. Basyndaǵy shyt oramaldaı, ústindegi shyt kóılektiń bir etegin aldyńǵy jaǵynan kóterip yshqyryna qystyryp alǵan. Ózine suqtana qarap turǵan bógde kisiniń nazaryn áli baıqaǵan joq.

Kelinshek aýyldas jigitterdiń osynaý jan alyp, jan berip jatqan abyr-sabyrda da qatarlasa qalsa, janary jalt etetin suǵanaq kózine onsha selt etpeı, tek aq shyt oramal tartqan ádemi basyn baýyryna alyp jymıyp qana qoıady eken. Ekeý ara qoldasyp kótergen zembildiń bir basyn aýyrsynyp júrgen joq. Tek onsyz da ózine yntyq erkekterdiń qytyǵyna odan ári tıe túskisi kele me, qalaı, kúmis teńgedeı qabyrshyqtar saýlap tógilip jatqan kebirteń jerdi kelinshektiń qarýly aıaǵy dik-dik basyp bara jatqan. Kenet kelinshek boıyn bir lezde jıyp alyp, býǵan "sen de osyndaı ma ediń?" degendeı shytyna qarady. Qansha degenmen bógde kisiden qysyldy ma, óziniń álgi bir ádemi aıaq alysyn ántek buzyp aldy. Zembildi eńkeıip jerge qoıa bere bir qolymen jalma-jan kóıleginiń shalǵaıyn tartqylap tómen túsirip jatty.

Buryn Bákızattan basqa áıelge dál bulaı qyzyǵyp qaramaýshy edi; osy jolǵy qylyǵyna ózi de tań qaldy. Baıqaýynsha, jeme-jemge kelgende bunyń batyldyǵy jetse, tobylǵy tory kelinshek taıynaıyn dep turǵan joq.

Bul beti dý ete qap, kózin kelinshekten taıdyra berdi. Ketip bara jatyp kisilerdiń tasasynan álgi jaqqa taǵy bir kóz tastap edi, tobylǵy tory kelinshek basyna baılaǵan oramal shetimen kóziniń aldynda shúpirlegen terdi súrtip, qalaıy krýjkamen kóleńkede turǵan bóshkeden sý ishkeli eńkeıip jatyr eken.

Jumysty japyryp istep jatqan kisilerdiń arasynan kózi Sary Shaıaǵa tústi. Osy yssyda aq ter-kók teri shyǵyp zembil kóterip, tachka aıdap jantalasyp jatqan kisilerge Sary Shaıa "anany — úıt, mynany — búıt" dep, bireýge "tezdet" dep, bireýge, "bol! bol!" dep aıqaıǵa basyp júr. Seni kórgesin tipti jantalasyp, qabyldaýshy jigitke jetip baryp:

— Bizdiń kisilerdi jiber. Balyq qyzyp barady, — dep edi.

Qabyldaýshy:

— Ary... ary tur! — dep, ony keýdesinen ıterdi.

— Áı, qalqam, ary turyń ne? Mynaý úkimettiń balyǵy ekenin bilesiń be?

— Bilem.

— Al bunyń qyp-qyzyl baılyq ekenin bilesiń be?

— Bilem... Bilem, aqsaqal.

— Joq, bilmeısiń. Bilmegesin de maǵan ary tur deısiń. Bunyń qadirin sen bilmeseń de, ana jaqta biletin kisiler bar. Osy balyqty, nanbasań, qazir qalaǵa aparshy. Jurttyń kózine alystan bir kórsetshi. Sýmka ustaǵan qatyndar sońyńnan qalaı júgirer eken. "Eki ese, úsh ese baǵasyna sat" dep, jalynyp, aýzy-basyn boıaǵan aq jeńgeleriń ózi sońyńnan aq baltyry jarqyldap qýyp bergende, mashınamen qashpasań, basqa kóligińdi qutqarmaıdy. Sen, qalqam, abaıla, úkimettiń qyp-qyzyl baılyǵyn osydan kúnge qaldyryp shirittiń bar-aý...

— Áı, sen óziń ne qylǵan kisisiń? Ary tur degendi bilesiń be?

— E, bilmesem — úıret. Al aıtpady deme... myna balyq shirise isim senimen bolady. Qazaq SSR zań kodeksiniń statásyna iligesiń. İliktirem.

— Kórermiz.

— Kóretini joq, qylmysqa tarttyrmasam, atym óshsin!

— Oı, sorly. Onan da ana jaqqa baryp balyq tasyspaısyń ba!

Shynynda da, balyq kóp, kisi az, jigitter úlgere almaı jatqan-dy. Sary Shaıa únsiz sheginip ketti de, balyq salǵan zembildiń bir basyn ustady. Ekinshi basyn kóteretin serik izdep jan-jaǵyna qaraǵanda, kózi Kótkenshek Kóshenge túskeni.

— Áı, ber kel.

— Men nege baram? Óziń kel.

— Kel, qoldas.

— Al, qoldaspaımyn. Sonda...

— Áı, kótkenshek sorly, sózdi qoı. Kel, kóteris!

— Al kóterispegenim. Sonda qaıtesiń?

Sary Shaıa "buǵan ne istesem?" degendeı shı qalpaqtyń astyna qolyn súńgitip jiberip shekesin qasyp tur. Kenet jymyń etti. Ózi qansha shaqyrsa da, anadaı jerde ıt kórgen tekedeı, bir orynnan tabany aýmaı odyraıyp turǵan qyrsyq shalǵa endi bul da aıbatyn shyǵaryp:

— Ózim de saǵan kótergizbeımin, — dep edi, bundaıda qashanda qasarysyp keri jyǵylatyn qara shal:

— Qalaı kótergizbeısiń? — dep shaq etti.

— Qalaıy sol, kótergizbeımin degesin kótergizbeımin.

— Al men kóterem.

— Joq, kótermeısiń.

— Kóterem.

Kótkenshek Kóshen dedektep júgirip bardy. Kózi shatynap ketken. Sheke tamyry bileýdeı. Endi, ol:

— Joq, kóterem, — dep ózelenip, zembildiń ekinshi basynan shap berip ustady. Ekeýi bir zembil balyqty kóterip dedektep ala jóneldi.

"Oı, qyrttar-aı!" dediń. Osy qyrttardy da adam dep byltyr osy ekeýine qalaı jumys tapsyrǵanyńa kúlip tursyń. Byltyr da dál osy bıylǵydaı balyqshy aýyldyń azamattary jaz boıy jóndep tabys tappaı, qatyn-balalar taryǵa bastaǵan-dy. Kún kóris asa qıyndaǵan bir kezde shaı-sýlyq aqsha bolsyn degen oımen ár úıden bir-bir qoıdan jınap, osy eki qyrtqa aldaǵy bazarǵa úlgerińder dep qalaǵa qoı aıdatqan-dy. Ekeýiniń astyna bir-bir jaramdy túıe berdi. Bas-aıaǵy jetpisten astam qoıdy úsh kúndik jolda ystyqqa uryndyrmaı, otyn-sýyn qandyryp, áýenimen aıdap jetkizińder dep tapsyrdy da, ózi Shalqarǵa saldyrlaq mashınamen tartyp ketti.

Qoı aıdaǵan kisiler erteń bazar degen kúni aldyn keshtete qalaǵa jetýge tıis-ti. Biraq olar ýádelesken kúni kelgen joq; kún shyǵar-shyqpasta bazar bastalyp ketti. Sen dyzalaqtap janyń shyǵyp barady. Mine, kún kóterildi. Onan tús aýyp, bazar tarqaýǵa qarady.

Qoı aıdaǵan kisiler sol joqtan joq... Súıtse, Sary Shaıa men Kótkenshek Kóshen aldaryna salyp bergen bir qora qoıdy basqarma bala aıtqandaı eki kún yssyǵa uryndyrmaı, otyn-sýyn qandyryp, áýenimen aıdap erteń bazar degen úshinshi kúni ýádeli ýaqytta Uly Qumnyń shetine aman-esen iligipti-aý. Basqarmanyń qum ishine kirgesin qoıdan aıyrylyp qalmańdar, abaı bolyńdar degen tapsyrmasyn daqa qatty saqtapty. Qum ishiniń ádette qalyń ósetin qyzyl shaǵylyna kirgen qoılar bet-betine bytyrap bara jatyr eken. Kótkenshek Kóshen men Sary Shaıa astyndaǵy júrdek atanmen jelip júrip, ekeýi eki jaqtap qaıyryp, shashaý shyǵarmaı, ıirip ustapty. Qum arasynyń boı alyp ósken qyzyl ızeni men qara buıra jýsanyn qýalap júrip jaıylǵan qoılar ekeýiniń kóz aldynda jony bultyldapty da otyrypty. Bir shoqalaqtan keıin bir shoqalaq asyp, bir órge tyrmysyp, bir yldıǵa qulap, bir kóterilip, bir túsip kele jatyp, sonan bir kezde aldarynda dóńkıgen bıik aq shaǵyldyń basyna shyqqan eken.

Jazyly túıe ústinde qoqyraıyp otyrǵan Kótkenshek Kóshen men Sary Shaıanyń ilgergi jaǵynan, kóz ushynan úlek moıyn qyzyl vodokachka soraıyp tura qalypty. Jazyly túıe ústinde qoqyraıyp otyrǵan myna ekeýge moıyn sozyp "Áı, mynaý sender me?" dep tańdana qaraǵandaı. "Iá, biz!.. Biz ǵoı" degendeı bular da dereý qopań etip kóterilip qoıypty. Shalqar shaharynyń jer tistegen alasa úılerinen jalǵyz boı asyryp turǵan qyzyl vodokachkamen bular osylaı únsiz til qatysyp alǵannan keıin tipten kóńildenip ketken.

— Áı, ana qyzyl moıyndy kórdiń be?

— E, kórmegende she!..

— Osy jaryqtyqtyń jer túbinen kórinetini-aq jaqsy.

— Ózi sý tartady deıdi ǵoı.

— Áı, qaıdam... Men bilsem, dáý de bolsa, buny ózimiz sıaqty jer, sýy basqa jolaýshylarǵa belgi úshin salǵan.

— Bolsa bolar. Ana qarash, kósh jerden "men mundalap" turǵanyn.

— Orystar biledi ǵoı. Osy qyzyl moıyndy osy kúngi orystar emes, baıaǵy Mekelaıdyń orystary salypty degen ne?

— Ras bolar. Qaı zamanda da bizdeı emes, bul orys tas qalaýǵa sheber ǵoı.

— Iá, shirkinderdiń erinbeıtinin qaıtersiń.

Ekeýi dóńkıgen eki aqshaǵyl qumnyń basynda sıraǵy sereıgen eki jazyly atan ústinde birimen biri alystan aıqaılap til qatysyp turǵan-dy. Aıtar áńgimeleri bitip qap, kóz ushyndaǵy qalaǵa qarap tym-tyrys túr. Sary Shaıa shı qalpaqtyń astyna qolyn suǵyp jiberip, aq qylshyq shekesin qasyp oılanyp qalǵan sıaqty. "Apyr-aı, á, — dep oılady, — myna qoılardy ǵoı erteń qalanyń qý múıizderi pyshaq ushynan bólisip áketedi. Bular aty-jónin bilmeıtin áldebireýdiń qorasyna aparyp baılanady. Pyshaǵy jalaqtaǵan bir qý terige úıgen etti qadaqtap satady. Onan ol et bular bilmeıtin bireýdiń qazanyna túsedi. Onan birer qaınap, býy burqyraǵan tabaq-tabaq etti aldaryna alǵasyn-aq seniń sonsha jerden qońyn qısaıtpaı, otyn-sýyn qandyryp mápelep baǵyp ákelgen aqtyly ala qoıyń qalanyń qaı qýynyń qarynynda ketetinin bir Qudaı bilse biler, al, biraq seniń bilmeıtiniń aqıqat. Endeshe, bulardyń ózine buıyrmaıtyn nárseni osynsha óbekteıtin nesi bar? Onan da qasyndaǵy serigin kishkene qyljaqtap kóńil kóterip almaı ma? Áı, osy ıtti jurt nege "Kótkenshek" dep áldeqandaı qylady? Áne! Ánekeı!.. Qara atannyń eki órkeshi arasynda ıegi astynda uıysqan qara saqalyn kókke kóterip áýelete túsýin qarash! Al, myna qoılar... Táıiri, kúni erteń qala alaıaqtarynyń qazanynda qyp-qyzyl qýyrdaqqa aınalatyn momaqan myna janýarlar qaıda keter deısiń, qum ishiniń shebine ázir jaıyla tursyn. Jaman qara shalmen kishkene tájikelesip kóńil kóterip alǵasyn, o, Qudaı ıek astyndaǵy qalaǵa jostyryp qýalap aıdap bersek... e, táıiri, bir qozǵalyp ketken tuıaq jer qoıa ma? Basqarma bala keshki asyn aldyna ala bergende biz de jetermiz-aý".

— Áı, Kóshen?

— Ýa, ne?

— Osy halyq seni nege Kótkenshek deıdi?

— E, dese nesi bar? Kótkenshek bolǵasyn deıdi de.

— Sen, endeshe... meniń de kótkenshektigim bir basyma jetetinin bilesiń be?

— E, onda osy jurt seni nege Kótkenshek demeıdi?

— Der, demes, al óziń menimen kótkenshektesesiń be?

— E, nesi bar... Kel!.. Kótkenshektesip kóreıik! — dep Kóshen shap etti.

Osyǵan deıin ekeýi dóńkıgen eki aqshaǵyl qumnyń basynda birin-biri alystan qaırap aıqaılasyp turǵan-dy. Álgiden keıin ekeýi de kenet astaryndaǵy túıeniń basyn asyǵys buryp, kendir qamshymen ostyrtyp tartyp-tartyp qaldy da, quddy qazir biriniń-biri qolynda óletindeı tap berdi. Taıraqtatyp jelip keldi. Maısa qumǵa maı tabandary mamyrlaı kirip, bas bilgennen beri talaı buıdany úzgen jyryq tanaýlary shýyldap, ekpindep jelip kelgen eki atan birin-biri tóspen qaǵatyndaı omyraýlaı toqtady. Jazy ústinde qoqyraıǵan ekeýdiń de kózderi qyp-qyzyl, ejireıip ketken. Biri bajbıǵan sap-sary. Ekinshisi shúńirek, teben ınedeı qadala ketedi.

— Káne, kel! Kele ǵoı! Táýekeliń jetse, menimen kótkenshektesip kór.

— Kelseń — kel! Tek qalaı kótkenshektesemiz?

— Qalaı bolsa solaı. Qaısysyna da turam.

Sary Shaıa qum arasynyń kógin qýalap bytyraı jaıylyp bara jatqan qoılarǵa kóz tastady. Onan astyndaǵy uzyn sıraq qara atannyń tanaýyn shýyldatyp kımelep turǵan qıqar shalǵa qarap edi. Myna túri quddy kezegin kútken batyr sıaqty shúńirek kózi shatynap tur eken. Teke saqal tikireıip áýelep ketken. Jańa bugan "kelseń — kel" degende kóılek jaǵasynan qıqarlana sozǵan sińir moıyn uzara túsipti. E, Jasaǵan, kúzgi qara sýyqta túbin jel qazyp tastaǵan qara keńirdek jýsannan aýsa ne deısiń. Shynynda da, mynany jeńý qıyn sıaqty.

Qara shal kótkenshektesýge kelgende óziniń aldyna adam salmaıtyn kókbettigine sendi me, ýysyndaǵy eki búktep qysyp alǵan kendir qamshyny shoshań etkizip joǵary kóterip aldy.

— Áı, qyrt, ana qoılardy qaıyr! — dep aqyryp edi, Sary Shaıa qaıyrmaq tursyn, bul kezde shet jaǵy ydyrap bytpyldaq qum arasyna shashyrap bara jatqan qoılar jaqqa tipti nazar salmady. Ol tek kótkenshektesetin syltaý tabylǵanǵa qýanyp:

— Óziń qaıyr! — dep ózeýrep, anadan beter shańq-shańq etti. Astyndaǵy ilgeri júrgisi kep urynyp turǵan aq aýyz sary atannyń qyzyl túzgennen istegen muryndyǵyn julqı tartyp edi, murny aýyrǵan atan baq etip, artyna qaraı sheginshektep qaldy. Endi Kóshen ózinen de asqan kótkenshek shyqqanyna bir jaǵynan tań qalsa, ekinshi jaǵynan soǵan yzalanyp:

— Joq, sen... sen bar! — dep eregiske beldesip tústi de ketti. Bul da úsh kúnnen beri aldaryna sap aıdaǵan bir qora qoıdyń shetke shyqqanyn jelip júrip qaıyrǵanǵa úırenip alǵan elpildek ádetpen taqym astynda tanaýy shýyldap, ilgeri júrgisi kep turǵan almas órkesh qara atandy kendir buıdasynan tartyp-tartyp qalǵanda, murny qanady. Qanmen birge jan daýsy qosa shyqqan janýar baq-baq etip, basy kegejektep keıin qaraı bir emes, eki basty.

Qoılar basyn jerden kóterip apty. Analyq saýlyqtar aýzyndaǵy úzip alǵan qum ishiniń tamyry únemi ylǵalǵa tıip jatatyn balaýsa shóbin shaınamaı, aýyldan shyqqaly ózderine bas-kóz bop kele jatqan túıeli ekeýge "senderge ne pále kórindi?" degendeı tańdana qarap qapty. Ekeýi qamshysy shoshańdap, birine-biri kijine-kijine, shańq ete-ete ilgeri basýdyń ornyna kelgen jaǵyna qaraı kótkenshektep shegine berdi, shegine berdi. Súıtip, erteń bazar degen kúni aq pen qyzyl arasynda, ne tilektiń ústinde turǵan musylman qaýym basyn sájdege qoıyp tilek tileıtin qasıetti kezde kótkenshektesýdi bastap ketken bul ekeýi sonan el jatqansha bir-birimen ójektesip, ilgeri basýdyń ornyna keri basyp, artyna qaraı shegine-shegine, aqyrynda Úly Qumnyń shetine shyǵyp ketken-di. Birin-biri sonda da jeńe almaı, yzaǵa býlyqqan ekeý sonan tún ortasyna deıin, onan tań aldyna deıin kótkenshektese-kótkenshektese qum ishinde qalǵan qoılardan uzaı bersin. Sonan kún shyqsyn. Sonan sıyr sáske bolsyn. Han sáske bop shilde aıy shyjǵyryp kúıip bergen-di. Sary Shaıa men Kótkenshek Kóshen birin-biri sonda da jeńe almaı, kótkenshektese beripti.

Bul kezde ana jaqta bazar tarqaýǵa qaraǵan-dy. Basqarmada záre joq. "Sirá, olar saý bolmas" degen oı basynan ketpedi. Bazarǵa kelgen bireýdiń atyn surap minip, qoı aıdaǵan kisilerin izdep shaba jóneldi. Jaman atty basqa-kózge sabalap keledi. Bir kezde Ulyqumnyń shetine ilikti. Tapyraqtap shapqan at sýsyldaq qumǵa shashasyna deıin kirip alqyna bastady. Bul ústi-ústine tebinip, alaqandaı ala kóz jan-jaǵyna alaqtap qarap kele jatqan. Kenet kirpigin qaǵyp qaldy. Onsyz da maı ishkendeı bop kele jatqan júrek sý etip, qum ishinde qasqyr qýǵan qoı izderine úreılene kóz tikti. Eki-úsh jerde qumǵa tamǵan qandy kórdi. Tanaý qaǵyp yrsyldap qalǵan jaman tuǵyrdy yzalana tartyp-tartyp jiberdi. Tuǵyr yńyranyp tezek tastady. Aldyndaǵy aq shoqalaqqa shaýyp shyǵyp edi, sonyń ar jaǵy qasqyr qyrǵan qoılar qyzyl ala qan bop jatyr eken. Shamasy, kúshigin aýyzdandyrýǵa shyqqan kóp qasqyr bir qora qoıǵa emin-erkin tıisip, oń kelgenin oń, sol kelgenin sol moınynan burap laqtyra beripti. "Qudaı tóbeden urǵan eken. Apyr-aı, sorlylardyń ózderi aman bolsa jarar edi?" O l endi atyn basqa-kózge tópep qum ishindegi qasqyr qýǵan qoıdyń izine túsip shaýyp keledi. At ókpesin soǵyp yrsyldaı bastady. Biraq bul kezde qyzyl shaǵyl qumnyń shetine shyǵyp qalǵan edi; ilgerirektegi nar shoqalaqtyń arjaǵynan túıe baq etti. Endi tipti záreń qalmady. At ústinen sozylyp, ilgeri jaqqa qulaq tigip edi; bul joly qyryldaǵan álsiz daýys shyqty. Qasqyr alqymdap jatqan sıaqty. Sen qolyńda qamshydan basqa qarý joǵyn umytyp, jaman tuǵyrdy basqa, kózge sabalap nar shoqalaqtyń basyna shaýyp shyǵyp ediń, dál ıek astynda álgi ekeý... O, qyrt! Qyrt! Qyrttar!.. Qoı aıdatyp jibergen eki qyrt astynda borsha-borshasy shyqqan eki atannyń búıirin búıirine túıistire qatar turyp, birine-biri kijińdep, ilgeri basýdyń ornyna keıin qaraı sheginshekteı-sheginshekteı bere qumnan shyǵyp ketipti. Ózderinde ne óń, ne tús joq; erinderi kezerip, kózderi shúńireıip ketipti. Tamaǵy qarlyǵyp, ar jaǵynan tek qyryldaǵan dybys ázer shyǵady. Soǵan qaramastan, áli de bolsa biriniń degenine biri kónbeı, ókirektep ójektesip tur eken. Sen eki etegiń dalaqtap shaýyp keldiń de, at basyn qatarlasa bere kilt tarttyń. Olar seniń yzaly túrińdi kórýin kórdi; biraq bul kezde bir-birine qany qatyp óshigip alǵandary sonsha, birine-biri kijińdep ójektese berdi; ekeýiniń astynda dál ózderi sıaqty silesi quryǵan aq aýyz sary atan men almas órkesh qara atan aıaǵyna ázer túr. Aıaǵyn ilgeri basaıyn dese de, ústindegi ekeýi baq etkizip buıdasyn tartyp qalady. Seniń kózińshe de olar bir-birine: "qoıdy sen qaıyr!" "joq, sen qaıyr!" dep qyr-qyr etedi.

Ádepkide: "mynalardy elsiz japan túzde jyn urǵan shyǵar", — dep qalǵan-dy. Bundaı jaǵdaıda til qatar-qatpastyń jónin bilmeı, ekeýine jaltaq-jaltaq qarady. Sary Shaıa sony sezdi me, basqarmaǵa bundaǵy mán-jaıdy aıtaıyn dep edi, oǵan daýsy shyqpady. Sosyn, qur qamshysy shoshańdap:

— Mynaǵan keshe qumǵa kirgesin qoıdy qaıyr, bytyrap barady dedim, — deı berip edi, Kótkenshek Kóshen dereý qolyndaǵy kendir qamshyny Sary Shaıaǵa qatýlana siltep:

— E, men nege qaıyram, sen... sen qaıyr dedim, — dedi ójektep, — halyq seni emes, meni kótkenshek ataǵan dedim.

Bul lám-mım demesten attyń basyn buryp, kelgen jaǵyna búlkildep jónele berdi. Óziniń álginde osy qyrttar jazym bop qaldy ma dep, esi shyqqansha dalaqtap shapqanyna ókindi. "O, qyrttar! Qasıetsizder! Bul qasıetsizderdiń ónbes isten ener taýyp, aıdalada kótkenshek talastyryp bolyp turǵan sıqyn qarashy!"

Qaıtyp kele jatyp qum arasynan qasqyr talaǵan bes-alty qoı tapty. Aman qalǵan taǵy biraz qoı qalyń shaǵyl arasyna kirip, bet-betine shyǵynyp ketipti. Bul keshke deıin bir-birlep izine túsip júrip, bas-aıaǵy onshaqty qoıdy ázer taýyp qalaǵa jetkende, ile-shala sońynan Sary Shaıa men Kótkenshek Kóshen de kelgen-di. Sen olarmen tildespek tursyn tipti júzderin kórgiń kelmedi. Biraq Sary Shaıa shaı iship, es jıyp alǵasyn, sol kúni bir janǵa til qatpaı, temen qarap tunjyrap alǵan inisiniń ústine kirdi de, taqymdasyp qatar otyryp aldy.

— Jádigerjan-aý, ne deseń de erkiń. Qaýsaǵan jaman eki shaldy óltirem deseń de meıliń. Seniń qolyńdy qaǵatyn eshkim joq. Tek, aınalaıyn... Áýeli tyńdashy, — dep jaltaq-jaltaq qarap qoıdy da, Jádiger úndemegesin batyldanyp, burynǵysynsha suńqyldap sóılep ketti, — Oý, baıaǵylar júz sıyrdy júz shaqyrymǵa boqtamaı aıdap aparǵan kisi tup-týra jumaqqa barady demep pe edi? Al, endi myna qoılar... Qoılar she, bul qulaǵyńdy s... der tipti sıyrdan da jaman eken ǵoı...

Sen onsyz da qara tyrnaǵyńa deıin kúıip otyrǵansyń-dy. Jónine tynysh otyrmaı, endi myna sumyraıdyń suńqyldaǵany jynyna tıdi. Únsiz ornyńnan turdyń. Úı toly kisilerdiń esh qaısysyna kóz salǵan joqsyń. Eki qyrtty otyrǵan oryndarynan tyrp etkizbeı eki qolyńmen kek jelkeden búrip ustadyń da, tis jaryp túk demesten súırelep alyp shyqtyń. Ekeýiniń eki jaqtan bajyldap typyrlaǵanyna da qaraǵan joqsyn. Tek syrtqa shyqqasyn:

— Bar! Joǵal! Qaralaryńdy batyryńdar! — dep aqyrdyń da, qatty nuqyp ekeýin eki jaqqa ıterip jibergensiń-di.

Sary Shaıa men Kótkenshek Kóshen ońasha qalǵasyn ekeýi birine-biri:

— Bári senen!

— Joq, senen! — dep kijińdesip jaǵalasa ketti. Dalany basyna kóterip, shań-shuńdasyp, biriniń betin biri tyrnap, jaǵasyn jyrtyp uıqy-tuıqy. Jurt jınalyp qaldy. Biraq olardy ajyratqan joq. Quddy ıt pen mysyqtyń talasyn qyzyqtap, biriń el de, biriń qal dep turǵandaı. Kótkenshek Kóshen men Sary Shaıa qora ishiniń shańdaǵyn burqyldatyp birin-biri domalatyp, umar-jumar alysyp jatqan-dy. Kenet Sary Shaıa jan daýysy shyǵa shar etti. Qyzyǵyna qarap turǵan kisiler, "á" degende ne bolǵanyn bilmeı qaldy. Súıtse, astynda jatqan Kóshen kúsh alyp, ústine minip, myjǵylaı bastaǵan Sary Shaıanyń oń qulaǵy aýzyna dóp kele bergende, dál túbinen qyrshyp alypty da, jerge túkirip tastapty.

Sary Shaıa qan saýlaǵan qulaǵyn alaqanymen basyp atyp turdy. Sol arada bireý kıiz kúıdirip basaıyn dep edi, Sary Shaıa kónbedi. Sap-sary bajbyq kóz shań arasynda jatqan óziniń qan-qan qulaǵyna qarap áldene oılap ketkendeı qybyr etpeı túr.

— Oıbaı sorly, dárigerge júgir! — dedi bireý.

— Iá, qulaǵyńdy al da, tez bolnısaǵa jet! Qan uıymaı turǵanda qoly biletin hırýrg ornyna tigip beredi, — dedi ekinshi bireý.

— Joq! — dedi Sary Shaıa. — Sońyra sotqa barǵanda bul dálelge kerek bolady. Moıyn burǵyzbaıtyn fakt! Al, káne... kýá bolyńdar! Akti jazamyz, — degen eken, sol aradaǵy jurt ún-túnsiz jónine tarap ketipti.

Sary Shaıa topyraq arasynda jatqan qan-qan qulaqty "bul sońyra sotqa barǵanda kerek bolady" dep betoramaldyń shetine túıip alǵan-dy.

Súıtip, sen balyqshylardyń ortalarynan jıyp bergen shaı-puldyq jandyǵynan aırylyp, qoı da joq, shaı da joq, aýylǵa tiri masqara bop oralsań, bundaǵy jurt qyran-topan. Kisi basy quralǵan jerde aıtatyndary Sary Shaıa men Kótkenshek Kóshen. Qalaǵa qoı aıdatqan qalashylardyń jolda bastarynan keshken hıkaıasyn árkim ártúrli aıtady. Tipti osy aýyldyń bir qýy dombyraǵa qosyp jyr ǵyp aıtyp júr. Onyń jyryn tyńdasań, Kótkenshek Kóshen men Sary Shaıa áldeqandaı bireý emes, álgi bir qıssalardaǵydaı toqsan úıli tobyrdy qolynyń kúshi, naızanyń ushymen asyrap otyrǵan Qara Qasqa atty Qambar batyr. Astaryndaǵy aq aýyz sary atan men almas órkesh qara atan, aty túıe demeseń, naǵyz qas batyrlar minetin jelmaıa. Tyńdaǵan jurt ezýlerin jıa almaıdy. Keshegi kúni qatyn, balanyń shaı-sýyn aıyrsyn dep ózderiniń ortadan shyǵarǵan qoılaryn qalaǵa kirer aýyzda aqshaǵyl arasynda qasqyr qyryp ketkeni eshqaısysynyń qaperine kirip-shyǵyp jatqan joq; qaıta ózderi soǵan máz, ásirese eki batyrdyń aıdalada jekpe-jekke shyǵyp, bir kún, bir tún kótkenshektesip ketkende birin-biri ala almaı, sonan Qudaıǵa syıynyp, ata-baba arýaqtan, áýlıe-ánbıelerden medet tilep jalbarynatyn jerge kelgende kúlkiden ishekteri túıilip, otyrǵan-otyrǵan jerde jyǵylyp jatqandary. Bu da kúldi. Ári-beridesin renishin umytyp ta ketken-di.

Endi, mine, taǵy da sol ekeýi... Sary Shaıa — qý. İsh esebine túgel. Paıdasyna jetik. Al, ana sorly ózine ne tıimdi, ne tıimsiz ekenin de bile bermeıdi. Tek kótkenshektesse, keri sıip eregiskende jeńse, muratyna jetkeni...

* * *

Bular aýlap jatqan balyqtardyń negizgi deni alabuǵa, shortan, tisti. Aty balyq demese, tuqymy azǵan. Ózderi jáne aryq.

Teńiz ashyǵaly balyqtar tereńge ketti. Tek ashshy sýǵa ázir tótep berip shydap júrgen jyrtqysh balyqtar. Olar da qazir jemin ońaılyqpen taba almaı, kók teńizde sabylyp júr. Tańdaı jibiter sý izdep, jany qydyryp josyp ketken osy teńizdiń azyn-aýlaq balyǵyn qýa-qýa qazir arsa-arsasy shyqqan. Eti azaıyp, súıegi óse bergen. Ásirese súıekteri arbıǵan basta úńireıgen qomaǵaı kóz ben aýyz ǵana.

Buryn sý astynyń jaıylymy baı edi ǵoı. Qamys deısiń be, qopa deısiń be, al qoǵa men balaýsadaı balbyraǵan teńiz túbiniń baldyry qandaı edi! Bar balyq soǵan jaıylatyn. Daýyl bop teńiz túbine deıin shaıqalyp ketkende álgi qamys pen qopa, qoǵa arasynyń yǵy qaı balyq úshin de quddy kıizi bútin aq boz úıden kem bolýshy ma edi? Uıysyp ósken cap balaq baldyr arasy tipti bylq etpeıtin. Balyq áýleti kóktemde úıir-úıirimen kep uryǵyn sonyń arasyna shashatyn. Birer aıdan keıin baldyr arasynda baýyryn kótergen balyq áýletiniń bolashaq urpaqtary shúpirlep tolyp ketetin. Túk bilmeıtin ańqaý bala balyqtar shapqylap kep jyrtqysh balyqtyń aýzyna ózderi túsýshi edi-aý!

Bul paqyrlar úshin o da bir dáýren eken ǵoı! Áttegen-aı, sormańdaı tisti men shortan sonyń qadirin bilmepti-aý. Qamys arasynda tyǵylyp turyp osy teńizdiń tiske jumsaq áldebir momyny janynan ótip bara jatqanda tap berip, bir jalmap jutyp qoıatyn baıaǵy zaman bularǵa endi joq. Iá, sý astynyń qazirgi tiske jumsaq momyndary dál bir jer ústinde jelmen jarysqan túz taǵylaryndaı. Qazir bularǵa da kún kórý qıyndady. Bular da kúndelikti qoregin qyzyl tanaý bop qýyp júrip tabady.

Shortan tuzdy sýǵa tózimdi bolsa da, biraq sýdan syrtqa shyqsa jany birge shyǵatyn pálesi bar. Áne, tis toly aýzy aqsıǵan shortan úı janyna úıip tastaǵan otyn aǵashtaı sekeıip-sekeıip jatyr. Kúnge qyzyp isingeni tipti jaman. Quddy qarnyn úrlep-úrlep ańqaý bireýge aldap satqaly turǵan syǵannyń kári aty sıaqty.

Kenet, álde bireýdiń ashynǵan aıqaıynan selk etti. Eńsesin tiktep daýys shyqqan jaqqa qarasa:

— Apyr-aı, mynaý ólgende kórgen balyǵym edi. Esil eńbegim zaıa ketti-aý! Qaıdan shyqsa onan shyqsyn, sen ıttiń balasyn... — dep, kúnge kúıgen shoıyn qara jigit qabyldaýshyǵa umtylyp jatyr eken. Jerdegi qyzyl óńesh aıqaı az degendeı, kún shyǵar-shyqpasta kók júzinde qaptap ketken ógiz shaǵalalar da qan sasyǵan balyqty birine-biri qımaı, qanattary satyrlap qıǵylyq sap shańq-shańq etedi.

— Áı, jigitter, qoıyńdar! — dediń sen.

— Joq-aý, balyq qyzyp bara jatsa, bul neme kisiniń yzasyna tıip, tuqshyńdap qaǵazǵa qaraı ma... shot qaǵa ma.

— Já, onan da jumysqa kirisińder. Káne, kimde bos tachka bar?

Kóılektiń jeńin shyntaǵyńnan asyra sybana bergeniń sol edi; kózińniń qıyǵy bir shette oqshaý jatqan aq balyqqa tústi. Týǵaly teńiz keship júrse de, buryn soń dál osyndaı ádemi appaq balyq kórmegen-di. Mynaý basqa balyqtardan anaǵúrlym iri. Kózi qap-qara. Qanaty qyp-qyzyl. Qabyrshaǵy da kúmisten quıǵandaı. Kúnge shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Ózi áldeqashan ólgen sıaqty. Jany shyǵarda alaqandaı qara kóz aǵyp túsetindeı yrshyp toqtapty. "Á" degende appaq aq balyqtyń ádemiligine tań qalǵan. Kózin ala almaı arbalyp tur. Dál osyndaı bir balyqty biletin sıaqty. Bilgende qandaı! Anada túsinde kóretin Aqbalyq, Iá, sol! Sonyń dál ózi. Sondaǵy úrip aýyzǵa salǵandaı appaq Aqshabaq, áne, jany keýdesinen aldaqashan shyǵyp ketken ana-balyqtan pana kútkendeı baýyryna betin basyp tyǵyla túsipti. Sen túgine túsinbeı ań-tań bop tursyń. Bul ne ǵajap?! Sondaǵy tús pen qazirgi myna óńiniń eki arasyn anyqtap ajyrata almaı aqyly dal. Álde?.. Álgi bir túsinde kórgeni, oıana kelse, aýmaı-tókpeı óńinde keletin kóripkel sáýegeı bolǵany ma? Áı, qaıdam. Bul qazir jaqsylyqqa kórinetin tústerdi kórýden de qalyp barady. Iti qyryn júgirip turǵan qazirgideı kezde tús qaıdan ońǵarylsyn. Túsinde kórgen jamandyq oıana kelgende aýmaı-tókpeı aldyńnan shyǵyp jatady. Kórmeısiń be, keme ústinde túsine kirgen Aqbalyq on bes kúnnen keıin bunyń ózi jaıǵan torǵa túsip qan-qan bop aldynda jatady dep, bul, sirá, oılady ma? O, bıshara! Kári Araldyń sonaý teriskeıinde shólden qyrylýǵa qaraǵan balyqtardy bastap aman-esen kep, endi tushshy sýǵa tańdaıyn jibite bergende tuzaqqa túskenin kórmeısiń be? Tuzaqqa ózi tústi me? Álde, balasyn qutqaram dep shyr-shyrlap júrgende qandy qarmaqqa ilindi me? Kórip tursyń. Tirlik úshin bul paqyr da biraz taıtalasypty. Sý ishinde saldyr-kúldir qıǵylyq urǵanda baýyzdaýlyqtan ilikken qyl tuzaq qylyshtaı tile beripti. Úlbiregen appaq tamaqtan aqqan qan áli de tyıylmaı, baýyryndaǵy Aqshabaqtyń appaq tánine tyrs-tyrs tamady. Bir túıir qan shekesine tyrs etkende Aqshabaq esin jıdy. Kip-kishkentaı aýzymen emizik sorǵan baladaı ústi-ústine dem tartqanda sulyq qaldy. Sen sýǵa jibergiń kep umtyla bergensiń-di. Osy kezde ar jaqtan Kótkenshek Kóshen de kelip qalǵan eken. Endi bir attasa Aqbalyqtyń baýrynda jatqan Aqshabaqty basatyn túrin kórgende, sen jan ushyryp:

— Kóshe-ke... Toqta! — dep umtyla bergensiń-di.

Kóshen jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn jigittiń osy arada nege bezektep ketkenin bilgen joq; tek onyń jolyn kes-kestep toqtatpaq bolǵanyna qyrsyǵyp jyny kep ketti. Bundaıda neniń durys, neniń burysyn qaıdan oılasyn.

— Al, toqtamaımyn. Sonda qaıtesiń?

Qara shal bunyń ilgeri sozǵan qolyn qaǵyp jiberdi de, aıaq astynda kip-kishkentaı aýzymen shóp-shóp aýa qarmap jantalasyp jatqan álgi appaq Aqshabaqty rezeńke etikpen bylsh basty.

— Al, al toqtamadym.

Sen sol arada kózińdi jumyp, sulyq turyp qalǵan ediń-aý. Toq urǵandaı tula boıyń túrshigip ketti. Kóz qaraýytty ma, álde ońtústiktiń órtteı ystyǵynda mıy qaınap basy aınaldy ma, áıteýir, qulap qalatyndaı qorqyp qolyn sozyp qasynda turǵan bireýden ustaı alyp edi. Býryl bas ókil eken.

— Já-di-ger, — dedi ol, — kún ótken shyǵar? Chert znaet chto. Múmkin, dáriger...

Basyńdy shaıqadyń. Kózińdi ashýǵa qorqyp tursyń. Qos sheke solqyldap áketip barady. Qulaq shyńyldady.

Býryl bas ókil mazasyzdanyp:

— Apyr-aı, á? Bir jeriń aýyryp turǵan joq pa? — dedi.

— Jo-o... Jáı.

Sodan artyq tilge kelmeı burylyp júre bergen-di. Qosqa soǵyp jol dorbasyn aldy. Júrgeli turǵan kemege ilesip sol kúni aýylǵa tartyp otyrdy. Amýdarıada qalǵan kisilerine sonan keıin soqpady. Bul mingen keme ashyq teńizge shyǵa bergende daýylǵa ushyrady. Bir kún, bir tún daýyl shaıqaǵan keme eki qaptalyn kezek sabalap qara jerge óldim-taldym degende áreń jetti. Bul úıge aıaǵyn súıretip, táltirektep kelse, Almatyda aıǵa jýyq dem alyp qaıtqan Bákızattyń da oralǵanyna bir-aq kún bolǵan eken. Bákızat bunan ol jaqta balyq talaptaryń qalaı boldy dep suramady. Bákızattan Almaty qalaı boldy dep bul suramady.

Tek birdeńe deý kerek bolǵasyn:

— Kúte almadym... keshir, — dep edi, basqa ermek tappaǵandaı osy saparda laktap qaıtqan tyrnaqtaryna qarap otyrǵan Bákızat buǵan salǵyrt júzin salmaqpen burdy. Betine beı-jaı ǵana kóz salyp otyrdy da, myrs etti. Túk demesten turyp ketti.

Jalǵyz qalǵasyn tusyndaǵy aınaǵa kózi túsip edi, túrinen shoshyp ketti. Júdepti. Saqal-murt ósken. Buryn da ústine salaq qaraıtyn kisi qazir tipti ebil-sebil. Bákızat ekeýi ana joly Araldaǵy tanys dárigerdiń úıinde qonaqta bolǵanda da bunyń túri onsha ońyp turmaǵan shyǵar-aý. Janyndaǵy úrip aýyzǵa salǵandaı appaq sulý kelinshektiń qasynda qudaı qosqan qosaqtan góri usqynsyz kári ákege uqsasa uqsaǵan shyǵar. Onda jyl basy edi. Qazir jyl aıaǵy. Bir qıyndyqtan bir qıyndyq asyp túsip burynǵyny keıingi qıyndyq pen qaıǵy-qasiret umyttyryp keledi.

* * *

Teńiz shaıqady ma, onan da buryn Amýdarıanyń laı balyǵynyń qyzyǵyna túsip qatty sharshaǵandiki me, sol kúni sen úı ishimen tildesýge de shamań kelmeı, keshki asty uıqy kózińe tyǵylyp otyryp ishken ediń de, dastarhan jınalar-jınalmasta tósekke jyǵylǵansyń-dy. Qursyn, qaljyrap júrgen kiside pátýa bolǵan ba... Erteńine oıanǵanda tósekten erte turyp ketken áıeldiń jyp-jyly ornyn sıpap qaldy. Osy túnniń ókinishi jynyna tıdi. Keshki asty esil-dertiń erterek iship, úı ishi kúndegiden erterek jatqanyn tilep, sonan qashan kún batqansha degbiriń qalmady. Bundaıda ýaqyt óte me. Onyń ústine, kúıdirgende, birinshi kúngideı, kelesi, ekinshi kúni de Bákızat jatar kezde ádeıi ýaqytty sozyp, as-sýdy keshegiden de kesh berdi. Onan joqtan ózgeni syltaýratyp, ana jaqta ony-puny úı sharýasyn istep júrip aldy. Onan bir kezde kishkentaı qyzyn qasyna alyp otyryp túnniń bir ýaqytyna deıin sabaǵyn daıarlatty. Sen myna jaqta yzań ishińe sımaı, ashý ıektep, tózimińdi taýysyp dir-dir etip jatyrsyń. Astaýynan jerigen jylqydaı áıelińniń astanadan keıin nege bulaısha nekeli jar tósegine jolamaı, ana jaqta uzaq júrip alǵan sebebin júregi qurǵyr sezip te jatyr. Onan saıyn yzaly dene terige sımaı dir-dir...

Sonan tek tún ortasy aýǵan bir mezgilde Eńbek Ozaty uıyqtaǵan bolar dedi me, esikti syqyrsyz, aqyryn ashty. Aıaǵyn da aqyryn basyp, qatar turǵan qos kerýetke jaqyndady. Bákızat sen jatqan tósekke sozylyp bir qarady da, óz tósegine buryldy. Kórpe astyna kirip typ-tynysh bola qalǵan-dy; kenet tym-tyrys úıden turpaıy daýys dúńk etti: "Al, demalys qalaı boldy?" Bákızat buny kútpegen-di. Dir etip tiksinip qalsa da, biraq meılinshe syr bermeýge tyrysyp: "jaman bolǵan joq" dedi. Sál únsizdikten keıin álgi dúńkildek daýys: "Almaty qalaı eken?" — dedi. Bákızat áli de syr bermeýge tyrysyp, jaı ǵana: "jaqsy ǵoı" dedi. Bul da, ol da ázir alym-berim til qatysqannan artyqqa baspaı, álgiden keıin ishteı ańdysyp tym-tyrys bola qalsa da, biraq bunyń arty jaqsylyqpen tynbasyn ishi qurǵyr sonda-aq sezip edi-aý.

Az ǵana únsizdikten keıin álgi dúńkildek daýys: "Ázim qalaı eken?" demesi bar ma. Bákızat arjaǵyna qaraı aýdarylyp tústi: "Erteń surarsyń. Tún ortasy aýdy. Uıyqtaıyq!" Súıdedi de, shynymen de uıqy tirelgen kózin juma bergeni sol edi, bul joly diril engen dúńkildek daýystyń úni qattyraq shyqty: "Ázim qalaı eken?" Bákızat basyn jastyqtan kóterip aldy. Qarańǵyda kórmeseń de, biraq kóńiliń sezedi; Qudaı biledi, qara kózdiń janaryna sátte saıqal kúlki shaýyp ushqyndap ketti. Dúńkildekti qyzǵanysh órtep, dir-dir etip ózin ázer ustap jatqanyn bilse de, qorqý ornyna, sol arada qaıta áldenege aıaq astynan kóńildenip: "Ázimniń nesin suraısyń, shalshyq sýdan shabaq aýlap júrgen joq", — dedi de, kórpesin tas qyp qymtap, teris qarap jatyp aldy.

Árıne, myna atylǵan oqtaı ashshy til kókiregin tilip tústi. Túk deı almaı, tiliń baılanyp únsiz qalǵansyń-dy. Túnimen kóz ilgen joqsyń. Tósekten órt sóndirgendeı túnerip turdyń. Dastarhan basyńda da kózińdi kótermeı túnerip otyrdyń. Kúndiz de kúni boıy qabaǵyń qars jaýyp túnerip júrdiń. Keshki asqa otyrmastan qyzyl ińirden tósekke bardy da, kereýet astyna tyǵyp qoıǵan bir bótelke araqty aldy. Shoıyn qara judyryqpen bótelkeniń túbine bir qoıyp tyǵynyn ytqytyp jiberdi de, ydys izdep jatpastan keńirdegi dúrsildep basyna bir-aq kóterdi.

Bákızat ony kórgen joq, biraq osy kesh bunyń bir soıqandy salaryn bilip, qyzynyń bólmesine baryp jatqaly bir jastyq, bir kórpeni qoltyǵyna qysa bergeni sol-tuǵyn. Sen tósekten atyp turdyń. Júregi sý etse de, Bákızat syr bergen joq; óńinde bunyń artyn kútken sabyrly ajar bar; sol sabyrly salqyn qalpyn buzbaı, nazaryn tiktep saǵan qarady; biraq úndegen joq; anasynyń osy kúıeý balasyn kemsitpek bolǵanda "nar qara" deıtini, esine tústi. Qalaı taýyp aıtqan. Apyraı, dese degendeı. Kimmen qatarlassa da, jurttyń bárinen ıyǵy asyp shyǵa keletin nar qara; sen de osyndaı boıly-soıly, iri erkekti unatyp, ishińnen "sýpermýjchına" dep maqtanysh sezimmen súısine ataýshy ediń; nar qara jaýar bulttaı túnerip alǵan; jalań bas; jalań aıaq, túıe taban jap-jalpaq aıaqtardyń bashaılary baqandaı-baqandaı; al baqandaı bashaılardyń sypyra ústi sol ana kók múıiz tyrnaqtarǵa deıin jún basyp qaraýytyp kórinedi; syrly edendi salmaǵymen syqyrlata solq-solq basyp esikke senen buryn jetti de, ishinen tas bekitip, kiltti qaltasyna salyp aldy.

— Bunyń ne?

— Solaı! Eshqaıda barmaısyń.

— Jiber.

Sen úndegen joqsyń. Qulap qalatyndaı qorqyp, aıaǵyńda ázer tursyń.

— Jiber! Jiber dep turmyn ǵoı saǵan!

— Jibermeımin. Akademıkpen aıqushaq qabysqanda jaqsysyń. Al, nekeli baıyńa zaýqyń joq. Solaı ǵoı, á?

— Ótinem, jibe...

— Jibermeımin. Eshqaıda barmaısyń. Endi meni de kór. Balyqshynyń akademıkten aıyrmasy bar ma eken.

— Qaıýan.

— A-a?

— Qaıýansyń!

Basyń aınalyp, boıyńdy ázer bılep tursyń. Esiń de kiresili-shyǵasyly. Biraq áıeldiń ne degenin bilesiń. Sonan keıin áıeldiń betińe túkirip jibergenin de bilip tursyń. Biraq sonan keıin... Báse, sonyń arjaǵynda ne bop, ne qoıǵanyn múlde bilgen joqsyń-dy. Ózine salsa, ómir osy arada kilt úzilip ketken sıaqty. Tipti teńizdiń arjaǵynda balyqshy qosta jatyp qansha oılasa da, áıeldiń aýzynan sonshalyq jıirkenishpen zyǵyry qaınap aıtqan álgi jalǵyz aýyz sóz ben onyń dal-dulyn shyǵara jyrtqan halattan basqa bir nárse esine túspegen-di. Kerek dese, qasynda qany qaınap tepsinip turǵan áıelge nazar aýdarǵan joq, esesine tomyryq, dókir nemeniń alpamsadaı iri denesi qandaı da bir óreskel, ojar qımylǵa anyq basatyndaı ishteı yzǵarlanyp aýyrlaı túskendeı; áıel sony baıqasa da, onan qoryqqan joq; aıaǵyndaǵy osy joly astanadan kıip kelgen qylmyq týflıdiń qazyqtaı taqasymen edendi tesetindeı kijine teýip-teýip qaldy da:

— Jiber! Jiber! — deýin dedi; kip-kishkentaı judyryq sátte túıilip, búkil dene dir-dir etip, zyǵyry qaınap aıtýyn aıtqanyn biledi; biraq sonyń arjaǵynda ne bop, ne qoıǵanyn oılaýǵa shamasy kelmeıdi; jo-q, shamasyn keltirmedi; qapylysta quıyn kótergendeı me, álde tutqıyldan daýyl soqqandaı ma, ne de bolsa, áıteýir, bir sondaı ǵalamat kúsh áıeldi qańbaq qurly kórmeı aıaǵyn jerden úzip áýeletip kóterip aldy da, anadaı jerdegi tósekke laqtyryp jiberdi; jastyqqa etbetteı jyǵyldy; endigi qarsylyqtan paıda joq; quttaı qarsylyq ta myna nar qaranyń ashýyna ot qoıaryn bildi de, úni bitip tunshyǵa jylady; qansha jatqany belgisiz; ony bilgen joq; bilgisi de kelmedi; masqara qylǵanda, ardan bezgen neme qazir áı-sháıge qaramaı, bas salyp zorlasa qaıtedi? Záresi ushqany sonsha, kózin tas jumyp aldy; eshteńe kórmeıin, oılamaıyn dese de, tas qyp jumyp alǵan kóziniń aldyna jaraǵan qara býradaı ólimin sala umtylǵan alpamsa erkek kele berdi; túlki alǵan búrkitteı búgerlep astyna basyp alatyndaı; oǵan qarsy qaırat qylar ózinde kúsh te, qaýqar da joǵyn oılaǵanda, sol arada o da urǵashy ataýlynyń osyndaıda dármensiz sorlylyǵyna baǵyp, baýyryndaǵy jastyqqa betin basty da, ernin qyrqyp tisteleı berdi; úı ishinde ne bop, ne qoıyp jatqanyn bilgen joq; osy jasqa kelgenshe syńar tamshy tatpaǵan taqýa neme, álgide bir jartyny basyna bir-aq kótergesin túk sezbeı úı ishinde táltirektep júrdi de, aýyr denesi gúrs etip qulap túsipti. Sosyn ý ishken ıtteı taqtaı edende dóńbekship jatyp: "oıbaı-aı! Oıbaı-aı, meni kimge aıyrbastady? Men kim, ol kim? Ol ekijúzdi artıs qoı!" — dep sóziniń arjaǵyn aıta almaı, syrly edenniń muzdaı taqtaıyna mańdaıyn ura beripti. Súıtip jatyp, kenet sý túbine shym batqandaı tóńirekten túk sezbeı essiz, tússiz talyqsyp ketipti. Nar qara sonan tek erteńine kúndegi daǵdy boıynsha tań qylań bere oıanypty. Kiresili-shyǵasyly esin áreń jıypty. Esin jıǵasyn da baǵana bir jartyny bir ózi basyna bir-aq kótergen soń tamyrynan úzilgen terekteı, turǵan jerine gúrs etip qulap túskenin bilmepti; es-tússiz qulaǵasyn jyǵylǵan jerde jan tapsyrǵan kisideı qybyr etpeı jatyp-jatyp, bir kezde basyn kóteripti. Buldyraǵan kóz áıel ústinde astanadan kıip kelgen ádemi halatqa túsip, qos óńirden ustap alyp óshi ketkendeı dar-dar aıyrypty. Sosyn baǵana esi durys kezde esikti ishinen tas qyp kilttep alǵan bólmede ylań salyp, tyr jalańash áıeldi shyryldatyp arpań-tarpańdap qýyp júrip, úı ishin áp-sátte astań-kesteńin shyǵarypty da, taǵy da dál baǵanaǵydaı gúrs ete qulapty; es-tússiz qalaı talyp tústi, solaı sý túbine shym batqandaı qap-qara tuńǵıyqqa tartylyp jutylypty da ketipti; sonan tek erteńine, jazǵy tań syz bergen elań-alańda es jıyp, túnde ózi shym batqan álgi bir qap-qara tylsymnan osy dúnıege qur súlderi oralǵan-dy; biraq kózin asha almady; sheke súıegi synyp bara jatqan zildeı basyn jerden kótere almaı yńyrsyp jatty; qansha jatqanyn bilmedi; sonan bir kezde kirpigi asty-ústine aıqasyp ketken kózin jyrtyp áreń ashty; kózin ashýyn ashsa da, biraq janary jýyq arada tirilmedi; solqyldap áketip bara jatqan basyn qos shekeden qysyp alyp, úı ishine súzile qarap edi: kóziniń aldyn kireýke keptep turyp alǵan eken; janaryna úı ishinen keshegini esine salǵandaı eshteńe ilikpedi; qolymen jan-jaǵyn sıpalap otyryp baıqaǵany — nege ekeni belgisiz — jerde jatyr. Jer bolǵanda da muzdaı taqtaı: basynda jastyq, astynda tósek joq; nege bulaı, túsinbedi; túsingisi kep, jerden kótere almaı jatqan zildeı basyna sál-pál salmaq salsa da, qos shekesi qazir jarylatyndaı solqyldap ala jónelip tur; sosyn basyn qos qoldap qysyp, biraz yńyrsyp jatty da, jany saıabyr tapqandaı bolǵan bir kezde taǵy da aınalaǵa qarap edi; kóziniń aldyn kólkeshtegen kireýke álgiden kóri azdap seıilgen sıaqty; úı-ishi opyr-topyr. Jastyq bir jaqta; kórpe bir jaqta; qalada úı tonaıtyn urylar kóbeıdi deıtin, solar úı ishiniń astań-kesteńin shyǵaryp ketpese qaıtsin? Endeshe buny da solar basyna uryp taıaqqa jyǵyp ketken boldy-aý?

— Áı, qanisher...

Mynaý, shamasy, úı tonaýshylar bolar. Biraq tanys bireýdiń daýsy sekildi me?

— Tur, qanisher! Kór, ne istegenińdi!

Iá, tanys daýys. Osy bir shalǵaıyńa jarmasyp, shabalańdaǵan qanshyq ıtteı shekeńnen shyǵatyn shańqyldaǵan áıel daýsy qulaǵyna qanyq-ty. Qashanǵydan buryn osy shańqyl bunyń júıkesin qurtyp bitpeýshi me edi? Toq-ta... Sol ózi kim edi? Basy qurǵyr kótertpeıdi. Ne qylsa da, urylarǵa qarsylasqanda qoly qarýly bireý basyna urǵan boldy-aý? Súıegine zaqym kelmese ne qylsyn?

— Tur, jaýyz!..

Shańqyldaǵan daýys álgiden de kóri zárli shyqty; qolynan kelse, ornynan turǵyzbaı tútip jegisi keletindeı. Kórgisi kep nazaryn tiktedi; qaraýyn qarady; biraq janarynan jan ketip qalǵan ba, qalaı? Qulaǵyn shaǵyp bara jatqan myna shańqyldaǵan ashshy daýys bolmasa, jany ketip qalǵan janar qarsy aldynda tepsinip turyp alǵan áıeldiń ajaryn ajyrata almady; kóziniń aldyn kólkeshtegen bulyńǵyr kireýkeden baıqaǵany — ústine tónip shańq-shańq etken myna páleniń syrt jaǵynda turǵan taǵy bireý bar ma, qalaı?

Shabalańdaǵan daýys qaıta shańq etti:

— Áı, nar qara, tur degesin tur!

Endi ony bul da tanydy; kim ekenin bilgesin, onan kózin taıdyryp áketti; qas qylǵandaı, kók zapyran lyqsyp keńirdegine kelip qaldy; kári qaqsaldyń aldynda abyroıyn tókkisi kelmeı, óńeshin býyp býlyǵa tústi; qyzynyń qoınynda jatsa da, ómir baqı ishi jylyp kórmegen zalym; buny úıde de, túzde de taqymdap muqatyp, moshqap jer-jebirine jetip otyrǵany; buǵan taqpaǵan aty joq; tek solardyń ishinde buryn "qanisher" degen at joq bolatyn. Báse, qanisheri ne? Ony qaıdan tapqan? Kári qaqsal bunyń kisi óltirmek tursyn, typyrlatyp soıyp jatqan balyq ekesh balyqqa da nazar tiktep qaraı almaı, burylyp ketetinin bile me eken?

— Áı, jaýyz!..

"Bunysy ne taǵy? Oıyny ma, shyny ma?" "Joq, shyn" degendeı kelesi de shabalańdaǵan daýys qulaǵynyń dál túbinen shańq etti:

— Tur dedim ǵoı saǵan! Áne, kór ne istegenińdi!

"Ne istegeni nesi? Sondaı-aq, bul ne istep edi?"

— Turasyń ba, joq pa?

Shapalaq shart etti; kóziniń oty jarq etse de, bul biraq súlesoq qalpy, keýdesine túsken basy salbyrap bylq-sylq; soǵan yza boldy ma, buny urǵan álgi eti qashqan qoldyń taramys saýsaqtary endi shap berip kóıleginiń omyraýynan qysyp ustady da, sosyn óńirin ápsátte ýysyna jıyp alyp keńirdegin qyl óńeshten qylǵyndyryp turyp dál ıektiń astynan bir nuqyp, baýyryna túsken basyn kegjeń etkize kilt joǵary kóterdi.

— Kór! Kór, ne istegenińdi, qara bet! Qanisher!

Jaǵadan syǵymdap ustap alǵan tap-tastaı taramys qol bosatar emes; qaıta býyndyryp óltirgisi kelgendeı, burynǵydan beter alqymyn syǵa tústi; sen qarsylasqan joqsyń; quryqtaı moıynyń býyn omyrtqasy bosap bylq-sylq; kári qaqsal taǵy da dál álgindeı ıegi astynan myqtap bir nuqyp qalyp edi; tisi sart etti; keýdege túsken bas keńirdegi úziletindeı kegjeń etip shalqalaı bere qalt toqtady. Kirpigin qaǵyp qaldy; kózi osy joly kári qaqsaldyń syrtynda turǵan áıelge tústi de, denesi toq urǵandaı dir etti. Meń-zeń basyn silkip qap qaıta qarady. Iá, qatelespepti. Bákızat. Túrinen adam shoshyǵandaı; shashy qobyrap ketken. Ústi-basy da ebil-sebil; ásirese, ıininde ázer ilinip turǵan alba-julba halatqa kózi túskende qybyrsyz qatty da qaldy. Iá, mynaý astanadan kıip qaıtqan halat. Jaǵasy men jeńiniń aýzyna qara jibekten jińishkelep ádip júrgizgen. Bizdiń el emes, kim de bolsa oty, sýy basqa, usynyqty bir eldiń sheberleriniń qolynan shyqqan halattyń óńiri dar-dar aıyrylypty.

— Kórdiń be? Kórdiń be, jaýyz? Qanisher.

Iá, kórdi. Kórip tur. Bákızattyń aıaǵyna jyǵylyp keshirim suraǵaly ilgeri umtyla bergende, kári qaqsal qyzyna:

— Oıbaı qash, mynaý óltiredi, — dedi...

Qursyn, ıtyrjyńmen ótken ómir ǵoı! Sen jalt buryldyń da, táltirekteı basyp balyqshylaryńa ketkensiń-di. Bákızat keshpes, osy joly aırylysar dep edi; joq, úıtpedi; ne qylsa da, aralaryndaǵy eki japyraq bala sebep boldy ma, kim bilsin...

* * *

Álde oıaý, álde uıyqtap jatqanyn bilmeıdi. Qulaǵyna áýeli alys-alystan, talaı qyr, talaı asý-asýdyń ar jaǵynan syrt-syrt dybys keldi. Sol emis-emis, syrt-syrt bir qyrdan keıin bir qyr, bir jaldan keıin bir jal asyp jaqyndap keledi, jaqyndap keledi. Jaqyndaǵan saıyn qulaq tigip tyńdaýdyń ornyna áldenege júregi dúrsildep áketip barady. Ázir buǵan syry belgisiz, záresin alǵan syrt-syrt shynymenen jaqyndap qaldy ma, álde keýdesin dúrsildetip alyp bara jatqan júrek soǵysy ma, ony da anyq bilip jatqan joq. Bar bilgeni demi alqymǵa tyǵylyp qysyla bastaǵan-dy. Súıtkenshe, qyr jaqtan, aspan men jer arasynan alyp Kók Ógiz kórindi. Teńiz óńiriniń túz sepken teri týlaqtaı ala taǵanaq jerin kútir-kútir basyp jelip keledi...

Bul kózin ashyp aldy. Aqshaǵyltaq aı sáýlesi túsken bólme ishi bozamyq eken. Óńindegi qıyndyq az degendeı, tús ekesh túsi buzylǵanyna qynjylyp jatty da, qatar turǵan kerýetke kóz salyp edi. Kerýet bos. Úı jym-jyrt. Tek kósheniń arǵy betindegi dyrdýdyń jýyq arada aıaqsıtyn túri joq. Qyzyp alǵan kóńildi jıyn kúle me, án aıta ma, ázildese me. Úıyqtaı almaǵasyn basyn kórpemen búrkep aldy. Olaı-bulaı dóńbekshidi. Ana joly Shalqarǵa qoı sata barǵanda temir jol aýrýhanasynda isteıtin tanys dárigerdiń keńesi esine tústi de, júzge deıin ishinen qaıta-qaıta sanap, qıyr-shıyr bop jatyp bir kezde kózi ilinip ketkeni sol eken, bul taǵy da dál álgindeı jaman tústen shoshyp oıandy. "Týh, saıtan alǵyr. Ne bop ketti, ózi? Alǵashqy tús bunan buryn da talaı kórip júrgesin be, onsha oıyna ala qoıǵan joq-ty. Al mynadan záresi qalmady. Buryn qyr jaqtan qara jerdi qamyrdaı ılep dúrsildep jelip keletin alyp Kók Ógiz bul joly bir shalǵaıy salbyrap teńizge tıip turǵan qara bulttyń ar jaǵynan jelip kele jatty. Eki kózi qantalap ketken. Tanaýynan kús-kús dem shyǵady. Dem alǵan saıyn daýyl turǵandaı tómende teńiz tolqyp, topyraq borap, álginde ǵana tamyljyp turǵan dúnıe dem arasynda uıqy-tuıqy boldy da ketti. Sol alaı-dúleıde qara bulttyń arjaǵynan shyqqan Kók Ógiz burynǵydaı qara jerdi baspaı, temir tuıaqtar qańyltyrmen qaptap tastaǵan aspandy dabyl qaqqandaı dańǵyrlatyp jelip kele jatty. Dańǵyr-duńǵyr. Dańǵyr-duńǵyr. Bul jastyqtan basyn kóterip alǵanda aspannyń dál ózinen shyqqan álgi dabyl qulaǵynan áli de sónip bolǵan joq-ty. Bir ǵajaby, keýdesinde dúrs-dúrs soqqan júrekpen birge úı ishindegi shyny ataýly shaıqalyp mıyn shaǵyp zyń-zyń ete me?

Bul alaqan astynda lúp-lúp soqqan júregin qos qoldap qysyp aldy. Aınalasyna abaılap kóz tastady. Dúnıege jańa kelgen kisideı kózi túsken nárseniń bárine kúdiktene qarap otyrdy da, betin jastyqqa basyp jata ketti. Qursyn, uıqy uıqy bolmady. Shıryqqan júıkeler uıyqtap bara jatsa shıyrshyq atyp, qol-aıaǵy selk etip oıanyp ketedi. Oıanǵan boıda qaıta-qaıta túsine kirgen álgi alyp Kók Ógiz taǵy da bir jerden shyǵa keletindeı, tóńiregine alaq-julaq qarap otyrǵany. Endi jatqysy kelmedi. Jatsa taǵy da túsine jańaǵy pále kiretin bolǵasyn túregelip, tósekten aıaǵyn salbyratyp otyr.

Basy zildeı. Qalaıda buǵan birdeńe kórindi. Kózi uıqyǵa ketkenin ańdyp turǵandaı túsine ne Kók Ógiz kiredi, ne bastyqtar kiredi. Sol nemelerdiń buǵan óńinde de baýyry bitip turatyny shamaly edi; a l túsine kirgende tipti yzbarlanyp, ıt kórgen tekedeı kózderi ejireıip ketedi. Aýzyn asha almaı turǵan buǵan birese Táshir Qara, birese Qozy Qaryn tap-tap berip: "balyq... balyq" dep bezekteıdi. Bul tańdanyp alaqanyn jaıady. "Áke-kókeler-aý, teńiz tartylyp, sý ashyp jatqanda balyq qaıdan bolady?" degisi keledi.

Tamaǵy qurǵap qaldy. Tili til sıaqty emes. Jurt qusap buryn da taqyldap turǵany shamaly edi, jany qysylǵanda tipti tıesili sezin aıtyp derektesýge jaramaı, tańdaıyna jabysyp alǵanyn kermeısiń be?

Tún ortasy aýdy. Bákızattyń kelmesine kezi jetti. Zaty jýas bolǵanmen, bul ózi ashýlansa adamdy tyńdamaıtyn tomyryq edi. "Endi kelse de kirgizbeımin", — dep, álginde ishinen bir baılamǵa kep bekip alǵan-dy. Sonan keıin kóńilinen Bákızatqa oryn qaldyrmaı, aqı-taqı aıdap shyqqan sıaqty edi. Súıtse, joq... ózine óńinde tyıym salsa da, túsinde dármensiz bop shyqty. Bul joly qasyndaǵy tósekte bireý jatqan sıaqtandy. Iá, jatyr. Keýdesine deıin jamylǵan atlas kórpe astynan áıel músinin ańǵardy. Áıel bolǵanda mynaý basqa emes, túnimen degbiri qalmaı kútken óz áıeli. Jaǵasyna jińishkelep shilter júgirtken jibek ish kóılektiń jup-juqa óńi jas áıeldiń júrek tynysyn jasyra almaı tur. Ana úıde án aıtyp, bı bılep sharshap kepti. Jáne kesh boıy astanadan kelgen qonaqpen bılegenin de biletin sıaqty. Sony bile tura qyzǵanbaıtynyna tańdandy. Esil-derti mazasyn alyp turǵan kúdikti anyqtaǵysy kep, áıeldiń shashyna qaraı beredi. Qansha qarasa da kózi áıeldiń shashyna túspeı, jup-jumyr ádemi ıeginiń astynan syrǵanap aýyp bara jatqan aqshaǵyltaq aı sáýlesine ustalyp qala bergeni. Alaqandaı aqshyl sáýlede kisi arbaıtyn ázázil sıqyr bardaı, ıegi astynda biliner-bilinbes buǵaq pen appaq tamaǵyn albyratyp turyp aldy. Bul onan saıyn taqatyn taýysyp, áne bir úılengen jyldardaǵydaı emeshesi quryp barady. Qazir atyp turyp, qasyna jetip baraıyn dese... qol-aıaǵyn qozǵaltpaı temir kereýetke tańyp tastaǵandaı. Neǵurlym turǵysy kep umtylǵan saıyn, solǵurlym dármennen aıyrylyp, tula boıyndaǵy bir múshesin qozǵaı almady. Sonsoń "Bá-kı-zat..." dep dybys bereıin dep edi, oǵan daýsy shyqpady. Biraq óz daýsy ózine estilmese de, qasyndaǵy áıeldiń qulaǵyna shalynypty. Bul dybys bergende ol basyn jastyqtan kóterip alyp: "Bákızat ana úıden áli kelgen joq qoı" — dep edi, onyń bet-óńine úńile qaraǵanda óz kózine ózi senbedi. Bul ne? Ne ǵajap? Erteden beri emeshesi úzilip jatqan myna áıel Bákızat bolmaı, basqa bireý... Basqa bolǵanda da mynaý bunyń esigi aldynda otyratyn qyzyl oramaldy qyz ǵoı? Iá, sol!

Bul oıanǵasyn da qybyr etpedi. Jańa ǵana qolǵa ustatqandaı ap-anyq kórip jatqan Bákızattyń, basyn kótergende, úsh uıyqtasa oıynda joq áldebir basqa kisige aınalǵanyna qaıran. Bul qalaı? Sirá, tegin bolsa jarar edi? Sonda... Toqta, bul... bul neniń nyshany bolýy múmkin?

"Tańǵa qansha qaldy eken?" dep oılady. Tań taıaý bolsa kontorǵa baryp, Syrdarıada bolǵan sońǵy bir aıda jınalyp qalǵan qaǵazdardy qaraǵysy keldi. Ana joly aýyl irgesin úńireıtip kóterile kóship ketken jıyrma bes úıden keıin de kóshemiz dep jatqandar az bolmas. Adaı shal da baǵana teginnen-tegin kelip júrgen joq. Kontorǵa baryp aıtam degen sharýasy — kóshýden basqa ne deısiń?

Uıqydan kúder úzdi. Onsyz da kózi ilinse kelispegen birdeńeler túsine kirip, zyqy ketip bitti. Ásirese, jańaǵy tús buǵan múlde túsiniksiz. Nege joryryn bilmedi. On úsh jyl otasqan áıelin bul túsi túgil, osy kúni óńinde de túsine almaı qoıdy. Já, áıeli solaı bolsyn, al bunyń kabınet aldynda ótken-ketkenniń bárinen qysylyp óz-ózinen abyrjyp bolatyn uıalshaq qyzdyń túsinde dál bulaısha batyldana qalǵany qalaı?

Apyr-aı, á?.. Buny qalaı túsinýge bolady? Buny nege joryryn bilmeı tym-tyrys úıde qybyr etpeı jatyr edi. Áldene syqyr etti. Bul eleń etti. "Qaıtalar ma eken" dep demin almaı, ári-beri tosyp edi. Syqyr qaıtalanbady. Biraq... bul jatqan bólmeniń esigi jartylaı ashyq. Ózi ashyq qaldyrdy ma, álde bireý ashty ma? Aıtsa da, esiktiń arjaǵynda bireý turǵannan saý ma?

Basyn kóterdi. Kózin esikten aıyrǵan joq. Álde qalaı kirpik qaqsa da qapy jiberip alatyndaı, uıqy qashqan janaryna shyr jolatpaı baǵyp qapty. Mynaý, eger hatshy qyz bolsa, qara tory beti óz-ózinen órtenip tabaldyryqtan attaý muń bop turǵan shyǵar? Shıedeı qyzyl ernin qanyn shyǵara qyrqyp almady deısiń be? Bir basyp, bir toqtap esikke ázer jetken shyǵar-aý? Diril engen qolyn soza bergende topsasy maılanbaǵan esik syqyr etti me eken? Oqys dybystan ol bıshara dir etip, ilgeri soza bergen qolyn dereý keıin tartyp alyp keýdesine qysyp tura qalǵan bolar? Ózi baryp járdemdespese uıalshaq qyz qazir-aq jalt burylyp tura jóneler-aý. Bul "toqta" deýge ázer qaldy.

Jastyqqa shalqalap jata ketti; óz ózinen myrs etti. Bosaǵany baǵyp otyratyn bıshara qyzdy qaraǵannan-qarap qıaldaǵany qyzyq. Kózin sál jumsa da, osy bir uıqy qashqan kezde kóńil aldaýǵa jaraǵan ádemi elesten aırylyp qalatyndaı. Sonda bul ne? Ýaqyt ótkizý úshin oılap tapqan ermek pe? Álde tentek aqyn arman etetin álgi bir "qatyny jatyp qasynda, qyz oılaıtyn qaıran kún" bunyń basynan ótip bolmaǵan ba? Ol kún bireýden erte, bireýden kesh óter. Bul biraq ondaı kisige uqsaýshy ma edi? Bákızatpen qatar jatqanda qaısy bir túnderi bunyń da kóz ilmeı shyǵatyn kezi bolatyn. Sonda teńiz tirliginiń qıyndap bara jatqanyn oılasa oılaǵan shyǵar, biraq álgi tentek aqyn ańsaıtyn qaıran kúndi qıaldap kórgen joq edi ǵoı?

Osy kúngi óz basyndaǵy haldi qansha oılasa da, túbine jete almady. Qalaıda qazirgi tirligi bir túrli. Ózge túgil bunyń ózine túsiniksiz. Tek, bir tań qalatyny, bir sezim bunyń boıynda ómirin taýysyp ólip bara jatqan osy bir kezde basqa bir beımaǵlum sezim júregine uryq sap jatyr ma, qalaı? Álgi ómirin taýysqan sezim tamyryn tegis úzip bolmaı jatyp ta syr-sıpaty ázir belgisiz jańa jas sezim tula boıyna tamyr jiberip balapan kók qyltıa ma? E, bárekelde? Endeshe álgi tentek aqyn dámelenetin qaıran kúnnen seniń de qashyp qutyla almaǵanyń belgili boldy.

Erteńgisin basy aýyryp turdy. Sheshesi ekeýi aldaryna jaıǵan dastarqan basynda shúńkıip otyryp shaı ishti.

* * *

Bul erteńine qonaq kelgen úıden kóńili aýyrlap shyqqan edi; ózin esik aldyna deıin shyǵaryp salǵan ataqty jerlesimen qoshtasar jerde qurdasynyń qolyn qysyp jatyp júzin jylytyp kúlimsireýin kúlimsirese de, biraq arǵy jaǵy jibimeı mup-muzdaı bop ketti. Bylaı shyǵa bere myrs etti. Kólgirlik degen ıttiń ózgeler sıaqty bunyń óziniń de qolynan kelgenine tań qaldy.

Ózine salǵanda osy úıge aıaq basatyn oıy joq edi. Anasy qoımady. "Ekeýiń bir jyly týyp edińder" dedi. "Birge ósip edińder" dedi. "Jas kezderińde egiz qozydaı juptaryń jazylmaıtyn edi. Osy aranyń tóli bolǵanmen qazirgi meken-jaıy bólek bolǵasyn o da qudaıy qonaq. "Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy shal arnaıy baryp sálem beredi" degen burynǵy qazaq. Bar, shyraǵym, bar", — dep qoımaǵany. Al bardy. Al sálem berdi. Dıdarlasty. Arbasty. Káne, sonan ne tapty? Júz kóriskenmen ar jaqtarynda muz bop qatyp jatqan júrek jibidi me?

Bul barǵanda Ázimniń úki kóz bydyq aǵasy esik aldynda jatqan aıaq kıimderdi jıystyryp, kúıbeńdep júr eken. Buny kútpegesin be, sirisi qajalǵan rezeńke galoshty qolyna ustaı túregeldi de, dóp-dóńgelek úki kózi uıasynan shyǵyp ańyryp turyp qaldy. Sosyn ile-shala esin jıdy. Biraq sasqanda qolyndaǵy galoshty qaıterin bilmeı, qos qoldap qysqan kúıi qalbalaqtady da qaldy:

— Al degen... Bárekelde, jaqsy keldiń degen. Ázimjan úıde. Kir... Kir degen.

Qonaq jigit shar aına aldynda túr eken. Jańa ǵana qyrynǵan kútimi qatty betin qıar sýymen shaıyp, endi ısi burqyraǵan shetel kremin jaǵyp alaqanmen ysqylap jatqan ústine bul kirdi. Qonaq jigit birden burylǵan joq. Esikten kirip kele jatqan buny shar aınadan kórip:

— Á, qurdas... Kel! Kel! — dedi de, asyqpaı aqyryn buryldy. Buny dál baıaǵy jas kezdegideı, bas sap qushaqtaı alatyndaı qos qolyn sozyp kele jatty. Tek qoldasar jerde alǵashqy bettegi yqylasynan kilt aınyp, qurdasynyń qolyn saýsaǵynyń úsh jaǵynan sál qysty da, bosatty.

— Otyr, — dedi oryndyqty ıegimen nusqap.

— Sapar oń bolsyn!

— Iá, áýmın degen, — dedi úki kóz aǵasy. — Ázimjan degen... aınalaıyn degen, týǵan jerin umytpaıdy degen... umytpaıdy degen... Osy joly tipti kútpegen jerden keldi degen.

— Bir esepten, qazir kelgeni durys boldy. Keıinirek kelse, kim biledi, kóship jatqan halyqtyń ornyn sıpap qalar ma edi...

— Apyr-aı, Apyr-aı degen... Tek, áıteýir, túbi qaıyr bolsyn degen.

Ázim myna sózdiń ózine túk qatysy joq sıaqty miz baqpady. Sen úı ishindegilerge baıqatpaı, terezege tutqan aq jibek perdege jaltaqtap qaraı berdiń. Ázim ony baıqady ma, joq pa, belgisiz kóz qıyǵyn saǵan kerenaý tastap, mıyǵynan myrs-myrs kúldi:

— Jas kezińde túıedeı júndep jatsa da úndemeýshi ediń. Baıqaımyn, batyrym, seniń de teriń juqara bastaǵan eken. Nemene, óziń shaptyǵyp tursyń ǵoı?

— Bizdiń ornymyzda bolsań, teriń juqarǵan emes, tesilgen bolar edi.

— Ras, ras degen. El jaǵdaıy qıyndap ketti degen... Qurydy, qurydy degen.

— Kel, otyr, — dedi Ázim tor jaqta turǵan bir oryndyqty kórsetip. Sen qozǵala qoımaǵasyn ol kúlip kep qoltyǵyńnan aldy da, tór jaqtaǵy oryndyqqa aparyp otyrǵyzdy. Sonan keıin de ózimsinip kete beretin jas kezdegi erkindikke basyp, seni yqtıar erkińe qaratpaı baýryna tartty.

— Tý, chert, qushaqqa syımaısyń ǵoı, — dedi kúlip.

Sen tartynshaqtap boıyńdy alyp qashyp otyrsyń.

Qaramaıyn deseń de kózi qurǵyr yqtıar-erkińnen tys kóshe bettegi terezelerge tutqan aq jibek perdege túse berdi. Múmkin, túnde kórgeni Bákızat emes, qaıyn enesi bolar? Aıtsa da, sol qaqsal jasy ulǵaıǵan saıyn kárilikti moıyndaǵysy kelmeı, shashyn judyryqtaı ǵyp jelkesine túıip alatyn bop júr ǵoı.

— Shesheń qalaı, qýatty ma?

— Shúkir...

— Qolynan talaı dám tatyp edim. Ýaqytym az bop tur. Degenmen, kirip shyǵarmyn.

— Kelerińde aldyn ala habar ber, qamsyz qalmaıyq. Sybaǵaly malyńdy jep ket.

Ázim kútimi qatty betine syńar ájim túsirmeı, sylq-sylq kúldi:

— Aı, qurdas-aı, úkimet qansha oqytsa da qazaqshylyǵyń qalmaıdy. Evropalyqtar qonaǵyn bir stakan kofemen shyǵaryp salatyn dástúrden Qudaı biledi, sen ǵoı beıhabarsyń.

Sen qurdasyńa únsiz burylyp, uzaq qaradyń. Osy jigit ózi biletin áldebireýge uqsaı ma, qalaı? Toqta, sol ózi kim edi? Kim de bolsa, o da jaqtyrmaǵan kisiniń jer-jebirine jetkisi kelgende kóz qıyǵyn dál osylaı kergı tastap, dál osylaısha sulý betine syńar ájim túsirmeı sylq-sylq kúlmeýshi me edi? Iá, sondaı bireýdi biletin...

— Dostym, ár eldiń óz dástúri bar. Azıada otyryp, áldeqaıdaǵy Evropańdy qaıteıin.

— Sóz bolǵanyńa. Ata-babańnyń aty men ala shapany qazir qaı qazaqtyń kádesine jarap jatyr.

Endi sen kúldiń:

— Shapanyn bilmeımin, al atyn óziń minip kelgen sekildi ediń ǵoı...

Osal jerin dál basyp ustasań da, biraq óńin bılep úırengen neme bul joly da miz baqpady. Ol úndemegesin sen sózdi jalǵap:

— Maqalańdy oqydym, — dep ediń,

Ázim esitse de, biraq esitpegen syńaı tanytty. Tek onyń ańǵalaq kóz aıasy ushqysy kep qanatyn qomdaı túsip, tuǵyryna qaıta otyrǵan úkideı bir-eki qompalańdady da basyldy:

— Oıbaı, ol maqala keremet boldy degen. Keremet degen. Ázimjan degen... aınalaıyn degen... tabıǵattyń bermesin tartyp áperem dep jatsa, qursyn, qursyn degen... bul halyq quryǵan degen... quryǵan degen. Mańdaıyna yssy maı tamsyn degen.

— Iá, jerlesterińe maqalań unamady.

— Saǵan she?

— Meni qaıtesiń. Meniń qaı sózim seniń mıyńa kirip edi. Onan da sen bundaǵy halyqtyń ne deıtinin tyńda, — dep qurdasyn sózge jetelep kórip edi, ol biraq osy joly taǵy da túk sezbeı, túk esitpeı kereńdenip ala qoıdy. Bunda kelse, Araldy aýyzǵa almaıdy. Al, ana jaqta Araldyń jer betindegi jan alǵysh jalǵyz Ázireıili osy. Bular Amýdarıada jatqanda taǵy bir maqalasy shyqty: "Biz tabıǵattyń quly emespiz, qojasymyz" depti. "Tabıǵatqa biz de qarsy emespiz, tek bizder tabıǵattyń adam balasyna, ala-bóle sovet eliniń óskeleń sharýashylyǵyna keltiretin paıdasyna qaraı baǵalaımyz" depti. "Ras, baıaǵyda ata-babalarymyz tabıǵattyń sulýlyǵyna tamsanǵan. Aqyndar syldyrap aqqan sýǵa, sybdyrlaǵan japyraqqa, aıǵa, kúnge, juldyzǵa qarap jyr arnap emeshesi úzilgen. Biraq, ol dáýren ótti. Ol kezdiń kóńilshek shaldarymen kúlip qoshtastyq. Qazir istiń zamany. Ekonomıkalyq progreske qolma-qol septigin tıgizip, ál-aýqatymyzdy órkendetetin shuǵyl sharalardy shuǵyl qarastyryp jatyrmyz. Ashyǵyn aıtsaq, sanaýly qumyry qalǵan kári Araldyń biz úshin qazir neǵurlym tez tartylyp, teńiz astynda jatqan pálenbaı gektar qunarly jerdi tezirek bosatyp alýdan artyǵy joq", — depti.

Jurt maqalany jabyla oqydy. Bu da oqydy. "Yndany ashylǵan adam álemdi apatqa ushyratpaı tynbas-aý" dep oılady. Jalǵyz Ázim bolsa bir sári ǵoı. Qazir aspan astyndaǵy el bolǵan el, halyq bolǵan halyqtan qansha Ázimder shyǵyp, judyryqtaı jerdiń jan alǵysh jendetine aınalyp jatyr. Eger, adam balasyna aqyl kirip, ashqaraq yndynyna tez arada tıym bolmasa, kórersiń de bilersiń, Araldyń kebi kóp uzamaı jer betindegi qalǵan kólder men teńizderdiń de basyna keler-aý!

— Byltyr Almatyǵa barǵanda oılamaǵan jerden senderdiń bir jınalystaryńnyń ústinen shyqqanym bar. Qyzyl keńirdek bop jatyr ekensińder. Meni baıqamaǵan shyǵarsyń. Keıingi jaqtaǵy bir orynǵa otyra ketkem.

— Kórdim. Jınalys sońynan soǵar dep otyrsam, jyp berip taıyp ketipsiń.

— Mazalaǵym kelmedi. Mensiz de aıǵaılaryń jeterlik kórindi. Bir Aqquba jigit úsh ret sóz alyp sóıledi.

— Iá, ker aýyz bireý. Sonyń aldynda doktorlyq dısertasıasyn qulatyp jiberip edik. Saǵan, árıne, onyń... sózi unaǵan bolar?

— Unaǵanda qandaı. Ózine qudaı baspen birge júrekti de bergen eken. Esińde me, sol aınalaıyn, sóziniń sońyn "keleshekte adamnyń bolý-bolmaýy tabıǵattyń bolý-bolmaýyna tikeleı baılanysty", — dep edi-aý.

— Tabıǵatty qurtaıyn dep jatqan kim bar?..

— Qurt-qurtpa ony ózderiń bilesińder. Qaısy birde jazǵandaryńdy oqyp qalatynymyz bar. Sonda birińniń aýzyńa biriń túkirip qoıǵandaı, qıt etse, "tabıǵattyń qatesin túzetemiz" deýshi edińder. Qazir ony qoıdyńdar. Endi ekonomıkalyq progrestiń múddesine qaraı paıdalanyp jatyrmyz deıtin syltaý taptyńdar.

— Bul, sirá, men ǵoı?

— Iá, sen.

— Esińde bolsyn, tabıǵat kórmege qoıatyn eksponat emes. Halyq sharýashylyǵynyń kúndelikti muqtajy men múddesine... — deı bergende, sen kúıip ketip:

— Qoı, ári! — dep qolyńdy yzalana siltediń, — halyq qamyn shyn oılasańdar umytpas edińder ǵoı!

Qaı zamannan kókiregińde qordalanyp júrgen yza men kúıinishti alǵash ret syrtyna shyǵaryp ashynyp sóılegesin be, sen ózińniń ánsheıinde býlyǵyp, ishińnen tynatyn da júretin tuıyqtyǵyńnan arylǵansyń. Ázimge taısalmaı týra qaraǵan ala kózdiń janarynda batyl jiger bar. Ásirese, ekilenip qyzyp ketip, kıip ketip, omyraýlap sóılegende daýsy da jasyraq kezdegi anasynyń daýsyndaı sańq-sańq etip:

— Iá, solaı akademık joldas-s... — dediń de, toqtadyń.

"Myna jaman qaıtedi, áı?" dedi Ázim ishinen... Sóıtse de, syrtyndaǵy salqyn qandylyqty saqtap, bóri aıbatyn aldyra qoıǵan joq.

— Sen-n, aınalaıyn, aýylda júrip... — deı tústi de, Ázim sózi qynýsyz shyqqany unamady ma, aıaq astynan kilt toqtady. Álginde oryndyqtyń arqalyǵyna ile salǵan kostúmynyń qaltasyn qarap emen trýbka aldy. Sosyn sen kórmegen bir ásem korobka ishinde ıisi burqyraǵan gavaıalyq temekiniń bir shuqymyn saýsaq ushymen ilip alyp, ony da bappen asyqpaı álgi emen trýbkaǵa sap barmaǵymen ústinen aqyryn nyǵyrlap basyp-basyp qoıdy. Sonan soń da óziniń osy dúnıe órtenip bara jatsa da abyrjyp saspaıtyn ádettegi ish pystyrarlyq qımylyn burynǵysynan da kóri baıaýlatyp, álginde qaltasynan temekimen qosa alǵan korobka ishinde aqsıǵan sirińkelerdiń birinen keıin birin tańdap, aqyrynda, áıteýir, kóńili toqtaǵan bir talshyqty ustady...

Osy jigittiń ana joly da osyǵan uqsas jynyna tıgen bir qylyǵy esine túsip otyr. Ol byltyr jaz edi-aý. Az ǵana kúnge soǵyp ketýge kelgen qurdasyna osy eldiń hal-jaıyn sóıleskisi kep ústine kirgen-di. Terezelerin tumshalap qymtap tastaǵan úı qara kóleńke eken. Tabaldyryqtan attaýyn attasa da, bul biraq qara kóleńke bólmede kózi úırengenshe aıaǵyn ilgeri baspaı, esik aldynda turyp qalǵan-dy. Qaı jaqqa júrerin bilmeı turǵanda, perde tutqan esiktiń ar jaǵynan qaz daýys qańq etti:

— Kim de bolsań beri kel!

Qurdasy qara kóleńke bólmeniń tor jaǵynda bolyskeı kerýette aıaǵyn aıaǵyna sap jatyr eken. Seni o da kórdi. Biraq tyrp etpeı jata berdi. Sen kerýetke taqap kele berdiń de, amandasar jerde kóz aldyńa atam zamanǵy bir eles kep toqtap qaldyń. Lám demesten jalt burylyp júre bergen saǵan ol ile daýystap:

— Áı, toqta! — dep edi. Sen qaırylǵan joqsyń. Jyn urǵandaı syrtqa atyp shyqtyń da, jelge qarsy omyraýlap júrip kettiń. Syrt alaı-túleı. Sol baıaǵy Araldyń órtteı ystyq kúni. Sol baıaǵy jyndy jel. Shańdaǵy shyǵa boraǵan topyraq. Quıyndaı uıytqyǵan sezim saǵan da eshteńeni baıqatyp ta, oılatyp ta kele jatqan joq. Esińe qaıdaǵy-jaıdaǵy túsip, jańa, oıda joqta osy ólkeniń bir jerinde súıegi qýrap qalǵan jetinshi atasy kózine elestep ketkeni. Kóshpeli eldiń er-azamaty kóp qydyratyn zaman ǵoı. Jetinshi atasy bir aýyldan shyǵyp, bir aýylǵa mańdaı túzep kele jatypty. Shól qınap kele jatqan salt atty jolaýshynyń aldynan tereń saı kezdesipti. Saı tabanyndaǵy salqyn sabatta qyryq shatyr. Qańtarýly qyryq at. Qyryq nóker. Tusarlyqtan keletin kók maısaǵa tizerlep shegerip tastaǵan qyryq nar. Ár qaısysynyń janynda teń-teń júk. Bul óńirde dál bundaı sán-saltanatpen han tuqymy bekzadalar ǵana júredi. Sony bilgen jetinshi atasy hanǵa sálem berip qos qolyn usynǵanda, shatyrdyń dál tórinde jańaǵy Ázim sıaqty shalqasynan jatqan han:

— Kisi boıyndaǵy músheniń bári bir ǵoı, — dep shýash sasyǵan aıaǵyn usyna qoıypty deıdi... Qaıdan esine tústi? Nege tústi? Han aıaǵyn usynǵanda atasy baıǵus ne kúıge tústi? Qorlyqtan kózine qan tolyp ketken sorly tap sol arada shýash sasyǵan aıaq handiki me, qaraniki me, onshasyn oılap jatpaı qamshymen tartyp-tartyp jiberipti deıdi. Aıyzyn solaı bir qandyrar-qandyrmasta qyryq nóker tarpa bas salyp syrtqa súırep alyp shyǵyp, etbetinen jyǵyp sap dúre soǵypty deıdi.

Atasy paqyr namys úshin otqa tústi. Ary, namysy úshin ajalynan buryn óldi. Al sen?.. Báse, sen she? Kókirek tola ashý baıaǵy Qydyrbaı atańsha syrtqa aqtarylyp shyqpaı, ishińde tunshyǵa beretini ne? Akademık bolmaq túgil, eki aıaǵy aspannan salbyrap tússe de astamdyǵyn kótere beretiniń ne? Túnde áıelin aq jibek perde ustaǵan tereze aldyna ońasha alyp shyǵyp emeshesi úzilip turǵanyn kórdi. Osy úıde birge qonyp shyqpasyna kim kepil? Sonyń bárin jany, júregimen seze tura erkek basymen qolynan túk kelmeı, súmireıip úıge qaıtyp kelgen jigersizdigi... Soǵan tózgeni... Sonysy ne?

Qaz daýys sańq etti:

— Sen, aınalaıyn, aýylda júrip ot basy, oshaq butynyń kúnbe kúngi qamynan basqa dúnıeni oılaýdy qoıǵan ekensiń. Árıne, búgingi kúnge de qyzmet isteý kerek. Biraq...

Ázim taǵy da kilt toqtady. Boıyn yzaǵa aldyryp, ózin ázer ustap otyrǵan iri qara jigittiń qatty buzylǵan keskinin baıqady. Sebebin de ishi sezetin sıaqty. — ...bul dúnıege bizden keıin de keletin erteńgi urpaqtyń qamyn umytpaýymyz kerek. Erteńgi urpaq siz ben biz sıaqty teńizden shabaq aýlamaıdy. Olar basqasha ómir súredi. Atameken, ata kásip, ata-baba salty men dástúri, esińde bolsyn, ilgeri talpynǵan urpaqty shalǵaıdan tartyp, oıy men órisin ósirmeıtin naǵyz kertartpa qylyq.

— Oı, aınalaıyn, týsań, tý degen... Durys, durys de-gen...

— Sen jaqsy jigitsiń. Janyń, júregiń jaqsy. Bilem halqyńa janyń ashıdy...

— Iá, ras degen. Qaıtsyn... Qaıtsyn degen...

— Instıtýt bitirgesin astanada qalýyń kerek edi. Sen Bákızatqa úılendiń de...

— Já, meni qaıtesiń...

— Qaıtpegende she. Alystaǵy aýyldyń ortasyna túsip, oı órisiń espeı qaldy.

— E, solaı de?

— Qatty aıtsam, keshir. Biraq bilesiń ǵoı, dos jylatyp...

— Aıta ber!

Denedegi diril daýysqa kóship, demigip bara jatqasyn lajsyz toqtadyń. Az irkilip, qaıta sóılep kettiń:

— Halyqtyń betke ustaǵan az ǵana azamaty bar. Astanadaǵy oqymystylardyń birisiń be, biregeıisiń be, áıteýir, ataǵyń jer jarady. Osy óńirdiń halqy aramyzdan shyqqan azamatymyz dep syrtyńnan kúpildeskende, bısharalardyń basyndaǵy bórki jelp-jelp etedi...

— Taǵy ne aıtasyń? — dedi Ázim. — Baıqaýymsha, maǵan artyq ketken birdeńeń bar sıaqty. Kópsinip turǵanyń bolsa, qaıtyp ala ǵoı.

— Saǵan bererim de, alarym da joq.

— Endeshe tilińdi tart. Taırańdap barasyń.

— Úndemeýge de bolar edi...

— Eń durysy — sol.

— Joq, aınalaıyn, bas kespek bolsa da, til kespek joq. Oıymdaǵy boıymda ketpesin. Yńǵaıy kelgende aıtyp qalaıyn. Bul el ózińdi arqa tirer azamaty kóretin. Al sen... Sen... Sol halyqtyń taryqqanda tartqylap emer aýzyndaǵy aǵy men basyndaǵy baǵyna jarmastyń.

— Áı, sen degen... Qoı, qoı degen. Ázimjan sońyra halyqty qaryq qylady degen...

— Aqsaqal, aralaspańyz!

— Aǵa, aralaspa. Bunyń arǵy jaǵynda aıta almaı júrgeni bar eken. Jaraıdy, aıtsyn.

— Aıtsam, týǵan jerińe istep otyrǵan myna qıanatyńdy eliń de, jeriń de keshpeıdi. Qudaı degen soqyr shal bar bolsa, tabıǵatta kıe bar degen ras bolsa, sen kári Araldyń kıesine ushyrarsyń-aý.

Ázim ashýlaný ornyna rahattana qarq-qarq kúldi. Iyǵynda jatqan búrshik-búrshik súlginiń salbyrap aldyna túsken shetimen kózin súrtti.

— Já, taýsylyp qaıtesiń. Meniń Aral jónindegi oıymdy qazir uqpasańdar da, sońyra kózderiń jetkesin túsinesińder. Kórersiń, sońyra basy óziń bop maǵan mármárdan eskertkish qoıasyńdar.

Endi sen kúldiń:

— Saǵan? Mármárdan? Oı, shirkin, esek dáme-aı! Sonda saǵan eskertkishti ne úshin qoıady? Álgi halyq ańyzynda keldi jutatyn osy zamannyń tajal Kók Ógizi dep qoıa ma?

— Áı, slýshaı!.. Sen... Sen degen, abaıla degen... Ázimjan úkimet adamy degen. Jańaǵy sózińe tıisti jerde jaýap beresiń degen...

Ústińe tónip turǵan myna ımek tumsyq qara kisige túsetin býradaı eken. Aýzynan túkirik shashyrap bolyp tur. Nesi bar, taǵaıyndasa, basqarma bolady da shyǵady. Qos ýys kolhoz túgil bunyń ákesindeı jerlerde de osy jaısańdaı bireýler otyrǵan joq pa? Sary Shaıa aıtsa aıtqandaı, halyq aınalaıynnyń syry belgili: kúńkildeıdi-kúńkildeıdi de kónedi. Kóngendi aıtasyń myqty bir orynǵa ıyǵynda basy bar, mańdaıynda kózi bar, qanar qapqa toltyrǵan etteı bireýdi ákep kresloǵa qonjıtyp otyrǵyzsa, jetip jatyr. Al, mynany basqarma saılasa kolhozshylardy klýbqa jıyp alyp: "Sender degen quryǵan... quryǵan degen. Ana jaqta bastyqtar jan alyp jatyr degen. Plan... plan degen... Mańdaıyńa yssy maı tamsyn degen..." dep, jurt aldynda eki ezýinen kóbik shashyrap, jaraǵan býradaı shabynyp turyp alǵanda, kórersiń de bilersiń, qaı balyqshy qaıqańdamas eken.

— Áı!.. Áı, sen degen... nege kúlesiń degen?..

Baıqap tursyń: jańaǵy sóziń Ázimniń shymbaıyna qatty batty. Ornynan sozalańdap túregeldi de, saǵan kóz qyryn da salmaı, syrtyn berip burylyp ketti:

— Oıyńdaǵyny aıtqan sıaqtysyń. Qalaı, endi rızasyń ba?

— Joq, áli de saǵan aıtarym bar.

Saǵan shúıdesin kórsetip, syrtyn berip turǵan Ázimge qarap "apyraı, osyndaı bireýdi qaıda kórip edim?" — dep oılaǵansyń-dy. Qaıda kórdi? Kim edi sol ózi? Kim de bolsa o da dál mynaý sıaqty ornynan sozalańdap turatyn. Kerdeń-kerdeń basatyn. Kekireıip qaraıtyn. Sózi de aýyzdan shyqqansha ish pystyryp bolatyn bireý edi ǵoı. Iá, sondaı bireýdi biletin.

— Endeshe qumardan shyq. Valáı! — dedi Ázim.

— Bar báleni bastaǵan Babaev bolatyn.

— Kim?

— Akademık Babaev. Seniń súıikti ustazyń.

— Ondaı akademıkke ózim ustaz bolam dep júrsem, sen de...

— Bilgem joq, keshir. Qaısysyń qaısysyna ustaz bolsań da, áıteýir ekeýiń de pyshaqtaryń jalaqtap Araldyń alqymyna taqap turasyńdar.

— Iá, sonsyn... Sózińniń yńǵaıyna qaraǵanda bul joly da Qudaı joly qurmaldyqsyz bitpeıtin shyǵar, sirá?

— Biz aýyl adamymyz. Ǵylymı sóz aýzymyzǵa qaıdan tússin.

— Betiń endi túzeldi. Araldyń keleshek taǵdyry — halyq emes, ǵalymdardyń qolynda. Al, ǵylymǵa, aınalaıyn, ózińniń aýzyńa túse beretin álgi aýyl arasynyń bata, janaza... sondaı taǵy neler bar edi? So jaǵyna sen júırik ediń ǵoı?

— Árkim bilgenin aıtady. Akademık Babaevtyń Aralǵa qarsy bolǵanda arjaǵyndaǵy pıǵyly belgili. Osy óńirde turatyn búkil halyqtyń qazirgi tańdaǵy taǵdyry men bolashaq urpaqtyń... urpaqtardyń taǵdyryn ol akademık óz basynyń múddesine qurbandyq qyp otyr.

— Qurbandyqqa shalyp deseń, dál óz sóziń bolady da shyǵady.

— Keket...

— Joq, shyny sol. Seni buryn Qudaıdyń kókten tastaǵan kitabyn ǵana oqıdy dep oılaýshy edim, sóıtse keıingi kezde qolyńnan ǵylymı kitaptar da túspeıdi dep júr ǵoı.

"Buǵan kim aıtty eken? Basqa kim deısiń, Bákızat... Iá, sol aıtqan boldy".

Ázim seniń qatty buzylǵan túrińnen shoshyp:

— Já, sabyr!.. Sabyr, — dep, seni ornyńa otyrǵyzǵysy kep edi, sen qolyn qaǵyp jiberdiń.

— Ary ıterip, beri jyǵatyn baıaǵy ádetińdi áli tastamapsyń. Men saǵan halyq jóninde sóılesem dep kelsem...

— Halyq qamyn men oılamaı júr deısiń be? Halyqty oılaǵasyn da... keleshekte halyqqa sharýashylyqtyń qaı túri tıimdi — kúrish pen maqta ma, álde balyq pa? Bizdiń aıtysymyz osy.

— Bos sóz.

— Joq, aınalaıyn, bul úlken problema. Tuıyq teńizde keleshek joq. Al kelesheksiz teńizdiń taǵdyryna bola, tórt el, túsinesiń be, tórt el birdeı qarap otyrǵan eki ózenniń sýyn halyqtyń aýzynan jyryp alyp, Aralǵa berip qoıyp otyra almaımyz. Senińshe, halyq ne bolsa ol bolsyn, tek teńiz aman bolsyn deýimiz kerek pe? Joq, ol bolmaıdy. Óziń, aınalaıyn, bar, ornyńa otyrshy.

— Al otyrdyq.

— Iá, báse sóıtshi. Qazir, halyq jer betine sımaı barady. Demograftardyń boljamy boıynsha, taıaý jyldarda áli de eki-úsh ese ósedi. Sonsha halyqty burynǵy ata-baba kásibimen asyraý múmkin emes ekenin árkim aıta bastady. Erteń sonsha halyqty asyraý ǵana emes, jumys taýyp berý úshin de balyq sharýashylyǵynan góri maqta, kúrish sharýashylyǵy tıimdi, demek, keleshegi kúshti dep, progresıvtik jolyn usynyp otyrmyz.

— Sol tıimdi sharýashylyǵyń myna halyqtyń túbine jetip otyrǵan joq pa? Keshe osy aýyldan jıyrma bes úı kóshkende ishinde bolǵan joqsyń...

— Esittim. Ol ýaqytsha kúızelis. Al bólshevıkter...

— Qoı ári! — dep sen qolyńdy yzalana siltediń. — Eger halyqtyń keleshegin oılap, keleshek urpaqqa jandaryń ashysa, sender, basqa-basqa, tabıǵatqa muqıat qarar edińder ǵoı.

Ázim janynan temeki alyp jatyp, saǵan kóz qıyǵyn tastady. Ana jaqta bunyń jaǵasyna jarmasqan jaýlar myna jamannyń da aýzyna túkirip qoıǵannan saý ma? Obaı-aý, bunyń da dál solarsha sóıleýin kórdiń be?

— Ata-babamyzdan qalǵan baılyqtyń basy — osy teńiz edi. Seni men biz ózimizden keıingi urpaqqa sol baılyqtan ne qaldyrdyq? Keshegi bizdiń bala kezimizde "balyǵy taıdaı týlaǵan" dep aqyndar jyrlaǵan telegeı teńiz ornynda sońyra tuz betine shyǵyp, shańdaq burqyrap, topyraq borap jatatyn sahara shól me? Qyltıǵan kókti kúıdirip jiberetin órtteı aptap ańyzaq pa? Sońyra bizden keıingi urpaq qus ushsa — kanaty kúıip, ań júgirse — tuıaǵy kúıetin órtteı ystyqta bir tamshy sý tappaı kenezesi keýip bara jatqanda, seni men bizge alǵys aıta ma? Joq! Joq, baýyrym, tek qarǵys aıtady! Laǵynet aıtady!

— Sen aqyr zamandy tóndirip jiberdiń. Búkil Araldyń bergen balyǵyn sońyra biz aq maqtadan alǵan bir jylǵy ónimmen óteımiz. Sońyra Turan oıpaty sıaqty Aral oıpaty dep atalatyn teńiz astynan bosaǵan osynaý jerden bizdiń urpaqtarymyz aq maqta óndirip, dúnıe júzilik rekord jasaıdy.

— Toqta! Sonda onyń qaı jyldar bolmaq? Sender halyqty neshe jyldan keıin qaryq qylmaqsyńdar?

— Dál aıtý qıyn. Al, shamamen aıtqanda... jıyrma jyldyń ar jaǵy. Ol aqıqat.

— Apyr-aı, á? Aqıqat dediń-aý, sen?

— Iá, aqıqattyǵyna ant berýge bolady, — dedi Ázim. Biraq janary oınaqshyp alyp qashyp turǵan kózin saǵan ustatpady. Sen qarq-qarq kúldiń. Ara-arasynda: "Qaıran Qoja Nasyr-aı" dep, kúlkińdi tıa almaı jatqansyń-dy.

— Oı, nege kúlesiń? Sen... Sen degen... sirá, saý bolmassyń degen... Quryǵan... quryǵan degen.

Kúlkini kilt tyıdyń. Ázim túkke túsinbese de, biraq bunyń arjaǵynda ózine tıetin bir qolaısyz nárse baryn ishi sezip, túsi buzylyp tur.

— Qoja Nasyrdyń áńgimesi bar edi ǵoı. Ony sen de bilesiń.

— Bilmeımin. Bilgim de kelmeıdi.

— Joq, sen tyńda. Esińde me, erikken han Qoja Nasyrdy shaqyryp alyp: "Esegime hat tanyta alasyń ba?" degende, Qojekeń oılanbastan: "Ábden bolady, han ıem", — dep kelise ketpeýshi me edi?

— E, ol degen... qyzyq degen...

— Áne, aǵań biletin bop shyqty. Ony sen de bilesiń.

— Al bildik delik. Sonda arjaǵynda tuspaldap turǵanyń ne?

— Eshteńe de emes. Jaryqtyq, Qojekeńniń ańqaýlyǵy ma, álde áýlıeligi me, kim bilsin... Han: "Eger, osydan ýádeńde turmasań basyńdy alam", — dep qahar tikkende, esińde ǵoı, ol jaryqtyq qol qýsyryp: "Qup taqsyr, bolsyn! Tek jıyrma jyl pursat berseń esegińe hat tanytaıyn". — deýshi edi ǵoı. Sony esitken janashyr jaqyndary Qoja Nasyrǵa urysyp: "Oıbaı-aý, esiń durys pa? Esek hat tanýshy ma edi? Ýádeńde turmaǵasyn han basyndy alady ǵoı degende, jaryqtyq Qoja Nasyr túk saspastan: "Jıyrma jylǵa deıin kim bar, kim joq. Jıyrma jylda ıa han óledi, ıa esek óledi, ıa men ólem", — demep pe edi. Al, endi buǵan qalaı kúlmessiń? Kúlmeı kórshi káne?

— Iá, kúlesiń. Qoja Nasyr qý degen... Kisini kúldiredi degen.

— Já, boldy. — dedi Ázim aǵasyna. Syrtyn syzdatyp alǵan.

— Tuspalyńdy túsindim. Al, saý bol! — dedi de, aralaryńda túk bolmaǵandaı seni qoltyǵyńnan alyp esikke deıin shyǵaryp saldy.

Sýyq jel syrtqa shyqqan boıda deneni titiretip jiberdi. Sen jalma-jan óńirińdi qymtap jatyp: "Apyraı, á? Osyndaı bireýdi qaıda kórdim!" dep oılaǵansyń-dy. Kim de bolsa, ózi biletin menmensigen bireýdiń kekirligi... Jańa qurdasyna qaraǵan saıyn kózin ádettegiden kóri uzaǵyraq ustap qalǵanda da osy suraq oıyn mazalap bolǵan-dy. Qansha oılasa da esine túsire almaı qoıǵan, biraq áıteýir ózi jaqsy biletin bir kisi sıaqty qurdasy da jańa buǵan syzdana qaraýdan jańylmady. Astanaǵa kep oqýǵa túsken kúnnen bastap ózine kóldeneńnen qatal saqshy qoıyp, qol-aıaǵyn qorǵasyn quıǵandaı aýyrlatyp aldy. Aıaǵyn áreń basady. Aýzyn áreń ashady. Sóz de aýzynan zaryqtyryp áreń shyǵady. Qarsy kelgen kisi ıilip sálem bermese, kózi túspeı kekireıip ótip ketedi. Saǵan nazar aýdarǵanda da áýeli qasy, qabaǵyn kerip, aspaı-saspaı aqyryn burylady. Osy kekirlik pen kerenaý kerbezdiktiń bul bárin bireýden aýdarmaı qaǵyp aldy. Sol kim edi ózi?

Qurdasynyń qoldan jasap alǵan osy bir jasandy minezine tańdanyp kele jatyp, bul kontordan ótip ketipti. Aýyl artta qapty. Óriske barmaı, aýyl irgesinde jaıylyp júrgen jabýly túıeniń janyna kep, uıqydan oıanǵan adamdaı aınalasyna alaq-julaqtap turǵan uzyn qara kisige túıe ekesh túıe de "esi durys pa?" degendeı aýzyndaǵy úzip alǵan shóbin shaınamaı, moınyn buryp, odyraıyp qarap qalǵan eken.

Dereý izinshe keri qaıtty. Kontorǵa keldi. Jańaǵy oı ma, álde túnde shala uıqy bolǵandiki me, orynyna kep súlderi quryp otyra bergende, kútpegen jerden, kenet... qurdasynyń jańa kimdi aýdarmaı qaıtalaǵany esine tústi de, stoldy salyp qap:

— Oı, kók soqqan-aı! — dep kúlip jiberdi.

Bes jyl oqyǵan Ázim astanada turatyn qurylysshy aǵasynyń úıinde jatqan-dy. Aǵasy úı salatyn úlken treske bastyq eken. Almaǵan ordeni joq. Qurylysshylarǵa tıesili qurmetti ataqqa da ıe bopty. Keıingi jyldary astanada boı kótergen sándi saraılardy sol saldy deıdi. Ázimge erip qurylysshy aǵasynyń úıinde bolǵany bar edi. E, e, sonda kórgen eken-aý. Bul barsa, Ázimniń aǵasy gazet oqyp otyr eken. Bul sálem berdi. Tres bastyǵy gazetten basyn kidirip kóterdi. İnisine erip kelgen uzyn sıraq qara balaǵa qolyndaǵy gazettiń bir shetinen kóziniń qıyǵyn ǵana tastaǵan edi. Sosyn ol bunyń tula boıyndaǵy basqa múshelerinen kóri butynda tyrtıǵan tar shalbardyń sholaq balaǵynan qyzyl tobyǵy shyǵyp turǵan tertedeı sıraǵyna kúlki qashyrǵan kózdiń qıyǵyn kergı tastaǵan edi-aý. O da sóılegende qońyr daýsyn qoldan sozatyn. O da aýzynan shyqqan ár sózin arǵy jaǵynan zordyń kúshimen syǵyp shyǵarǵandaı yńyranyp edi-aý! Anda-sanda kúle qalǵanda da, ataqty qurylysshy betine syńar ájim túsirmeı, quddy oty-sýy mol kól jaǵasynda qonysy kelisken qońyr qazdyń ga-ga-syna keletin bir kereneý ún kómeıinen yrq-yrq shyqqan.

"Aı, baýyrym-aı, artıssiń-aý. Tek seniń sondaı ekenińdi eshkim bilmeıdi ǵoı".

Sary Shaıa esine tústi. Ótirikshiniń aýzynan shyqqan shyndyq ta ótirik. Áıtpese, sol bıshara birdeńe biledi. Áne, monshada aıtqany shyn boldy da shyqty. Jaraıdy, Sary Shaıa aıtqan qısynnyń túbi shıki bolsyn. Shynynda, qulaýǵa kelgen kolhozdyń basqarmalyǵy kimge qajet. "Apyr-aı, á?" dep bul ózin qınaǵan saýalǵa qınalyp, aınalasyna alaqtap qarady. Bul jigit aýylǵa buryn da keletin. Biraq keler aldynda habar beretin. Onyń sońyra shyǵatyn kúni, saǵaty, poıyzy, vagony, kýpesine deıin bilýge tıisti kisilerdiń qaperine túgel jetetin. Ol keletin kúni, ásirese, bular qatty ábigerge túsip, úlken-kishi úı tóbesinen túspeýshi edi. Kókte qus kórinse de, kóz ushynan shań burq etse de, balalar shý etip syıly jigittiń aǵa-jeńgesine dereý habar berip jatpaýshy ma edi? Kútken qonaq aýdan basshysyn qasyna ertip kókpen kelse, ile-shala teńiz basyn jaǵalap jeńil mashına jetetin. Bir ret... Iá, ol tipti keremet boldy! Minip kelgen aq kemeni balyqshylar aýylynyń bet aldyndaǵy qoltyqqa baılap qoıyp, bundaǵy aǵaıyn-týmalaryn aralap jatyp alǵanda, ásirese, shaldar jaǵy aıyzy qanyp: "Qudiretińnen aınalaıyn-aı" — dep tamsanyp edi-aý!

Súıtken jigit... Joq, bul tegin emes! Ornynan aýyrlaý túregeldi. Yzǵyǵan muzdaı kabınetti árli-berli kezip júrdi de, kenet aıaq basysy aýyrlap tas tóbede jip baýy salbyraǵan sham astyna kele bere qalshıyp tura qaldy.

Basy zildeı. Bireý keldi. Bireý ketti. Bul biraq ne istep, ne qoıyp jatqanyn bilgen joq. Tipti aldyna kelgen kisilerdiń áńgimesin tyńdap otyryp ta, oqta-tekte osy kúngi óz basyndaǵy hal kıip kete beredi. Bákızat qaıda? Túnde qaıda túnedi? Osylardy oılaǵan saıyn kókiregine birinen soń biri tikendeı qadalyp jatqan kóp kúdik, kóp-kóp saýal mazasyn alyp muzdaı kabınette kóz janary adasyp otyrǵany.

Shamasy, sirá, úıge kirgen lań qaıda barsa da bulańdap qasynda júretin kóleńke sıaqty qashyp qutyla almaıtyn bir pále.

* * *

Sol kúni jumys aldaqashan aıaqtalsa da bul el jatqansha úıge qaıtpady. Bákızat túnde sheshesi ekeýi tań atqansha ana úıde qonaqpen birge bolǵanyn Sary Shaıa baǵana júgirip kep shúıinshi suraǵandaı aıtyp ketti. Sonan keıin de ol sózdi údetip:

— Mynalar únsiz. Búgin-erteń kolhozshylar jınalysyn shaqyratyn túri joq. Bir eldiń aýzy-basyna qarap otyrǵan basshysyn ornynan alyp tastaý ońaı ma. Batyrǵa da jan kerek. Kim biledi, basqa bireýdiń qolymen istep úırenip qalǵan qý jigit jamanatty ózine aýdarǵysy kelmeı otyr ma. Sóıtip, aýdannan bireýdi kútip otyrsa da ózi bilsin. Áıteýir, tegin emes, — dep, muzdaı kabınettiń tórinde tunjyrap otyrǵan inisine qarady. Sap-sary kózdiń janarynda "sen qalaı oılaısyń?" degen suraq bar. Biraq, bunyń úndeı qoıatyn túrin kórmegesin. — Áliptiń artyn baǵaıyq, — dep, bul úshin de jaýapty ózi berdi de, shyǵyp ketti. Ońasha qalǵasyn bul endi ne isterin bilmeı otyrǵanda, esik aqyryn ashylyp, arjaǵynan hatshy qyz syǵalady. Bul basyn kótergenshe ol jalma-jan esikti jaba qoıdy. Syrdarıadan kelgeli osy qyz ár nárseni syltaýratyp jıi kiretin bop júr. Sonyń bárinde de tabaldyryqtan attaı bere jaýdyraǵan kózi jaýtańdap, muzdaı kabınettiń túp jaǵynda eńsesi túsip otyrǵan iri qara kisiniń qasy men qabaǵyna qaraı beredi. Seniń janyńa batqan qıyndyqty óziniń náp-názik taldyrmash denesine kóterip alǵysy kep turǵan táýekeldi kóredi. Osy qyz túsine tegin kirmegen sıaqty. Dúnıede óziniń de bireýge kerek ekenin sezip, esiginiń aldyn baqqan qarshadaı qyzdan súıeý izdep, júdeý janyn jylytpaq bolǵan dármensizdigine oqta-tekte tańdanyp qap otyrǵan-dy.

Syrttan bireý kirgendeı boldy. "Bul kim eken?" dep oılady. Basyn kótermeı sulyq otyrǵan kúıi jabyq turǵan esiktiń arjaǵyndaǵy dybysqa qulaq tikti. Hatshy qyz emes. Mynaý kim de bolsa taqtaı edendi tepsinip basqan bireý. Esikke jete bergende áldenege kilt toqtady. Sol aradan ne ary, ne beri baspaı turyp aldy. Bul kim? Bul kezde keńsege keletin kim bolýy múmkin?

Esik shapshań ashyldy. Ar jaǵynan... Bul kútpegen kisi kirip kele jatty. Kútpegen kisini kergende sen ne túregelerińdi, ne otyra bererińdi bilmeı ańtarylyp qalǵansyń-dy. Qara etiktiń qazyq ekshesin tyq-tyq basyp kele jatqan Bákızat saǵan taıana bere kilt toqtady.

— Jádiger, — dedi júzin tiktep. Ornyńnan qalaı atyp turǵanyńdy óziń de bilgen joqsyń. Qos qolyńmen qolyn ustaı aldyń. Seniń qolyń ba, álde Bákızattyń qoly ma, áıteýir, saýsaǵyna saýsaǵyń tıgende bireýiniń qoly qaltyrap ketti.

— Bátish, aınalaıyn... Kelgeniń jaqsy boldy. Qaıda keterimdi bilmeı otyr edim.

Sen tolqyp turyp, baıqamaı qolyn qattyraq qysyp jiberdiń be, Bákızat tyjyrynyp qaldy da, ýysyńnan tez tartyp aldy.

— Bátish, aınalaıyn, ótinem. Tek kinálaspaıyqshy. Shynym sol, sharshadym. Qalǵan ýaqytta biz de adam qusap ómir súreıikshi.

— Ony erterek oılaýyń kerek edi.

— Áli de kesh emes.

— Joq, kesh.

— Qa-laı?..

— Qalaıy sol, ári oılap, beri oılap, aqyry bir sheshimge bel baılap kelip turmyn.

Shekeń shyńyldap ketti. Bákızattyń qatty buzylǵan túrin kórip tur. Aýzynan shyqqan ár sózin de anyq esitti. Biraq osynyń bári óńi emes, keıingi kezde jıi kóretin bop júrgen kóp jaman tústiń biri sıaqty. Mynaý shynynda da óńi emes, túsi ekenin rastaǵysy kelgendeı:

— Senen ketem, — dedi Bákızat.

Qos shekeń álgiden de kóri qatty shyńyldap, áldene degiń kelse de, dál aıtar jerde aýzyńa sóz túspeı, sileıip qalǵansyń-dy. Sen ony keıin bildiń. Sosyn qaraptan-qarap kóılegiń jaǵasy býyndyryp qysyp bara jatty. Sen ony tipti sezgen joqsyń-dy.

— Esitip turmysyń. Senen ketem.

Iá, estip tur. Ár sózine deıin anyq estip tursa da, biraq osy sózderdiń máni de, maǵynasy da sanasyna jóndep jetken joq. "Ketkeni qalaı?" dedi ishinen.

— Óziń kinálisiń, — dedi Bákızat.

Bul seniń ómir boıy estip kele jatqan sóziń bolǵasyn áser etpedi. Jáne kinalasqysy kelmedi. Ne de bolsa, bar kináni ózine alyp, myna betin ashyp aıbyq adamdanyp algan áıel aldynda basy salbyrap turǵan-dy.

— Áı, seniń osy ıt mineziń-aı! Nege úndemeısiń? Saǵan aıtyp turǵan joqpyn ba?

— Shyn... Shyn aıtyp tursyń ba?

— Iá, shyn. Senen ketem.

— Qaıtem. Baqytty bol!

— Bul ne — kekesin be?

— Shynym.

— Óziń kinálisiń.

— Iá, solaı. Biraq... Biraq, áı qurysynshy, bolar is bolǵasyn, kinálasyp keregi qansha.

— Joq, aıt!

— Aıtsam... bezbenniń bir basy men bolǵanda, onyń ekinshi basy bar emes pe edi?

Bákızat túsinbedi. Sosyn, tańdanyp ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Bezben-n?

— Iá, kádimgi bezben...

Bákızat yzalana bastady:

— Prıchem týt... bez-ben?!

— Prı tom, dorogaıa... bezbenniń bir basy tómen basýy úshin ekinshi basy joǵary kóterilýi kerek. Osyndaı bir zańdy baıaǵyda da mektepte...

Bákızat túkke túsinbedi. Sondyqtan mıǵa kirmeıtin túsiniksiz sózderge yzasy keldi:

— Sen deni durys kisi bolǵanda, biz áldeqashan...

— Iá, áldeqashan astanadaǵy arýaqty semányń biri bop otyrar edik.

— Sol ótirik pe?

— Ras.

— Mamam baıǵus seni qansha súıreledi.

— Biraq jetelegen tóbet qoraǵa kirmedi.

Bul joly Bákızat túsingen sıaqty. Saǵan ala kózben ata qarady da, túk demesten burylyp júre berdi. Onyń qaıyrylmaı birjolata ketkenin bildiń de, ornyńa baryp otyra bergeniń sol-dy. Jańa, Bákızattyń sońynan qatty jabylǵan esik qaıta ashyldy. Ashýyn ashsa da, biraq kirer-kirmesin bilmegendeı Bákızat esik aldynda irkilip turyp qaldy.

Sen túregeldiń. Jańaǵynyń arasynda onyń bulaısha nege túsi qýaryp júdep qalǵan túrine ári úreılene, ári tańdana qarap tursyń.

— Jádiger... Bizdiń sóılesetin sharýamyz bar eken...

— Iá? Tyńdap turmyn.

— Ol... ol óziń biletin jaǵdaı. Ekeýmiz sheshetin nárse. Bolsa da, qyz meniń anamda qalady ǵoı. Kishkentaıynan baýyr basqan nemeresi. Al...

— Bala jaıy ǵoı?

— Iá-á...

— Oǵan qınalmaı-aq qoı. Senen de, menen de góri ájesiniń baýyrynda bolsa, ol balaǵa bóten bolmaıdy. Al, al saý bol!

— Ke-shir, — dedi Bákızat. Turǵan jerden tabanyn ázer jazdy. Esikke deıin sý keshkendeı súlderin qozǵap maltyǵyp bardy. Esikti ashqasyn da sál bógele tústi de, sosyn shıraq basyp shyǵyp ketti.

Sen qybyr etken joqsyń. Arjaǵyń qulazyp, shofer jigittiń ezýinen túspeıtin ashshy temekini ańsap turǵanyńdy óziń sezgen joqsyń-dy. Bákızatqa renjigen joqsyń, ony qaıta aıaǵansyń-dy. Osy jasqa kelgende sary dalada saǵym qýǵan baladaı, o da bir basyna baqyt izdep barady. Biraq onyń da kókiregin tyrnaǵan jańaǵy zárdeı ashshy qasiret júrek basyna zapyran jıyp, ýlap turǵanda aldaǵy ómirden ne opa tabar deısiń...

* * *

Qysqy kún keshke taqapty-aý. Ony endi baıqady. Búrkeý aspannan birer túıir qar qylamyqtady. Búgin epteńgisin muz ústine shyǵyp ketken jalǵyz kisi turǵan jerinen áli tapjylǵan joq. Qarny ashty. Syrdarıadan kelgeli ne iship, ne qoıyp júrgenin ózi de bilmeıdi. Túnde de úı ishi jatyp qalǵasyn keldi. Syrtqy esikti syqyrsyz ashyp, aıaǵyn ushynan basyp ilgeri ótti. Syrt kıimin shala-pula sheship, qyzynyń kishkentaı kerýetine jata ketken-di. Tósegi jaısyz boldy ma, basy aýyryp qapty. Jáne qyzynyń kip-kishkentaı kerýetinen tertedeı sereıgen sıraǵy jerge salbyrap túsip ketken eken. Oıanǵan boıda taqtaı eden qaryp bara jatqan aıaǵyn baýyryna tartyp aldy. Ot jaqpaǵan muzdaı úıdiń yzǵaryn kórpe astynda jatyp ta sezdi. Muzdaı bashaılar kórpe astyna kirgesin de jýyq arada jylyna qoımaǵasyn, baýyryna qysqan aıaǵyn bir-birine úıkep ysqylap-ysqylap jiberdi. Sodan keıin de qol-aıaǵyn baýyryna qysyp bir ýys bop buıyǵyp jatyp, osy kúngi óziniń basyndaǵy qıyndyqtardy oılady. Ótken tún sıaqty búgin taǵy da kishkentaı qyzynyń bólmesine qonyp shyqqanyn esine aldy. Keshe keshkisin áıeliniń "senen ketem" degeni esine túskende, bashaılarynyń ushy mup-muzdaı bop qatyp jatqan aıaǵyn umytyp ketti.

Uıqysy shaıdaı ashyldy. Tósekten atyp turdy. Qarańǵyda qolyn qaıda sozsa da, qatty birdeńeniń qyryna tıe bergesin, terezeniń perdesin ashyp jiberip edi, qysqy tań qos qabat áınektiń arjaǵynan syz berip keledi eken. Asyǵys kıine bastady da, kenet qoly qaptalyna sulyq túsip otyra ketti. Áı, bul qaıda asyqty? Báse, qaı sharýasynan qalyp barady? Kıimderin qaıtadan shesher-sheshpesin bilmeı, eki oıly bop otyrdy da, ózi túnep shyqqan bólmege kóz tastady. Buryn áne jerde qurttaı stol bolatyn. Kishkentaı qyzy tompıyp otyryp sabaq daıarlaıtyn. Myna jerde qyzynyń kishkentaı shıfoneri turatyn. Al, dál myna ózi jatyp shyqqan kishkentaı kerýettiń tusynda kip-kishkentaı kilem ilýli turýshy edi. Kári qaqsal bárin sypyryp áketken. Kilem ornynda soıaýdaı-soıaýdaı shegeler badyraıady.

Bákızat pen Ázim búgin keshke júredi dep esitti. Ázim asyǵys kórinedi. Bul aradan on shaqyrymdaı jerde úlken aýyl bar edi. Buryn balyq zavody bolǵan-dy. Búgin keshke soǵan baryp qonyp, erteń azanda keletin samoletpen Aralǵa ushamyz dep, aǵa-jeńgesin "bol da boldyń" astyna alyp asyqtyryp jatsa kerek. Ushsyn. Ketsin. Olardyń júzin sen de kórgiń kep ólip bara jatqan joqsyń. Tek anasyn oılaǵanda, ishi ıtteı ulyp qoıa beredi. Apyraı, uıasy qalaı buzyldy? Bákızat "óziń kinálisiń" dedi. Qaıyn enesi de qıt etse: "adam bolǵan adam baǵyn jarysta synaǵan", — deýshi edi-aý. Al, bul... Jarysty jaratpaıtyn. Baıaǵyda, osy teńizdiń baqty, kezinde, bastyqtar: "kórshi kolhozben jarysqa tús" — degende, bul záresi ushyp, at-tonyn ala qashatyn. Qyzyl tanaý bop jaryspaı-aq, árkim óziniń jaǵdaıyna qaraı jumys istep te zamana kóshine ilesýge bolady ǵoı dep oılaıtyn. Sony esitkende kári qaqsal kúıip-pisip: "Buny qoı! Bul kele bolmaıdy. Bul sabaz at bolsa, óle-ólgenshe qulaǵynyń túbinen qıqý esitpeı ketetin topyrysh tory bolar edi. Sonda tuıaqtynyń bári ústinen basyp ozyp, shańyna tunshyqtyryp jatar edi", — dep tegin túńilmegen boldy-aý!

Bunyń at bolmaı, adam bolyp ta kelistirip júrgeni shamaly. Áni, keshegi qatarynyń bári qarasyn kórsetpeı uzap ketti. Aldy — shyrqap astanadan shyqty. Kemi — aýdanda júr. Ájáptáýir qyzmetke iligip, el kózinde elteń-selteń etedi. Tipti ana jyly kishkentaı kabınette qara shybyn qýalap ketetin Jýan Jaqaıymǵa deıin esebin taýyp birdeńeden kandıdattyq qorǵap, astanada aıaǵyn alshań-alshań basady. Ataqty oqymystylardyń ózin qan qaqsatatyn kórinedi. Iá, qatarynyń bári basyp ozdy. "Ózi kináli. Bákızat aıtsa-aıtpasa da, bulardyń basyndaǵy baqytsyzdyqqa tek bul... bunyń ózi kináli!".

Kishkentaı bólme qulazyp ketti. Kóshken úıdiń jurtyna qonyp shyqqandaı kóńili qurǵyr ańyrap bara jatqasyn, aıaǵyn súıretip syrtqa shyqty. Túnde qar jaýypty. Bıyldyqqa túsken birinshi qar. Bundaı kúni ańshylar sıaqty balyqshylar da tańmen talasa turatyn edi-aý! Ol kez bolǵanda, myna jurt aqsha qarda úıde jatar ma edi? As-sýyn áldeqashan isher edi. Kúz basynan kók quraqqa baılaǵan kerege jal attardy qoradan shyǵarar edi. Shanaǵa jeger edi. Qazirgideı jaǵalaý jańa ustasyp jatqan kókshe muzdyń qyzǵaldaq balyǵynan sybaǵasyn alǵansha jany qalmaı, asyqqan kisiler dál mynadaı bozala tańda, dál mynadaı alǵash jaýǵan aqsha qarda aý tıegen shananyń tós temiri ulpa qardy syr-syr tilip, jortyp bara jatar edi-aý! Balyqshy ómiriniń o da bir sáni eken goı!

Kantorǵa kirer aldynda uıqyda jatqan aýylǵa taǵy kóz tastady. Tek kósheniń qarsy betindegi qonaq kelgen úıge qaramaı, kózin alyp qasha berdi. Aýyldyń áregirek jerindegi úıdiń qorasynan ıt úrdi. Sen ishke kirgende, hatshy qyzdyń da kelgeni sol bolsa kerek. Ústi-basyn durystap ta úlgermepti. Sen kabınetińe kirdiń de, esikti jaýyp aldyń. Eshteńege qolyń barmady. Ne isterińdi bilmeı, qulazyǵan kabınettiń kóleńke úıirilgen qabyrǵalaryna qarap, ala kóziń adasyp otyrsyń.

Dúnıe qalaı tez ózgerdi. Ánebir jyldarda osy jaman kabınetke kisi-qara qulqyn sáriden tolyp ketpeýshi me edi? Júzin jel qaqqan jyltyr qara kisiler aldyn bosatpaıtyn. Ózderiniń teńiz ústindegi darqandyǵyna basyp dabyrlap biri kirip, biri shyǵyp jatatyn. Biriniń anasy, biriniń mynasy jetispeı, jas basqarmany jaǵadan alyp, al tentekteri stol sabalap turyp alatyn. Solar qaıda? Jer jutty ma? Qaıda-a? Qaıda-a?! Ózi de kenet "qaıda" dep aıqaı salǵysy kep ketti. Qan shapshyǵan basyn qos shekeliginen qysa qaldy. Tym qurysa, álde bir papkany baýyryna qysyp, ústine ımenshektep kiretin uıalshaq qyz qaıda? Ol qurǵyrǵa ne boldy?

Knopkaǵa qol sozdy. Daǵdyly tusynan taba almaı, sıpalap qaldy. Myna bir túımedeı nárseni saýsaq ushy tıgen boıda ezip jibergisi kelgendeı, barmaǵymen nyǵyrlap basyp-basyp qalyp edi, ana jaqta shar-shar etken qońyraýdan úrgedek qyzdyń qaıtkenin qaıdam, bul selk etti. Qate istegenin bildi. Eleńdep esikke qaraǵansha bolmaı, arjaqtan qyz da kórindi. Sen esik aldynda janary jaýtańdap turǵan qara tory qyzdan qysylyp:

— Aınalaıyn... Qaǵaz... Qaǵazdar joq pa? — dediń aqyryn.

Qyz basyn ıdi. İle-shala qaıta kelgende qolyna qarny qabaqtaı sary papka ustaı kirdi.

— Ke-shir... aınalaıyn.

Qyz úndemedi. Tek shyǵar jerde sál irkildi. Sosyn, qysylǵan boıyn qaıda qoıarǵa bilmeı, sasqalaqtap qalǵan iri qara kisige tańdana qarady. Betin ary bura bere, áldenege sál jymıǵandaı boldy. Ońasha qalǵasyn papkany ashty. Bundaǵy qaǵazdyń negizgi deni qonys aýdarmaq bolǵan balyqshylardyń aryzy eken. Ózderi — on úı. Kóbi ózimen bala kúnnen birge ósken qatar-qurby jigitter. Keshegi zamanda ákesimen birge qanjyǵalas bolyp, kári teńizge qara qaıyqty qatar salǵan birneshe qartty da kórip otyrǵan... Osy kezde esik ashyldy. Bul basyn kótergen joq. Qalyń kıimdi bireýler kirdi. Taqtaı edendi dúńk-dúńk basyp keldi de, úsh aıaq aldyna kep toqtady. Tizeden tómengi jaǵyn kórip otyr. Úsheýiniń de aıaǵynda qonyshy qara sannan keletin balyqshy etik. Basyn kóterip qaramasa da, ortadaǵy kisiniń shetki ekeýden áldeqaıda áldemendi, iri ekenin aıaǵyndaǵy urty aq jemdengen jaıyn aýyz etiktiń repetine qarap bilip otyr.

— Iá, jezde... erteletip júrsińder ǵoı.

— Jádigerjan, sen de qolǵa túse bermeısiń. Tynym kórmeı, tyrtaqtap júresiń...

— Al, otyryńdar! Sóıleseıik.

— Rahmet, shyraǵym. Ýaqytyńdy alyp qaıtemiz, saǵan qaǵaz tastap keteıik dep...

Ortadaǵy bórene aıaq ilgeri bir basty. Qasyndaǵy eki serigi de bórene aıaqtyń istegenin istep, bir-bir attap stolǵa minbelep toqtady. Ómir boıy eskek qajaǵan kúrekteı-kúrekteı qoldar birinen soń biri ilgeri sozylyp, jeń arasynan bir-bir japyraq qaǵaz tastady. Bul aldyna jalp-jalp túsken úsh japyraq qaǵazǵa qol sozbaı, kóziniń astymen qarap otyr. Bunda ne jazylǵanyn biledi. Osy úsh shal budan buryn da kelgen. Alǵashqy kelgende: "bul Aral baıaǵy ata-babalar zamanynda talaı tartylyp, talaı tasypty. Osy joly da ańysyn ańdap kórelik. Kim biledi, Qudaı ońdap sý kóterilip, kári Aral baıaǵy qalpyna qaıtyp keler", — dep úsh shaldy aldarqatyp jibergen. Olar soǵan máz bop: "aıtqanyń kelsin, shyraǵym. Jaqsy sóz — jarym yrys", — dep, joqtan jubanysh taýyp ketip edi. Ekinshi ret kelgenderinde de: "sonaý shalǵaıdan uly Sibir ózenin Aralǵa burǵaly jatyr", — dep, ańqaý shaldardy aldarqatyp, shyǵaryp salǵan edi. Endi, mine... sol úsheýi taǵy keldi. Salmaqty taǵy da saǵan salyp, aldynda únsiz túr. Bularǵa endi ne syltaý aıtady?

— Jádigerjan, bizdiń sózimiz osy qaǵazda aıtylǵan. Arjaǵyn óziń oılarsyń.

— Jaraıdy, jezde, oılanaıyq.

— Maqul shyraǵym. Oılan.

— Habaryn keshiktirmespin...

— Jaqsy, Jádigerjan.

Qart balyqshylar shyqqan esik ile-shala qaıta ashylyp, ishke jyp berip Sary Shaıa kirdi. Aptyǵyp ketken. Jańa esikten empeleńdep kirip kele jatyp, basynan bórkin julyp alǵan-dy. Aq quıqa bastyń bórik astynda pysynaǵan tóbesinen bý burqyrap qoıa berdi.

— Aınalaıyn, Jádigerjan, — dep ol áldenege kóńilin toqtata almaı kemseń-kemseń etkeni. "Buǵan ne bop qaldy?" — dep oılaǵansha, Sary Shaıa sóılep ketti. — Bizge qaraǵanda saǵan menen jaqyn eshkim joq. Bile bilseń, men, aınalaıyn, saǵan áke ornyna — áke, aǵa ornyna — aǵamyn. Ia, ıa, qalqam... Jalǵyz janashyryńmyn...

Qarǵys atqyrdyń túri qandaı nashar: anada qara shaldyń aýzynda ketken qulaqtyń orny typ-tıpyl bop búrisip qapty. Tek ekinshi jaqtaǵy syńar qulaǵy álde bir dybys tosqandaı, ilgeri qaraı umsyna túsipti. Sorlynyń basy da bas emes, qasy da qas emes eken. Qas ornynda jıdigen mes júnindeı suıqyltym birdeńe sarǵaıady. Sonyń bárin jańa kórgendeı, sen jaqtyrmaı tyjyrynyp otyrsyń. Sary Shaıa endi múláıimsı jylamsyrap:

— Sen aǵańnyń qaı sózine qulaq asyp ediń. Aıtpasam eken-aý... Aıttym ǵoı. Baıaǵy ata-babań: "Qatynǵa senbe, sýǵa súıenbe," — dep qaqsap ketpep pe edi? Qatyn — jaý! Syrttaǵy jaý kózge kórinip kelse, qatyn... Oıbaı-aý, bul qatyn qoınyńda qushaqtasyp jatyp qurtady ǵoı. Qurtty ǵoı. Qurydym ǵoı, qurydym ǵoı, oıbaı! Oıbaı! — dep eńirep jiberdi.

Kádimgideı daýys salyp, óz basyn ózi sabalap eńirep qoıa bergende, aza boıyń qaza bolǵany. Árıne, aǵańnyń baıbalam sala kelgendegi arjaq esebi belgili: "aıtqanyna kóne bermeıtin tomyryq inisin qazirgideı erkek namysy qorlanyp kúıip turǵanda shabyna shoq tastap, shıryqtyra túspek. Shıryqqan inisin noqtaly baspaqtaı jetelep alyp, óziniń ádettegi mashyǵyna basyp, rýshyl, jikshil jol-joranyń izine salyp baǵady. Kelesi sózinde, shynynda da, súıtti:

— Burynǵylar "boq bolsań da, kóp bol" demep pe edi? Mynalar bizge kóptigin istep otyr. Bizdi kóp bıdaı ishindegi jalǵyz arpadaı tunshyqtyrmaq. Basqamyzdy qoıyp, olar endi seniń qoınyńdaǵy qatynyńdy tartyp áketkeli jatyr. Burynǵy ata-baba jesir daýy, jer daýy úshin janyn beretin. Qyrǵyn salatyn, qan tógetin. Oı-baı, inim-aý, bul turysyń ne turys? Eneńdi uraıyn-aý, erkek emessiń be? Er namysy qaıda? Al jaraıdy, er namysyn sen aıaqqa bassań bas, biraq rý namysyna jan pıda dep aıqaılap shyqpaısyń ba? Halqyń, áne!.. Syrtta jınalyp ázir tur. Jańa úı jaǵalap júrip, ózińe qaraǵannyń bárin jıyp ákeldim. Tek, basta! Bastashy bizdi!

Ádettegideı, aǵasynyń bir sózin tyńdap, bir sózin tyńdamaǵasyn ba, kóbine onyń jalpyldaǵan aýzyn kórdi. Bezeńdegen tilin kórdi.Túbin qurt jegen tisin kórdi. Sóılegen saıyn janary shoqtana túsken sap-sary bajbyq kózin kórdi. Al shanash bette saqal da, murt ta joq. Tek ár jer-ár jerde silti jaqqandaı jıdińki qyltanaqtar tikireıedi. Sóılep turyp áldekimge zár tógip, kijinip-kijinip qalyp edi, shanash bettegi álgi qyltanaqtar tirilip, aıbat shekken áldebir maqulyqtyń kisi shaǵatyn ýly tilindeı mynanyń da tili zár shashyp bezeńdeı me? Mynaý, shynynda da, adam emes, ý-zárin tiliniń ushyna jıyp alyp turǵan shaıan sıaqtanyp ketti. Baıaǵyda uly aqynnyń álgi bir aza boıy qaza bolatyn "beti — adam, kóti — shaıan" osy emes pe?

— Jo-ǵal!

— A-a?

— Joǵal! Joǵal dep turmyn saǵan!

— Á, joǵal dediń be? Hı-hı...

Ketý ornyna, Sary Shaıa janynda turǵan oryndyqqa jaıǵasyp otyryp aldy.

— Súıdep shyn aıttyń ba, qalqam?

— Óı, Sar-y shaıan.

— E, bárekeldi. Degendeı. Jaman aǵańdy bul halyq "Sary Shaıa" deıtin, sen "Sary Shaıan" dediń be? Hı-hı-hı... Jetistirdiń, qalqam, — dedi Sary Shaıa. Zilsiz, zyǵyrsyz, jaıbaraqat aıtty. Esesine sen terińe sımaı doldanyp tursyń. Dúleı ashýdan dir-dir etip, judyryǵyńdy zárlene túıip alǵansyń-dy. Ony óziń sezbeseń de, Sary Shaıa kórip, kóz qıyǵyn jeńińnen shyǵyp turǵan shoıyndaı qara judyryqqa tastady.

— Qalqam-aý, mynaý qara gúrzi ǵoı, — dep judyryǵyńdy salmaqtap ustap, — sen tek buny jumsaıtyn jerin bilmeı tursyń, — dep, qıq etip kúlip jiberdi.

Judyryǵyńdy jeńińe tartyp aldyń. Sol arada sen myna shanash betine mysqyl shaptyryp, shyqylyqtap kúlip turǵan týysyńnyń tula boıy tolǵan jamandyq ekenin ǵana oılaǵansyń-dy. Bul aýyldaǵy búlik tek osydan shyǵyp, onsyz da bereketi ketip otyrǵan eldi azdyryp, úı men úıdi, rý men rýdy, týys pen týysty qyryq pyshaq qyp qyrylystyryp bitkenin oılaǵanda, ózińdi ustaı almaı, Sary Shaıaǵa tap berdiń.

— Áı, áı!.. Myna ıt.. Qara bet, qaıtedi? Oıbaı, oıbaı, aǵasyna qol kóterip...

Sen endi Sary Shaıanyń ıt talaǵan mysyqtaı sharshar etkenine de qaramadyń. Qashanǵydan qanyńdy qaınatyp bitken tula boıyńdaǵy dúleı ashý men yzany, qyjyl-kekti shoıyn qara judyryqqa jıyp aldyń da, basqa, kózge bylsh-bylsh ura bastadyń. Kenet Sary Shaıanyń murny qanady. Jańa ǵana shar-shar etip jatqan Sary Shaıa murnynan saý etken qandy kórdi de, áldenege alaqanymen betine jaǵyp-jaǵyp jiberdi. Súıtti de, úni óshe qaldy. Nege búıtkenin bilgen joqsyń. Ony endi buryshqa tyǵyp qoıyp, qan-qan betine, ejireıgen bajbyq kózine, dybys shyǵarmaı tistenip alǵan aýzy-basyna aıamaı soǵyp jatsyń, soǵyp jatsyń...

Ústińe bireý kirgendeı boldy. "Aǵataılaǵan" qyz daýysy qulaǵyńa keldi. "Uıat qoı" degen sıaqtandy. Qaıta-qaıta qolyńa jabysa bergesin qyzdy ıterip jiberdiń. Ony óziń bilgen joqsyń. Tek jańa, tap jańa bir ol jaǵyńa, bir bul jaǵyńa shyǵyp shyr-shyrlap júrgen qyz daýsy kenet tyıyla qalǵanyna tańdanyp, jalt qarap ediń, hatshy qyz syrt aınalyp, ıyǵynyń basy selk-selk etip jylap tur eken. Sary Shaıany ıterip jiberip, syrtqa ata jónelgensiń-di. Shyǵar jerde qarsy kelgen bireý keýdeńnen tirep, tura qaldy.

— Joldas-s, bunyń qalaı? — dedi partorg seniń alaý-dalaý ústi-basyńa, órt sóndirgendeı qap-qara keskinińe syzdana qarap, basyn shaıqap. — Kalhoz múshesin sabap... Qan josa qyp. Joldas, bul sumdyq! Masqara! Kommýnıske jat qylyq...

— Áýeli... istiń mán-jaıyn bilip...

— Jo-joq, joldas... biletin eshteńesi joq. Buny biz... Eskertem, buny eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Bizde de bas ekeý emes.

— Ný ı... k cher...

Qudaı ońdap, áıteýir, ózińdi der kezinde ustap qaldyń. Partorg ashýly sózdiń arjaǵyn aıtsyn degendeı ádeıi tosyp turdy da, biraq seniń dybys shyǵarmaı tistenip alǵan túrińdi kórip:

— Myna halyq ne? Bulardy nege jıdyń? — dedi.

— Qaıdaǵy halyq?

— Bilmeısiń, á?!

Túkke túsingen joqsyń. Biraq júregi bir sumdyqty sezip syrtqa partorgtan burynyraq júgirip shyqty. Súıtse... O, masqara! Masqara! Álginde "Sary Shaıanyń "halqyń jıylyp tur" degen sózine mán bergen joq-ty. Endi qarasa, shynynda da, esik aldy ıin tiresken halyq. Bári bunyń ózine qaraǵan janashyr jaqyn-jýyqtar. Kóbi Jaqaıym rýynyń bas kóterer jigitteri. Bári túnerip alǵan. Qaısy bir urda jyq ojar jigitter tóbeleske shynymenen bel baılap saılanyp shyqqandaı, bilegin sybanyp alypty. Bir-bir syrǵaýyl, soıyldy syǵymdap ustap apty.

— Senderge ne kerek? Nege tursyńdar? — dediń aqyryp.

Sary Ivan men Kótkenshek Kóshen ilgeri shyqty.

— Jádiger qaraǵym... búgingideı basyńa is túsip turǵanda, myna halqyń...

— O, qyrttar! Qyrt-tar! Káne, qaralaryńdy batyryńdar!.. Joǵalyńdar! Jo-ǵal!..

Dál qazir esinde joq. Qantalaǵan kóz túk kórmeı ketti. Sol arada bireýdiń qolyndaǵy qamshyny julyp alǵany ǵana esinde.

— Joǵalyńdar! Qaralaryńdy batyryńdar! — dep aqyryp, árkimge bir tap beripti. Eshkimniń beti-júzine qaramaı, úlkenge de, kishige de qamshy siltep, oń kelgenin oń, sol kelgenin sol urypty. Jurtta es-tús qalmaǵan. Ánsheıinde jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn jigittiń endi qazir quddy jyn urǵandaı ala kózi aqıyp, bet-aýzy qısaıyp ketken. Jurtta záre qalǵan joq.

— Myna sorlyǵa birdeńe bolǵan shyǵar?

— Saý emes.

— Jazym ǵyp tastar... Oıbaı, júr! Júr, keteıik!

— Qashyńdar!

— Iá, keteıik! — dep jurt byqpyrt tıgendeı, bet-betine bezip bara jatty. Sary Ivan men Kótkenshek Kóshen de qashqan kisilerdiń arasynda saǵan qaıta-qaıta jaltaqtap qarap, yqtap barady. Tek shofer bala turǵan ornynan tapjylǵan joq. Qolynda mashınany buraıtyn temir. Jaman mashınanyń astynan jańa ǵana shyqqany kórinip tur. Beti-aýzy, basyndaǵy jypyraıǵan kepka men ústindegi kıimi maı-maı.

— Oı, kúldi-kúıelesh ıt!

Buǵan da tap berdi. Qamshymen sholaq shalbardyń balaǵynan sıdıyp shyǵyp turǵan sıraǵyn dál qyzyl tobyqtan ostyrta tartyp-tartyp jiberip edi. Shofer bylq etpedi. Sen qamshyny qaıta kóterip alsań da, biraq qaıterińdi bilmeı, qolyń aýada asylyp turyp qaldy.

— Ket! Joǵal!

Shoferdiń kózinen jas mólt etti. Qaharlana kótergen qolyń sylq etip túsip ketti. Qamshyny laqtyryp jiberdiń de, partorg osy araǵa ákep baılaǵan tory tóbelge qarǵyp mindiń.

— Áı, joldas, toqta! Qaıda barasyń? Sóılesýimiz kerek.

At tizginin qolyńa jıyp alam degenshe, qasyńa qaptaldasyp kelip qalǵan partorgke buryldyń:

— Teńizge baryp, muzǵa balyqshylardy shyǵarýǵa bola ma, joq pa kórip qaıtam, — dediń de, atty tebinip júrip kettiń.

— Muz álsiz ǵoı. Balyqshylardy muzǵa búgin-erteń shyǵarýǵa bolmaıdy. Tek aınalma, tez oral! — dedi partorg sońyńnan daýystap...

Sen jýyq arada orala qoımasyńdy bildiń. Aýyl aldyndaǵy qara jardyń qulaýynan qıalaı túsip, tory atty jaǵaǵa tusap qaldyrǵan ediń de, arjaǵyna jaıaýlap ketken ediń-aý. Túnde jaýǵan kóbik qar aqyryn alǵan aıaq astynda syqyr-syqyr. Japan túzge shyqqasyn da Sary Shaıa esinen bir sát shyqpaı, sharyldap aıaǵyna oralyp jatqandaı. Shıryqqan júıkeń onan saıyn shıyrshyq atyp, sen endi aýyr etik kıgen aıaǵyńdy arpań-tarpańdap jedeldete basqansyń-dy, ishiń órtenip barady. Tula boıyńdy kernegen yza ashý bylaıǵy kezdegi sylbyr izine jan bitirip aq qardy arbańdap basqan izińdi taǵy da izdep taptyń. Taptyń da, mine, taǵy da kózińdi ala almaı arbalyp tursyń. Apyraý, búgin buǵan ne boldy? Nege iz oıyn baýrap aldy? Sondaı-aq, teńizdiń arǵy-bergi betinde bunyń talaı izi josylyp jatqan joq pa? Solardyń birine nazar aýdarmaı kelip, myna iz kóńili men kózin arbap, buǵan nege osynsha mán, maǵyna berip álek bop tur? Bunda ne syr bar? Fánı jalǵanǵa kelgen, ketken jalǵyz bul ma eken? Bunan burynǵylar da ózinen keıingi urpaqtan iltıfat, yqylas dámetip, olar da artyna iz qaldyrmaýshy ma edi. Sonda olar da sońyra taý kezip, taspen tildesip júretin áne bir jún bet ápende jigitter bir kez Bel-Aranǵa dýshar kelip, nazaryna iliger degen esek dáme me? Solaı ma? Sol oı bunyń da mazasyn alyp tur ma? Áı, qaıdam... Baıaǵyda dúnıe aýǵandar men dúnıede dúbir salyp júrgenderdiń arasy úzilmeı, urpaq pen urpaqty, dáýir men dáýirdi bir-birine jalǵastyryp kele jatqan túptiń túbindegi kúre tamyr — osy iz emes pe? Báse, solaı ǵoı! Álgi bet aýzy jún-jún ápende balalar... Sol qaraqtarym taý kezip júrip Bel-Arannyń baýyrynan tula boıyn qyna basqan áldebir kók tasqa til bitirip, bulardyń da dáýirin sóıletetin bolar-aý! Sonda jer betindegi myń, mıllıon izdiń ishinen bulardyń izin de tabar ma eken?

Jádiger myrs etti. Yzaly ashshy mysqyl betindegi bar-bar túkteri boz qyraýlanyp alǵan sup-sur óńinen kópke deıin aıyqpady. "Omaı!.. Omaı shirkin, — dedi ózin-ózi mysqyldap. — Ómirinde túk bitirmeı, bir tutam ómirdi pushaımanmen ótkizgen nemeniń dámesin qaraı kór!".

Jádiger kózin izden alǵan joq. Shar-shar etken Sary Shaıanyń daýsy da bir alystap, bir jaqyndap qulaǵyn shaǵyp turyp aldy. Tóbeles ústinde ańǵarmaǵan bir nárse esine osy arada tústi. Shar-shar etip jatqan Sary Shaıa qandy kórgende úni nege kilt óshti. Ol nege sol arada murnynyń qanyn betine alaqanymen úıkep jaǵyp-jaǵyp jibere saldy da, Jádigerdiń onsyz da kijine siltep jatqan shoıyn qara judyryǵyna ózi qarsy umtylyp, aýzyn, murnyn tosty? Kózin tosty. Nege úıtti? Báse, onysy ne? Ózińdeı kisiden qyzyl ala qan bop taıaq jegenine qorlanyp, qolynda ólgisi kelgen kókbettik pe? Álde, toqta!.. Iá, ıá... Oı, sum-aı... Kóz shyqsa, muryn buzylsa, tis synsa, sońyra sotqa barǵanda moıyn burǵyzbaıtyn fakti eken-aý! Sony kózdegen eken-aý! Bul onyń kisini sý túbine batyrmaq bolǵanda isteıtin tásili eken ǵoı!

Apyr-aı, myna Sary Shaıa, shynynda da, sary shaıan bop shyqty-aý. Ólimge basyn tikkende ózin-ózi shaǵatyn kádimgi sary shaıan. Kóre qal, ol endi bunyń sońyna shyraq alyp túsedi. Qudaı biledi, ol ǵoı, qazir qaltasyn aktige toltyryp alyp, aýdanǵa shapty. Sotqa, prokýrorǵa... Sosyn, salyp uryp Qozy Qarynnyń ózine baratyn bolar? Al, bardy: qaralaıtyn qaǵazdardy aldyna jaıyp saldy. Sonda anaý káıter eken? Qolyn qarnynyń ústine taraqtap alyp, Sary Shaıaǵa kilmek kózi kúlimsireı qarap: "Malades!.. Malades!" der me eken?..

Kóre qal, Sary Shaıa aýdannan eshteńe shyǵara almasa, oblysqa shabady. Oblystan shyqpasa, onan joǵaryǵa barady. Aıaǵy jetken jerdiń bárine baryp, bunyń ústine bále-jáleni úıip-tógedi-aý! Sosyn, elge qaıtyp kelgesin kisi basy quralǵan jerde qıq-qıq kúlip: "İnim bolsa qaıteıin. Týra bıde týǵan joq. Jaman neme jetekke júrmedi. Onymen de qoımaı, maǵan tekeshik qylam dedi. Sosyn qaıteıin, shirik nemeni sý túbine batyrdym da jiberdim. Menimen oınamańdar. Menimen oınasań, bárińdi de osylaı, sý túbine batyram", — dep jurtqa kórsetken qoqan-loqysy-aý ol sumyraıdyń?

Iá, bul búgin Sary Shaıa salǵan lańnan keıin úıge syımady. Yza men namys órtep bara jatqasyn tor atqa qarǵyp minip, teńizge bet qoıyp tartyp ketkende, aýyl úıdiń sypsyńy men syqsyńynan ǵana aýlaq bolǵysy kelgen joq-ty. Bárinen buryn oırany shyqqan ot basynda júıkesi quryp otyryp qalǵan kári ananyń júzin kórý asa qıyn soqqan-dy. Atty jaǵada tusap qaldyryp, al ózi balyqshy aýyldyń bet aldynda jańa qatqan jas muzdyń kisi kóteretin jerine deıin barǵan edi de, toqtaǵan edi ǵoı. Sol aradan áli tyrp etken joq; yqsyz, panasyz ashyq teńiz ústinde kúni boıy eki aıaǵynan sarsylyp tura-tura ýaqyt ótkize almaı azapqa tústi.

Saǵaty úıde qapty. Ýaqyttyń qaı shama bolǵanyn bile almaı, qaıta-qaıta aspanǵa qarady. Qansha qarasa da... Jasaǵan-aý, qysqy kúnniń qysqa bolatyny qaıda? Ádette, teńizge shyqqan balyqshy muz astyndaǵy bir-eki tartym aýdy qarap shyqqansha qysqy kún shybysh eshki quıryǵyndaı sholtań ete qalmaýshy ma edi? Erteden beri bir orynda tabanynan tozyp tura-tura shydamy taýsylǵan bir kezde qaljyraǵan kózdiń janaryn jıyp kókke qarap edi, álginde eńkeıip besindikke baryp qalǵan kún áli de sol ornynda tapjylmaı turyp apty. Kúndizgi sýyq sur bult qazir kók júzin qalyńdap basyp, tutasa bastapty. Qıyrshyq qatty qar qylamyqtaı tústi de, kenet sap bop tıyla qaldy. Jádiger úıge qaıtqysy keldi. Oırany shyqqan ot basyn, shynashaqtaı syrqat balasyn, kart anasyn oılap mazasyzdana bastady. Anasy qaıratty edi. Ana jyly soǵysta qaza tapqan úsh balasy men bir aıaǵyn oqqa julǵyzyp kep, kóp kidirmeı qaıtys boltan shalyn jerlegende de belin qaıǵyǵa bere qoımaǵan-dy. Ásirese, balalardyń aldynda qabaǵyna qaıǵy jolatpaı, burynǵysyndaı jarqyldap júrse de, eki jyl shalyn qatty izdedi. Ásirese, alǵashqy jyly balalaryna bildirmeı, qarasha ińgenniń botasyn qaraǵan bop kúnde-kúnde aýyl syrtyndaǵy qorymǵa baratyn. Kóp molanyń shet jaǵynda shókken nardaı jony kúdireıip jatqan jas beıittiń qubyla betine jantaıa qısaıatyn. Sosyn mynaý áldeqashan táni topyraq bop ketken ólik emes, quddy kók teńizde balyq aýlap tıtyǵy quryp kep, endi kóz ilindirip alaıyn dep jamylǵy astynda búrkenip jatqan keshegi qara shalyna úı ishiniń ádettegi tirligin syr ǵyp aıtqandaı, tompaıǵan topyraqty alaqanymen sıpap otyryp áńgime shertetin. Sonda ol: "shalym-aý, jatsyń ba?" deıtin. Qajyńqy daýsyn sonan keıin de kótermeı, shalynyń kózi tirisinde kelin-bala úıde joqta, ońashada, ot basynda ekeýara shaı iship otyrǵandaǵy jaıbaraqat áýenmen áńgimeni sonan ary soza túser edi; sonda ol: "kúıeýdegi qyzdaryń aman. Shúkir, el qatarly bireýden kem, bireýden artyq ómir súrip jatyr. Al jalǵyz bala... Esińde me, ylǵı da bir jaqqa jolǵa shyǵyp ketkende, sol shirkindi sen bir sát oıyńnan shyǵarmaı; "e, Qudaı, jalǵyzdyń janyna jamandyq bere kórme" dep syrtynan tilegin tilep júretin jaman qarań ... o da, shúkir, aman. Teńizdiń arǵy betinde qostanyp balyq aýlap júr. Basqa ózgeris joq. Aıtpaqshy, umytyp baram eken. Qarasha ingen sýalady-aý deımin. Botasyn baýryna jolatpaı qoıdy..." dep dúnıe salǵanyna bir jyl bolǵan shalyna ot basynyń kúndelik jańalyǵyn aıtyp, ishtegi sherin tarqatyp qaıtatyn.

Al keshe shalynyń kózi tiride bulardyń arasynda da ártúrli jaǵdaı bolatyn. Ádette, shúıkedeı qara kempirden balalar ǵana emes, kózi tiride ákesi de aıtqanyn istep, yǵyn alyp otyratyn. Úı ishinde álde bir sharýanyń sheti shyǵa qalsa, ákesi marqum «anańmen aqyldas" dep, ot basynyń bıliginen ózi syrtqary qala beretin. Qoı aýzynan shóp almaıtyn sol jýas áke bir joly... Toqta... Sol ózi qalaı bolyp edi? Erteńgi shaı ústinde ákesi men sheshesi tilge kep qaldy. Bul oǵan mán bere qoıǵan joq. Úıtkeni, bolmashy birdeńeden bastalǵan kıkiljińniń aıaǵy ýshyǵady eken, dastarhan jınalyp syrtqa shyqqasyn tiride umytylmastaı yńǵaısyz oqıǵaǵa aınalady eken dep, bul óz basy, sirá da, oılaǵan emes-ti. Syrtqa shyqqasyn ákesiniń ishtegi renishi údep, aqyr aıaǵynda yzaǵa, ashýǵa aınaldy.

Al shalynyń ashýy anasynyń káperine kirip shyqqan joq. Qarasha ińgenniń byltyr jazda kúzep alǵan balaq júnin qolyna ustaı shyqqan-dy. Kúnshýaqqa tósegen teri týlaqqa otyrdy da, dorbadaǵy júndi saýsaǵy jypyldap tútip otyra berdi. Ákesiniń jynyna tıgen de sol boldy. Kempirine jetip baryp, qaharyn tógip, qalsh-qalsh etip turǵan sıaqty edi; Jádiger onyń qolyndaǵy qamshyny kóterip alǵanyn baıqamaı qaldy. Esin endi jıam degenshe qamshy sartyldap ala jóneldi. Jádiger atylyp bardy da, ákeniń qolynan qamshyny julyp aldy. Ajyraıa qaraǵan ákege bu da dir-dir etip, qos qolymen keýdesinen tirep turǵanyn keıin bildi. Onda da jetip kelgen anasy aqyryp:

— Oı, qara bet! Tart qolyńdy shalymnan, — dep jaǵynan tartyp jibergende, bu da esin jıǵan-dy. Súıtse, anasy qamshy ushyryp túsirgen qaqyra jaýlyqqa da qaramaı, atyp turyp áke men bala arasyna kımelep tura qalǵan eken.

— Ózi... ózi nege... Seni... — dedi bul mińgirlep.

— Oı, kúshik! Tisi shyqsa, ala kúshik atasyn talaıtyn. Sen aqymaq maǵan shalymnan jaqyn bolmaqsyń ba? Tutaq?!..

— Apa-aý...

— Táıt arman. Tyńdamaımyn. Búgin atasyn jaǵadan alǵan bala, erteń anasyn shashynan súıremesine kim kepil. Ket! Joǵal, kózime kórinbe!

Sonan qashan ákesi kóz jumǵansha, bul onyń betine qaraı almaı, uıattan beti kúıip júrgen-di. Ertedegi qazaqtyń bilmegeni bir basyna jetetin shyǵar-aý. Biraq sol arýaǵyńnan aınalaıyndardyń ata-anany, árilese ısi úlkendi sılap, ózinen keıingi urpaqty ınabattylyq pen ımandylyqqa tárbıelegen sol qasıetin, átteń dúnıe-aı,myna ımansyzdar umytyp barady-aý.

* * *

Jádigerdiń úıge qaıtqysy kep tur. Ot basyna túsken qıyndyq qansha aýyr bolsa da, anasyn jalǵyz qaldyrmaı, qasynda birge bolǵysy keldi. Aldy-artynda ne yq, ne pana joq ańyraǵan ashyq teńiz ústinde kúni uzyn eki aıaqtan sarsylyp tura-tura jiligi de jemirilip barady. Erteden beri ıtteı talap jatqan myna ashqaraq oılardan da zyqy ketip boldy. Jalǵyz kisige jer betindegi páleniń bári úıir me? Kúni boıy qaı-qaıdaǵy oı qamap, quddy ıt baýyrynan órgen kúshikteı qyńsylap, ulyp, bul sorlynyń janyn shyǵaryp, jabylyp talap jatyr, talap jatyr. Ózderi netken yzaly! Buryn da bundaı oı da, ýaıym da bir basyna jetetin. Búgin tipti órip ketti. Tula boıynda tis tımegen saý tamtyq qalmady. Bir ýdaı ashshy tyrnaq bunyń aýyryp turǵan jerin taǵy da qanyn aǵyza osyp alady. Kókiregi qurǵyr ana jaqta astań-kesteńi shyqqan úıdi sezip tur. Topyrlap kirip-shyǵyp jatqan túsi sýyq kisilerdi de kóretin sıaqty. Qudaı biledi, qart ana óziniń pesh túbindegi daǵdyly ornynda aýrý nemeresin baýyryna qysyp tyrp etpeı, tistenip alǵan bolar-aý! Myna astań-kesteńmen tipti isi joq. Topyrlap kirip-shyǵyp jatqan túsi sýyq kisilerdi de kózine ilmeı, qaqyra jaýlyq qaıqaıyp tip-tik bop almady deısiń be? Tek baýyryndaǵy nemereniń úıge kelgen lańnan esi shyǵyp ketken.

Búgin azannan beri úı ishindegi dúnıe-múlikti áldebireýler qushaqtap, ekeý-ekeýden qoldasyp kóterip áketip jatqan abyr-sabyrǵa aqyl-esi kemis sorly bala... balapany úreılene qarap, ókirip jylap jiberýge bata almaı dir-dir etip otyr ma, kim bilsin? Árıne, olar shúıkedeı kempir men shynashaqtaı balany qaıtsin. Dabyrlap, daýryǵa sóıleıdi. Dúrsildep kiredi. Kóp bólmeli úıdiń ár esigin sart-surt ashyp, ishtegi jıhazdy jaý tıgendeı syrtqa alyp shyǵyp, mashınaǵa tıep astań-kesteń qyp jatqanda kári qaqsal olarǵa ana jaqtan ámir berip sóılep kele jatady. Úlken bólmeniń bir qabyrǵasyn tutas alyp jatqan kilemdi nusqap: "buny da alyńdar! Bul Eńbek Ozatyna bes jyldyq jospardy úsh jylda oryndaǵany úshin syıǵa bergen júlde emes, ózimiz alǵan dúnıe", — dedi-aý? Iá, súıdedi. Kári qaqsaldyń basqasha deýi múmkin emes.

Apyraı, anasy paqyr bul qorlyqqa qalaı shydady eken? Árıne, órkókirek ana urynarǵa qara tappaı tepsinip júrgen kók aıyl qaqsaldy qaıtsin. Kózine de ilmegen shyǵar. Bir sózin júregine darytpaı, óziniń órligi men iriligine basyp tas túıin bop bekip almady deısiń be? Ózi biletin anasy bolsa, aqıqat súıtti. Sosyn, salǵylasqan qatyn urystan boıyn aýlaq ustaıtyn aınalaıyn aq anasy syrtyna shyǵaryp aıtpasa da, ishinen: "osy úıdeginiń túgin qaldyrmaı túgel al! Sypyryp áket!" — dedi ǵoı. Sosyn taǵy da ishinen: "boq dúnıeniń áýselesi belgili edi ǵoı. Biz túgil, aınalaıyn ata-babanyń tistesip jıǵan dúnıe — múlki bir urpaqqa buıyrmaı, kezengen jaýdyń jetegi men qanjyǵasynda ketpep pe edi?" dedi ǵoı. Onan keshe, balshevek balalardyń zamanynda qatyn-balany az ǵana maldyń aǵymen aldap, qońymen kúneltip, ústinen jonyp jep otyrǵan eldiń tyshqaq laǵyna deıin sypyryp áketpedi me? Sol jyly qyrda qys qatty bolyp edi ǵoı. Malynan aırylǵan halyq qara sýyq urǵan qara shybyndaı qyrylmap pa edi? Tý-tý, baıaǵy aqtaban shubyryndy basyna qaıta týǵan bıshara halyq qystyń kózi qyraýda myna jaǵy Reseıge, ana jaǵy Qytaıǵa bospady ma? Yzǵyryq boranda ashtan, sýyqtan qyrylǵan qatyn-bala, kári-jas qaqpaǵymen qyrylyp jatqanda, sol jaryqtyqtardyń kerek dese, súıegi de kómýsiz qalmap pa edi? Sonda osy adyra qalǵyr boq dúnıe ash halyqqa júrek jalǵar ne as bolýǵa, ne kómýsiz qalǵan qaraqtaryma kebin bolýǵa jarap pa edi? O, darıǵa!.. Zamanynda bulǵaqtaǵan qazaqtyń talaı bozdaǵynyń túndigi ashýsyz qalǵan aq ordalarda sol adyra qalǵyr boq dúnıe — qaly kilem, qundyz ishik, túlki ishik, qasqyr ishik, jıhaz-múlik jınaýymen qalmap pa edi? Uzatatyn qyzdyń jasaýy, jańa túsken jas kelinshektiń ózimen kelgen dúnıe-múlik bosqan eldiń jurtynda kózden bip-6ip ushyp qalyp bara jatqanda... oı, dúnıe-aı, kúńirengen sorlylar: "altyn, kúmis tas eken, arpa, bıdaı as eken" dep, ózinen keıingi urpaqqa zaryn qaldyryp ketpep pe edi?

Tek jaryqtyq teńiz ǵoı bulardyń janyn saqtap qalǵan. Ózen jaǵalaǵandardyń ózegi talǵan joq. Al atty kisi araǵa úsh qonyp baratyn myna turǵan Shalqar, Yrǵyz qara shybyndaı qyryldy ǵoı. Jádigerjannyń ákesiniń Shalqarda turatyn jalǵyz inisi úı ishi tolǵan bala edi; sodan tek bireý qaldy emes pe? Jaqsy jigit edi. Bıshara on balaǵa as taýyp bere almaı jany qysylǵanda úıdegi betke ustaǵan jalǵyz kilemdi kóshege alyp shyǵyp bir úzim nanǵa ótkize almapty. Taryqqanda asyl dúnıe talshyq bolýǵa jaramaǵanda, arýaǵyńnan aınalaıyn qaınysy álgi qyrmyzy qyzyl kilemdi aıaǵymen tepkilep-tepkilep, tabanyna basyp turyp pyshaqpen parshalap týrap-týrap tastap edi. Bul sol boq dúnıe ǵoı. Kimnen qalmaǵan adyraǵa bola arymdy tógem. Osy úıde kádege jaraǵan taǵy qandaı jyltyraq bar. Túgin qaldyrmaı, túgel al! Bárin áket! Ústimde myna qara shańyraq qalqıyp tursa, qara bala aman bolsa, qara qazan úsh mezgil qaınasa, endigi qalǵan tirlikke sol jetedi. Soǵan qanaǵat!..

Jádiger kózinen mólt-mólt aqqan jasty súrtpedi.

* * *

Jádiger qyraýytqan kirpik astynan aq qarda shubalyp jatqan izden kózin almaı, súlesoq qarap turdy da, kenet myrs etti. Adam shirkin ómir boıy joqtan jubanysh izdep, ózin-ózi aldaýmen keledi. Bu da búgindikke sońyndaǵy myna izden maǵyna, mán tappaq bop álek. Shynynda, bunda ne maǵyna bolýy múmkin? Ityrjyńmen ótken ómir sıaqty myna iz de myqtaǵanda búgin, ne erteń jaýǵan bir qar, bir úrlegen boranmen kómiledi de qalady. Óziniń de osy izden artyqshylyǵy shamaly. Arpalysta ótken myna ıt jegir ómirdiń aqyrǵy demi erteń bitip, qara jerdiń qoınyna qalaı kirdi, solaı borasyn qar astynda kómilgen álgi iz sıaqty sen de zym-zıa joqsyń.

Já, sonda adam ómiriniń máni nede? Eger jaryq dúnıege shyr etip kelgen ár pende óz tirliginiń aqyry bir jaýǵan qar, bir boraǵan topyraqpen kómilip qalatyn iz sıaqty kemdi kún kóńil aldar birdeńe bolsa... Toqta!.. Sonda, bátir-aý, adam baıqusqa jaryq kórýdiń qajeti qansha? Ana sorly jatyrynda aq jumyrtqa, sary ýyzdy toǵyz aı, toǵyz kún shaıqap, tolǵaq azabyn shegip, tek ata-ana ǵana emes, aǵaıyn-týma, aýyl-aımaq jaryq dúnıege taǵy bir adam keldi dep el-jurt bop qýanýda qajet bar ma edi?

Já, dúnıege adam keldi eken. Jurt qýandy eken. Al erteń?... Sońyraǵy kún?.. Tirlikte tatar dám sońyra taýsylǵanda she? Keshe týǵanyńa qýanǵan halyq erteń ólgenińe ańyrap, qara jamylyp jatsa... Keshe adam týǵan ana álginde ǵana janyn kózine keltirgen tolǵaqtyń azaby esinen tars shyǵyp, aq jaýlyqty alshysynan sap, aıaqty alshań-alshań basyp jurt aldyna shyqqanda ǵoı, sol kúni jer betine onan asqan baqytty jan bar ma edi? Endi sol ana sońyraǵy kúni keshe dúnıege ákelgen azamatty ysyrat saparyna jóneltip, basyna qara jamylyp, ańyrap betin alyp salǵanda, myna jaryq jalǵanda onan asqan baqytsyz jan bola ma?

Toqta! Toqta, sonda jaryq kúnniń arty qarańǵy tún bolsa, búgin týǵan kisi erteń ólý úshin dúnıege kelse, búgingi qýanysh erteń qara jamylar qaıǵynyń basy bolsa, osy adam kemdi kúngi aldamshy jalǵanǵa nege ólimin salady? Búgin qoly jetken bolmashy birdeńege máz bop bórkin aspanǵa atqan adam erteń áldebir sharýasy oılaǵan jerden shyqpasa, quddy sýy tartylǵan kóldeı kóńili pás bola qalatyny ne? Nege súıtedi? Ne-ge?.. Já, basqany qaıtesiń... Sen óziń she? Keshe balyqshylardy oıǵa, qyrǵa súıregende, seniń de arjaq oıyń belgili edi ǵoı. Qudaı quramaǵan baılyq pen barlyqqa ólimińdi satyp, Táńiriniń bermesin tartyp alam dediń. Súıtip, Amýdarıanyń laı balyǵyna qaryq boldyń. Súıtip, seniń Syrdarıadaǵy qamaý sýdyń balyǵyna qolyń jetti. İshi-syrtyń maılandy. Al, káne, oılanshy. Sonyń bári kemdi kún kóńil delbeý, ózińdi óziń aldarqatý emes pe? Áne bir sahara shólde qany keýip, esinen tanyp qulaǵan kisiniń óli men tiri arasynda talyqsyp jatqanda túsinde meıiri qanyp sý ishkenindeı ǵana aldamshy jubanysh emes pe edi? Tipti sol kóziń tiridegi kemdi-kúngi baılyq pen barlyqta, árilese basyńa qonǵan baqyt shirkin de álgi bir taý basyna aınalǵan bulttaı, bir soqqan daýyl, bir úrlegen jelden qalmaıtyn túbi bos edi ǵoı. Sonyń bári myqtaǵanda baısyraǵan dozaqy qatynnyń erkek ısi ańqyǵan mákirý tósekte bir aýnap turǵan lázzatynan nesi artyq? Sen, mine, mańdaıyńa jazǵan bir tutam ómirińniń aqyrǵy qadamyn aıaǵyńmen basyp tursyń. Basqany qoıǵanda, arpalyspen ótken keshegi kúnderden seniń jadyńda ne qaldy? Ýysyńda ustap qalǵan ne bar?

Jádiger kúrsindi. Erkine jiberse, osy qazir eńirep qoıa beretin bolǵasyn dybysyn shyǵarmaı tistenip alǵan. Opasyz ómirdiń ókinish pen kúıigi kókiregin órtep, ý men dert ishi baýyryn jalap bara jatqanda, káne, aıtshy kim, qaı pende ıtshe ulymap edi?

Jádiger tula boıy titirep baratqanyn baıqady. Ol ne? Súıek-súıeginen ótip bara jatqan búgingi kúnniń sýyǵy ma? Álde óz basyna taıalǵan tyqyrdy sezgeni me? Biraq ony ózi bilgen joq edi.

* * *

Kún shuǵyl keshkirdi. Jádiger búgin erteńgisin kep toqtaǵan jerden áli tapjylǵan joq. Arty Bel-Aran. Onyń arjaǵy — dalıǵan Aral dalasy. Aldy ókirgen teńiz. Teńiz ben dalanyń eki arasyndaǵy jańa qatqan jas muzdyń kisi kóteretin jerine etiginiń tumsyǵyn tireı toqtaǵan edi. Sonyń arjaǵy áli qatpaǵan. Ánsheıinde sheksiz kórinetin dalıǵan dúnıeniń bul qazir, taýsylǵan jerine kep turǵandaı. Aqyrǵy izi, mine, aıaq astyna kep jyǵylǵan. Osynaý dúnıede ne alǵa, ne artqa basar jer qalmaı, joly taýsylyp turǵandaı.

Káne, qaıda barady? Kimge barady? Myna arqyraǵan, sarqyraǵannyń arjaǵynda adam aıaq basar ultaraqtaı jer bar ma? Onyń arjaǵynda, sirá, aspan, jer-sý, el-jurt joqtaı. Baıaǵyda balyqshy aýyldyń qarıalary osynaý dúnıede ózderiniń qolynan kelmegen armannyń nebir asqaǵyn áldeqashan ıgiligine aınaldyryp alǵan ónerli el-jurt bolar-aý degen oı basyna kirip-shyqpaı, eki kózdi tars jumyp alyp júrgen kez bopty. Sonda olar qudiretti degenniń bárin kókte — Qudaıǵa, qasıetti degenniń bárin jerde — Paıǵambarǵa telipti. Sonda osy aýyldyń qarıalaryna sý paıǵambary Súleımen kóńili qalasa, kók teńizdi qara jershe basyp júre beretindeı kórinetin.

Eger, Súleımenniń sol kıesi basyna qonsa, bu da qazir kóz aldynda ókirip jatqan myna kári teńizdiń bir qıasyn betke ustar edi de, álgi sıqyrly aspannyń ushymen kók tolqyndardyń shekesin tyq-tyq shertip, kóz kórmeske asyp keter edi; oǵan biraq qolynda kıeli asa, qasynda sý paıǵambary Súleımen turǵan joq. Ras, balyqshy aýylda Súleımen degen appaq saqaly beline túsken shal bar. Asasyn qos qoldap qysyp, kúnshýaqta kúrk-kúrk jótelip otyrǵany. Ómir boıy sý keshse de, basyna sý paıǵambary Súleımenniń kıesi qonbaǵan. Tirlikte tyndyrǵany — ár aıdyń aıaǵynda poshtashy baladan alatyn bes-on tıyn pensıa. Baıaǵyda ákesimen birge teńiz keship, tor súıretipti deıdi. Kim bilsin, ras shyǵar. Al, qazir... sálem berseń, qolyndaǵy asasyn dir-dir etken tizesiniń arasyna qysa salady. Sálem bergen kisiniń qolynan tas qyp ustap alady da, túk esitpeıtin kereń qulaǵyn aýzyńa taqap: "A-a? Qattyraq aıt!" — dep, basyńdy álekke salady.

Adam baıǵus Qudaıdan ólip-óship ómir tilegende, tirliktiń aqyrynda pendesin jarylqaǵan sıqy jańaǵy bolsa, onda ol bar bolǵyrdyń da bereketi shamaly boldy.

Kúrsindi. Órip ketken oı ash kúshikteı japan túzde jalǵyz turǵan kisige jan-jaqtan aýyz sap, áli de bolsa talap jatyr, talap jatyr.

Jel kóterilipti. Araldyń qubylmaly aýa raıynyń aıaq astynan buzylatyn ádeti. Aınala tóńirek qapelimde túksıip, kók júzin sýyq qara bult basyp kele jatqanyn Jádiger jańa baıqady. Qar jaýa bastapty.

Betiniń ushy tyzyldap ashyp bara jatqasyn alaqanymen ýqalap jiberdi. "Bul kezde ketetinder ketip bolǵan shyǵar," — dep oılady. Jańa qatqan muzdyń kóbesin jaǵalap, teńizben ketse, qarasy kóriner edi. Kózge túspegenine qaraǵanda, sirá, qyr jolymen ketti me eken? Súıtken shyǵar, sirá.

* * *

Jádiger ilgeri jaǵyna qaıta-qaıta kóz tastap, jelge qarsy omyraýlap keledi. Kún shuǵyl sýytty. Ańyraǵan ashyq teńiz ústi uıqy-tuıqy. Jaǵa bir kórinip, bir joǵalyp qarasy kózden úzilip ketip turǵan-dy. Kenet ilgeri jaqtan, Qara-Jardyń qulaýynan áldene qylań etti. Bul ne? Jaǵada jaıylǵan mal ma? Álde adam ba? Anyqtap qaraıyn dese de, qarsy aldynan sabalap ura bastaǵan qar men jel kóz ashtyrmaı bara jatqasyn Jádiger betin buryp qyryndap júrdi. Jańaǵy qaraıǵan shoqalaq tasasyna túsip ketti me, jasaýraǵan kózdiń janaryn tiktep qaıta-qaıta qarasa da, álgiden keıin kórinbeı qoıdy.

Kún jaryqta jaǵada qalǵan atyna jetkisi kep edi. Oǵan qarsydan soqqan jel men qalyńdap túsken qar júrisin mandytpady. "Á" degende Jádiger túbine deıin shaıqalyp ketken teńiz sýy tez kóterilip, isinip kele jatqanyn baıqaǵan-dy. Muz astyndaǵy aǵys kúsheıgenin de seze qoıǵan joq-ty. Tek álsiz muz aıaq astynda syqyrlap búlk-búlk etkende, shoshyp ketti. Qyrdan soqqan qatty jel men sý astynyń aǵysy ádette qazirgideı jańa qatqan jas muzdy shydatpaı qýyp ákete berýshi edi. Jádigerdiń kóńiline qobaljý endi. "Jaǵaǵa qansha qaldy eken?" dep oılady. Qar boraı bastady. Ashyq teńiz ústi uıtqyp, aq tútek boran anyq nyshan bere bastady, Yzǵyryq jel ýildep qoıny-qonyshyna kirdi. Titirkenip qap, moınyn jaǵasyna tyǵyp ala qoıdy.

Kókten qıyrshaq qar tústi. Qarsy aldynan qadalyp soqqan jelden kózi jasaýrady. Shyp-shyp urǵan qardan bul endi betin alyp qashyp, bir ońǵa, bir solǵa buryla bastady. Sabalaǵan qar men azynaǵan jelge qarsy omyraýlaı bergesin, sý keshkendeı maltyǵyp, tynysy aýyrlady.

Kóńilge bolmasa jel álgindegiden de kúsheıip, Aral óńiriniń ádettegi qaptaı soǵatyn qara daýylyna aınalǵandaı. Jaǵanyń alys-jaqynyn baıqaǵysy kep, kózin ilgeri tastap edi. Qar men jel basqa, kózge uryp, álgi-álgi me, endi tipti es jıǵyzbaı sabalaı jónelgende, taǵy da lajsyz jalt berip, burylyp ketti. Jelden alyp qashqan betin teri qolǵap kıgen qolymen kólegeılep, júzin oń jaǵyna bura bergen-di. Kózi sabalaǵan qar arasynan áldebir kip-kishkentaı nársege túskeni. Ádepkide ańǵara almady; tek qaıta qaraǵanda baǵanaǵy shóje torǵaıdy kórdi. Kúndiz qasyna ushyp kelgen kip-kishkentaı paqyr baǵanaǵydan da álsiregen. Jel julmalaǵan arqa júni úrpi-gúrpi. Qar men jelge bu da qaırat qyp ushýyn ushsa da, biraq aýada tura almaı, quryq boıyndaı jerge barady da, jalp etip jyǵylady. Sonan qanatyn jıa almaı alqynyp jatady. Kim bilsin, álsizdi arasyna sıǵyzbaıtyn bulardyń da arasynan temir tumsyq tentek bireý shyqty ma?

Qarǵa baýryn basyp jatqan torǵaıǵa qatarlasa bere qolyn sozyp edi, torǵaı qozǵalmady; Jádiger torǵaıdy aqyryn ustady da, qoınyna tyqty. Jyly jerge kirgesin qus qanatyn jaıyp silkindi de, tynyshtaldy.

Jaǵa kórinbeı ketti. Jel qataıǵan saıyn Jádiger de jas muz jaryq asha ma dep qorqa bastady. Qarsy aldynan qadalyp turǵan jel men qıyrshaq qatty qar kóz ashtyrmaı qoıdy. Jádiger jaltaqtap betin alyp qashyp bir oń, bir sol jaǵyna burylady. Sabalap qatty jaýyp ketken qar endi bunyń samaıy men shyqshytyna shyp-shyp ura bastady. Kózi jasaýrap, qasy, kirpigine muz qatty. Tynysy aýyrlap alqyna bastaǵanda, kenet aldynan álde birdeńege qarama-qarsy kezdesip, kımeleı toqtady. Úrikken jylqy osqyrynǵan sıaqty edi. Jádiger kar men jelge qolyn kólegeılep jalt qarap edi, at shana aldyn kes-kestep tur eken. Aq tútek arasynan alaý-dalaý bop shyqqan kisiden úrikken at áli de tanaýy pyryldap, osqyryna beredi. Shanadan qasqyr ishikti bireý tústi. Túse sala arjaǵynda kilem tóselgen jeńil shanada otyrǵan aq sharqatty áıelge qol sozdy.

— Kórdiń be, biz buny ana jaqta izdep álek bop júrsek, al myna jaısań bunda júr, — dedi ol kúlip. Sosyn shanaǵa burylyp, qasqyr ishikke oranyp alǵan áıelge qolyn sozyp edi, Bákızat shanadan túsýin tússe de, biraq qas pen kózdiń arasynda kókten jaýyp, jerden borap ketken myna aq tútek dúnıege úreılene qarap, aıaǵyn ilgeri baspaı qoıdy. Sosyn Ázim ony qoltyǵynan almaq bop umtyla bergende, óz denesin ózi bıleı almaı táltirektep ketti.

— Ázim, keteıik! Keteıikshi.

— Nege?

— Ótinem.

— Aý! Balany tapsyram dep izdegen óziń emes pe?..

— Keshir. Keteıikshi. Kún buzylyp ketti!

— Qorqasyń ba? Che-pýha. Araldyń ózimiz biletin qary, borany. Men qaıta, osyny unatam, — dedi Ázim kúlip. Jolǵa shyǵar aldynda qyzyp alǵany kórinip tur. — Al, qurdas, — dep ol buǵan burylyp, táltirekteı basyp qasyna keldi, — Biz ketip baramyz.

Jádiger quddy jaǵaǵa shyǵyp qalǵan balyqtaı demi jetpeı bara jatqasyn aýany aýzymen qarmaı berdi.

— Seni men biz, — dedi Ázim tili kúrmelip, — Qansha degenmen... jana zamannyń adamymyz. Óz basym sezimniń jetegine erip, qyzǵanysh degen pálege qul bolýǵa qarsymyn.

Jádigerge birdeńe kórindi. Bunyń da aıtar sózi arjaǵyna kelip tursa da, demi jetpeı alqynyp bara jatqasyn taǵy da aýzymen aýa qarmap bir-eki jutty.

— Keshirim suramaımyn. Maǵan artyq ketken dáneńeń joq. Bar bolǵany senen ózimniń bergenimdi qaıtyp aldym. Al, saý bol!

Ázim qatty jel astynda quıryq-jaly sýyldap, tyqyrshyp, qozǵalaqtap turǵan atqa buryla berdi. Bir attady ma, joq pa, qulaq túbinen atylǵan myltyqtaı bir ashshy dybys tars-s etti. Ázim kilt toqtady. Bákızat qulaǵyn basa qaldy. Kelesi sátte jan ushyryp Ázimge qaraı yrshyp tústi.

"Á" degende Jádiger túkke túsinbegen-di. Kózi Ázim men Bákızattyń arjaǵyndaǵy atqa túskende ǵana júregi sý etti. Baýyrynyń dál astynan qaq aırylǵan muzda attyń aldyńǵy aıaǵy ketip barady eken. "Á" degende aıaǵyn jıa almaı qalǵan at tyrp etýge qorqyp, qalshyldap turdy da, kenet jalt bergeli qos aıaqtap qarǵyp edi. Sońyndaǵy shanany ózimen birge ala kúmbir-sambyr teńizge qulap tústi.

— Oıbaı, qurydyq!

Ashshy daýystan Jádigerdiń tóbe shashy shymyr etti. Qara daýyl qaq aıyrǵan muz on boıyna qaqyrap, kútirlep synyp jatyr. Qapelimde yrsıyp jaryq ashylyp, eki araǵa sý túsip, ar jaq, ber jaq boldy da ketti.

— Endi qaıttik? — dedi Ázim. Esi shyǵyp ketken. Mastyǵy da sátte tarqap ketipti. Kenetten kılikken myna tosyn oqıǵa — yqqan muz, azynaǵan daýyl, sabalap jaýǵan qar, ókirgen teńiz — álde óńi, álde túsi ekenin bile almaı, alaq-julaq etedi.

— Bul... bul qalaı boldy, a? Qalaı boldy?!

— Dúnıe birde olaı, birde bulaı...

— A-a?

— Jaı...

— Apyraı... Apyraı, bulaı bolady dep... kim... kim oılaǵan.

— Oıla-oılama, bolar is boldy.

— Nege?

— Bolary boldy deımin. Endi... ólmestiń amalyn oıla.

— Qalaı?

— İshigiń qaıda? Sony kıip alǵannan basqa amal qalǵan joq.

Esi shyǵyp ketken Ázim eshteńeni sezip turǵan joq. Jádigerdiń aıtqany da sanasyna jetken joq-ty. Bir ornynda dáıek tutyp tura almaı, bezektep júgirip ketti. Qar men qara daýyl astynda es-tússiz sileıip turǵan Bákızatqa bardy. Onda da turaqtamaı, ile-shala Jádigerge qaıtyp keldi. Yq jaǵyn ala toqtady.

— Qurdas...Jańa qaıtý kerek dep ediń?

— Qaıtý kerek dedim.

— Bir amal bar degen sıaqty ediń ǵoı?

— İshigińdi kıip al degen shyǵarmyn. O da ólmeýdiń amaly.

— Apyraı... Ony qaıda tastadym eken?

Kenet Jádigerdiń kózi atqa túsip edi, at qara jerge tartpaı, yǵyp bara jatqan bulardyń sońynan salypty. Jal-jal tolqyn arasynda jantalasyp, pyr-pyrlap júzip keledi eken. Qaınaǵan qap-qara teńizge bastan asqan tolqyndarǵa bir batyp, bir shyǵyp, quryqtaı moınyn ilgeri soza beredi. Pyr-pyrlap kele berdi de, sý sorǵalaǵan basyn muzǵa súıedi. Uıasynan shyqqan kózi buǵan "birdeńe isteseńshi" dep jalbarynatyn sıaqty. Jádiger attyń saǵaq baýyna jarmasyp edi, onyń oıyn túsingen janýar da quryqtaı moınyn quddy soıýǵa súıregendeı ilgeri sozyp, muzǵa qarǵyp shyqqaly ári-beri umtyldy. Jádiger qolyna tıgen qos tizgindi ári-beri tartyp edi, álsiregen attyń muzda jatqan moıny baýyzdaýlyǵyna deıin sozylyp, kózi alaryp yńyrana berdi.

— Qaıtesiń, — dedi Ázim.

Jádigerdiń qolynan saǵaq baý shyǵyp ketti. Osy kezde keıingi jaqtan úıdeı seń eńkildep kelip qalǵan edi. Qatty jel qýǵan seń tolqynmen bir kóterilip, bir túsip aýdandap keldi de, at sońyndaǵy shanaǵa lap berdi. Kelesi tolqyn kóterip alǵan seń aýyr salmaqpen ilgeri qaraı ysyrylyp, atty búgerlep astyna bir-aq basty. Jan ushyrǵan janýar aqtyq ret qulyndaı shyńǵyrdy da, kózi alaryp, qara qurdym túbine batyp bara jatty.

Jádiger syrt aınalyp ketti. Qara daýyl qýǵan seń jańaǵynyń arasynda jaǵadan alystap ketken-di. Aýyl jaq qap-qara. Qara-Jar da, Bel-Aran da kózden bir-bir ushqan tastaı. Qıyrshyq qar bara-bara japalaqtaı bastady. Aıadaı jerde uılyqqan úsheýdiń aldy-arty — uıytqyǵan aq tútek.

Jádiger yqqa qarap moınyn ishine tyǵyp turǵan-dy. Kenet esine izi tústi. Eńkeıip, aıaǵynyń astyna qarady. Biraq qoıny-qonyshyna qar tyqqylap, aldy-artynan uıtqyp turǵan aq tútek kózin ashtyrmaı, sabalap ala jóneldi. Sonda ǵana óz isiniń oǵashtyǵy esine túsken Jádiger qarly qara daýylǵa betin buryp, qarsy qarap tura qaldy da, jyndy adamdaı qarq-qarq kúldi.

O, esalań! Esalań! Osynaý kókten jaýyp, jerden borap, ýlap-shýlap jatqan dúnıede áldeqandaı iz túgil, dál qazir aspan qaıda, jer qaıda? Batys qaıda, shyǵys qaıda? Dúnıe dúnıe bop jaralǵaly saıqal qatyndaı, ylǵı opasyzdyq pen baıansyzdyqtyń mekeni bop kelgen myna sum jalǵanda esi bar adam dál osyndaı alaǵaı-bulaǵaıda áldebir izdi izdep, sonan mán-maǵyna tappaq bop álek bola ma?

O, esalań! Esalań!

Birinshi kitaptyń sońy.

EKİNSHİ KİTAP

SONDAI DA BİR TÚN BOLǴAN

Poı, serdse, prıpomnı vse svoı mechty,
Poı, v neskonchaemoı trevoge.

Salomeıa Nerıs

Birinshi taraý

Baǵanadan beri jer túgil aspanǵa da alasat lań salyp jatqan qara daýyl bul kezde bultty da tútken júndeı doda-dodasyn shyǵarǵan-dy. Sol dal-duly shyqqan doda-doda bult arasynan shara tabaqtaı tolyq aıdyń bozamyq júdeý reńi bir kórinip, bir joǵalyp, qarańǵy men jaryq kezek almasa bastady.

— Ázim!.. Ázim — dedi Bákızat aıqaılap. Jańa ǵana ańyraǵan ashyq teńiz ústiniń aıqaı jeli ýlap-shýlap,tolqyndar gúrildep-saryldap, kózge túrtse kórinbeıtin tas qarańǵy tún búkil bar dúnıeni býyp turǵan-dy. Kenet kókten jarq etip aı sáýlesi túskende, baǵana kún batar-batpasta qyrdan soqqan qara daýyl qas qaǵymda bet ashyq ańǵarǵa qýyp ala jónelgen bir aýyldyń aýmaǵyndaı seńniń basy-aıaǵy kezge bir shalyndy; qar kókten jaýyp, jerden borap tur eken; qasqyr ishiktiń astynda basyn baýryna tyǵyp, dirildep turǵan Ázim buny baıqady ma, joq pa, al Bákızat qýanyp ketti; ishik astynan syrtqa atyp shyqty; keıingi jaqta kózden bir-bir ushyp qalyp bara jatqan qara jerdi kórem be dep edi; biraq oǵan shamasyn keltirmedi; atan túıeni jyqqandaı ekilene soqqan áýpirim jel men borap jaýyp turǵan qar basqa, kózge sabalap ala jóneldi; ásirese tıgen jerin temirdeı qaryp alyp turǵan úskirik jelge júzin tiktep qaraı almaı, salǵan jerden jalt berip yqtap ketti; endi qaıterin bilmeı jantalasqan áıel jalpyldap tizesin sabalap jatqan eki shalǵaıyna da ıe bola almaı qalǵan edi.

— Ázim!.. Áá...

Yshqynǵan áıel daýsyn azynaǵan jel esittirmeı, aýyzdan shyǵar-shyqpasta qaǵyp áketti; áıel taıyp jyǵyldy; táltirekteı túregeldi; aldy-artynan uıtqyp borap, aýzy-basyna tyqqylap jatqan qardan qorǵanyp qolymen betin kólegeılep, yqtaı bergeni sol edi; uıqy-tuıqy aq tútek arasynan repetsiz birdeńe qorbańdap shyǵa keldi; Bákızat shyńǵyryp jiberdi; ytqyp Ázimge tyǵyldy.

— Ne-e?

— Á-ne...

Endi ony Ázim de kórdi: usqyn-repeti adam dep adamǵa... ań dep ańǵa kelmeıtin álde birdeńe aq tútek ishinde óz-ózinen qutyrynyp bezektep júr.

— Bul ne? — dedi Bákızat.

Ázim sheginshektep áıeldiń tasasyna tyǵyla berdi. Ne qylsa da, bulardy endi jyn-shaıtan aınaldyraıyn degen boldy. Biraq... sol páleler eski mola, ıesiz meken-jaılar bolmasa, mynadaı ókirgen teńizde... Álde, kózine qos kórindi me?

Kúdigin anyqtaǵysy kelgen Ázim ishik astynan syǵalap, syrtqa kóz tastap edi; jańaǵy pále qapelimde kókke ushqany, jerge batqany belgisiz; álde zikir salyp oınaqtap júrgende, muz jarylyp, qara qurdym jutyp qoıdy ma?

— Báákızat...

— Aa?..

— Jaańaǵy qqaa...

Bákızat umtylyp syrtqa basyn shyǵara tústi de, tez tartyp aldy; jańaǵy bul joly basqa jaqtan shyqqan edi; aspan men jer arasyndaǵy alaı-túleı mıyna kirip shyǵatyn emes; azynaǵan jel men ókirgen teńiz qazir qaıta jynyn qozdyryp qutyryp ketipti; ózi de dál bir zikir salǵan baqsydaı, aq tútek boran arasynda oınaqtap arpań-tarpańdap josyp júrdi de, kenet óz sanyn ózi sabalap sekirip ala jóneldi; Bákızat ytqyp Ázimniń arǵy jaǵyna shyqty; shyńǵyra jazdaǵan daýys dirildep tamaǵynda tur. Joq, mynaý adam emes, ań da emes; adamǵa da, ańǵa da uqsamaıtyn qorbańdaǵan birdeńe. Álde, Alla Taǵalanyń qarǵys atqan kúnákár pendesine kókten jibergen zaýal ma? Bákızat qaýip-qater tosqan jaqtan kózin aıyrmaı ańdysyp turǵan-dy; bir kezde jańaǵy pále borap jaýyp turǵan qardy burqyratyp, bir jerdi shyr aınala júgirip josyp-josyp aldy; sosyn kilt toqtaı qap, qos qolymen keýdesin soqty-soqty da taǵy da dál jańaǵydaı óz sanyn ózi sabalap ketti; qasqyr ishik astynda qalshyldap ushyp bara jatqan bul ekeýine kózi tústi me, kenet júrisin kilt ózgertip bularǵa bettedi; ókshesin ókshesine sart-surt soǵyp, arpań-tarpańdap kele jatqan myna eki aıaqty repetsiz nárseni Ázim baıqady ma, joq pa, al onyń ár qımylynan kóz aıyrmaı ańdysyp turǵan Bákızatta záre qalmady; Ázimge jabysyp, dybysyn shyǵarmaı dir-dir etip tur; kózin tiktep qaraıyn dese de, janaryn ustaı almaı taıqyp kete berdi. Anaý da bet qaratpaı sabalap, borap jaýyp turǵan qar men qatty jelge keýdesin tósep, omyraýlap tarpań-tarpań basyp keldi de, bularǵa qatarlasa bere toqtap edi; Bákızat kirpigin qaǵyp qaldy: áı... áı mynaý, bul oılaǵandaı jyn da, shaıtan da emes, adam ǵoı? Iá, adam! Tek mynaý kókten jaýyp, jerden borap turǵan qardyń ózinen adam jobasyn keltirip, jumbazdap soǵa salǵan bireý; jáne ózi tanys pa, qalaı? Tanys bolǵanda da... "Toq-ta... Áı, mynaý ózimizdiń... Iá, sol! O, naqurys!.." Bákızat keleńsiz nemeni kórgisi kelmeı, syrt aınala bere basyn ishikke tyǵyp aldy. Jańa záresi ushqany sonsha attaı týlap ketken júrek áli de sabasyna túspeı dúrs-dúrs soǵyp tur: "Deliqul, dáıis. Dáıis qoı. Oıbaı-aý, deni durys bolsa, jón-josyǵyn uqtyrmastan bozala tańnan qula dalaǵa shyǵynyp keter me edi? Kórgen-bilgeni Aral. Jatsa-tursa oılaıtyny Aral. Ýaıym-qaıǵysy taǵy sol Aral. Qyzyl sıraq bop shalshyq sýdan shabaq aýlaǵannan basqa kásip bunyń qolynan kelmeıtin de shyǵar. Aıta berse bul bala kezde de mal qoranyń mańyn tóńirektep jańa týǵan jas tól — bota, buzaý, laqpen ǵana oınaǵan shyǵar-aý?..

Áıtpese, bul da jurt qatarly ınstıtýt bitirdi. Jaman-jaqsy el basqaryp júr. Osy eldiń mańdaıyna jazyp qoıǵan sybaǵa kók teńiz ben qyzyl qanat shabaq pa? Ózindeı kisiler jer betiniń múddesin qoıyp, aldy, áne aıǵa ushyp, ǵarysh asyp jatyr. Al bunyń kórgen-baqqany teńiz. Sosyn súıegi baıaǵyda qýrap qalǵan ata-babanyń beıiti. Bile bilse, sol ata-baba da bir jurtta sary jambas bop shańǵa kómilip otyra bermeı, jantalasyp maly men janyna ópic izdemep pe edi? Úı syrtynan dúbir shyqsa eleńdep, bes qarýy belinde otyrǵany qaıda? Beldeýde aty ertteýli, jelide túıesi qomdaýly, baý-shýyn býyp, tas túıin ázir otyrmap pa edi?"

Bákızat osymen ótkizgen ómirine ókindi. Baıaǵyda qazaqtyń mańdaıynan jaralyp týǵan narqasqa jigitterin kózge ilmeı, qasy-qabaǵynyń raıyna zar ǵyp qoıýshy edi. Solardyń birine múse tutpaı, aspandaǵy aıǵa qol sozyp júrgende tapqany osy bolǵasyn anasy baıǵus qalaı kúımesin?

Qurysyn, qyz kezde qalaı bulǵaqtasa da, zaty áıel bolǵasyn urǵashydan urǵashynyń artyqshylyǵy joq eken ǵoı: osy bozym balyqshylarǵa erip teńizdiń arǵy betinde qostanyp jatyp alyp, araǵa aı, apta salyp kelgende, sol kúni bul da osy aýyldaǵy tómen etekti urǵashylardaı úı ishine as-sýyn ádettegiden erterek beretin; balalardy da erterek jatqyzyp, ózi de tósekke jetkenshe degbiri qalmaıtyn; sonan tula boıy arǵy bettegi balyqshy qostyń ıis-qońysynan aryla qoımaǵan nar tulǵaly erkekpen tar tósekte tabysqansha ottaı janǵan denesi órtene jazdaıtyny esine túskende, óz uıatyna ózi óle jazdady; onsyz da ańyraǵan ashyq teńiz ústiniń úskirik aıazyna shaldyǵyp, álden ýdaı ashyp úsı bastaǵan eki bettiń ushy endi tipti tap bir qansyrap turǵan jara aýzyna tuz sepkendeı tyzyldap ala jóneldi. "Ólemin!" — dedi.

Gúrildep ókirip jatqan teńizge bir-aq batyp joq bolǵysy kelip, ólimge shynymenen bel býa tústi de, kenet óz oıynan ózi shoshyp ketti. Ázimdi bas salyp qushaqtaı aldy: "Joq! Joq, jalǵyz qaldyrmaıdy; ne kórse de birge kóredi; ólse, birge óledi; úsise, birge úsıdi; Qudaı bularǵa qara jerdiń bir ýys topyraǵyn kóp kórse, qımasa, onda ekeýi sýǵa birge ketedi. Tiride qosyla almaǵan jaryn qushaǵyna tas qyp qysyp alady da, ólgende qosylady. Káne, sonda bulardy kim aıyrady? Táńiri me? Taǵdyr ma? Joq, bulardy aıyrý endi olardyń da qolynan kelmeıdi".

— Áı, Ázim...

Dál qasynan shyqqan tosyn daýysqa ekeýi de jalt qarap edi; adam usqyny qalmaǵan álde bireý bular jamylǵan ishiktiń shalǵaıyn kóterip, qar-qar basyn ishke suǵyp entelep tur eken.

— Qalaısyńdar?

— Aa?..

— Haldaryń?..

— Hhaall...

— Áı, bunyń jaramaıdy. Davaı, qımylda...

— Jooq... sseen... aıtt...

— Aıtatyn eshteńe qalǵan joq.

— Aýyl... Aýylda qqalǵandar?..

— Qaıdam, tań atsa...

— Deemek... ttań aatsa...

— Oǵan óziń shydasań...

Ázim tań atqansha shydar-shydamasyn oılap ketkendeı, ishik astynda ıini túsip turyp qaldy.

— Áı, júr! Olaı-bulaı júgirip alaıyq.

— Ttooqta!.. Biz... oosy uly teńizge shyǵyp ketken joqpyz ba?

— Múmkin. Tolqyn irilep barady.

— Aapyraı... bbuǵan qqaalaı dýshar bboo...

Tisi saq-saq etti. Sózin aıaqtaı almaı jylap jibergen sıaqtandy. Jádiger ony aıaý ornyna áldenege aıaq astynan jyny ustap:

— Áı, qurdas, — dedi ókirgen teńiz ben azynaǵan jelden daýsyn asyrǵysy kelgendeı aıqaılap, — qurdas, baıqaısyń ba?.. Myna jerler...

— A-a?

— Myna jerlerdi aıtam. Sońyra sýy tartylǵasyn, bul jerlerge soqa salasyz ǵoı?

— Ssooqa?..

— Ie, soqa salamyz.

— Qqaalaı?

— Aý, seniń uly josparyńdy iske asyrmaımyz ba?

— Jjoospar?

— Iá, seniń uly josparyń boıynsha aldaǵy besjyldyqta osy jerdiń bárin jappaı aq maqta egetin alqapqa aınaldyramyz. Tyń kóteremiz. Dúnıe júzilik rekordtar...

Jádigerdiń kóz oty jarq etti. "Á" degende ne bolǵanyn baıqamaı qalǵan-dy. Esin endi jıam degenshe bolmaı, tastaı ǵyp túıip alǵan kip-kishkentaı eki judyryq keýdesin dúrsildetip ala jóneldi:

— Ket, joǵal! Joǵal, qaı-ý-an!

Jádiger erli-zaıypty bop birge turǵan on úsh jylda osy áıeldiń tap bunshalyq dolylyq býyp, ashynyp aıqaılaǵanyn kórgen joq-ty. Qalaıda, Jádiger ózine yrza. Ne bolsa, ol bolsyn, menmensigen nemeniń namysyna tıetin jandy jerin dál basqan eken.

* * *

Álgiden keıin Ázim ózine ózi kele almady; qoly, aıaǵyna ıe bola almaı qalshyldap ushyp barady; Bákızat ózinen buryn ony sýyqqa ushyp óletindeı qoryqty da, ekeý ara jamylǵan ishiktiń kóbin oǵan jaýyp, basy, aıaǵyn qymtap baqty; sosyn moınynan sypyrylyp túsip bara jatqan túbit sharqatty jóndep qaıta tartyp jatyp, ara-arasynda óziniń de saýsaqtarynyń ushy tyzyldap ashyp bara jatqan qolyn ýqalap-ýqalap aldy.

— Ázim... janym, qalaısyń?

Ázim dir-dir etedi; dál qazir eshteńeni bilip te, sezip te turǵan joq.

Bul álginde de tap bundaı emes-ti: álginde artta qalǵan er-azamat qarap jatpas, bir amalyn tabar degen álsiz úmit bar edi; oǵan Bákızat ta sengen-di; bul óńirde bundaı jaǵdaı bunan buryn da talaı bolǵan; sonyń bárinde de qaıterin bilmeı daǵdaryp qalǵan halyq arasynan árdaıym qaıratty bireý shyǵatyn da, ý-shý bop jatqan qatyn-balaǵa aqyryp tıyp tastar edi; sosyn rasıa arqyly yqqan kisilerdi aýdanǵa habarlap, ortalyqtan samolet, vertolet shaqyrar edi; sonan keıin de aıaq jetetin jerdiń bárine at shaptyrar edi; eń aıaǵy teńizdiń arǵy-bergi betinde qostanyp jatqan balyqshylarǵa deıin habarlap, qoldan keler áreketti istep baǵar edi; kim biledi, tóbeden jaı túskendeı bolǵan sumdyq oqıǵadan esi shyǵyp teńselip ketken halyq arasynan qaıraty tasyp bara jatqan bireý bulardyń sońynan sýǵa qaıyq sala qýýy da múmkin ǵoı? Solaı emes pe, Ázim?

Ázim qalsh-qalsh etedi. "Sorly óletin shyǵar", — dedi Bákızat: bunyń ajalyna bireý kináli bolsa, ol álgi sumyraı; oǵan kisi óltirý túkke turmaıdy. Bul kúıeýge shyqqan kúnniń erteńine anasy júgirip kep: "kápirdiń túri qandaı jaman edi, qoryqpaı qasynda qalaı jatyp shyqtyń?" — dep edi; sonan keıin bu da kúnde-kúnde jatarda tósegine jýymaı, betinen basyp turatyn. Álgiden keıin de anasy eki sóziniń birinde: "qyzym, ajalyń túbinde osydan bolady", — deýshi edi; aıtqany keldi de turdy. Shynynda da, anada buny óltire jazdaǵan joq pa? Bunyń sondaǵy jazyǵy ne? Ras, bul astanada dem alyp qaıtqan kúnniń erteńine ol da Amýdarıadan oralǵan edi: balyq dese janyn beretin nemeniń ólimin salǵany kórinip tur. Úı ishimen sóılesýge de shamasy kelmedi. Aldyna qoıǵan asty da basy bylǵaqtap otyryp bir-eki asady da, dastarhan jıylar-jınalmasta tósekke jyǵyldy. Sonan erteńine oıanǵanda qasynan jańa ǵana turyp ketken áıeldiń jyp-jyly ornyn sıpap qalǵan-dy; bul kelesi kúni de jatar kezde ýaqytty sozyp, úı ishine as-sýdy kesh berdi. Onan Eńbek Ozaty ana jaqta buny kúte-kúte degbirinen aırylyp jatqanyn bilse de asyqpaı, úı ishiniń ony-puny sharýasyn istep júrip aldy. Shyny kerek, onyń qazir bir búlikti bastaǵaly kókiregi qaraıyp jatqanyn bildi. Sony bilse de qorqý, seskený ornyna ımany selt etpegenine qaıran. Bul ne? Kókaıyl dolylyq pa? Álde, áıel bolǵan áıeldiń súıgen jigiti jolynda aldy-artyn oılamaı, qalasa basyn báıgege tige salatyn áne bir jankeshtisi osy ma? Sol arada bul áıel basymen eshteńeden taıynbaı batyldana túskende, onyń qyzǵanyshtan ishi kúıip óle jazdap jatyp ta ishinen tynǵan ynjyqtyǵy yzasyna tıip bolyp edi. Ynjyq neme yńyldap ár nárseni bir suraǵansha, táýekeli jetip týrasyna kóshkende, bul da taıynbas edi ǵoı. Almatyǵa júrerde: "tym qurysa, bıylǵy demalysty birge ótkizeıik" dep aldynan ótpese eken-aý. Biraq qyńyr neme kóndi me? "Men ketsem, balyq aýlanbaı qalady", — dep bezektedi. Ózi kináli. Ózi kináli bola tura, buny kinálap... ardan bezgen uıatsyz neme, álim jetedi eken dep qolyn ala júgirgenshe, sol arada dáti jetip Ázimmen birge ótken kúnderdi suraǵanda, bu da taıynbas edi; beti ashylǵan áıel Qudaıdan jasyrmaǵan qylyǵyn senen jasyra ma? Kúshiń jetetinin kórdik, óltirseń — óltir der edim. Súıgen jigitimmen bir aı jubymdy jazbaı kúnim de, túnim de birge ótti der edim. Áıel baıǵustyń bul jalǵanda basynan bir-aq keshetin ǵajap, ǵajaby nesi, ǵajaıyp sátten alǵan lázzatty túgin qaldyrmaı aıtyp berer edim ǵoı. Sol kúná ma? Sol úshin kináli bop pa? Pishtý! Áıeldi súıgeni úshin kinalaýǵa bola ma? Tar tósekte tabysqan tátti tylsymda jalǵyz bul ma, bunan buryn ótken qaı urǵashy, sol ana Haý Ana zamanynan bergi bar-bar ýaqytta tula boıyn alaýlatyp ala jóneletin áne bir órtteı ystyq sezimge ózin de, ózgeni de órtemeýshi me edi? Sonda jazǵy tań sary qabaqtan sarǵaıa atqansha... 0, Jasaǵan, bul da, bul beıbaq ta dál kókiregi ústinde tánge tán, janǵa jan jalǵasyp bir dene bop tutasyp ketken sol álgi sary ýyzdaı tátti tylsymda, qansha jyldan keıin qaıta tabysqan ǵashyq jarynyń ne ózin, ne janshyǵan salmaǵyn sezbepti; bar bolǵany — Táńiriden osy bir janyn, tánin baýrap áketip bara jatqan jaısań rahattyń tez bitpeı, ýaqyttyń álde de sozyla túskenin qalapty!

Keıin bul demalysyn aıaqtap elge qaıtpady ma. Sonda baýyrynda temir dońǵalaq tynymsyz sart-surttap quıǵytqan kók sholaq poezda, bir ózine jeke tıgen ońasha kýpede kele jatyp basynan keshken keshegi kúnderdi oılamady ma. Apyraı... bir aınalymǵa kelmeı sholtań etip óte shyqqan keshegi qyp-qysqa dáýren adam ómirinde ıa kezdesip, ıa kezdespeıtin baldaı tátti shaqtaı elestep edi-aý! Bul sonda bunan keıin esh ýaqytta qaıtalanbaıtyn sol rahat sezimniń jannattaı jaısań mekenin oılap edi. Ol ózi bar ma? Bar bolsa, qaıda? Kókte me? Jerde me? Buǵan salsa jerde de, kókte de emes; bir bolsa, adam aıaǵy baspaǵan ǵaryshta, álde kók pen jer arasynda móp-móldir jupar aýada ekeýden-ekeý qushaqqa qushaq aıqasqanda, Alla Taǵalanyń áserimen tutqıyldan daýyl turyp, tilsiz tylsymda tabysqan qos júrek, qos tán, qos dene sonan qashan tún kúnge aýysyp, taǵy bir tań appaq bop aǵaryp atyp, bulardyń ózderi de talyqsyp talmaýsyraǵansha tolqynnan keıin tolqynǵa kóterip soǵyp, shaıqalaqtaǵanda turǵandaı.

Jazǵyrasyń ba? Jazalaısyń ba sol úshin? Oı, bıshara! Bıshara-aý, áıel zatyn ǵashyǵyn súıgeni úshin jazǵyrýǵa bola ma? Sezimdi aıyptap, jazalaıtyn jer betinde sirá zań bar ma? Já, sen ony qaıdan bileıin dep ediń; ony bilse basynan sondaı baqytty keshken adam biledi. Áıtpese dúnıege shyryn baldaı lázzatty bir-aq ret tatýǵa peıil bop basyn báıgege tigip keletin urǵashynyń jankeshtiligin sendeı esalań aqymaq bolmasa, esi durys kisi kúná degen be? Ony kúná dep jazalaıtyn jer betinde, sirá, el-jurt bar ma? Zań bar ma? Erkeksiregen áıel de kúılegen qanshyq emes pe edi? Kúılegen qanshyq pen erkeksiregen áıeldiń artyn ańdyp, zań shyǵaratyn ol ózi qandaı el, qandaı úkimet?

Biraq buny saǵan aıtty ne, aıtpady ne, sen báribir túsinbeısiń; túsinbegesin keshirmeısiń; sen, sirá, jeteńe birdeńe jetip túsinseń, arjaǵynda túsinetindeı tıtteı túısigiń, sanań, sezimiń, ar-uıatyń bolsa, sol kúni túnde maǵan istegen masqara sumdyqqa dátiń shydap barmas ediń ǵoı.

Mine, oǵan da bes aı. Sondaǵy masqara qorlyq esine tússe, bul qazir de azarlanyp ólip kete jazdaıdy. Sondyqtan oılamaýǵa tyrysyp, tiri janǵa tisinen shyǵarmaı tistenip baqty. Tipti bir kez keleńsiz nemeniń dóreki qylyǵyn keshirgisi kep edi: "adam urǵashy shirkinniń qaı qylyǵyn túsinip bolǵan" — dep kináni ózinen izdep edi. Shynynda da, buǵan sol joly birdeńe kórindi. Astanadan sońǵy úlgimen tigilgen biraz kıim ákelgen-di. Denesine dene bop quıyla qalatyn birinen-biri ótken sándi kıimdi kúnde almastyryp, sylańdap kóshege shyǵady, jurty qurǵyr da bunyń kóshege shyqqanyn ańdyp turady; al balyqshy aýyldyń jastary buny kórse es túsinen aıyrylyp, sońynan moıny úzilgenshe burylyp qarap turǵany; iship-jep bara jatqan suǵanaq kózden bul da yńǵaısyzdanyp qysylsa da, keıin oǵan da úırendi,

Qurysyn, kóńilge jelik kirmegeı, kóńiline jelik kirgen qaı urǵashy syrtqa shyqqysy kep alyp-ushyp turǵan saıqal sezimdi jurt kózinen jasyrýǵa shamasy kelip edi? Bul da jasyra almady. Ári-beridesin tipti jasyrǵysy kelmedi. Jurt kórgendi endi Jádiger de kórdi. Ana jaqtan laı balyqqa qaryq bop oljaly qaıtqanyna qaramastan, túsin bermeı túnerip aldy; súıtip eki kún ótti, úshinshi kúni tún ortasy aýar-aýmasta oıanyp, qatar turǵan tósekke umtylyp moıyn sozyp qarady da, rezeńkesi bosaǵan yshqyryn bir qolymen ustaı túregeldi; sosyn áıel jatqan kereýetke alqyna tónip, óz áıelin ózi tanymaı turǵandaı úńilip qarady; terezeden túsken bozamyq sáýle buldyrlap, ajaryn alyp qashyp turǵan myna áıel basqa emes, óziniń nekeli jary ekeni sanasyna jańa jetkendeı, sol arada oıyna áldene túsip, atlas kórpeniń bir shalǵaıyn aqyryn kóterip qasyna jatqaly yńǵaılana bergende, bul oıanyp ketti; joq, oıanbas buryn qasyna bógde bireýdiń janasyp kele jatqanyn áýeli denesi sezip tiksinip qaldy; sosyn dereý kózin ashyp aldy; óńkıip ústine tónip turǵan Eńbek Ozatyna uıqysy sátte shaıdaı ashylǵan sýyq janaryn jyldam tastap, atyp jibererdeı shanshyla bir qarady da, lám demesten kórpeniń shetin astyna basyp qymtap ala qoıdy; sonan keıin de ketpeı, ústine tónip turǵan álgi nar qaraǵa lám dep til qatpastan, ary qarap aýdarylyp jatty; teris qarap tym-tyrys bola qalǵan áıelge qol salýǵa batpaı, tósek janynda qaıterin bilmeı ári-beri qıpaqtap turdy da, sharasy quryp óz ornyna qaıtyp bardy.

Kúndiz sharýalarmen syrtta bolyp, úıge el orynǵa otyra bergende keldi; as-sýyn ishken joq; qapysy ketken keshegi yza tarqamaı, qyzǵanysh ishin órtep júrgen neme osy kúnderi tipti qap-qara bop túnerip alǵan-dy. Onyń búgin bolmasa da, erteń bir páleni bastaǵaly qanyna qaraıyp júrgenin júregi qurǵyr sezip edi; shynynda da solaı boldy da shyqty. Kelesi kúni jatarda búlik shyǵaryp, anada Sary Shaıaǵa istegen soraqylyǵyn buǵan da istep, óltire jazdady. Biraq arsyz adam uıatty qaıtsin, erteńine mastyǵy tarqaǵasyn: "joq... joq, men emes. Men ondaı ıttikke barmaımyn ǵoı", — dep azar da bezer bop, at tonyn ala qashty. Qolymen istegendi moınymen kóterýge de qaramady. Bákızat oǵan neǵurlym yza bolǵan saıyn, neǵurlym ózin Ázim aldynda kináli sezip edi. Iá, kináli: o bastan-aq baǵy janbaǵan talany tastaı áıel kimge opa berýshi edi; Ázimge de opa bermedi; bas qospaı jatyp qyrsyǵy tıdi; búkil astanada beti jyltyraǵan áıel quryp qalǵandaı buǵan nege emeshesi úzile qalǵanyn qaıdam. Álde... álgi bir kóbelek ekesh kóbelekti de kanaty kúıgenine qaramaı, otqa ıtermeleı beretin qudiret kúsh adam maqyrdy da osylaı aldy-artyn oılatpaı táýekelge bastap tura ma? Ony bireý quptar, bireý quptamas; qalasa kúná der; kústanalar; sońyra bunyń muzǵa yǵyp, úsip ólgenin esitken jaýlary: "qudaıyn umytyp ketip edi; bálem, ózine de sol kerek" dep, aıyzy qanar; bunyń ómir-baqı jeli ońynan turyp, talaby ilgeri basqanyn kóre almaı ishi kúıetin ana jaqtaǵy baqtalas ǵalymdar sıaqty, bul jaqta da tabalaıtyn týystar tabylar-aý! Jańaǵy shiriktiń de kekesininiń túrin kórmeısiń be? O, Qudaı, qudyqqa qulan qulasa, qurbaqa qulaǵyna oınaǵan. Súringende qoltyǵynan súıeýdiń ornyna, jyǵylǵanyn kútip jelkege minip alýǵa ázir turatyn osyndaılardy qaıtersiń.

Anada astanada bolǵanda Ázim jylaǵandaı bop: "Basqany qaıteıin, meniń ne istep júrgenimdi Jádigerdiń túsinbegeni janyma batady", — dep edi. Deýin dese de, biraq sonysyna ózi ókingendeı aıaq astynan abyrjyp álek-shálek boldy da, qolyn qynjyla silkip ornynan turyp ketti; sonda Bákızat ne derge bilmeı, baýyryna qysyp alǵan qos tizesin qushaqtap otyryp qalǵan-dy.

Álgiden keıin áldenege shıryqqan Ázim aıaǵyn shalt alyp shapshańdap uzap baratty; anadaı jerge barǵasyn kilt toqtady; taý etegindegi jazyq alqapqa ıne shanyshsa batpaıtyndaı qaqalyp shyqqan typ-tyǵyz kók shalǵynnyń ár jer-ár jerine shoq-shoq ósken áldebir aq, sary, qyzyl, alqyzyl gúlderdiń jel astynda yrǵalǵan maıysqaq názik sabaǵyn túbinen úzip-úzip, áp-sátte ýysyn toltyryp aldy.

Bákızat uzyn boıly, aq sary jigittiń ár qımylyn qalt jibermeı baqty da otyrdy. Áne, eńsesin tiktedi; ýysyna tolǵan gúlderdi jan-jaǵynan aınaldyra qarap, unamaǵan bir-eki talyn alyp tastady; álginde ózderi kep toqtaǵan jerde tyrp etpeı otyryp qalǵan Bákızatqa ol áli bir ret burylyp qaraǵan joq; biraq qaramasa da onyń kóńili sende; sen ony bildiń; qara da tur, ol qazir qaıtyp oralǵanda qabaǵyndaǵy jańaǵy renishtiń izi de qalmaıdy.

Áne, aıtpady ma. Anadaıdan kúlimsirep kep, qolyndaǵy gúl shoǵyn buǵan sonshalyq ádeppen ıilip usynyp turǵan myna ınabatty jigittiń qazirgi júzinde álginde ony shıryqtyrǵan renishtiń izi de qalmapty.

— Rahmet!

Osy jigittiń ne istese de áıel jynysynyń oıyn taýyp, qulqynan shyǵatyn da turatynyn qaıtersiń; bolmashy iltıfatpen taǵy da yrza qyldy; soǵan kóńili tolqyp ketse de, biraq álginde onyń aýzynan ańdaýsyzda shyǵyp ketken nazdan keıin bunyń da kóńilin laılaǵan renish qol-aıaǵyn aýyrlatqandaı ornynan qozǵalmady. "Ol noqaıdan bári shyǵady", — dep oılap, dál qazir ana jaqta sýy tartylyp qarań qalǵan teńizdiń qaı jerinde boz ala tańnan balyq aýlap júrgenin bir Qudaıdan basqa eshkim bilmeıtin Eńbek Ozatyna ishinen yzasy qaınap otyr.

— Gúliń tamasha eken.

Aqyryn shyqqan daýysyn Ázim túgil bunyń ózi ázer esitti; sosyn qasyna kep otyrǵan Ázimge nazar aýdaryp qaramastan qolyndaǵy gúl shoǵyn ıiskelep ketti; jańa ǵana julǵan aq, sary, qyzyl, narttaı alqyzyl gúlderdiń tyshqan qulaqtanyp edireıip-edireıip turǵan kip-kishkentaı japyraqtarynan áli de jer ylǵaly men taý samaly aryla qoımaǵan-dy: úlbiregen ulpa japyraqtar eringe tıgende kisi denesin tiksintpeı, qaıta bir túrli jas bala táni janasqandaı map-maıda sıpalady; Bákızat jigitke dán yrza; kún men jel aıasynda ósken dala gúlderin budan buryn dál bunshalyq jany tebirene jaqsy kórgen emes-ti.

Ekeýi de únsiz; árkim óz oıymen álek. Ázimniń álginde abaılamaı aýzynan shyǵyp ketken nazdyń áli de bolsa arǵy jaǵyn kútip otyr; arjaǵynda qandaı da bolmasyn bul bilmeıtin bir aýyr renish jatqany anyq; ony, biraq, ustamdy jigit dál búgin aıtar dep oılamaǵan-dy; jáne dál myna kóktem aıaqtalyp, jaqynda ǵana kirgen jyly jazdyń sary shýaǵy taý bókterin kilem túktendirip balbyrap turǵan, osynaý izdese taptyrmaıtyn shaqta, qaı zamannan beri ekeýden-ekeý ońashalanyp shyqqanda aıta qoımas dep oılaǵan-dy; únsiz otyrǵan Ázim áldenege bir yrǵalyp qoıdy; sosyn janynda taram-taram, tildeı-tildeı japyraqtary qyz burymdanyp jelkildep turǵan jalǵyz túp shópke nazar aýdardy; basqalardan boı asyryp turǵan taý shóbiniń bir talyna qol sozyp úzip aldy; sosyn onyń tal-tal taramyn bir-birlep úzip otyryp sóılep ketti; aıtqany óz basyndaǵy qıyndyqtar; kóbi bunyń burynnan estip júrgen áńgimeleri, ózderinen Ázimniń baǵy da, bedeli de artylyp, al talanty bolsa-bolmasa da asyp bara jatqanyn kóre almaı kúndeıtin ana jaqtaǵy baqtalas pasyq shirkinder keıingi kezde aýyz biriktirip apty; qazir qoly jetkeni buny jaǵadan alyp, jetpegeni shaýjaıǵa jarmasyp jatqan kórinedi; tipti buny kópten beri qoldap júrgen Úlken Kisimen ekeýiniń arasyna da esebin taýyp ot tastap, arazdastyryp úlgiripti; Ázimniń janyna ásirese sol qatty batady eken.

Bákızat ony aıap, qolynan keler basqa qaıran bolmasa da, tym qurysa, kóńilin aýlaǵysy kep edi; biraq aýzyna ońtaıly sóz túspedi; soǵan qınalǵandaı qasynda otyrǵan jigitke jaltaqtap qaraı berdi; janashyr janardy Ázim baıqady ma, joq pa, belgisiz; shóp ustaǵan qolyn jalma-jan ilgeri sozyp, tula boıy túk-túk ala qurtty bel ortasynan tistep, kenedeı qadalyp jatqan iri sary qumyrsqany shypyrtyp ura bastady.

Bákızat jymıyp qoıdy; buryn-soń basyna kelmegen bir oqshaý oı mazalap otyr; mynaý bul biletin burynǵy Ázimge uqsaıtyn da, uqsamaıtyn da sıaqty; bul biletin burynǵy Ázim bunan basqalaý ma edi, qalaı? Ol Ázim bireýge bulaısha muńyn shaqpaıtyn sıaqty edi; sebebi jurtqa bul zábir bermese, jurttan bul zábir kórip japa shekpeıtin; sosyn bul biletin Ázim ádette, basqany sóıletkendi unatatyn; al ózi sónip qalǵan trýbkany tutatyp jupar ıisti temekiniń suıqyltym aqshýda tútinin ańda-sanda bir burq etkizip qoıǵany bolmasa, qalǵan ýaqytta qasyna otyryp ap, qulaǵynyń túbinde suńqyldaǵan kisini salǵyrt tyńdaıtyn; ondaı suńqyldaqtardyń ótirik aıtarda quıryǵyna qurt túskendeı qymyńdap, qıpalaqtap ap qaıta sóılep ala jóneletin uzaq sonar áńgimesin bólmeıtin; tek jalyǵyp bara jatsa, álginde ózi shyntaqtap otyrǵan bylǵary dıvanǵa shalqasynan aýnap túsip, aıaǵyn sozyp jiberer edi; sosyn qalǵyp bara jatsa ara-tura aýzyn ashyp esinep qoıyp, uıqy qysqan kózin bir ashyp, bir jumyp manaýrap jatyp tyńdar edi; osydan bylaı qaraı onyń yqylas qoıyp ynt-shyntymen tyńdap jatqanyn, ne qasynda erteden beri eki eli aýzy bir eli tynym tappaı otyrǵan myna suńqyldaqtyń jańa ǵana alystap, áriden shyqqan daýsy, endi qapelimde qasynan estilip, biraq báribir mıyna bir sózi kirse, kóp sózi kirmeı, tek kúńgirlegen daýys qulaǵyn áldılep jatqanyn adam bilmeıtin.

Iá, bul biletin burynǵy Ázim osyndaı bolatyn. Al sol kúni... Iá, sol kúngi Ázim buny shynymenen tańǵaldyrdy; únemi ol sóıledi; bul tyńdady, ol muńyn shaqty; bul et baýyry eljirep aıady: súıtse sabyrly jigit sol kúni buǵan jaıshylyqta tiri janǵa tisinen shyǵarmaı tistenip kelgen syry ishine syımaı bara jatqasyn búgin ádeıi sherin tarqatyp aqtarylǵysy kep, buny qala syrtyna alyp shyǵypty. Buny sen keıin bildiń. Al álginde qala syrtyna bet alyp kele jatqandaǵy oıyń múlde basqa edi; tap búgin Aral jaıy áńgime bolady dep oılaǵan joqsyń-dy. Qaıdam, erkekke qaraǵanda áıel zaty sum bolsa bolatyn shyǵar.

Aıtsa da, sol kúni erteńgisin Ázim tósekten áli tura qoımaǵan buǵan telefon soǵyp: "Bátishjan, uıqyńnan oıatyp jibergen joqpyn ba?" — dep, áýeli keshirim suraǵandaı boldy da, ile-shala qaıta sóılep: "búgin demalys qoı. Jáne kún ashyq eken. Zaýqyń shapsa, qala syrtyna shyǵyp, bylaı... seıildep qaıtsaq qaıtedi?" — degende, nege ekenin qaıdam, bul myrs ete jazdap, abyroı bolǵanda aýzyn dereý alaqanymen basa qalǵan; búıirin búlkildetip áketip bara jatqan saıqal kúlkini býlyǵyp áreń-áreń ustap tur.

Qalaı boladysy nesi? Árıne, jaqsy bolady; bul tek sony aıtaıyn dese jańaǵy búıirin búlkildetken saıqal kúlkige býlyǵyp tur; ana jaqta únsiz tosyp turǵan kisini uzaq ustap qalǵanyn baıqamapty; súıtkenshe qulaǵyna qysqan trýbkanyń arjaǵynan baısaldy qońyr daýys qaıta tirilip: "basqa sharýań bolsa...", — degende shoshyp ketti; bul til qatam degenshe, ol trýbkany tastap qoıatyndaı qorqty; sasyp turyp ne degenin bilgen joq; tek kereýetinen atyp turyp apyl-qupyl, tez-tez kıinip, tez jýynǵanyn biledi; jýynyp jatyp ta, kıinip jatyp ta, onan aına aldyna baryp jelkildep jelkesine túsken shashyn tarap jatyp ta, ara-arasynda terezege júgirip baryp, tentek aqyn aıtatyn saıqal qalanyń ortalyqtaǵy eń sándi qonaq úıiniń besinshi qabatynan syrtqa enteleı moınyn sozyp edi; e, mine...myna sala qulash qara soniki; besinshi qabattan qaraǵanda kúmis ınedeı kórinetin antenasy, aınasy, áınegi kún sáýlesine jarqyldap qonaq úıdiń aldyna kep búıirleı toqtady; álginde betine shapqan saıqal kúlki endi qazir kóbine sharaly qara kózdiń janarynda shoqtanyp, túngi shaıtan otyndaı lyp-lyp etti.

Iá, bular qazir qala syrtyna shyǵady; seıildep qaıtady; al, ekeýden-ekeý qala syrtyna ońashalanyp shyqqan erkek pen áıeldiń seıiliniń aqyry nemen tynaryn oılamaıyn dese de, qaıta-qaıta esine salyp erkine qoımaı túrtkilep jatqan arjaǵynda shaıtan turǵandaı. Abzaly, áıel kóńiline jelik kirmegeı... al kóńiline jelik kirgen áıel neden taıynatyn edi; bul da ózi jaqsy kóretin erkekpen ekeýden-ekeý ońashalanǵasyn batyldana tústi; qala syrtyna shyqpaı jatyp, qasynda qatar otyrǵan jigitke janary shoqtanǵan qara kózi kúlki shaqyryp, qaıta-qaıta jaltaqtap boldy.

Ázim ony baıqady ma, joq pa, syr bermedi; kún qarymasyn dep kıgen qara kózildirik áıneginiń arjaǵynan kózin týra aldyna qadap alǵan; shynashaǵyna altyn júzik sap, bilegine altyn saǵat baılaǵan qolyn aýyq-aýyq rólden alyp, sýsyldap kózine túsip kete bergen shashyn artyna jatqyza qaıyryp tastap, únsiz otyr.

Qara mashına qaladan qalaı shyqty, solaı taýǵa tartty; sálden soń asfált joldan jalt berip, taý etegin kólbeı ıreleńdep ala jónelgen jalǵyz aıaq ury jolǵa túsip edi; sony kútip otyrǵandaı áıel endi tipti batyldanyp, eshteńeden taıynbaıtyn túr tanytty; kúlimdegen qara kózdiń qıyǵyn Ázimge qadap alǵan.

— Baratyn jerimiz alys pa?

— Joq... aldymyzdaǵy áne bir kók tóbeniń asty. Aǵashy, sýy bar ásem jer. Qazir kóresiń.

Jańaǵy ury jol bular baratyn jerge jaqyndaǵan saıyn quddy tazy qýǵan túlkiniń quıryǵyndaı olaı bir, bulaı bir bultaqtap oıǵa tústi, qyrǵa shyqty; endi jettik pe degende at tusarlyǵynan keletin qalyń qaýǵa kirip, áınekti aldyńǵy jaǵynan syrt-syrt sabalap ala jónelgen kisi boıy kók shalǵyndy tumsyǵymen tilip izin bildirmeýge qarady; jolsyzben uzaq júrip, taý qoınaýyn biraz súzgilegen mashına jolynda jatqan áldebir tasqa baýryn dúńk-dúńk soqty; tórt dońǵalaq kezek súrinip shaıqalaqtap kalǵanda qatar otyrǵan bulardyń ıyqtary qaǵysyp qap edi; qaladan shyqpaı jatyp kóńiline jelik kirgen kelinshek buǵan tipti máz bola syqylyqtap kúlip jatyr:

— Mynaý qandaı tamasha... Shóp arasynda jasyrynyp jatqan taǵy osyndaı tastar joq pa?

— Bátish, mine... keldik.

Balapan kókti baýryna jıǵan bes-alty túp shıdiń janynan jaılap ótken mashına tumsyǵyn taý ózenine tireı toqtady; ózenniń bular toqtaǵan jaǵy tep-tegis jazyq; ár jerge qoldan otyrǵyzǵandaı qadaý ósken aq qaıyń qyz belindeı buralyp, al jasyl alqaptyń shalǵaı sheti sonaý taý etegin bókterleı kóz ushyna asyp ketipti.

— Tamasha!..

— Ie, keremet! Jaryqtyq, Jetisý — jer jannaty dese degendeı ǵoı...

Shirkin, sol kúngi taý bókteri-aı! Tús taqaý bolsa da, kún qyzýy kıizdeı qalyń kóktiń ıne batpaıtyn tyǵyz arasyna áli de dendep jete qoımaǵan; qyr adamy bile bermeıtin áldebir up-usaq qylqanaq gúlder Ázim ekeýi jańa mashınadan túse sala tolarsaqtan keship ketken álgi typ-tyǵyz qalyń kóktiń ár jer-ár jerinen boı ozdyryp, náp-názik maıysqaq sabaǵy sonaý taý betten soqqan sál lepke aqyryn yrǵalady; Sen jańa mashınadan túse sala Ázim julyp bergen gúldi ıiskep, qala tirliginde kezdese qoımaıtyn osy bir ózgeshe tazalyq pen tynyshtyqqa suqtanyp qyzyǵa qarap kele jatqansyń-dy; Ázim kenet áldenege myrs etti; bul tegin emes; bunyń ary jaǵynda qańdaı da bolmasyn renish jatqanyn ishiń sezdi de, sony óz aýzynan esitkiń kep jalt qaraǵanyńsha bolmaı, ol sóılep ketti:

— Týǵan jeriń úshin janyńdy jaldap júresiń. Biraq sonyńdy bilip, eńbegińdi baǵalap jatqan bir pende bolmaǵasyn jigeriń qum bolady eken.

Bul jańa mashınadan túse sala aıaǵyndaǵy týflıdi bir-bir silkip sheship ketken-di; sonyń rahatyn endi kórdi; kilem túkti kók maısany jalań aıaǵymen qorǵalaqtamaı keship kele jatyp, Ázimniń taǵy bir tebirenip bastaǵan syryn yntalana tyńdap edi; Ázim tyńdaýshy tabylǵanǵa kóńildendi me, qyzyp ketip, sóz arasynda áne bir jyldary tasy órge domalap, ózi de dál bir Úlken Kisi jasaǵan baıandamadan keıin ile-shala sóz alyp minbede sóılep turǵandaı qolyn qyzýlana sermep-sermep qaldy; taǵdyry tarazyǵa túsken kári Araldyń keıinge qaratpaı qazir, qazir bolǵanda da tap osy qazir, qolma-qol sheshetin kúrdeli máselelerdi aıtqanda jypyldap aýzy-aýzyna juqpady.

Iá, qalaıda sol kúngi Ázim seni tańǵaldyrdy; sózi de, ózi de tań qaldyrdy; ánsheıinde aýzynan sóz yńyranyp shaqqa shyǵatyn myrǵam jigittiń dál bulaısha aýzy-aýzyna juqpaı jypyldap sóıleı alatynyna qaıran qap, jaltaqtap qaraı berdi; sosyn osy jigittiń basyna ertegi dúnıeler bolmasa, osy dúnıe shyndyǵynda onsha ushyrasa qoımaıtyn qıalı ádemi oılardyń qalaı sıyp turatynyna tańǵaldy; ıe, bul baıǵustyń uıqy, kúlki kórmeı arqa eti arsha bop júrip jasaǵan tamasha, ǵajap josparlary erteń joǵaryǵa barǵanda der kezde sheshimin tappaı, kóp kabınettiń biri bolmasa birinde, tuqshyńdaǵan bireýdiń qaǵazdarynyń arasynda jatyp qap sorlatady ǵoı; áıtpese, Ázimde qapy joq; onyń oıy iske assa, nesin aıtasyń, teńiz tartylǵaly Aral óńiriniń ıt baılasa turǵysyz appaq tuzy aspanǵa shyǵyp, burqyrap jatatyn qý dalasy kúni erteń-aq qulpyryp shyǵa keler edi ǵoı; sonda bul óńir Jetisýdan keıingi ekinshi jer jannatyna aınalar edi-aý! Iá, sońyra teńiz sýy ábden tartylyp qý taqyrǵa aınalǵasyn bul ólkeniń aldymen ata kásibi ózgerer edi; balyqshylyqty tastap, jappaı dıqanshylyqqa aýysqan bolashaq urpaq bilek sybanyp jiberip, tyń ıgerýge kiriser edi-aý! Olar tyń jerge soqa salam degenshe, ana jaqtan bir basshy qıqýlap uran tastasa boldy, kórpe-tósegin býyp-túıip ázir otyratyn, aınalaıyn, kóp ultty Sovet eliniń ul-qyzdary, qatyn-balasyn jetelep tus-tustan aǵylyp berer edi; sonaý muhıttyń arǵy jaǵynda irip-shirýge qaraǵan azǵyn eldiń áperbaqan jastaryna ıt uqsasyn; sáti túsip osydan Ázimniń uly oıy iske asyp, bular degenine jetti bar ma, ataqty Turan oıpatynyń janynan jaqynda paıda bolǵan Aral oıpatyna tyń kóterýge jınalǵan, álgi aınalyp keteıin, qyryq sidik Sovet jastary kúni erteń bir kisiniń balasyndaı, bir eneniń baýryn bólip emgen tel qozydaı bop bir bótelkeni bólip iship, bir seletkeni bóle-jara ashylap, týys bop baýyrlasyp shyǵa keler edi-aý! Sosyn olardyń aralaryndaǵy qyl ótpesteı tatý-tátti dostyǵyn ulan baıtaq Sovet eliniń búkil gazeti qutyrtyp jazar edi; myna jaqtan radıo, televızor jaryq dúnıege jar salyp jatqanda, ana jaqta bolsa-bolmasa da qysqa kúnde qyryq jınalys ótkizip, qıqýlasyp jatatyn bastyqtar bıik minbeden ústi-ústine uran tastap, kosmonavtar shurq-shurq tesip tastaǵan kók aspandy dál bir jel kótergen kıiz úıdiń túndigindeı jelpildeter edi-aý!

Já, ómir jetse, oǵan da jetermiz; ol zamanda balyqshylardyń kún saıyn irgesin qum basyp, qara jerge kirip bara jatqan tamdarynyń ornyna Ázim josparlaǵan aq shańqan ásem úıler, sáýletti saraılar boı kóterer edi-aý! Qala ornar edi-aý! Buǵan Ázim baıaǵyda-aq "komýnızmniń uly qurylysy" dep at qoıǵan. Ázim sondaı ujmaq ómirdi qazirgi urpaq keleshekte sózsiz kóredi dep jeńsik bermeıdi. Kórgendi aıtasyń, Bátishjan, sońyra sen óziń de sýy tartylǵan teńiz ornyna ornaǵan sol sáýletti qalanyń sándi bir úıinde turasyń. Turǵandy aıtasyń, dál ana Neva prospektisinen birde kem soqpaıtyn salqar kóshede komýnızmniń belsendi qurylysshylarymen birge keshki qońyr salqynda seıildep qydyratyn da kún bolady áli!

Bunyń bárin buryn akademık Ázimniń maqalalarynan oqıtyn; endi sony taý eteginde, aq qaıyń ósken alańda otyryp Ázimniń óz aýzynan esitkende esi shyǵyp ketti; esitken qulaqty eliktirmeı qoımaıtyn sıqyr áńgime bir sátte jan-tánin baýrap aldy; sonyń áseri me, endi bul da osy kúnnen bastap Aral bolashaǵyn dál Ázimshe oılap, dál Ázimshe qıaldap, únemi tebirene tolqyp ketetin boldy; sondaıda sýy qazirdiń ózinde jarma-jar tartylyp, kóp jer túbi kórinip qara qoıyrtpaqtanyp jatqan teńiz sońyra, sońyra bolǵanda akademık Ázimniń ǵylymı boljamy boıynsha basy-aıaǵy on, árilese on bes jyldyń o jaq-bu jaǵynda ábden tańqyldap keýip qara jerge aınalǵan kezde, sáti túsip, partıa qoldap, uly kóshbasshy kósemniń máńgi tiri arýaǵy jelep-jelep degenine jetse, kórersiń de bilersiń, kúni erteń teńiz túbinen dúrkirep kóterilgeli turǵan bir sondaı ǵajaıyp tamasha ómir bunyń kóz aldyna shildede saǵym kótergendeı kilkip turyp aldy; bul basy jumyr pendeniń mańdaıyna jazǵan bir tutam tirlikte ıa kórip, ıa kóre almaı pushaıman bop ótetin ujmaq qoı.

Qusqanat qıaldan týatyn ǵajaıyp ertegi dúnıe bolsa osyndaı-aq bolar-aý! Endi sen de quddy ertek tyńdaǵan baladaı esiń shyǵa elitip barasyń. Ázim bolsa arýaq qonǵan shabytty aqyndaı. Adam balasynyń sol, anaý jarqyn bolashaǵy — komýnızmniń qyzyqty kúnderi týraly qyzyna sóılep, qıalyńdy qanattandyryp baqty. Sen bolsań, ataqty akademıktiń aýzyna qarap arbalyp qalǵansyń-dy. Sonan tek akademık sózin bitirgende es jıdy; ne degen ǵajap! Tama-sha! Ýra-a!.. Basqa sóz aýzyna túspeı, Ázimge burylyp alaqanyn shart-shart soqty.

— Ázim...

— Ie, Bátish?

— Sonda qalaı... Sońyra tartylǵan teńiz ornyna salynatyn úılerde de... ana astanadaǵydaı ystyq sý, vana, saýna...

— Árıne... Ondaǵy vana, saýna astanadaǵydan áldeqaıda jaqsy bolady. Óıtkeni, kerek jabdyqtyń bárin shet elden satyp alamyz ǵoı.

— Tama-sha! Tek oǵan altyn, valúta...

— Tabylady. Tabamyz. Jańa aıttym ǵoı, sońyra teńiz tartylǵasyn Aral oıpatynan tyń ıgerip, maqta egemiz. Al aq maqtany — aq altyn dep beker aıtpaǵan...

— Tek sol qashan bolady?

— Dál aıtý qıyn. Onyń bári teńizdiń tartylýyna baılanysty.

Mynadan keıin bul, shynynda da, ǵajap ertek tyńdaǵandaı eki kózi shoqtanyp, júregi lúpildep alyp ushyp bara jatty. Ózi de sol anaý aldaǵy ǵajap ómirdi ańsaǵandaı beti alaýlap, alaburtyp ketken edi. Tek áttegene-aı... Kesir qylǵanda teńizi qurǵyr jýyq arada tartyla qoıar deısiń be.

Ázim áli sóılep otyr; bul jolǵy sózi óktem; órkókirek kisiniń iriligi: Gagarın ǵaryshqa ushqan kúnnen bastap adam balasynyń tabıǵatqa tabynǵan táýeldilik zamany ótti dedi; endigi jerde aqyn aıtsa aıtqandaı, tabıǵat tek adamǵa tabynady dedi; tek adamnyń qudiretine bas ıip quldyq urady dedi; tabıǵatty adamnyń aıaǵyna jyǵyp bergen kúnnen bastap, aınalańa qarashy, jeńimpaz Sovet halqy nebir asaý ózendi arnasynan buryp, keri aǵyzyp jiberip jatqan joq pa?! Sýy tartylǵan qansha kól qyltanaq shóp shyqpaıtyn qý taqyrǵa aınaldy! Kóli nesi, áne keshegi telegeı teńizge qara! Bizge teńiziń de buıym bolmaı qaldy! Qos darıany saǵasynan qylǵyndyryp býyp tastaǵanda teńizdiń ózi bas-aıaǵy jıyrma, jıyrma bes jylda túbi kórinip shyǵa keldi ǵoı! Bátishjan, kúsh — atasyn tanymaıdy! Kúshtiń qudiretin erteń kóresiń! Erteń teńizden tartyp alǵan jerdi halyq ıgiligine jaratyp, jappaı soqa salamyz. Tyń ıgeremiz. Maqta egemiz. Onyń bári sońyra tarıhqa altyn árippen jazylady. Sol kúnnen bastap jaǵrapıa pániniń oqýlyǵyna Aral oıpaty degen atpen enetin ushy qıyrsyz maqta alqaby jazda jappaı qaýyz jaryp, aq ulpalanyp bórtip ala jóneledi. Bátish-jan, baıqap otyrsyń ǵoı... aq maq-ta! Aqyndar ony aq altyn der!

— Bátishjan, bizdi alda sondaı bir tamasha, ǵajap kúnder kútip túr. Al meniń óz basyma eshteńeniń keregi joq. Sen ony bilesiń ǵoı.

Iá, biledi. Bilgende qandaı! Sende ataq ta, dańq, dáreje de jetedi: akademıksiń. Jaqynda seni Memlekettik syılyqqa usyndy. Árıne, shappaı bersin. Seni alady degen dabyra elden tarap, astana tursyn, ana jaqta ıt arqasy qıanda jatqan balyqshy aýylda da dúńkildep, kórshi-qolań aǵa-jeńgeńnen súıinshi surap, álden quttyqtap jatyr. Keshegi kúni qatalap ólip bara jatqan qatyn-bala shelegi dańǵyrap dala kezip ketkende, sen jatpaı-turmaı tabanyńnan taýsylyp júrip sý qoımasyn tappadyń ba? Anada astanada bolǵanda buny ınstıtýtyna aparyp, óziniń tikeleı basshylyǵymen jasalǵan jer astyndaǵy sý qoımasynyń kartasyn kórsetpedi me. Sonda mynaý bir kútpegen qýanysh bolǵasyn ba, kenet kózine jas kep qalyp edi ǵoı. Úlken kabınettiń bir qabyrǵasyn tutas alyp jatqan kóldeı karta aldynda erteń osy eldiń yrysy bolǵaly turǵan aǵyl-tegil baılyqqa senerin de, senbesin de bilmeı, dir-dir etken ernin qaıta-qaıta tistelep, demin jutyp turdy da, kenet Ázimdi bas salyp qushaqtaı an, erni tıgen jerdiń bárin shóp-shóp súıgen-di.

Jasaǵan-aý, mynaý telegeı teńiz ǵoı! Jer betindegi Aral teńizinen jeti qat jer astyndaǵy Ázim ashqan teńiz áldeqaıda úlken. Sýy da mol. Jáne ózi qandaı tereń! Qazınesi keń Qudaı-aý, qaısy bir qýańshylyq jyldarda qyltanaq shyqpaı, shańdaǵy burqyrap jatatyn súreńsiz qazaq dalasynyń asty kóldarıa eken ǵoı! Ázim bolmaǵanda bul el aǵyl-tegil mol sýdyń ústinde otyryp ta mal-jany shólden qyryla jazdapty-aý! Osy jurt Ázimniń kartasyn nege aldyna jaıyp qoıyp, oıy, qyryna kóz jetpeıtin keń dalanyń kez kelgen jerine burǵy salmaıdy? Sonda Ázim aıtsa aıtqandaı, aq shańdaǵy aspanǵa shyǵyp jatqan Aral óńiri jappaı sýarmaly egiske aınalar edi-aý!

Jurty qurǵyr sony nege kórmeıdi? Álde kórgisi kelmegende kózin ádeıi tas qyp jumyp ala ma? Sirá, kózi tiride qasynda qatar júrgen zamandastar janyn uqpaǵanda Táńiri týmysynan artyq jaratqan uly jandardyń aqyldan azap shegip, dúnıeden sanamen sarǵaıyp pushaıman bop ótetini sodan ba? Sony oılaǵanda sen qaısy bir túnderi kóz ilmeı shyǵatynsyń. Sondaıda qasyńda arǵy betten tıtyǵy quryp kep, basy jastyqqa tıer-tımeste qor ete qalatyn Eńbek Ozatymen jatqan qandaı azap! Sen shydamaı bir jastyq, bir kórpeni qoltyǵyńa qysyp, basqa bólmege baryp jatasyń. Sonan qashan tań sarǵaıyp atqansha basyńa qaıdaǵy-jaıdaǵy keledi. Ana jaqta Araldyń uly perzenti de oıy onǵa bólinip, tósekte dóńbekship jatqan sıaqtanady. Keıin sondaı uıqysyz túnder kóbeıdi. Sol uıqysyz túnderdiń birinde bıyl qalaıda Ázimdi kórgisi keldi, Qalaıda jazǵy demalysty astanada ótkizýge bel baılap edi. Bir esepten Eńbek Ozatynyń erip barmaǵany jaqsy boldy. Soǵan ózi dán rıza.

Mine, ekeýi qatar keledi. Taý óńiriniń bıyl ásirese, qaqalyp ósken kilem túgindeı typ-tyǵyz kógin qatar basyp kele jatyp kóz qıyǵyn Ázimge tastap edi. Jasaǵan-aý, bunyń da samaıyn aq shalǵan ba? Shamasy, halqyn oılap qınalatyny ǵoı. Ázimdi aıap ketti de, qolyn ustap únsiz qysyp edi, tilsiz yqylasyńdy o da únsiz qabyldap basyn ıdi. Osydan keıin árqaısysy óz ishine úńilgendeı uzaq úndemedi. Ázimniń ne oılaǵanyn qaıdam, al bul oqymysty jigittiń jańa buǵan aǵynan jarylyp tebirenip aıtqan syrynyń áserinen áli de maltyǵyp shyǵa almaı qoıdy. Onyń aıtqandaryna aqyly jetpeı bara jatsa — tań qalady. Sonsha kemel oı men kemeńger dana aqyl bir adamnyń basyna qalaı sıatynyna qaıran. Qasynda qatar kele jatqan ádemi aq sary jigit ózderinen, ózderi nesi, osynaý jaryq jalǵanda jer basqan jumyr basty pendeniń bárinen óresi ozyq týǵan oqshaý jan sıaqtanyp ketken-di. Sonan ba, ol jańa elim, jerim dep tebirene sóılep ketkende dúnıe shirkin jaǵrapıa páni ótetin klasta turǵan dál ana balalardyń globýsyndaı, judyryqtaı bop dóńgelenip júre bergen edi-aý! Sózderi qandaı ýytty! Tyńdaǵan saıyn bir qudiret kúsh adamdy úıirip-úıirip alady da, sosyn qıalyn kókke súırep, ata-baba kóksegen adamzattyń qol jetpes jarqyn bolashaǵyna ala jóneledi. Qaı aqyn edi? Qap, aty aýyzǵa túspeýin qarashy. Kim de bolsa, otyz jetinshi jyly atylyp ketken bir sorly: "jer aınalmaı turmaıdy dúnıe jaı, keler, keter adamzat iz qaldyrmaı", dep edi-aý!

Ras qoı. Aı óter. Jyl óter! Jyldar óter-aý! Dúnıeden bular da óter. Bular ótken dúnıege sońyra bulardan keıin qazaqtyń ǵylym qýǵan talaı ul-qyzdary kelip XX ǵasyrdyń aıaq kezinde ómir keshken osy kúngi urpaqtyń ómirin zerttemes deısiń be? Sonda olar dúnıe baılyǵyn sarań qatyndaı baýyryna basyp alǵan tasbaýyr tabıǵatpen jaǵalasyp júrip bermesin tartyp alǵan, sadaǵań keteıin, Sovet dáýiriniń jeńimpaz qurylysshylarynyń erligine aýyz ashyp, kóz jumar-aý! Aıtsa da anaý Baıqońyr kosmodromy! Sonaý kúnde-kúnde úı irgesin dúńkildetip bomba jaryp, jumyr jerdi silkilep jatqan Semeı polıgony! Sonaý Arqada betegeli, bozdy ata mekenińe temir soqa sap, qońyn aıyryp jyrtyp jatqan tyń ıgerýshilerdiń erligi nege turady? Al keshe qos darıańdy qylǵyndyryp saǵasynan býyp tastaǵanda, aspan astyn alyp jatqan telegeı teńizge syńar tamshy tatyrmaı qoıǵan qudiretke qalaı tabynbas! Qalaı tańdanbas! Tiri bolsaq, sonaý 2000 jyldyń arjaǵynda da dańqy jer jarǵan talaı besjyldyq bolar. Akademık Ázimniń esimi sol bes jyldyqtarda da sýy tartylǵan teńiz ornynan tyń ıgerip, dúnıe júzilik rekordtar jasaıtyn Eńbek Ozattarynyń aýzynda shamshyraqtaı ańyzǵa aınalar-aý!

Sol kúni bul ózin Haý Anadan keıin jaryq dúnıege kelgen urǵashylardyń ishindegi eń baqyttysy sezip edi. Mine, balaýsa kók balbyrap turǵan taý eteginde sońyra aty tarıhqa altyn árippen jazylatyn Araldyń Uly Perzentimen qoltyqtasyp qatar keledi. Bundaı baqyt qazaqtyń qaı urǵashysyna buıyrǵan. Tek Qudaı buǵan ony kóp kórdi ǵoı. Já, buny kúnási úshin qarǵasyn. Al Ázimniń jazyǵy ne? Jatsa-tursa oılaǵany osy eldiń qý taqyryn gúldetem dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı tabanynan taýsylyp júrgen joq pa? Buryn bundaı qıyndyq basyna túspeı bula bop ósken sorly sýyqqa tózimsiz bop shyqty. Myna túrimen qazir-aq sýyqqa ushyp óledi. Arqa tirer azamattan aırylǵan sorly halyq qorǵansyz, panasyz qalady-aý.

Bákızat Ázimdi yq jaǵyna alyp, ústi-basyn qymtaı bastady. Jutaǵan eldi jarylqamasa da, jylda-jylda kelgen saıyn jurttyń kóńilin taýyp jubatyp ketýshi edi; ol ásirese sońyra teńiz tartylyp, bul ólkeniń jappaı aq maqta alqabyna aınalatynyn aıtqanda sener-senbesin bilmeı esi shyǵyp ketken jurttyń arasynda árqashan ynt-shynymen yqylas qoıyp tyńdaıtyn Bákızatqa osy jigit ǵalymnan góri shabytty aqynǵa uqsaýshy edi; ıá, aqyn dese aqyn! Ázim kelgen saıyn osy aýylda qıalılar kóbeıip, eki kisi bas qossa, qaıdaǵy joqty soǵyp kókip otyrǵandary. Sondaıda jelókpeleý bireý: "apyraı, sol kúndi de kórer me ekenbiz", — dep áýeıilenip, árkimge bir qarap alaqtap otyrǵany. Sen de sol kúndi ańsap ylǵı qıaldanatynsyń. Anada astanada bolǵanda bir aı qulaǵyn áldılegen ǵajaıyp hıkaıa ma, ańyz ba, ertek pe, áıteýir adamnyń ańsary aýyp, armanyn úzdiktirgen aldaǵy jarqyn bolashaqty osy joly taǵy da aıtsa eken dep, Ázimniń aýzyna qarap bolyp edi; nege ekenin qaıdam bul joly Ázim olar jetelegen áńgimege aıaq baspady. Sosyn shydamyn taýysqan jurt:

— Ázimjan-aý, ne oılaǵanyń bar? Aýzy-basyna qarap otyrǵan teńiz tartyldy, balyq quryp ketti. Kásip qalmaǵasyn shamasy kelgender qatyn-balasyn jetelep kóship jatyr. Arqa tirer azamatym... asqar taýym-aý, sen buǵan ne deısiń?

— Iá, shyraǵym, qataryńnan ozyp týǵan bala ediń. Myna daǵdarǵan halqyńa aqyl tap. Jón silte!

— Ózińniń álgi osy elge ornatam degen ujmaǵyń qaıda, sol qashan bolady? Sony tezdetpeısiń be? Tıtyqtadyq... tıtyǵymyz qurydy ǵoı, shyraǵym, — dep jurt jan-jaqtan jamyrap edi; buryn bundaıda jeldeı ese jóneletin jigit, bul joly áldenege jerlesteri súıregen jaqqa aıaq baspady. Elge kelgen saıyn álgi bir jurtqa ýaǵyzdaıtyn jarqyn bolashaqty da aýyzǵa almady. Tipti bularmen ol jóninde sóıleskisi kelmeı, salǵan jerden syrǵanaqtap qashyp:

— Bolady... bolady, aqsaqal. Kishkene shydańdar, — dedi de, ornynan turyp ketti. Jurt ań-tań. Sen de túkke túsingen joqsyń. Syrtqa shyǵyp bara jatqan jigittiń áldenege ıyǵynyń basy ántek jyǵylyp, ásirese jaýyryn tusy syrtynan qaraǵanda quddy kıim astyna jastyq tyqqandaı kúdistenip, súdini qashyp ketken eken.

Joq, mynaý bul biletin Ázim emes. Báse, burynǵy Ázim bolǵanda, óz aýlyna ózi urlanǵan kisideı habar-osharsyz qarańǵy túndi jamylyp keler me edi? Sosyn tuzy jeńil áldebireýlerdeı búgin kele sala erteńine ketem dep apalaq-qupalaq asyqpas edi ǵoı. Joq, bunyń bul jolǵy qylyǵy bular biletin, jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn myrǵam, mańǵaz jigitke múlde uqsamady. Abyroı ataǵy aspandap turǵan qazirgi shaqta buǵan óziniń burynǵy asyp-saspaıtyn myrǵamdyǵy qańdaı jarasqan bolar edi. Jáne onyń osy jolǵy kelisiniń jóni bólek bolǵasyn qasyna kisi-qarany kóbirek alyp qońyraýlatyp keletin jóni bar edi ǵoı. Sonda erteń ózine ómirlik jar bolǵaly otyrǵan bunyń da aǵaıyn, týma aldynda abyroıy kóterilip, tóbesi kókke jetip qalar edi. Bul bolsa da betine kúle qaraǵan qaımana kóp erkekke qoldy bola ketetin áldebir astymen alysqan urǵashy emes edi ǵoı.

Joq, bul jolǵy Ázim buny qaıran qaldyrdy. Burynǵy Ázim bolǵanda ózin áldeqandaı kóretin bundaǵy aǵaıyn, týmamen de salǵan jerden apaq-shapaq aralasyp ketpeı, olar men óziniń arasyn alshaqtap ar jaq, ber jaq qyp bólip turatyn shekara qaldyrar edi. Arǵy jaqqa olardy, bergi jaqqa ózin ustap, únemi ara qashyqtyǵyn saqtap otyrar edi. Eger, jazataıym, aǵaıyn-týmalardyń ishinde adyrańdaǵan áýmeser bireý; "oı, azamatym, keldiń be?" — dep arsalańdap, álgi shekaranyń resmı saltyn buzyp qushaqtamaq bolǵanda, burynǵy Ázim bolǵanda, sol arada túsi sup-sur bop sýyp sala berer edi-aý. Boıyna jýytpaı alara bir qarar edi ǵoı. Sonda jańaǵy adyrańdaǵan neme qaıterin bilmeı, alaqanymen quıryǵyn kezek sıpap qıpalaqtap qalar edi.

Sony kórgende myna jaqta turǵan qalǵan aǵaıyn ózinen-ózi qysylyp, sheginshektep keıin yǵysa berer edi. Sonan soń ataqty jigit pen ózderiniń eki arasyn bildirmeı, bólip turatyn álgi shekaradan bul aýylda bir adam ári qaraı attap baspaı, tipti keshegi kúni ákesiniń kózin kórgen úlkender de Ázimniń aldynda ádep saqtap yzylyp baǵar edi. Osydan keıin Ázimniń ózi de shekarany qapysyz kúzetken qatal saqshydaı, olardyń aldynda ózin ustaýdaı-aq ustap baǵar edi-aý: osy sátten bastap endi onyń otyrǵan-turǵany esepteýli. Sózi sanaýly. Qımyl-qozǵalysy ólsheýli. Kúlkisi ekesh kúlkisi de áldebir sarań qoldan syǵymdap shyǵarǵandaı óziniń qadirin saqtaı bilmeıtin járkelesh bireýlershe kim bolsa soǵan qosylyp jyrqyldaı bermeı, anda-sanda, onda da osy tús ózine tıimdi dep tapqanda ǵana ishin búlkildetip yrq-yrq kúler edi.

Jasyratyny joq, saǵan da osy Ázim unaıtyn. Osy Ázimniń ózi kórip júrgen kisilerdiń birde-birine uqsamaıtyn osyndaı erekshe artyqshylyǵy unaýshy edi. Jáne sen biletin burynǵy Ázimniń ishimdikke áýestigi joq sıaqty edi. Ásirese elge kelgende tatyp almaıtyn. Baıaǵyda ózimen birge oqyǵan keıbir qatar-qurbylar qıylyp: "alyp jiber, myna halqyń saǵan qarap otyr", — dep ózimsinetini bar. Biraq olar qansha qıylsa da dinine berik jigit ernine tıgizetin de qoıatyn. Qystaǵannan eshteńe shyqpasyn baıqaǵan álgiler endi ataqty jigittiń bunysyna da yrza bolyp: "bul aınalaıyn solaı ǵoı" — degende, myna jaqtan kótermeshi bireýler qosyla ketip: "oý, búıtpese bul Ázim bola ma!" — dep qostap, gýildegen jurt kesh boıy Ázimge jan-jaqtan suqtanyp ta, tańdanyp ta, tabynyp ta jatqany. Iá, sen biletin burynǵy Ázim... Joq, bul tegin emes, ne qylsa da bunda bular bilmeıtin bir gáp bar. İshi qurǵyr birdeńe sezdi. Tek nege joryryn bilmedi. Kóńilge engen kúdikten tynyshy ketkeni sonsha, so kúni kesh boıy Ázimnen kóz aıyrmady. Baıqap otyr: Ázim aldyna kelgen araqty qaıtarmady. Ádepkide qystyń kózi qyraýda atsoqty bop sharshap kelgesin ishken shyǵar dep oılap edi; joq, ol kelesi kúni de aldyna kelgenin-kelgendeı qaǵyp tastap, tos aıtatyn taǵy kim bar degendeı dastarhan basynda dýyldaǵan jıynǵa kózi telmeńdep dámete qarady. Súıtip otyryp qyzyp qaldy. Qyzǵasyn kóńildendi. Kóńildengesin kúlki kóbeıdi, árkimge bir yrjalaqtady. Ári-beridesin araq quıǵan rúmkany azyrqanyp: "buny ishemiz be, álde kózge tamyzamyz ba?" — dep jurtty dý kúldirdi de, ózine úlken rúmka surap aldy.

Sen:

— Endi ishpe, — dep sybyrlap ediń, Ázim qyzyp qalǵanyna qaramaı:

— Jaraıdy, Bátish. Qoıdym, qoıdym, — dep kútpegen jerden jóp-jóndem bola qaldy. Sosyn stolǵa qol taıanyp, túregele berem degende, denesin bıleı almaı tolyqsyp bara jatqasyn, sen ony jalma-jan qoltyǵynan súıediń de, ońasha bólmege aparyp dıvanǵa jatqyzdyń. Ázim urysady dep qoryqty ma, ońasha shyqqasyn jas bala sıaqty bir túrli elpildep, ne degenińniń bárine ońaı kónip, ońaı kelisip jiptikteı bola qalǵany. "Endi ana jaqqa barma, jatyp tynyǵyp al", — dep ediń, "jaqsy, jaqsy" — dep buǵan da kelisip, basynyń astyna salǵan jastyqqa shalqalap jata bere seni baýrap ózine tartty. Sosyn qushaǵynan bosatpaı, qatty qysyp, áýeli mańdaıyńnan, sosyn kózińnen, ıegińnen, eki betińnen kezek-kezek súıdi de, bir kezde ernimen ernińdi izdep taýyp jabysyp uzaq súıdi. Sen de degenine kónip, baýyryna tartqan ystyq qushaqqa alaýlaǵan betińdi bastyń da typ-tynysh bola qaldyń. Sonan bir kezde ystyq qushaqtar qaıta ajyrasa bergende, Ázim:

— Znaesh, Bátısh... — dedi.

— Iá, Ázim...

— K chertý Almaty...

Oıyny, álde shyny ekenin ajyrata almaı qaldyń da, anyq-tanyǵyn ózinen bilgiń kep, nazaryńdy tiktep ediń, ol áldenege taısaqtap kózin alyp qashty.

— Bátish... Janym, qazir menen eshteńe suramashy.

— Jaraıdy, suramaıyn. Tek, sen jańa...

— Oı, ol jáı... Ánsheıin...

— Solaı ma?

— Iá, solaı. Jal-py...

— Iá?..

— Jalpy, bilgiń kelse... shynymdy aıtaıyn, astana nadoela mne...

— Qalaı?

— Bátish... biz basqa qalada turamyz...

Shyny sekildi. İshiń muzdaı boldy. Áli de bolsa syr bermeýge tyrysyp, dıvanda jatqan jigittiń janyna otyryp, shashyn sıpap:

— Qoı, qalqam, oınasań da ondaı nárseni aıtpa, — dep ediń.

— Shyn... Shyn aıtam, Bátish. Biz basqa qalada turamyz, — dedi Ázim.

— Janym-aý, sonda bunyń jóni qalaı? Bastyqtarǵa jaqpaı qalyp, basqa jaqqa jumysqa jiberip jatyr ma?

— Qoryqpa... Akademıkke qaıda da jumys tabylady.

— Bilem ǵoı, biraq...

— Aıttym ǵoı, Bátish... basqa qalada turamyz... Ótinem, ol jaıynda ázir eshteńe suramashy! Surama!

— Jaraıdy, suramaıyn. Basqa qalada turamyz dediń ǵoı. Sonda ol ózi qaıdaǵy qala?

— Keıin... Keıin aıtam...

Túkke túsingen joqsyń. Sosyn ózińshe dolbar jasap, burynǵy semásy betke shirkeý bop, basqa jaqqa lajsyz júz tasalaı turýǵa májbúr boldy ma dep oıladyń. Alaıda ony keıin Ázimniń ózinen bilgiń keldi. Osy kezde sart etip esik ashyldy da, bulardyń ústine bireý basa kóktep kirip keldi:

— Ázimjan-aý... Aý, sen... qaıda, qaıda júrsiń degen. Ana jaqta úlkender... úlkender degen...

— Qazir.

— Al, shyraǵym, bol! Tez... tez degen, — dedi de, aǵasy shyǵyp ketti.

* * *

Astanada turý saǵan arman edi-aý! Anasy paqyr da anada astanaǵa baryp qaıtqaly astana dese ishken asyn jerge qoıady; sonan beri aıtatyny astana; kúndiz ańsasa, túnde túsine kiredi; túsinde ylǵı astanada júredi; astanada turatyn qyzy men kúıeý balasyna qıandaǵy balyq kolhozynan qydyryp kelip jatqan áldebir salpy etek kempir emes, aq shańqan ásem úılerdi taý baýraıyna taqap salǵan sulý qalanyń sáni men saltanatyna etene bop baýyr basyp alǵan ejelgi turǵyny sıaqtanyp, kúnde-kúnde kóshege shyǵady. Bir joly qarly shyńnan esken keshki qońyr samalda seıildep júrgende ortalyqtaǵy gúlzarǵa arlan ıtin jetelep kelgen osy qalanyń dál ózindeı qyzyl erin sánqoı kempirimen shúıirkelese qapty: salǵan jerden sózderi jarasyp, aýzy aýzyna jabysa qalǵany sonsha, jańa ǵana qasynda oınap júrgen nemere qyzynan kóz jazyp qap, uıqysynan shoshyp oıansa... Qurysyn, óziniń irgesin qum basqan japyryq úıi. Japyryq úıdiń qapyryq aýasynan ókpesi qysylyp, aq ter-kók ter bop alqynyp qalǵan eken; kózin ýqalap jiberip apalaqtap jan-jaǵyna qarap edi; kózi qurǵyr da túspeıtinge túsip, qol sozym jerdegi aınadan ózin kóripti; óziniń oda-odasy shyqqan býryl shashyn kóripti; kún sanap ájimi qazylyp bara jatqan shandyr betin kóripti de, túnimen jambasyn tesip shyqqan tastaı tósekte qoly túkke barmaı, kóńili qulazyp júdep otyryp qalypty...

Qurysyn, dúnıe baıansyz bolǵasyn, tús qaıdan baıandy bolsyn; tús sekildi turlaýy joq tárki dúnıede de tyrnaq iliger tıanaq qalmaǵan; bári jalǵan: bári aldamshy; baıansyz; baıansyz bolmasa, jańa ǵana jasyl japyraq jamylǵan jumyrtqadaı appaq úıler qaıda? Ótken-ketkenge tili shyqpaǵan jas balasha áldeneni byldyryqtap syldyr-cyldyr aǵyp jatqan jańaǵy aryq qaıda? Sosyn bári kóz boıaýshynyń qolyndaǵy aldamshy sıqyr bolmaı, shyn bolsa, nege ǵaıyp boldy?

Osyndaı tústen keıin anasy ishinen azyp, bir jandy kórgisi kelmeı bólmesine tyǵylyp alatyn. Urynarǵa qara tappaǵanda qusy ylǵı kúıeý balasyna túsip: "áı, Eńbek Ozaty, qalaısyń? Bes jyldyq jospardy úsh jylda oryndaı alasyń ba?" — dep myrs-myrs kúletin.

Qaıta Ázim kelgesin qabaǵy ashyldy. Betindegi qurysqan-tyrysqandar quddy ystyq sorpa búrikken terideı sátte jibip, júzine jyly raı júgirdi. Ásirese, Ázimdi kórgende jas sábıge emirengen anadaı tas júregi jibip, úni de býrasyraǵan kári ińgendeı yńyrsyp shyqty.

Bular júretin kúni birge ketem dep álek shyǵaryp edi; Ázim ana jaqqa ornalasqasyn ózim ádeıi kelip kóshirip áketem dep aldap-sýlap ázer kóndirdi; anańnyń tilin tapqan eptiligine yrza bolsań da, biraq astanasyn tastaǵanǵa yrza emessiń. Árıne, bul tegin emes; bunda bul bilmeıtin bir syr bar. Kókirekke jabysqan kúdik qazir de maza bermeı tur. Biraq aspan astyna alaǵaı-bylaǵaıdy salyp jatqan osynaý qara daýyl, qarańǵy tún, borap jaýǵan kardan zyqy ketip, qol-aıaǵy qalshyldap turǵan sorlydan birdeńe suraýǵa dáti barmady.

Ázim ishik astynda yǵy ketip, búrsektep qolyn qoltyǵyna tyǵyp alǵan; qalsh-qalsh etedi. "Bıshara óletin shyǵar", — dedi Bákızat. Osy oı basynan ketpeı qoıdy. Bular býynyp-túıinip júrgeli otyrǵanda, qyńyr neme qyrsyǵy ustap, qula dalaǵa shyǵynyp ketip sorlatty ǵoı, áıtpese bular osy halge dýshar bolar ma edi. "Bári sonyń kesiri. Sol, sol sumyraı kináli", — dedi Bákızat. Búıdep ishinen aıtty ma, álde jany shyn kúıgende shıryǵyp turyp yqtıar-erkinen tys yshqynyp daýsy shyǵyp ketti me, ony ózi de bilgen joq. Osy nemege zyǵyry qaınaǵanda ylǵı anasy esine túsedi. Áne bir tusta anasy qabaǵy ashylmaı qoıǵan kúıeý balasynyń túsin unatpaı: "qyzym, Eńbek Ozaty nege kóńilsiz? Buǵan ne boldy? Álde sosıaldy jarysta jeńimpazdarǵa beretin kóshpeli Qyzyl Týdy kórshi kolhoz jeńip áketti me?" — dep myrs-myrs kúlip edi; erteden beri basyn kótermeı tunjyrap otyrǵan Jádiger osy tusta qaıyn enesine atyp jibererdeı alara qarady da, aldyna kelgen asty ishpesten turyp ketti. Syrtqy esik sart etip jabylyp, qyzymen ekeýi ońasha qalǵasyn: "kórdiń be, álginiń túrin. Ne páleniń bárin ishine jıyp, únsiz sazaryp alady. Sosyn temir istikpen piskektep jatsań da, arjaǵynan syńar sóz shyqpaı sazaryp alatynyn qaıtersiń. Qudaı biledi, bul kisi óltirgende de dál osylaı beti shimirikpeı sazaryp alatyn bolar", — dep edi anasy. Aıtqany keldi de turdy. Anada astanada bolyp qaıtqanda buny Ázimnen qyzǵanyp óltire jazdaǵan joq pa? Tipti keshe óziniń týysy — Sary Shaıany da jurttyń kózinshe arasha bermeı shyryldatyp sabap, beti-aýzyn daladaı qan qyldy ǵoı. Balasyndaı kisiden taıaq jegesin qaıtsyn, bıshara alaý-dalaý bop syrtqa júgirip shyǵyp: "oıbaı, halqym, qaıdasyń? Myna ıt óltirdi ǵoı meni. Bastyq bolsa qaıteıin. Sovet zańynda bastyq eńbek adamyn sabasyn degen statá bar ma eken? Bul Sovet adamynyń qulqyna jatpaıtyn jat qylyq. Buny áshkereleý, jaýapqa tartý kerek", — dep aıqaı salsyn. It talaǵan mysyqtaı sharyldap jatqan daýystan ımany ushqan halyq — kári-jas túgeldeı úılerinen júgire shyǵyp, Sary Shaıany qaýmalap jınalyp qalsyn. Anasy, buny da qoıarda-qoımaı jetelep aparǵan edi.

— Qyzym, kórdiń be? Ázimge ketkeniń jaqsy boldy, áıtpese, bul seni de óltiretin edi, — dedi anasy. Óltirer-óltirmes, al aǵasyn ólimshi qyp sabap, kúrek tisin syndyrdy. Murnyn qanatty. Judyryq qatty tıgen oń kózi shyǵa jazdap, qantalap isip ketken-di.

Qaharǵa mingen Sary Shaıa jınalyp qalǵan halyq aldynda qalshyldap: "al, aǵaıyn, bilip qoı, men endi ony qurtam. Qol-aıaǵyna kisen salǵyzyp, týra ıtjekkenge aıdatam. Jaryq dúnıe kórsetpeımin. Endigi jerge onyń kúndizin de — tún, túnin de — tún ǵyp, týra tamuqtyń túbine jiberem. Súıtermin-aý men ony!" — dedi de, Sary Shaıa sol arada murnynan aqqan qandy bet-aýzyna úıkep jaǵyp-jaǵyp aldy. Qoıny-qonyshyn kýálerge qol qoıǵyzyp, mór basqan aktige toltyryp alyp, dereý aýdanǵa shapqan-dy.

Anasy aıtsa-aıtpasa da, jalǵyz týysyn kók ala torǵaıdaı qyp sabaǵan qanypezerden ne úmit, ne qaıyr. Onan adamgershilik kútip "áne-mine kelip qalar", — dep kúni boıy eki kózi tórt bolyp, jolyna qarap júrgen bunda es joq. Ashý-yza aldy-artyn oılatpaı, namys otyna órtengen nemeniń bular qashan attanyp júrip ketkenshe aýylǵa oralmasyn bilmedi me? Osy dalanyń bir jerinde jaraly taǵydaı jerge syımaı júrgenin de bildi ǵoı. Sony bile tura nege kútti? Bul kezde biraq qyzyp qalǵanyna qaramastan Ázim de: "kún raıy buzylyp barady", — dep jolǵa erterek shyqqysy kep qulaq qaǵys qyldy; sen de qarsy bolmaı: "Qazir, qazir" — dediń; deýin deseń de, biraq endi júrmek bop jeme-jemge kelgende qara kempirdiń qolynda qalyp bara jatqan dimkes bala... balasy qurǵyr dińkesin qurtyp etekten basa berdi; Qudaıdan mańdaıyna barmaqtaı baq tilegen áıel sorly basyn báıgege tigip, táýekelge bel býyp shyqsa da, jeme-jemge kelgende artyna qaraılap jipsiz baılana beretin ádet emes pe? Bul da dál júrer aldynda dimkes balasyn taǵy da bir kórip, baýyryna qysqysy keldi de, ornynan apyl-qupyl asyǵyp turdy; "qaıda barasyń?" — degen Ázimge jónin aıtpaı, júrdim-bardym jaýap berip "qazir... qazir kelem", — dedi;

Dál qazir ózin qoldy-aıaqqa turǵyzbaı, quıyndaı úıirip áketip bara jatqan júregi, álde aıaǵy ekenin bilgen joq; asyqqanda ıinine de eshteńe ilmepti; úıden júgirip shyqqanda oıyna alǵan sharýasyn oryndaýdyń túk qıyndyǵy joq sıaqtanǵan-dy; ıá, kósheniń arǵy betinde turǵan úıge jeleń boıymen júgirip barady da, balasyn baýyryna tas qyp qysady; tek jylamaıdy; tek maýqyn basyp betinen súıedi de, kidirmeı qushaǵyn jazady; onda turǵan ne qıyndyq bar; qysylatyn da túgi joq; sorly balany, tula boıy tuńǵyshyn baýyryna qysyp, maýqyn basqasyn... sosyn... aıtsa da, sosyn qaıyn enesi bar eken ǵoı. Báse, ony qaıtti? Er minezdi qaısar ananyń jaıy belgili. Uıasyn buzǵan qustaı, shańyraǵyn shaıqaltyp ketip bara jatqan kelinin kórýin kórse de, biraq ol óziniń pesh túbindegi daǵdyly ornynda qybyr etpeı, basyndaǵy qaqyra jaýlyq qaıqaıyp otyryp alǵanda, bul sonda... apyraı, bul sonda qaıtti? Oǵan ne betimen kórinedi? Úndemeı ótip ketse qaıtedi? Tildesýge dáti jetpeı, beti kúıip bara jatsa, amal qansha ernin qımyldatyp qoshtasýdyń emeýrinin istese istegeni, istemese, aıaǵyn shıraq basyp... biraq qaıdam, dál sol arada súlderi quryp aıaǵyn basa almaı sorlamasa...

Buǵan qalaı da birdeńe kórindi. Syrtqa qalaı shyqty, solaı jańa ishte otyrǵandaǵy batyldyǵynan aıyrylyp, aıaǵyn ilgeri bir basty ma, joq pa, qalshıyp turyp qaldy. Qas qylǵandaı, sol arada esine bir aı buryn kórgen túsi qurǵyr túsip, turǵan jerinen tabanyn jaza almaı, júıkesi quryp sala bergeni. Tús kórerdiń aldynda birer kún buryn qyzýy qatty kóterilip, aýyryp jatqan-dy. Kózi ilinip ketken eken. Túsine tula boıy tuńǵyshy kiripti. Sorly bala kemis bolǵasyn qatarymen qosylyp oınap kete almaı, syrtqa shyqsa boldy, ile-shala úıge jylap keletin. Kóbine-kóp ózindeı kemis balalar zábir beredi. Ondaı balalar qazir teńiz óńirindegi aýyldarda kóbeıip barady. Olar qolyna tússe aıamaıdy, áli jetkeni álsizge jabylyp jyǵyp salady da, sosyn óz qylyǵyna ózderi máz bop sanyn shapattap, qarqyldap kúlip júrip, qolyna ne tússe sonymen urady. Bir joly bunyń balasyn da topyraqqa aýnatyp jyǵyp salyp, shyryldatyp sabap jatqan ústinen shyqty. Záresi ushqan bala ókirip jylap bunyń baýyryna kirip jabysyp aldy. Qansha dese de, ananyń aty ana, bul da balany tas qyp qushaqtap qosyla jylaǵan-dy. Áli de bolsa qastarynan ketpeı, aýyzy-basyn qısańdatyp sekirip júrip alǵan esýas balalarǵa bul sonda ne renjı, ne urysa almaı, tek ishi ýlanyp, úni óship otyryp qalǵan-dy. Sol joly da túsinde dimkás bala syrttan ańyrap jylap kelgen edi.

"Sorly balanyń bir jerin maıyp qyp tastamasa qaıtsin?" — dep záresi ushyp, aýyryp jatqanyna qaramaı tósekten atyp turypty. Kereýettiń basyna ile salǵan jeńil halatty ıinine ildi me, joq pa, aıaǵyna sirisi joq jyly shárkeıdi suqty ma, joq pa, áıteýir jylaǵan balanyń daýysy shyqqan jaqqa janushyra júgiripti; biraq esik aldynan ary aspaı kilt toqtapty; óıtkeni jylaǵan balanyń daýysy bul oılaǵandaı aýyzǵy bólme emes, basqa jaqtan, basqa bolǵanda, týra qara kempirdiń bólmesi jaqtan shyǵypty da, bul ańtarylyp turyp qapty; lúpildep qatty soǵyp ketken júregin qolymen basyp turyp, umtylyp balanyń daýysy shyqqan jaqqa qulaq tigipti; tyń tyńdap ári-beri turypty; enesi bul kezde túıe qorada jelininde bir shaılyqtaı ǵana sút qalǵan qarasha ingenniń baýrynda jabysyp turǵanyn bilse de, osy bólmege kirerde áldebirdeńe árqashan bunyń aıaǵyn ilgeri basqyzbaı, kejegesin keıin tartatyn da turatyn ádet; osy joly da esiktiń tutqasyna qolyn júreksinip sozypty; syqyrsyz ashylǵan esikten basyn ishke suqty ma, joq pa... súıtse, o, Jasaǵan... jańa syrttan zábir kórip jylap keldi degen bala uıqydan oıana sala, jyly kórpe astynan shyqqysy kelmeı buıyǵyp jatyp:

— Áze... á-ze... qaıdasyń, kel! Kel! — dep daýystap jatyr eken.

Bul jetip barypty; aıaǵyndaǵy shárkeıdi silkip sheshipti de, balany tósekten turǵyzbaı, bas salyp qushaǵyna qysqaly umtyla bergen eken; uıqyly-oıaý bala kózin ashyp apty; ánsheıinde bir túndik astynda birge tursa da, biraq árqashan buǵan qatysy joq jabdan bireýdeı kózine ilmeı, basy qaıqaıyp óte shyǵatyn sulý kelinshektiń endi qazir aıaq astynan sıqyrlanyp, bunyń ájesi ekeýi ǵana jatatyn tósekke kirip kele jatqan jádigóıliginen qoryqqan bala ańyrap atyp turypty:

— Á-ze!

— Aınalaıyn, menen nege qorqasyń? Men... menn...

— Ket! Ket! Ten zamansyn. Áze-e...

— Jaraıdy, keteıin. Tek jylamashy.

— Zylaımyn.

— Jylasań jyla, tek aıqaılamashy.

— Ke-t! Aıqalaım... Á-ze...

Iá, sen sonda qushaǵyńnan julqynyp shyǵyp, dalaǵa tura jónelgen balanyń daýysynan shoshyp oıanǵansyń-dy. Osy tústen keıin kúni boıy ózine-ózi kele almaı, qyzýy qatty kóterildi; denesi órtenip, kúıip-janyp bara jatqasyn, ústine jamylǵan kórpeni tepkilep-tepkilep, aıaq jaqqa jumarlap tastaǵan; qan-sólsiz bet ólikteı qýaryp, qımylsyz kózin úı tóbesine qadap sazaryp aldy; ózine, álde ózgege yzalanǵany belgisiz; kókiregin órtegen renishti ádeıi kúsheıte túskisi kelgendeı, sol kúni ana jaqta asqa shaqyrǵan daýysqa da selt etpeı, úı tóbesine kirpik qaqpaı qadalyp qarap jatyp osy balanyń tolǵaǵy alabóle aýyr bolǵanyn eske aldy: tájirıbesiz jas kezi ǵoı, ishi túınep aýyryp turǵanyna qaramaı, kirbıip mektepke ketti; aıy-kúni jaqyndaǵaly boıyndaǵy bala bunan buryn da ana jatyryn tarlyq etkendeı tynyshsyzdanyp, ásirese, túnemelikke qaraı birde ana búıirin, birde myna búıirin túıip qalatyndy shyǵaryp júrgen; sorly bala jaryq dúnıege kelgenshe sonsha nege asyqqanyn qaıdam, sol kúni tipti qatty tynyshsyzdanyp edi; soǵan qaramaı, kirbıip júdep mektepke barýyn bardy-aý; balyqshy aýyldyń uıań balalary bul kelgende ádettegideı ózdi-óziniń ornynda qolyn partaǵa salyp tym-tyrys bop otyra qalǵan klasqa kirýin kirdi-aý; jaǵrapıa páni oqýlyǵynyń sol kúni ótetin betin ashýyn ashty da, biraq dál sabaq bastarda júregi kóterilip, súıek-súıegi qaqyrap bara jatty; aldyna sımaı shermıgen qarnyn kóterip otyrý da qıyndap bara jatqasyn ishin stoldyń qyryna qattyraq tiredi de, aldynda dymy quryp buǵyp-buǵyp qalǵan balalarǵa qınalǵanyn sezdirmeýge tyrysyp baqty; biraq shydamy qanshaǵa jeterin bilgen joq; áýeli qol-aıaǵyna diril endi; sosyn-aq óz denesin ózi bıleı almaı, tula boıdaǵy ál-dármen áp-sátte aıaǵynyń basyna ketti, mańdaıynan burq etken muzdaı ter qapelimde kirpigin shylap, keleside birer tamshy kózine tamdy; janary býlanyp bara jatqasyn kózin súrtkisi keldi me, álde zil tartyp bara jatqan mańdaıyn alaqanyna súıegisi keldi me, áıteýir, oń qolyn sóleket qozǵap joǵary kótergenin biledi; birdeńe dep sóılep turǵany da esinde sıaqty edi; biraq ne degeni esinde qalmapty. Tek anyq bilgeni aýzyndaǵy sózdi aıaqtaýǵa shamasy kelmeı, jetken jerinen úzdi de, sosyn súlderi quryp bara jatqasyn stol shetine shyntaǵyn súıep otyra ketti; biraq ony ózi bilmedi; balalar buǵyp qalǵan; dem alǵan tynystary da sezilmedi; qansha ýaqyt ótkenin bilgen joq, sonan bir kezde kózin ashqany, álde janary tirilip, kózine qýat oralǵany belgisiz; áıteýir aldynda partaǵa basyn buǵyp kalǵan balalardy kórýin kórse de, biraq eshqaısysynyń dıdaryn durystap aıyra almady; álgiden keıin ál-dármen oralmady ma, álde kózine quıylǵan ter kólkeshtedi me, balalar býlanǵan áınektiń arjaǵyna shyǵyp ketkendeı alystap kórindi; úrpıisken júzder bermen baspaı, áldenege áriden buldyrady; bul tynysy tarylyp, demi jetpeı bara jatqasyn kúrsinipti; sosyn osyǵan deıin dybysyn shyǵarmaıyn dep tistene-tistene qarysyp qalǵan jaǵyn áreń jazyp:

— Bala-lar... — depti aqyryn, — úılerińe qaıtyńdar...

Myna balalar bylaıǵy ýaqytta oryndarynan sart-surt atyp turyp, japyrlaı esikke umtylar edi; bul joly bári de dybysyn shyǵarmaı tymyraıyp alǵan; ún de, dybys ta joq; ózderi quddy sý ishinde qozǵalǵandaı; portfelin baýyryna qysyp alǵan balalar esikke qaraı búıirimen jylysyp shyǵyp barady; sońǵy balanyń artynan esik qalaı jabyldy, bu da solaı erteden beri ózine dem aldyrmaı alqymynan alyp býyndyryp turǵan tas sheńgeldiń ýysynan bir-aq bosanǵandaı: ýf-f!.. Kúrsingen demmen birge daýysy da qatty shyǵyp ketken eken. Jańa balalardyń sońynan jabylǵan esik ile-shala qaıta ashylyp, arjaǵynan topyrlap áldekimder kirdi; áli kirip jatyr; sasqalaqtaǵan abyr-sabyr arasynan áldekimder áldebireýge áldebirdeńe dedi; bunyń qulaǵyna kóp kisiniń dabyry jetse de, abyr-sabyr arasynan áli bir sóz estilgen joq; áıteýir áldenege jantalasqan, súrinip-qabynyp ábigeri shyqqan bireýler; bular da álgi balalar sıaqty býlanǵan áınektiń arjaǵynda sý ishinde qalqyp kelip, qalqyp ketip, jantalasa quıqyljyp ábigeri shyǵyp júr; olar qansha qapylyp, etegine súrinse de, biraq onan bunyń qınalǵan janyna kelip jatqan jeńildik joq; qaıta mynalardyń abyr-sabyr ábigeri úreı týǵyzdy ma, kenet ókpesi qysylyp, tynysy burynǵydan da góri qattyraq tarylyp talyqsyp ketti me, qalaı, áıteýir ábigeri shyǵyp júrgenderdiń birnesheýi júgirip kep, qoldasyp kóterip syrtqa alyp shyqty; shamasy, qoldasyp kótergen kisiler kolhozdyń saldyrlaq mashınasyna mingizgen sıaqty; ile-shala kúldirlep-saldyrlap ala jóneldi; qatarynan eki ret tolqyn shaıqaǵan qaıyqtaı dúńkildetip kóterip soqqanda, quddy julyny úzilgendeı jany yshqynyp ketti; jan ushyrǵan áıel daýysymen jarysa shyǵyp shar etken sábı únin saldyrlaq mashınanyń sartyl-surtylynan shala-pula esitti me, joq pa, sonyń arjaǵyn bilmeı, esinen tanyp talyqsyp ketken-di.

Sonan bir kezde esin jıǵanyn biledi; zip-zildeı kirpigin qozǵap, kózin ázer ashqanyn biledi; kózin ashýyn ashsa da, biraq dúnıe báz-baıaǵydaı tuman ba, bý ma, tússiz bozamyq birdeńe báribir durystap kórsetpeı kólkeshtep turyp aldy da, kózin qaıta jumdy; jańa bunyń yshqynyp jan ushyrǵan daýysymen jarysa shyqqan álgi bir shar etken sábı úni qulaǵyna qaıta keldi; jaryq dúnıege kelý úshin anasyn ólim aýzyna aparyp qaıtarǵan sharana qandaı eken dep oılaýyn oılasa da, biraq ony kórýge zaýqy shappady; keıin enesi aq shúberekke tyńqıtyp oraǵan qundaqty baýyryna ákep salǵanda da emirený ornyna, áldenege myna tıtteı qyzyl shaqanyń ákesinen aýmaı qalǵanyna tańǵaldy.

Qasynan ketpeı turyp alǵan enesi:

— Emiz! — dep edi; bul selt etpedi; ózin aıran-asyr qylǵan jańaǵy oǵash sezimnen aıyǵa almaı, náresteniń óńine tańdana qarap qalǵan-dy.

Eneniń daýysy endi qatty shyqty:

— Shyraǵym, emiz. Buǵan qazir ananyń ýyz súti kerek.

Eneniń aqyly kókiregine qonsa da, biraq áli de bolsa ózin qaıran qaldyrǵan álgi uqsastyqty anyqtaı túskisi kelgendeı aq shúberek arasynan ázer kóringen qyzyl shaqanyń bir shókim betine tipti úılespeıtin qońqaq muryn men rabaısyz úlken aýyzǵa qarap sulyq jatyr; ózin tańqaldyrǵan osy bir túsiniksiz sezim oılamaǵan jerden oqys kılikti de, kókirekke keler aqtyń tamyryn tas qyp býyp tastady ma, álde qatty tolǵaqtan tula boıyndaǵy súıek-súıegi arsa-arsasy shyǵyp jatqan tumsa kelinshek sıaqty tuńǵysh dúnıege kelgen myna qyzyl shaqa da álginde ózi shyqqan ana jatyry men ózi kelgen osynaý jaryq dúnıeniń ara jigin anyqtap ajyrata almaı, aýzyna aparǵan emshekti jóndep ala almaı qoıdy ma? Áıteýir, ári-sári halde; murnyn qaıta-qaıta tyjyryna bergesin bul da kókiregin qymtap ala qoıdy. Jasaǵan-aý, Jádiger de birdeńe oıynan shyqpaǵanda dál osylaı tanaýyn tyrjyńdatatyn.

Aq shyqsyn dep enesi ne istemedi: qaljasyna jas sorpa kerek dep qoı da soıdy; laq ta soıdy; dárigerdi kúnde ákeldi; aıaq jeter jerde alǵyzbagan qoja, molla qalmady; bir jerde duǵasy qabyl bolǵysh áýlıe shyǵypty dese, saldyrlaq mashına shańyn burqyratyp jostyrtyp ala jóneledi; biraq, ne paıda, bul botasyn almaǵan tumsa ińgendeı emirenbedi; qoldan kelgen árekettiń bárin istese de keýdesine aq kelmeı qoıdy.

Sosyn qara kempir qaljaǵa soıǵan aq laqtyń jup-juqa shap terisinen emizik istep, tuńǵysh nemeresin óziniń baýyryna salyp edi; sonan ba, áıteýir alǵash dúnıege kelgen kúnnen bastap osy balanyń qalaı otyrǵany, qalaı eńbektegeni, táı-táı qaz turyp apyl-tapyl aıaq basqany esinde qalmapty; endi qazir qara sıraq oıyn balasynyń kún sanap kóz aldynda ósip kele jatqany káperine kirip shyqpaıtyn.

Ras, osy bala boıyna bitkesin qyz kezdegi jelik qalar dep oılaǵan-dy. Ásirese, erteń etegine oralǵan sábıge emirenip, etbaýyr eljirer; yqylas, peıil balaǵa aýǵasyn kókiregin órtegen sezim de sabasyna túser, umytylar dep oılaǵan; Ázimdi de umytarmyn dep oılaǵan joq pa? Mine, balaly boldy; bir emes, eki balaǵa ana boldy; biraq umyta aldy ma? Baıaǵyda, alǵash teńiz jaǵasynda kóretin ádemi aq sary jigit arada qansha jyl ótse de, qas qylǵandaı, kóńilden de, kózden de ketpeı turyp aldy; ásirese jatarda kórpesine kirip kele jatady; úıge kirse ózimen ilese kiredi; shyqsa shalǵaılasa birge shyǵady; sosyn bul kóshedegi halyq arasynan sony izdep jan-jaǵyna jaltaqtap kep jatqany.

Iá, umyta almady; qaısy birde qasynda kúıeýi jatyp ta árqashan balyqshy aýyldyń bet aldynda shalqyp jatqan kók teńizdiń jaǵasynda áne bir áńgúdik ala kóz qaranyń janynda sýǵa tas atyp otyrǵan uzyn boıly aq sary jigit elesteýshi edi; sol kúni qyz ben jigit bir-birinen aty-jónin suraspaı jatyp, esirik tolqynǵa eregiskendeı qatar maltyp tereńge qulash urmady ma? Birinen-biri qalyspaı qatar júzip kele jatyp ekeýi burylyp birine-biri qarap qoıady; jaǵadan uzap ketti, álde eregis, álde ish báseke qamshylaǵandaı; jýyq arada jaǵaǵa qaıtatyn túri joq-ty; kenet kútpegen oqıǵa boldy: jańa ǵana qasynda qatarlasa qulash sermep kele jatqan jigit kenet eki qoly erbeńdep tuńǵıyqqa batyp bara jatty; qyz shyńǵyryp jiberdi; jan daýysy jaǵada qalǵan ana ala kóz áńgúdikke ketti me, joq pa, belgisiz; sýǵa ketip bara jatqan jigitke dál qazir qol ushyn berer bunyń ózinen basqa eshkim joǵyn bildi de, dereý súńgidi; qol-aıaǵynan ál ketip, sýǵa batyp bara jatqan jigittiń belinen qushaqtaı aldy da, teńiz sýyn bir-eki qaqala-shashala jutyp, jandármen joǵaryǵa qalqyp shyǵa bergen-di. Sol sátte... Jańa ǵana bunyń qushaǵynda es-tússiz sulyq jatqan jigit kenet saqyldap kúlip jiberdi; jańa ǵana jansyz ólik tárizdenip, bylq-sylq bola qalǵan jas dene bir sátte dúrk jalyn atyp, qara kózi jarq-jurq etkeni; qyz qushaǵyn jazyp aldy; "Á" degende saqyldap kúlgen jigitke qosylyp kúle tústi de, kenet tıyla qaldy. Onyń qylyǵyna ne renjirin, ne yzalanaryn bilmeı, bar bolǵany túsin sýytyp, qabaǵyn túıip aldy. Ol bolsa máz. Kúlkisin tyımastan qolyn sozyp umtyla bergende, sen jolatpaı alaqanyńmen sý shashtyń da, jalt berip jaǵaǵa qulash urdyń.

Shirkin, ol kúnniń nesin aıtasyń! Ekeýi jaǵaǵa jetkenshe qatar júzip kele jatyp, aty-jónin surasyp tanysyp aldy. Sol jyly bular ınstıtýtqa tústi. Sonan bastap juby jazylmady. Tań atqansha ý-dý bolatyn da jatatyn jastar keshi, jastar toıy, jastar merekesinde ıyqtasyp katar otyratyn. Bılese birge bıleıtin. Án aıtsa da bul ylǵı Ázimge qaraı qısaıyp, ıyǵyna basyn salyp otyryp aıtatyn. Kóshede de qoltyqtasyp birge júrdi. Jany, júregi birge tynystap, birin-biri quıttaı kórmese de yntyǵyp turatyn edi-aý...

Bákızat ókirip jibere jazdady; arjaǵynda ıektep áketip bara jatqan ashshy óksikti ári-beri tejep, ıegi kemseńdep turdy da, kúshi jetpeı bara jatqasyn, betin Ázimniń keýdesine basyp, dybysyn shyǵarmaı tunshyǵa jylady. Osydan keıin ol ózine kele almady. Onyń ústine osynaý yshqynyp soǵyp turǵan áýpirim jelden, ókirgen teńizden, ókirektegen áýmeser tolqyndardyń gúrili men saryly, sát saıyn birine-biri shapshyp súzisip qap jatqan seńderdiń satyr-sutyrynan qulaǵy bitip qaldy. Oqtyn-oqtyn basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketip tur. Ondaıda qulap qalatyndaı qorqady da, ekeý ara jamylǵan ishik astynda bunyń dál ózindeı qalshyldap ushyp bara jatqan Ázimge jabysyp ustaı alady.

Ázimge qosylý qashanǵy armany edi; Qudaı buǵan bir japyraq baqytty da qımady. Sondaı-aq, bul ne jazdy? Ne pıǵylynan tapty? Qara kempirdiń qarǵysyna ushyrady ma? Álde sorly balanyń kóz jasy jibermedi me eken? Súıtti me? Súıtti-aý?

— Joq!.. Jo-q...

Záresi ushqan áıel Ázimdi qos qoldap ustap jabysa tústi. Sýyq urdy ma, álde, tipti qorqynysh pen sýyq qosylǵanda, onsyz da keýdeden ázer shyqpaı turǵan jan zaharǵa ketti me, áıteýir, tý, ana qara tabannan bastalǵan diril tula boıyn túgel jaılap qalshyldatyp áketip barady. Bul ne? Tús pe? Óń be? Kisi qazirgideı shyrǵalańǵa túsip, basy qatyp júrip tús pen óndi ajyrata almaı, shatastyryp alýy múmkin ǵoı. Iá, ıá, ásirese dál myna qara daýyl, qarly, qarańǵy túnde júıkesi jún bop, tıtyǵy quryǵan shaqta bul da kisiniń túsine kiretin kóp sandyraqtyń biri bolsa she? Iá, tús bolýy múmkin ǵoı! Bunan buryn da dál osyndaı bolmasa da, osyǵan uqsas qorqynyshty birdeńeler túske kirip shyrt uıqydan shoshyp oıanbaýshy ma edi? Bir joly qoryqqany sonsha, tas qarańǵy úıde atyp turyp, qasyndaǵy tósekte qannen-qapersiz shaljaıyp uıyqtap jatqan Eńbek Ozatynyń qoınyna kirip ketti. Eńbek Ozaty oıanbaı, yńyranyp ary qaraı aýdarylyp tústi. Sosyn aýzynan shubyrǵan silekeıin jutyp tamsandy-tamsandy da saǵan buryldy. Uıqyly kózimen qushaqtaı alǵanda, sen buryn onyń denesi deneńe tıse jıyryla qalatyn ádettegi tyjyrynshaqtyǵyń ustap, tiksinip, boıyńdy tartyp alýdyń ornyna, qaıta onyń baýyryna óziń tyǵylyp, basyńdy jalma-jan kórpemen búrkep ala qoıǵansyń-dy.

Bákızat osynyń bári álde óń, álde tús ekenin anyqtaǵysy kelgendeı Ázimniń ústi-basyn sıpalady. Sosyn onyń ishki tynysynan belgi berip býlanyp turǵan aýzy men murnyn sıpap, áli de bolsa kóńilin tolqytqan kúdikti qaı orynǵa qoıaryn bilmedi. Onan saıyn tili jetkenshe Táńirige jalbarynyp, Ázim ekeýiniń basyna túsken myna aqyrzamandaı aýyr hal óń emes, ánebir bastyǵyrlyqqanda kóretin jaman tústiń jalǵasy bolǵaı dep tiledi. Biraq... Toqta... Eger bul óńi bolmaı, túsi bolsa qalaı bolǵany? Onda óziniń de ómir boıy ańsaǵan, álgi bir áıel paqyrlardyń Táńiriden tileıtin barmaqtaı baq basyma qondy ma dep máz bolǵan qýanyshy da óńi emes, túsi bolǵany ma?

"Qudaıdyń qaharyna ushyraǵan shyǵarmyn", — dedi Bákızat. Barmaqtaı baqqa bola baýyrynan shyqqan kemtar balany kózi qıyp qalaı tastady? Qudaı ony qaıdan keshirsin. Ketýge anyq bel býǵanda, buǵan shynynda da birdeńe kórindi. Obal, saýap degendi umytty. Beti ashylyp aıbyq adamdanyp alǵasyn aıylyn jımady. Ásirese syrtqa shyqqanda, jurtqa quddy "meni kór!", "maǵan qara!" degendeı nasatty júzi jaınańdap sala beretin.

Kúndes qatyndardyń qudaıy berdi. Olar bárin kórdi. Bárin bildi. Ne kórse, ne bilse, ymy-jymy bir kelinshekter sonyń bárin jipke tizip, birine-biri sol boıda dereý jetkizip jymyńdasa qalady. Bul qalaı úıden shyqsa, solaı álgi ymy-jymy bir qatyndar dereý buny ymdap, basy túıisip pysh-pyshtasyp jatqany. Bul sony kórýi kórse de, tek esitpedi. Biraq kókiregi sezedi. E, Qudaı, baıyn tastaǵan qatynnyń syrtynan til bezegende bal tambaı, zár tógilmeýshi me edi. Mynalar da buny ne qaryq qyp jatyr deısiń!

Kóp bolsa:

— O, sor mańdaı, óz yrysyn ózi mańdaıǵa teýip, — der.

— Tutaq, kórersiz qaryq bolǵanyn, — der.

— Kúninen buryn kúılegen qanshyqtaı, qushaǵyndaǵy anadaı nar qasqa baıdy tastap, o sorly, — der.

— Baqytty, bazarly eken dep basqa erkektiń eteginen ustaǵanda, endigi qalǵan ómirden opa tapqanyńdy da kóremiz, — der-aý!

— O, júziqara! O, qarabet! — dep bári jabyla bunyń týlaǵyn kókke qaǵyp jatqan shyǵar! Qaq! Qaǵyńdar! Qaǵyńdar!

Bul syrtynan kúńkildegen qatyndardy kórgende qysylý ornyna, qaıta bir túrli kóńildenip kúlkige býlyǵatyndy shyǵardy. Eger sol arada kisi-qaranyń kózinen aýlaqta bolsa, bul ishegi úzilgenshe kúler edi; bul kúnderi kóz ben sózge iligip nysanada júrse de, biraq sonyń birin jyr demedi ǵoı.

Iá, buǵan birdeńe kórindi. Masqara bolǵanda, ómirde istemegenin istep, dál júrerde araq ishkeni nesi? Báse, sonysy ne? Jaraıdy, qalaǵanyna qoly jetkenine qýanǵan shyǵar. Shyǵaryp salǵan qyrýar halyqtyń qoshemet, qurmeti kóńilin ósirgen shyǵar. Biraq sol ıý-qıý jıyn arasynda qyzyp alǵan áldebireýler "jeńeshe", "aq jeńeshe", — dep arsalańdap kep, "biz saǵan qaıny bolamyz. Qýanyshyń qutty bolsyn! Al, sonyń qurmetine...", — dep, yrjalaqtap araq usynǵan arsyz nemelerdiń qolyn nege qaǵyp jibermedi? Járkelesh nemelerge qosylyp, joqtan ózgege jyrqyldap kúletindeı ne bar edi?

Ras, eki jaqtan da jurt kóp jınaldy. Yǵy-jyǵy jıyn úlken úıdiń tórt bólmesine sımaǵasyn jastar jaǵy ysyryla-ysyryla syrtqa shyǵyp ketti. Syqyrlaǵan aıazda tońyp-jaýrap bara jatqasyn tentekteý bireýler álgide ishten ala shyqqan bótelkelerdi qoınynan shyǵardy. Túbinen judyryqpen bir uryp, tyǵynyn ytqytty da, tis syndyrǵandaı muzdaı araqty áýeli baqytty jubaılar úshin ishti. Aýzynyń ebi bar bireý ádemi syltaý taýyp, aǵa-jeńgeniń qurmeti dep tastap-tastap aldy. Syqyrlaǵan aıazda shydamyn taýysqan jastar dyzalaqtasa da, ishtegilerdiń jýyq arada jyly orynnan qozǵala qoıatyn túri joq. Tórt bólmeniń tórteýinde de araqqa qyzǵan kóńildi kisiler gý-gý, dý-dý. Ala-bóle kisi-qara aýzy-murnynan shyqqan úlkender otyrǵan tórgi bólme qapyryq. Jappaı etke toıyp, ystyq sorpa, ystyq shaıǵa qanyp, aq ter-kók teri shyqqan kisiler qyzara bórtip alǵan. Tiliniń ebi bar qaısy bireý kóıleginiń omyraýyn jelpip qoıyp, Ázimdi maqtap ala jóneldi.

— Aınalaıyn-aı, qaıtsin, halqym dep qý jany qýyrdaq bop júr ǵoı.

— Iá, biz is basyndaǵy azamattyń qaı tirligin bile beremiz. Bulardy ana jaqta shalqaıyp, mashına minip, han ordasyndaı saraıǵa taltańdap kirip, shalqaqtap shyǵyp júrgenge tórt qubylasy túgel deımiz ǵoı. Súıtse, kórdiń be... týǵan eldiń taǵdyry jatqyzbaı, qystyń kózi qyraýda jer túbinen kelýin kelse de, ile-shala júrem dep shydamyn taýysyp otyr.

— Áı, baıqadyńdar ma, osy joly ózi júdep ketken be, qalaı?

— Oıbaı, úlken jumys adamdy jep tastaıdy ǵoı...

— Apyraı, á?.. Ne qylsa da, ana jaqta Ázimsiz sheshilmeıtin bir úlken is kútip turǵan boldy-aý?

— Iá, solaı!

— Solaı dediń be, áı? Al, ol sonda qandaı sharýa eken? A? A?

Jurttyń bári endi ana jaqta Ázimdi kútip turǵan memlekettik úlken sharýany bilgisi kep ár qısyndy bir aıtyp qaýqyldasty. Biraq sonyń biri kóńilge qonbady. Sosyn shalshyq sýdan qyzyl kanat shabaq aýlaǵan jaman balyqshylar úlken oryndaǵy úkimet adamynyń isine aqyly jetpesin bildi de, kóńili basylyp qaldy. Sol kezde olardyń bárinen tómenirek otyrǵan jyltyr qara toqpaqtaı óndirshegin bir bult etkize tamaǵyn kenep, qozǵalyp qoıdy. Jurt jappaı soǵan qarady.

— Osy ne bilgenderiń bar? Bizdiń Ázimjan teńiz sýyn tartyldyryp, qý taqyrǵa aınaldyram dep júr ǵoı.

— E, nesi bar, teńizden taqyr jasaıdy. Onyń qolynan bári keledi.

— Apyraı, á?! Kól bolsa, kólshik bolsa bir sári, al teńizdi, telegeı teńizdi tartyldyrý... Bul ne alamat... ne degen kúsh, á?!

— Oıbaı, aıtpa. Qudaı bolmasa, bul jalǵanda basy jumyr pende de buryn soń teńizdiń sýyn sarqyp, qara jerge aınaldyram degen adamdy kózim kórip, qulaǵym esitse ne deısiń.

— Iá, mynaý Qudaı bolmasa, adamnyń qolynan kelmeıtin is. Alamat! Oıbaı-aý, kúsh — atasyn tanyǵan ba.

— Ras-aý! Al endi Qudaıdyń ózimen taıtalasqanda, Ázimjan, ne qylsa da biz bilmeıtin bir qudiret kúshke senip turǵan boldy-aý?!

— Iá, bala osal bolmady. Tek, azamatym, kúpir bop Qudaıdyń kárine ushyrap júrmese qaıtsin.

— Táıt! Ottama! Osynyki durys, enesin uraıyn... Jyǵylsań nardan jyǵyl. Kúshti ekenińdi bileıin, qyrt-syrtty qoı da, týra Qudaıdyń ózimen qudiret talastyr. İrgedegi kóldi jutqan Kók ógizdeı, kúshiń tasyp bara jatsa, kebenematrı, osylaı nege teńizdi tartyldyrmasqa, jurt kúshińdi kórsin. Al, káne... osy úshin bir alyp jibereıik!

Etke toıǵan kisiler rúmka soǵystyrarda oryndarynan yńyrana qozǵaldy. Shynylar syńǵyr-syńǵyr. Keńirdekter qylq-qylq, dúrs-dúrs. Bul kezde qala túgil qıandaǵy aýyldyń da saltyna aınalǵan qazirgi úrdis boıynsha dastarhan jınalǵasyn da qolynan rúmkany shyǵarmaı, oryndarynan yńyrana-yńyrana túregelgen kisiler endi dastarhan basynda shaıqalaqtap, teńselip turyp taǵy da Ázim úshin tost kóterdi. Osy jolǵy tosty qyzyp qalgan bireý dál minbeden uran tastaǵandaı sańq etip:

— Azamatym! Aınalaıynym! — dep edi, buǵan dán rıza jurt syńǵyr-syńǵyr shyny qaǵystyrdy. Taǵy da keńirdekter qylq-qylq, dúrs-dúrs. Bulardy kórgen qalǵan jurt ta oryndarynan rúmkalaryn ustaı-ustaı túregelip, endi ana bólmede de, myna bólmede de áýeli "jol aıaq" dep, sosyn "keter aıaq" dep aldy. Endi bolǵan shyǵar dep esikke qaraı betteı bergen eki jasty erteden beri qasynda qaýmalap júrgen qoshemetshiler dál shyǵar jerde jolyn bógep, taǵy bir syltaý taýyp "sát sapar úshin almasa bolmaıdy" dep qıylyp turyp aldy.

Ázim qatty qyzǵan. Aıaǵyn alyp júre almaı táltirekteı beredi. Kim ne aıtsa, soǵan kónip, kelise ketetin kóńilshek. Jańaǵylardan qutyla bergende boıyn bıleı almaı táltirektep ketti. Dereý qoltyǵynan ustaı alǵan Bákızatqa boıyn súıep, aıaǵyna ázer-ázer turǵan Ázimdi jurt taǵy bógedi. Bul joly Ázim men Bákızattyń osyndaǵy kóp týys, kóp jekjat, kóp-kóp aǵaıyndary qaýmalap ortaǵa alyp edi. Eki jasqa bulardyń da emeshesi úzilip, kezek-kezek baýyryna qysyp, betinen súıip jatyr.

İshterindegi úlkender jańa dastarhan basynda aıtqandaryn bul jerde taǵy qaıtalap eki jasqa baýyry tola bala tilep, baqyt tilep, batasy men tilegin qosa jaýdyryp jatqanda, myna jaqta kóńilshek jeńgeler kózine jas alyp, biraq qýanysh ústindegi kóz jasy ózderine de ersi kórinip, jylap turyp kúlip ápi-shápisi shyqty. Sol kezde bireý:

— Aý, boldy ǵoı. Aldy tún, balalar jolda qıyndyq kórip qalar. Aýa raıy buzylyp barady, — dep edi; osy sóz qamshy boldy ma, qaýmalap turǵan jurt qaq jarylyp aralarynan jol berdi. Osy sátti kútkendeı kekseleý bir áıel etekke salǵan qurt aralas muz kámpıtti ýysyn toltyra kósip aldy da, eki jastyń ústine shashty. Jurt lap qoıdy. Qoly jetken de, jetpegen de jerden shashý terip topyr bop jatqanda, syrtqa shyǵyp úlgirgen Ázim men Bákızatty endi bul jaqta jastar ortaǵa alyp apyr-japyr. Qoıynnan bótelkeler shyqty. Part-part shampandar atyldy. Aq kópirshik burqyrap aq qarǵa tógildi. Byjyldap stakandarǵa quıylyp, áýeli Bákızatqa usyndy. Bákızat ony ishkenin biledi. Sonan keıin... Iá, sonan keıin bir apaıtós áýpirim qara anadaıdan jeńeshelep, jolyndaǵylardy qaǵa-soǵa, qarq-qarq kúlip keldi de, áı-sháı joq qoıynynan bótelke, qaltasynan qyrly staqan shyǵardy. Bul da esinde. Sosyn qyrly staqanǵa kenerinen as yra araq quıyp, áýeli Ázimge, sosyn qoıar da qoımaı buǵan usynǵany da esinde.

— Al, aǵasy, shaqyrsaq kelmeısiń. İnińniń úıinen tatatyn sybaǵaly dámińniń reti osy arada buıyryp tur. Al! Al, alyp jiber!

Sen Ázimge ishpe dep ymdaǵyń kep edi; ol sony bilgendeı saǵan qaramaı, kózin basqa jaqqa alyp qasha berdi. Onyń ishkenine yrza bolǵan jigit:

— Oı, jasa!... — dep qarq-qarq kúlip arqasynan qaqty da, sosyn osy dalanyń kúnine kúıip, jeline qaqtalǵan shoıyn qara betin saǵan burdy. Sen sál qozǵalsań da qolyńdaǵy kenerinen asa móltildegen suıyqty tógip alatyndaı qoryqtyń da, qyrly staqandy qos qoldap ustap bir orynda tyrp etpeı turǵansyń-dy.

— Joq, joq, bolmaıdy. Aınalaıyn aq jeńeshe... Jeńesheke, alyp qoı!

Sen muzdaı staqannyń erneýine ernińdi tıgizdiń de tez tartyp aldyń.

— Jeńeshe, jaramaıdy. Bilmeıtin shyǵarsyń, bul aýyldaǵy seniń eń jaqyn qaınyń men... myna men bolam, — dep tósine dúrs-dúrs soqty da, sosyn baǵanadan beri talaı bótelkeni ózimen birge bólip iship, endi qazir qyzara bórtip turǵan jastarǵa qarap, — jigitter, solaı ma? Durys aıtyp turmyn ba, a? — dedi.

— Durys, durys. Túk qatesi joq...

— Al, aq jeńeshe... seniń basyńa qonǵan baqyt basqa qazaq áıelderdiń óńi túgil túsine de kirgen joq. Áı, jigitter, durys aıtyp turmyn ba?

— Durys.

— Durys.

— Kórdiń ǵoı, myna jigitter de qostap tur. Al, káne, kózdi jum da tartyp jiber! Aıda!..

Mynaý ishkizbeı qoıatyn emes; sen qaıterińdi bilmeı Ázimge qarap ediń; Ázim ish degendeı basyn ızedi; Ázimniń quptaǵanyn kórgesin jastar jatty da jabysty; jáne "jeńeshelep" ishi-baýyryna kirip jatqasyn kóńilin qımady; Ánsheıinde ıisinen azar da bezer bolatyn mup-muzdaı páleni qaqala-shashala iship saldy: ony anyq biledi; soǵan deıingilerdiń de bári esinde; tek sonan keıingiler... Aıtsa da óńeshinen ázer ótken jańaǵy pále sátte býynyna túsip, tizesi dirildep ala jóneldi; aıaǵyna basyp tura almaı, áli quryp bara jatqasyn qasyndaǵy bireýge súıendi; joq, bul súıengen joq; ózdiginen aıaǵyna basyp tura almasyn bilgesin, sol arada bul álgi qarq-qarq kúle beretin apaıtós áýpirim qaranyń qolyna qulaı ketti.

Sonysy ózine qyzyq kórindi de qaraptan-qarap syqylyqtap kúldi; kúlki býynyna túsip boıyn bıleı almaı bylq-sylq bolyp bara jatty. Endi bul ózin kóterip alǵan iri qara jigittiń qushaǵynda syqylyqtap kúlip jatqanda taǵy da baǵanaǵydaı saqyrlaǵan qurt, irimshik yǵy-jyǵy halyqtyń ústine jaýyp ketti; saǵan bul tipti qyzyq kórindi; kim ekenin aıyra almaı qoıǵan jańaǵy qarýly kisi seni bala qurly kórmeı, kóterip aparyp esik aldynda qańtarýly turǵan atshanaǵa otyrǵyzyp, qasqyr ishikke orap jatqanda da, sen kúlkińdi tyıǵan joqsyń; sonyń bári shala-pula esińde; onan basqa taǵy ne bop, ne qoıǵanyn bul keıin esin jıǵasyn qansha oılasa da, tús ekeni de, óńi ekeni de belgisiz, basy joq, aıaǵy joq bytysqan berekesiz birdeńe. Sol bytysqan berekesiz birdeńelerdiń sonshama nege qyzyq kóringenine túsinbedi. Birinen-biri ótken tamasha, qyzyq bolǵasyn kúle beripti. Kúle bergisi kepti. Ábden ishegi túıilgenshe kúle berer me edi, túkirigine shashalǵan bireý bulardyń dál qasynan tutyǵa til qatty:

"Ázimjan... sen degen... bizge qarama degen. Biz degen... kishkene keshteý shyǵamyz degen. Kelin ekeýińniń kıim-keshekteriń men jolda ishetin-jeıtin tamaqtaryńdy alyp arttaryńnan qýyp jetemiz. Iá... ıá, degen. Oń sapar... oń sapar degen. Iá, Alla... Alla degen!"

Attanar aldyndaǵy abyr-sabyrdyń ishinen osy sóz de esinde qapty. Sosyn bireýdiń:

— Kún raıy jaman, balalar búgin erýlep, erteń ertelete júrse qaıtedi? — degen qulaq qaǵysy estildi. Ony basqalar da qostap edi; biraq jańaǵy túkirigine shashalǵan tutyqpa daýys dúńk etti:

— Ottama degen. Ázimjan asyǵys degen. Erteń arǵy bettegi aýyldan azańǵy samoletpen ushady degen. Aıda tart! Tart degen!

At aǵyza jóneldi; shym qyzyl kilem japqan jeńil shana túnde jaýǵan úlpildek appaq qardy temir tósimen syr-syr tilip keledi; tek anda-sanda kar astynda dúńkıip kómilip qalǵan áldebir tomardyń túbiri me, indikesh pe, shuqyr ma, sondaı birdeńeler kezdesip qalǵanda zyrlap kele jatqan atshana kenet baýyryn soǵyp eki jaqqa kezek dýdańdap shaıqalaqtap ketkende bolmasa, qalǵan ýaqytta jyl boıy arqasyna er tımeı, balyqshy aýyldyń syrtyndaǵy qara otqa jaıylyp, kerege jaldanyp alǵan kúıli at ári-beridesin eti qyzyp elirip, tórt aıaǵy denesin sezbeı ketti; sheber bireýdiń qolynan shyqqan eki kisilik jeńil shanany buıym qurly kórmeı qustaı ushyp keledi; tuıaqtan ushqan qar tanaýyna kirip, qaıta-qaıta pysqyryp, ekilenip tartqan attyń ekpininen týra qarsy aldynan soqqan ótkir jelge delbe ustaǵan Ázimniń eki beti dý-dý qyzaryp alǵan; qasy, kirpigi, búkil omyraýy qatty sydyrǵan attyń tórt tuıaǵynan ushqan qar.

Ázim qyzý. Jáne shyǵaryp salǵan jańaǵy qoshemetshil kóptiń keý-keýine kóńildenip elirip apty; aýyldan shyǵa bere atqa qamshy basty; salǵan jerden baýyryn kerip qatty sydyryp ketken jaraý attyń saýyry jylt-jylt etedi; Ázim qos qoldap ustaǵan delbeni qaıta-qaıta sermep saýyryna shart-shart urady da, ara-arasynda qıqýlap delebe qozdyra túsedi. Eti qyzǵan at ári-beridesin aryndap ketti; kún keshtete kóterilgen jel de qazir qataıyp, túnde jaýǵan kúrpik qardyń bet jaǵy álden tútigip, aq júlgelenip sýsyp kóshe bastady.

Boraǵan qar delbe ustaǵan Ázimge tipti jaısyz; ásirese, tórt aıaq topyldap qustaı ushqan attyń baýyry uıqy-tuıqy borasyn; tuıaqtan ushqan qar artqa qaraı ýystap shashqandaı Ázimniń omyraýy men betine shyp-shyp uryp kele jatqan-dy. Aǵyzyp kele jatqan at kenet qar astyndaǵy áldebir qazan shuńqyrǵa aıaǵyn tyǵyp, basyn baýyryna ala qos tizerlep qulaı jazdady; biraq sińirli, myqty janýar bir-eki ombylady da, izinshe boıyn bılep aldy.

Aýyldan shyqpaı jatyp shanada shalqalap jatyp alǵan áıel qarsy aldynan soqqan ótkir jelden betin qashyrtpaı bir túrli jaıly rahatta besik terbetkendeı shaıqalaqtap kele jatqan-dy. Kózi ilinip ketken eken; túsine kirgeni, álde uıqyly-oıaý terbelip kele jatyp kempirdiń qolynda qalǵan balasy esine túskeni belgisiz, sasqalaqtap basyn kóterip ala bere:

— Murat! Muratjan! — dep, daýysy yshqyna qatty shyǵyp ketkenin ózi de baıqamaı qaldy. Qyzýy sátte tarqaǵan edi. Jel shuǵyl kóterilipti. Kók júzin túsi sýyq bult basyp, aınala tóńirek túnerip, bylaıǵy ýaqytta kók jıekke kez jetpeı dalıyp jatatyn teńiz óńiriniń basy-aıaǵy búrisip bir ýys bola qapty. Al aldy-artynda yq qalmaǵan ańyraǵan ashyq teńiz ústi bolsa-bolmasa da tútigip borap jatyr eken. Sen buzylǵan túsi sýyq dúnıege shoshyna qaradyń.

— Ázim, aınalaıyn... qaıtaıyq! Ótinem! Ótinem!

Osyǵan kóringen shyǵar, sorly buny tyńdamady ǵoı.

Attyń jeligi men ana páleniń qyzýy qosylyp elirip alǵan. Ne qylsa da, Qudaı bularǵa kóresini kórseteıin dep alda kútken azap pa, álde ajalǵa bastap turdy ma, áıteýir buny tyńdamady, tyńdamaq túgil sol arada qaıta burynǵydan beter ekilenip elire tústi.

Kenet ol:

— Áne!.. Áne, Jádiger... Anaý sol! Sol jaısańnyń ózi! — dep delbe ustaǵan qolyn dereý ilgeri sozyp, bul kezde borap jaýyp ketken aq tútek qar arasynan qylań bergen jalǵyz qaraıǵandy kórsetti.

Endi ony sen de kórdiń. Iá, sol! Dál ózi. Qarsy aldynan soqqan qyrdyń atan túıeni jyqqandaı áýpirip soqqan qara jeli men borap jaýǵan qarǵa qyńbaı omyraýlap basyp keledi eken.

Ekinshi taraý

Apyraı-aı, bul neden qatelesti? Nege bulaı boldy? Osyǵan deıin bul nıet qylǵan istiń bári ylǵı da oılaǵan jerinen shyǵatyn da turatyny qaıda? Sirá, ne qylsa da, bir jerde qatelesti ǵoı? Sonda... Toqta... Bul jazǵan neden qatelesti? Neden qatelesti eken?

* * *

Aıtsa da, sol kúni buny Úlken Úıge shaqyrǵan edi-aý. Bar pále sodan bastalmasa qaıtsin? Jáne ber jaǵyndaǵy áldekim emes, Úlken kisiniń dál ózi shaqyrdy degende, bul tura júgiretindeı ornynan atyp turýyn tursa da, biraq kózi qabyrǵadaǵy qońyraýly saǵatqa tústi de, qaıta otyrdy. "Nege shaqyrdy eken? Jaqsylyq bolǵaı edi?" Áldenege alyp ushyp bara jatqan júregin áreń basty. Júrek jaqsylyqqa da alyp ushady deýshi edi ǵoı.

"Iá, Alla, — dedi ishinen, — bále-jalańnyń betin aýlaq qyla kór". Bir kezde qarshadaıynan mektepte qudaısyzdar ujymyn basqaryp, kolhoz klýbynyń sahnasynan "Qudaı joq! Qudaı joq", — dep taqyldap turatyny esinen tars shyǵyp, endi qazir kósem portretin ilgen at shaptyrym kabınette akademık basymen Jaratýshy Jappar Iege jalbarynyp erni kúbirlep otyrǵanyn ózi de baıqamady.

Buryn bundaıy joq-tuǵyn. Osynyń bári anada partkomıssıaǵa shaqyrǵannan keıin boldy. Sonan beri Úlken Úıden júregi shaılyǵyp qapty. Sonda kórgen qorlyǵyn bul keıin tiri janǵa tisinen shyǵarmaı tistenip baqsa da, jamandyq estilmeı tura ma, jurty qurǵyr qapelimde qulaqtandy da ketti. Ne qylsa da, sol kúni buny tergeýge alǵan qasqa bas: "Akademıkke tápirish kórsettim", — dep maqtan úshin árkimge aıtqan sıaqty. Túbi osylaı nasyrǵa shabaryn qasqabaspen sózderi jaraspaı, salǵan jerden ilkem-shalys túskennen-aq bilgen-di. Qap, ne qylasyń... Bunyń ózinen de boldy. Tym qurysa, qazirgideı basyna bult úıirilip áńgimeli bolyp turǵanda qıqarlanbaı, shaqyrǵan ýaqytqa dál barǵanda álde qaıter edi? Al bul jatty da qıtyqty.

Buryn bul úıdegi bastyqtardyń qaı-qaısysyna da ózimsinip erkelep barýshy edi; endi mańdaıshasyna ıesiniń aty-jóni jazylǵan alaqandaı qańyltyr ilgen emen esikke keldi de, quddy mańdaıy tars etip tas qabyrǵaǵa tirelgendeı qalt toqtady; ózinen buryn kelgen tórt-bes kisi otyr eken; jupyny kıingen júdeý bireýler eken; mynalar sıaqty, bul da emen esikke basa-kóktep kire almaı qorǵalaqtap qalǵan batylsyzdyǵyn jýyp-shaıǵysy kelgendeı, ıyǵyn qomdap qorazdanyp aldy; sosyn bunda isti bop kelgen áldebireý emes, jurttyń suraýymen sahnaǵa shyǵatyn ánshideı tamaǵyn kenep tynys-demin keńitip aldy; sosyn barǵan jerin ókirektep pysymen basyp júretin óziniń ánsheıindegi órkókirek menmendigine baqty da, emen esikti qymsynbaı julqyp ashty; ishke de basa-kóktep kirip barýyn bardy; tabaldyryqtan da attaýyn attasa da, biraq onan ary baspaı qalshıyp tura qaldy; ózine-ózi sener-senbesin bilmegendeı kirpigin qaǵyp qaldy; sosyn "qaıda keldim?" degendeı kekireıip, áýeli qarsy aldynda basy stolǵa kirip ketken qasqa basqa qarady; qasqa bas tuqshıyp qaǵazǵa úńile qapty; buny baıqamady ma, baıqasa da ulyqsatsyz kirgenge qıtyqty ma, basyn qaǵazdan kótermeı tuqshıa qapty; myna túri buǵan bir shókim betinen buryn, áýeli nebári sabyn qaınatqan sarań qatyndardyń buzaýshyǵyndaı bastyń dál tóbesinde jaltyraǵan alaqandaı qasqasyn kórsetkisi kep, ádeıi tómen qarap tuqyraıyp alǵan sıaqty; sen, árıne, Úlken Úıde de dál osyndaı qaǵazbasty tuǵyjymdar az emesin biletinsiń; ondaılar bunyń ınstıtýtynda da jetkilikti; sen, biraq, esh ýaqytta da osyndaı tuǵyjym tirliktiń túp astaryn oılap kórgen joqsyń; tek úlken el bolǵasyn onyń alyp tiriligine ózderindeı iri tulǵalarmen birge dál osylardaı qumyrsqa ólermendikpen qybyr-qybyr, jybyr-jybyrlap bolymsyz da ónimsiz birdeńeler istep jatatyn bireýler kerek sıaqtanatyn; ana jyly soǵysty jeńispen aıaqtaǵan uly kósem grýzın sharaby tolǵan hrýstal fýjerdi joǵary kóterip, saıypqyrandary aldynda aıtatyn "vıntık" osylar. Dese degendeı: shoıynnan quıǵan alyp mashına apyryp-japyryp dúrs-dúrs soǵyp jatqanda, sonyń ár jerinde kenedeı jabysqan kip-kishkentaı birdeńeler jantalasa tuqshyńdap tyq-tyq, shyq-shyq etpeýshi me edi? Árıne, sen onyń ne istep jatqanyn bilmeısiń, bilgiń de kelmeıdi; sondyqtan oǵan onsha bas aýyrtpaı "bir qajeti bar shygar" deı salatynsyń; adam ba, mashına ma — tuǵyjym tirliktiń túbi bir; ol tańdandyrmaıdy; qasqa bastyń da tuǵyjymdyǵyna tańdanyp turǵan joqsyń; seni tek tuqyrańdap qaǵazdan basyn kótermeı jatqan qasqa bastyń otyrǵan orny tańdandyryp edi; tabaldyryqtan attaǵan kisi endi bir bassa mańdaıy tars etip tórdegi qabyrǵaǵa tıetindeı tym qorash; osy bir kúrkentaıdyń uıasyndaı tym kishkentaı, tym qorash kabınettiń tórinde tuqshyńdap qaǵazǵa úńilgen tuǵyjym qojasy tipti kisi kóńili tolmaıtyn qorash-aý qorash! Sen endi akademık basyńmen sol qorash kabınette tuqshyńdaǵan myna bir qorash kisiniń aldyna isti bop kelgenińe jattyń da qorlandyń.

Kenet kóńilińe kúdik qashty: "Osy óńim be?" Eger túsi bolmaı, óńi bolsa bul qorlyq basyna qalaı keldi? Buǵan osyndaı jerge kelý laıyq pa edi? Já, kelgen eken, kelgesin endigi turysynyń jóni qalaı? Bálkim, buny shaqyrǵan myna tuqyraq emes, budan góri salaýattyraq basqa bireý bolar? Buryn soń basyna bundaı is túsip kórmegesin sasyp júrip, qatelesip basqa esikti ashpasyn? Súıtýi múmkin ǵoı? Endeshe myna tuqshyńdaǵan tuǵyjym neme qaǵazdan basyn kótermeı turǵanda bildirmeı shyǵyp ketse qaıtedi? Bul jańa kirerde shala-pula japqan esikke qaraı artymen sheginshekteı bergende... Qasqa bas qaǵazdan basyn kóterdi:

— Iá?..

Bul ne derin bilmedi; qapelimde ne ilgeri, ne keıin bararyn bilmeı, qaraptan-qarap tizesi dirildedi; qasqa bas ony baıqady ma, joq pa, belgisiz; aldynda qalshıyp turǵan nar qasqa kisige nazaryn tiktedi; ádepkide "bul kim ózi?" degendeı shegir kózin syǵyraıtyp tańyrqaı qarady; ıá, tanydy; buryn ylǵı Úlken Úıdiń dálizinde kezdesetin; kezdesken saıyn bul elp etip sálem berse de, biraq ol kózine ilmeı kekireıip óte shyǵatyn; sol menmensigen takabbar akademık aldynda tur; jáne burynǵy menmendigine baspaı, ádep saqtap jiptikteı bola qalǵan ınabattylyǵyna ishi jylyp ketti; ornynan atyp turyp oryndyq usyna jazdady da, ózin ázer ustady; bylaıǵy kezde kózine ilmeıtin takabbar ǵalymnyń qazirgi turysynyń túp astary esine túskende, bir shókim bet kúıgen terideı búrise qaldy; sosyn batpan salmaq paıda bola qalǵan bóksesin sál kóterip, aldynda turǵan akademıkke saýsaǵynyń muzdaı ushyn ustatty da, qolyn irikpeı tez tartyp aldy; sosyn baryp oǵan ıegimen oryndyq ymdap "otyryńyz" dedi.

Qap, jańa shyǵyp ketkende bolady eken. Kisi isti bolǵanda osyndaı túkke turmaıtyn shúltikeılerdiń de basynyp, shikireıe qalatyny jynyna tıip tur: "vıntık!". Jaryqtyq, aıtpaıtyn, aıtsa taýyp aıtatyn edi ǵoı.

E, Qudaı, adam qor bolaıyn dese qapelimde. Stoldyń arjaǵynda jemtigin ańdyǵan kúshigendeı buny kóziniń astymen baǵyp, áldenege áńgimeni bastamaı otyrǵan myna nemeniń bir shókim betine áli nazar salǵan joq.

— Shaqyryp jatyr degesin...

— Iá, shaqyrdyq...

— Jumysty tastap kelgem. Múmkin bolsa, tezirek...

— Tezirek deısiz, á?..

— Iá, tezirek...

— Joq, bunda kelgesin biraz aınalasyz. Sharýanyń reti solaı... Itak...

Qasqa bas qolyn qushyrlana ýqalap ornynan turdy. Stoldyń ber jaǵyna ótpeı, arjaǵynda syr jaqqan emen parketti syqyr-syqyr basyp júr.

— Aryz kóp. Mynany kórdińiz be?

Kilt burylyp stol ústinde jatqan jýan sary papkanyń kókke toıǵan qozynyń qarnyndaı bultıǵan búıirin ústinen basyp-basyp qoıdy.

— Osynyń bári aryz. Aty, ataǵy bar dyńdaı ǵalymdar jazǵan.

— Túsinem. Qazaq ǵalymdary aty, ataǵy óse bastasa aryzdy kóbeıtedi.

— Joq, siz kúlmeńiz.

— Kúlip turǵam joq. Tanys qylyq qoı. Sony bilgesin, bylaı... ánsheıin...

— Bylaı ánsheıin deısiz. Maqul, maqul... Al myna aryzdardyń qaısy biri kóz jasyn qaǵazǵa burshaqtatyp otyryp jazǵan. Buǵan ne deısiz?

— Ne deıin... Ǵylymdy qoıǵasyn kóz jasyn bulap aryz. jazbaǵanda ne isteıdi.

Qasqabas jaqtyrmaı qabaǵyn shytyp qaldy. Sosyn qolyn artyna ustady. Syrly edenge endi salmaǵyn salyp syzdanyp basyp júrip ketti.

— Úlken Kisiniń ózi baqylaýǵa alyp otyr. Biz buny aıaqsyz qaldyrmaımyz.

Tuqyraq ózine-ózi yrza bolǵandaı ıyǵyn qomdap qodılana tústi; sosyn jelkesin kújireıtip, moınyn ishine tyǵyp aldy; ústindegi kıimdi de qara sur keskinine laıyqtap tańdap alǵandaı: mólt qara kostúm; qara galstýk; qara týflı; basynan aıaǵyna deıin qaraǵa kómilip alyp qyt-qyt kúlip qasyna kele bergen táshir qaranyń bar bitimi quddy qara búıe sıaqtanyp ketti; ásirese onyń tas tóbesinde jaltyraǵan álgi bir alaqandaı qasqasyna deıin shaǵar aldynda ý-zárin tisine jıyp, búrjıe qalatyn naǵyz... mynaý shynynda da naǵyz qaraqurt qoı. "Ne ǵyp tursyń, shaq! Shaqsaıshy!" — dep aıqaılaǵysy-aq kep ashý, yza ıektep dir-dir etip tur; bul neǵurlym jany kúıip jaryla jazdaǵan saıyn ol sum soǵurlym jaıbaraqat; shegir kózin syǵyraıtyp alǵan; áýeli bunyń aıaǵynan basyna asyqpaı bir qarap shyqty; sosyn áldenege qyt-qyt kúldi; mine, qasyna keldi; qatarlasa bere toqtady; qaıtpek kerek, buǵan da kóndi; endigi taǵdyrynyń bir ushy osy qasqa bastyń qolynda.

Osydan keıin ózimen-ózi ońasha qalsa, kóz aldyna qyt-qyt kúlgen táshir qara elesteıtin boldy; túnde uıyqtaǵanda da túsine ne táshir qara kiredi, ne qaraqurt kirip shoshyp oıanady; buny nege joryryn bilmedi; táshir qara tastaı qarańǵy úıdiń bir jerinen shyǵa keletindeı eki kózi alaqtap otyrǵany; sosyn shamdy sóndirmeı, samaladaı ǵyp jaǵyp qoıyp uıyqtaıtyn boldy.

Osyndaı jamandardyń zábiri ótkende, bul keshegi jaqsy kúnderin eske alatyn: ıá, ol kúnderdiń nesin aıtasyń! Ol kúnderde bunymen aqyldasam dep at izin qurǵatpaı aǵylyp kelip jatatyn ıý-qıý kisiden esik aldy qur bolmaıtyn; tańnyń atysy, kúnniń batysy esigi aldynda kezek kútip turatyn sol álgi kandıdattyq qorǵaıtyndar men doktorlyqtan dámesi barlar qaıda? Aldaǵy akademıa saılaýyna túsetinder ol kezde bul úıge kirse, birge kirip, shyqsa, birge shyǵyp, aldyn orap júrgizbeýshi edi ǵoı? Aq dastarqan jaıǵan dámge qaıta-qaıta shaqyryp, qatyny bir jaǵynan, ózi bir jaǵynan maıly qasyqtaı jylpyldap turýshy edi-aý! Sosyn buny dastarqannyń tórine áke-kókelep otyrǵyzar edi; áıeli bir jaǵynan, ózi bir jaǵynan elpildep aldyna tarelka qoıar edi de, úıip-tógip as salar edi; bir qolyna vılka, ekinshi kolyńa pyshaq ustatar edi; sosyn qaıta-qaıta tost kóterip ózin maqtar edi; áıelin, balasyn maqtar edi; ákesin, sheshesin, ákesiniń ákesin, sheshesiniń sheshesin maqtaı kele tiliniń ebi bar qýlar tuqym teberiginiń bir jerinen sen óziń bilmeıtin bir asyl qasıet taýyp, aýzy talǵansha dáriptep ala jóneletin edi ǵoı; sony tilge tıek qylǵan álgi sýmaqaı: "qý taqyrǵa shóp shyqpaıdy. Ol beseneden belgili. Qazaq topyraǵynan shyǵyp jatqan qazirgi kózge túsip júrgen kórnekti ǵalymdardyń báriniń de túpki teginde degdar bireý bolmasa, oıbaı-aý, ana pálenshekem, ana túgenshekem, myna aramyzda otyrǵan Áz-aǵań sıaqty aty shýly uly ǵalymdar shyǵyp, jeti qat jer astynan sý qoımasyn... joq, sý qoımasy nesi, telegeı teńiz tapqan, sol telegeı teńizdiń kartasyn jasaǵan uly ǵalym úshin..."

Dastarhan basynda rúmkasyn álden kóterip qopańdaı bastaǵan kisiler ornynan dúrkireı atyp turar edi; bári japyrlap jetip keler edi; bunyń aldynda bári ıilip-búgilip, rúmkalaryn syńǵyr-syńǵyr soǵystyryp, birinen keıin biri betińnen súıer edi ǵoı. Buǵan ásirese dastarqan ıesiniń yqylasy erekshe bolýshy edi-aý! Áıeli ekeýi eki jaǵynan kep shóp-shóp súıgende erinderi betińe jelimdeı jabysatyny qaıda? Sonan keıin de qushaqtaryn jaza almaı, qaıta-qaıta baýyryna qysqanda kóńili qurǵyr bosap, kózine jas kep qala jazdaıtyn da, sosyn erteńgi saılaýda aq shardy tek aq dastarqan ıesine ǵana berýge nyq bel býatyn. Aý, keshegi aǵyl-tegil aq dastarqan, aǵyl-tegil yqylas, syı-qurmet júıkesin qurtyp turǵanda, onyń ǵylymǵa ne qosyp, ne qospaǵanyn qaıtsin. Dastarqan ıesi jón biletin jaqsy jigit sıaqtanǵan. Bul degende shyǵarda jany basqasyn qaıtersiń! Eger sol arada bul otqa tús dese taıynbas edi! Ony aıtasyń, qalbalaqtaǵan sorly, bul eger sál yńǵaı bildirse, retin taýyp astyńa áıelin salyp berýge de ázir edi-aý! Bunysy, árıne, saǵan unaýshy edi?! Súıtse, sonyń bári bastaǵy baq pen qaltadaǵy aq shardyń qudireti eken: osy qazaq aıta beretin álgi úıine kúlip kirip, kúńirenip shyǵatyn kóp kólgir, kóp sıqyr, kóp-kóp máımóńke jádigóıler kimniń tarysy pisse, sonyń dánin shoqıtyn torǵaı eken ǵoı; basyńa kún týǵanda solardyń birde-biri qarasyn berýge jaramaı, úrikken torǵaıdaı zym-qaıym zytyp berdi; endi olar máýelep pisip turǵan basqa bir jemisti aǵashtyń butaǵyna baryp qonady; endigi sonyń shyrynyn jalap, jemisin shoqyp, jasyl saıasynda bulbul bop saıraıdy.

Sonda, toqta... osy jurttyń opasyz tárki dúnıe dep qaralaı túńiletini beker bolmaǵany ma? Álgi boldym, toldym degen tórt qubylasy túgel kisilerdiń de basyna bir kún bar, bir kún joq baıansyz baqtan ata-babanyń qaralaı túńilgeni tegin bolmaǵany ǵoı? Bátir-aý, sonda qoldyń kirindeı kemdi-kúngi yrzyq-nesibege shashylǵan nesipke úımelegen sol álgi jádigóı, kólgir naısaptardyń sarala etek jezókshelerden aıyrmasy qaısy? Tósek qyzyǵynyń dámin bir tún birge tatqan erkektiń qushaǵynan erteńine bosanyp shyǵa sala "seni qaıda kórdim?" degendeı, quıryǵy bultyńdap jónine tartyp kete baratyn saıqaldar sony saıqaldyqtan istesin. Myqtasa ol tánin satty, al janyn satqan ımansyzdar... olar... Já, toqta!.. Olar ımansyz bolǵanda, sen... Báse, sen óziń... óziń she? Á, tıimsiz nárseni oılaǵyń kelmeıdi?

Bul qatty júdedi; uıqysy buzyldy; tań aldynda kózi ilinip bara jatsa, tús kórip shoshyp oıanady; qarańǵy úıdiń bir jerinde kórinbeı tyǵylyp alǵan táshir qara qyt-qyt kúledi; bul ony kórgisi kelmeı irgege qaraı aýdarylyp túskende, jambasynyń asty syqyr etip shoshyp basyn kóterip alady; jan-jaǵyna alaq-julaq qaraıdy; biraq búkil úıde bunyń keýdesinde dúrs-dúrs soqqan júrekten basqa sezik týǵyzǵandaı ózge dybys joq; sosyn qatty shanshyp ketken keýdesin qos qoldap ustap myqshıyp otyrady da, qaıta qısaıady; biraq kózden uıqy qashqan; keýdesi shanyshqasyn júrektiń dárisin ishedi; shekesi synyp bara jatqasyn bastyń dárisin ishedi; biraq basy qurǵyr báribir zeńip tur; qulaǵy shýyldaıdy; eki qulaqtyń ekeýine de shegirtke kirip alyp, mıyn shaǵyp shyrylǵa basatyn da jatatyn sıaqty; sonan zyqy ketkesin qulaǵyn syrtynan barmaǵymen nyǵarlap bir-eki bassa, álgi dybys kádimgideı sap bolady da, qolyn tartyp alsa, qaıtadan shyrylǵa basady.

Júregi qurǵyr bir páleni sezdi; ásirese Úlken Kisi shaqyratyn kúni zyqy ketti; qaraǵannan qarap otyryp júregi ablyǵyp, túnimen kóz ilmedi; erteńine zildeı basyn zorǵa kóterdi; tósekten aıaǵyn salbyratyp jiberip, kirbıip júdep otyr edi; esik syqyr etti; ádettegideı ústine kirýge bata almaǵan áıeli ishke basyn jasqanshaqtaı suǵyp:

— Shaı ázir... — dedi de, jalt berip esikti jalma-jan jaba bergen-di, sen:

— Toqta!.. — dediń.

Jaýtańdaǵan jasyq janar esikten qaıta syǵalady.

— Kıimderim ázir me?

— Ázir, ázir... Jýyp, ótektep...

— Toqta! Sen ıinge suǵylmaǵan sý jańasyn ázirle!

Qalbalaqtap júgire jónelgen áıel ishinen: "Úlken Úıdegi bir myqtyǵa baratyn boldy ǵoı", — dep túıgen-di. Joq, bul eshqaıda da barmaıtyn. Ol kúni Úlken Kisige shaqyrǵan habar buǵan áli jetken joq-ty. Ústi-basyna sirá da uqypty qaraıtyn jigit kıimderin astanadaǵy eń tańdaýly portnoıǵa tiktiretin de, sosyn jaı kúnderi de aıt-toıǵa baratyndaı qyryn jyqpaı syqıyp kıinetin. Qaı jerge barsa da, qatarlasa ketken kisilerden nar qasqa sulý jigittiń ózi ǵana emes, ústindegi ıne-jipten jańa shyqqandaı jutynyp turǵan kıimderi de jurt nazaryna buryn shalynatyn. Ol kıgen kıimderdiń elde joq úlgisi men eshkimnen, esh jerden kezdespeıtin asyl matasy, asyl matanyń, ásirese, minsiz tigisinen astana áıelderiniń esi shyǵyp: "jigittiń sultany ǵoı! Qazaqta bunan asqan mádenıetti jigit joq!" — dep tamsanyp jatqanda, myna «aqta sony qulaǵy shalyp qalǵan Aqquba jigit myrs etetin: "portnovskaıa kúltýra!"

Partkomıssıada bolǵannan keıin bul ústi-basyna burynǵydan da muqıat qarady. Kisi isti bolǵanda, ásirese, jurty qurǵyrdyń bas pen aıaqqa shuqshıa qaraıtyn minezin biledi. Saqal, murtyn qyrǵan ba, joq pa? Kóılegi shaǵaladaı aq pa, joq pa? Kostúm, shalbar kúndegiden qalaı, qyry jyǵylǵan ,ba, joq pa?

Halyq aınalaıyn da jas baladaı qyzyq qumar: búgin bir bastyq ketip, erteń bir bastyq kelip abyr-sabyr bop jatsa tipti quba-qup; aýdarys-tóńkerissiz tynysh ómirden góri, tym qurysa, mestkom jınalysynda aıqaı shyǵyp, pýtevkany as qazany aýyratyn kolıt, gastrıti bar kóp balaly jesir áıelge bermeı, taǵy da kóńildes kelinshegine berip, jurt aldynda maı urlaǵan mysyqtaı jumǵan aýzyn asha almaı, júni jyǵylyp otyrǵan bastyqqa jabylyp, ıtteı talap jatsa, myna jaqta soǵan qyby qanǵan qatyndardyń qudaıy berip, sol kúni jumysty qoıyp, hıı-ı-lap kúlip joly bolady; olar Ázim partkomıssıaǵa shaqyrylypty, partkomıssıanyń bastyǵy da emes, sonda isteıtin áldeqandaı tuqyraq bireý oǵan "otyr" dep te aıtpastan turǵyzyp qoıyp tápirishke alypty dep esitse, e, onda bes qabat ınstıtýttyń tóbesi daýyl soqqan úıdiń túndigindeı jelpildep keter-aý!

Bul sony bildi; sony bilgesin jurt aldynda ózin burynǵydaı barynsha nyǵyz ustady; ústi-basyn burynǵydaı sándep baqty; basyna úıirilgen bultty bul bildirmeıin dep qansha tyryssa da, biraq ıisshil ıtteı timiskilep júretin qýlar báribir bildi; basqadan buryn ony aldymen óziniń kisileri bildi: dırektordyń kabıneti nege ólik shyqqan úıdeı tym-tyrys? Telefondar nege kómeıine qum quıylǵandaı til-jaǵy baılana qalǵan? Báriniń úni óshe qalǵany nesi? Buryn osylar birinen soń biri jylan shaqqan baladaı jaǵy sembeı sharyldap jatatyny qaıda? Osy tegin be? Jurt jumysty qoıdy. Bes qabat úıdiń qýys-qýysynyń bári sybyr-sybyr, jybyr-jybyr, pysh-pysh. Aıtatyndary — Úlken Kisi nege syrt aınaldy? Úlken Úı nege shaqyrýdy qoıdy? Telefondar nege tym-tyrys?

Áne, oń jaq shyntaǵy astynda melshıip alǵan meńireý telefondar tilin julǵandaı; osy kúnderi bárinen buryn tili julynǵan telefondar bunyń janyna qatty batty; keıde qastasqan bireý symyn qıyp ketkendeı kóredi de, oń shyntaǵy astynda ıin tiresken qyzyl, jasyl, aq, sary telefondarǵa qol sozyp, árqaısysynyń trýbkasyn bir kóterip tyńdap kóredi; joq, istep tur; bul tek ózine jaqyn turǵan kókireginde judyryqtaı altyn gerbi bar, pil súıegi teńdes aq saryǵa qol sozbady; budan úmit úzgeli qashan; Úlken Úıdegiler buryn osy altyn gerbtimen kúnine bir telefon soqpasa, ne sol úıde kún saıyn qıqýlasyp jatatyn san sapalaq jınalysqa, májiliske, konferensıa, pleným, aktıv, sıezerge áldeqalaı qatyspaı qaǵajý qalsa, qatysýyn qatysyp, biraq jaryssózde jurttan buryn sóılemese, bul sóılegende jurt dýyldata qol soqpasa, eń arysy jınalystyń prezıdıým quramyna kirmeı, myna jaqta kópshilik arasynda qalyp qoısa da, sol kúni uıqysy buzylatyn; ol kúnder ótti; endi, kerek dese, myna melshıgen meńireý telefondardan da kúder úzip kózin ala bergeni soltuǵyn; jańaǵy altyn gerbti telefon ana telefondardaı shar etpeı, kómeıine kúmis qońyraý ornatqandaı sypaıy úni syńǵyr etti; kúmis qońyraýda kisi shoshıtyndaı eshteńe bolmasa da, bul ornynan atyp turdy; nege búıtkeni sanasyna jetip úlgirmeı, qaraptan-qarap qaltyrap ketken qoly trýbkany áreń kóterdi.

— Al... al-lo...

Daýsyna diril enip, demi jetpeı barady; qan shapshyǵan qos shekedegi tamyrlar qatty soǵyp, qulaǵy shyńyldap, ana jaqtan aqyryn shyqqan daýystyń qazir, bul masqara bolǵanda, ne aıtqanyn esitpeı qalatyndaı qoryqty.

— Sá-lemetsiz be? Iá... ıá, tyńdap turmyn. Keshirińiz... neshede dedińiz?

— Tórt.

— Qup... Sizge baraıyn ba?

Joq, Úlken Kisige...

Qabyrǵadaǵy saǵatqa qarap edi, on eki; demek, áli ýaqyt bar. Nege shaqyrdy eken? Bul bilerde, ádette, Úlken Kisi aılap, jyldap suranǵanda kisiniń kisisin tańdap, talǵap qabyldaýshy edi; ıá, ol ózdiginen eshkimdi shaqyrmaýshy edi ǵoı; apyraı, á?.. Bunda ne syr bar? Bul kúnde bunyń bary-joǵyn basqa túgil dostary umyta bastaǵanda, Úlken Kisiniń eske alǵany... Jaqsylyq bolsa jarar edi. Al eger... Eger de?.. Arǵy jaǵyn qazbalaýǵa qoryqty; qaraptan-qarap qoly, aıaǵy muzdap bara jatqanyn ishi qabyl almady; biraq taǵdyry dál qazir ne ary, ne beri bolǵaly turǵanda, kóńilin jamandyqqa bergisi kelmedi; joq, joq, Qudaı jamandyqtyń betin aýlaq qylsyn! Esine qyzyl bet kómekshi tústi. Aıtsa da, Úlken kisi qyryna alǵan kisilerdi ádette ol qyryp jibere jazdaýshy edi ǵoı? Al baǵana buǵan telefon soqqanda, onyń ádette kisiniń tóbesin tese jazdaıtyn dúńkildek daýsy qulaǵyna zilsiz de zársiz estilgen sıaqty emes pe edi? Soǵan qarap Úlken Kisi bunyń anadaǵy bilmestik qatesin bir jolǵa keshken, raıynan qaıtqan eken dep qalyp edi.

Qońyraýly saǵat úshti soqty. Bir saǵattan keıin Úlken kisiniń qabyldaıtynyn oılaǵanda úmit pen úreı qosarlap, ne qorqaryn, ne qýanaryn bilmeı, kókiregi taǵy da ablyǵyp ketti. "Iá, Alla, — dedi ishinen, — óziń qolda!"

Qońyraýly saǵat... Lyp etip ornynan atyp turdy. Úlken Kisiniń aldy qashan barsa da el tizginin ustaǵan óńsheń yǵaılar men syǵaılarǵa lyq toly bolatyn. Bul osyndaı oraıy kelip turǵanda shaqyrǵan ýaqyttan sál burynyraq baratyn da, álgi el tizginin ustaǵan yǵaılar men syǵaılardyń arasynda elteń-selteńdep kózge túsip qalǵandy ádetke aınaldyryp, mashyqtanyp alǵan-dy. Qol, aıaǵy, jep-jeńil. Júregi alyp ushqany bolmasa, kóńilin jamandyqqa bermedi; kózine túsken shashyn ádettegi mashyqpen keıin qaraı silkip tastady da, aıaǵyn shıraq alyp shapshańdap syrtqa shyqty; súlik qara tosyp tur eken; asyqqandiki me, bul joly óziniń art jaqtaǵy daǵdyly ornyna otyrmaı, shoferdiń janyndaǵy orynǵa shalqalap jata ketti de, ıegin kóterip: "Úlken úıge" dedi; motor dúr etti; súlik qara sýǵa salǵan qaıyqtaı baýyry jer syzyp jyljı jóneldi; álgindeı emes, alaburtqan júrek aptyǵy basylyp, tusyndaǵy áınekke kóz saldy; qala ishi kúndegideı, búgin de berekesiz, yǵy-jyǵy eken; "vıntıkı" , — dedi ishinen; uly kósemniń tapqyrlyǵyna tolqyp shabyttanyp ketkeni sonsha, tas kóshede tuıaǵy syrtyldap árli-berli josyp júrgen mynalar buǵan shynymenen ıleýine jem tasyǵan qumyrsqaǵa uqsap ketti.

Paqyr pendeniń tirlikte bitpeıtin de qoımaıtyn sharýasy-aı! Erteli-kesh dorbasy salaqtap, empeleńdep asyqqan bireý; qaıda asyǵatynyn, nege asyǵatynyn adam bilip bolmaıtyn úlken qalanyń ádettegi berekesiz de túsiniksiz tirligi ári-beridesin jalyqtyra bastady; kók ala tútindi burqyldatyp aǵylyp jatqan mashınadan kóz súrinedi; arqasyna taýdaı topyraq úıip, tas, aǵash, kirpish tıep alyp yńyranǵan óńsheń BelAZ, KamAZ, KRAZdar; úlken qalanyń áldebir jerinde besjyldyq jospardy úsh jylda oryndamaq bop Otanǵa, Partıaǵa ant berip, endi áne qyzyl tanaý bop jantalasyp jatqan áldebir alyp qurylysqa apara sala quıatyn ystyq qara maı, sylqyldaǵan kók soqta sement tıegen kókqasqa samosvaldar aryldap aǵyzyp kele jatqanda, Qudaı ońdap, aldynan ala taıaqty, qyzyl kartýzdy bireý shyǵa qalsa quba-qup; onda temir tormoz shaqyr-shuqyr etedi; qalǵan ýaqytta quddy taýdan dúrkireı qulaǵan topan sýmen qosyla domalaǵan dóńbek tastardaı gúrildep, dúrildep kele jatqan álgi KamAZ KrAZ, BelAZdar kúnde-kúnde úıinen boz ala tańmen talasa jem izdep shyǵyp, endi áldebir kósheni qysqa moıynnan kesip óte bergen álde kempir, álde shaldyń záresin ushyryp bitedi.

Aıtsa da, búgingi qala qandaı kóńilsiz; kópten beri jańbyr tambaı reńi qashqan sur asfált, surǵylt úıler tútin men shańǵa tunshyqqan; sol tútin men shańǵa tunshyqqan surqaı qalanyń budan da góri surqyn qashyryp júdete túskisi kelgendeı, sapyrylysqan kóshede sýmkasy salaqtaǵan ebil-sebil bireýler; tańnyń atysy, kúnniń batysy dúken jaǵalap josyp júrgenderi; búgin de solaı, erteń de solaı; bar kúnderdiń bárinde de jem izdep tas kóshede tuıaǵy syrt-syrt.

Bir ǵajaby: myna sýmka arqalap, dúken jaǵalap josyp júrgenderdiń arasynda jastar joq; pátshaǵarlar as ishpeıtin ishi biteý me? Álde shetinen kekirigi azǵan osy qalanyń ul-qyzdary ystyqqa shyqpaı úıde kóleńkelep jata ma? Bunyń kúnde-kúnde kóretini kil kári-qurtań; kezergen erin; kirtıgen kózder; ana kóshede de, myna kóshede de solar myqshyńdap setke, sýmka, dorba kóterip qalt-qult, búksheń-búksheń; áne setka túbinde tompaıǵan kók bazardaǵy koreı shaldan satyp alǵan tórt-bes tal jýa, bes-alty túıir kartop kótergen kempir jary jolda demikpesi ustap, búktetilgen belin jaza almaı, taıaqqa súıenip yrsyldap tur; al aıran, sút túsken áne bir dúkenniń ishi-syrty úıme-júıme halyq; bular da óńsheń kári-qurtań; bular da shań-shuń; áne, qolyna eshteńe ilikpeı, óńirindegi túımeler úzilip alaý-dalaý bop shyqqan býryl bas bireý qolyndaǵy bos sýmkany qula dalaǵa kijine siltep, áldekimge yzaly birdeńelerdi bat-buttady da, taǵy bir dúkenge súrine-qabyna júgire jóneldi.

Mynaý bunan buryn da kórip júrgen tirligi; biraq bul buryn osyndaılarǵa kóńil aýdarmaýshy edi; qazir aldaǵy kezdesýdi oılaǵysy kelmedi de, tusyndaǵy áınekke qaıta tóndi: mynalar komýnızm quryp jatqan baqytty eldiń pendesi emes, bul bilmeıtin, buǵan belgisiz, basqa dúnıeden kelgen bógde bireýler sıaqty; sosyn bunyń ózi de shań men tútin astynda tunshyqqan osynaý tirlikke áldeqalaı tosynnan tap bolyp, túsine almaı tańyrqaı qaraıtyndaı.

Apyraı, myna ıt ómir qashan da osylaı ma? Keshe de, arǵy kúni, onan arǵy, arǵy kúnder, aptalar, aılar, jyldardyń bárinde de dál osy qazirgideı shań, tozań, tútin astynda sýmka, setka, dorba arqalap, búkeń-búkeń dúken jaǵalap, sút jetpegende, aıran jetpegende, tym qurysa, kók bazardyń jaımasynda koreı shaldyń jýasy, sábizi, sarymsaǵy úzilmeı, ózbek aǵaıyndar men uıǵyr aǵaıyndardyń órigi, meıizi, jemis-jıdegi úzilmeı, qymbat ta bolsa, áıteýir, Qudaı ońdap aqshańa tabylyp turǵanyn dátke qýat qyp, shól dalada saǵym qýǵandaı jyǵylyp súrinip, ıt tirliktiń túbine jete almaı óte me?

Bul oı seniń basyńa jańa keldi. Al basqalar she? Basqa bolǵanda... ana, qoınyna bótelke tyqqan úrpek bas jastar birdeńe oılaı ma? Osy eldiń, jerdiń, sýdyń erteńgi qojalary ne oılaıdy eken? Olar, sirá, birdeńe oılaı ma? Sirá, oılana ma? Álde erteli-kesh shań-shuń men opyr-topyr arasynda jaǵa jyrtylyp, jeń julynyp, túıme úzilip jatatyn dúkenderden aýlaqta, taý sýy syldyr-syldyr aqqan tynysh, taza kóshelerde, fontan, skver, park saıasynda ıt jetelep serýendegen ápende qyzdar men qoınyna bótelke tyqqan álgi ápende bozbalalar qydyryp júrip, bir-birine áldeqalaı kezdese qalǵanda "chao!" dep qol kóterip, biraq toqtamaı ótip ketip, ýaıym-qaıǵysyz ýaqyt ótkize me? Bolsa da, óz basyń qala jastary ana jaqta úı tonap, kisi óltirip jatsa da qaperińe kirip shyqqan emes. Al, áne bir qazaq jastaryna kósemsip, qos ýys jınalys bolsa keńirdek kerip qıqýlap shyǵa keletinder she? Solardyń biri bolmasa biri qoly qalt etkende shet jaqtaǵy kishigirim dúkenderdiń qaǵa berisine boı tasalap tyǵylyp turyp tóńiregine kóz salsa ǵoı, talaıdy kórer edi; basqasyn qoıǵanda, olar sheteldik sıgardyń básine kelispeı, "ný starık!" — dep burtańdap turǵan osy qalanyń buıra bas, jelkildek shashtylaryn kórer edi ǵoı. Áke-sheshesi bolmasa, basqa kisi keskin-keıpine qarap ne ultyn, ne jynysyn aıyryp bolmaıtyn osy qalanyń quddy meńdýana jegen esekteı urynarǵa qara tappaı qaqtyǵysqan, soqtyǵysqan taǵy talaı shı borbaı úrpek bastaryn kórer edi-aý.

Iá, myna tirlik búgin buǵan qatty áser etti; tusyndaǵy áınekke qansha tónse de, osylar men osyndaılarǵa, sosyn sýmkasy salaqtaǵan áne bir kári-qurtańdarǵa meken bolyp bara jatqan myna qaladan kóz qýanatyn jibi túzý bireý kóre almaǵanyna qaıran qap otyrǵanda, kenet... O, toba! Toba! Tiline oralǵan osy bir jalǵyz aýyz sózdi kúbirleýge ǵana shamasy keldi; tusyndaǵy áınekke qaıta umtyldy; qyz ba, álde kúıeýge jańa shyqqan kelinshek bolsa da ózi bilsin; áıteýir osynaý kisi boıyn eńselep basa túsken jer betindegi júdeý tirlikke qazınesi keń Qudaıdyń qudiretimen kókten jibergen jalǵyz kóz qýanyshyndaı bir ádemi bıkeshti bul janyna taqap kelgende kórdi; kórdi de esi shyqty. Úlken Kisige kele jatqany da jadynan shyǵyp ketti; jaıly oryndyqqa denesin jyǵyp salyp shalqalap jatqan samarqaý kúıden shuǵyl sergip, boıyn jıyp aldy. Perızat!... Ǵajap! Bozala tańnan jem izdep sýmkasy salaqtap súrinip-qabynǵandardyń arasynda dúnıe qamy káperine kirip shyqpaı, qazyq ókshe týflıdi qydyń-qydyń basqan suńǵyla bıkesh bunyń janaryn birden arbap alyp edi.

Tek, átteń... Áttegene-aı, bul myna bıkeshtiń basy men aıaǵyn qyzyqtap kóz júgirtem degenshe yldıǵa qaraı móltildep kele jatqan mashınasy qurǵyr qazir-aq aǵyzyp óte shyǵar ma eken? Sorlatqanda, kerek dese, bul kóz qumaryn da qandyra almaı... Joq... Sadaǵań ketkir shofer bala, sirá, bunyń arjaq oıyn ańǵarǵan sıaqty; qyzben qatarlasa bere júrisin kilt tejep ilbidi de qaldy: jáne jaıaý kisiler júrip jatqan trotýarǵa búıirlep jaqyn kelgeni sonsha, sen endi ozbaı da, qalmaı da qaptaldasyp qatar kele jatqan qyzǵa qol sozsań jetetindeı; qyz da sony baıqaǵandaı, dereý boıyn jıyp aldy; eliktiń laǵyndaı qara kózi buǵan qaraǵanda kirpigin qaǵyp, jaýtańdap qaldy: ne qylsa da myna qyzdyń tabıǵatynda áli de bolsa bastyqpaǵan úrkektik bar ma, qalaı? Ádemi qyr murynnyń elbiregen jup-juqa tanaýy nege ántek dir etti; basqa kezde qalaı kıinetinin qaıdam, al qazir álde áıel aınalaıyndardyń erkekke unaǵysy kelgende ózi biletin ónerin aıanbaı-aq salyp baqqany baıqalady: arjaǵynan appaq denesi kórinetin seldir shyt kóılektiń jeńi de, jaǵasy da joq; tyltıǵan etegi de tizesinen joǵary shaýyp, oqtaı túp-túzý sıraǵy men appaq sany soqyr bireý bolmasa, kózi bar kisi kórse janaryn arbap, jelimdeı jabysa qalatyn ázázil sıqyry bardaı; eger jazataıym qazirgi áıelder ol jer-bul jerin shúberekpen jasyratyn úrdisti tastapty-mys degen laqap shyqsa, sirá, myna bıkesh ústindegi álgi bolar-bolmas lypany basqalardan buryn sypyryp tastaýdan taıynbas edi: sosyn beti jyltyr urǵashy kórse es-túsinen aıyrylyp qalyp, sońynan áýkesin sala umtylatyn erkekterge bul da óziniń, ana kókke toıǵan marqa qozynyń quıryǵyndaı ústindegi denemen dene bop qabysqan jup-juqa shyt kóılek astynda bultyldaǵan jup-jumyr bóksesin, qyldyryqtaı belimen jurt kózine jalańash tosqysy keletin de turatyn albyraǵan túlki saǵaq appaq moınyn, onan da basqa tula boıyndaǵy taǵy talaı bar-bar kóz tartar jerin "al, káne, kórip alyńdar" degendeı eshkimnen ımany seskenbesten sylańdap kóshege shyǵar edi-aý! "Iá, taıynbas edi, kóshege shyǵar edi", — dediń; shynynda da myna bıkeshten bir sondaı batyldyq baıqaǵansyń-dy.

Bul ózin osydan artyq ustaı almaı qozǵalaqtap ketti; endi sál kidirgende ilbigen mashınadan syrtqa atyp shyǵyp, bara sala qushaqtaı alatyndaı edi; qyz sony baıqady; naıza kirpik astynan saǵan birer úrkektep qarady da, ar jaǵynda aǵylyp jatqan kisilerdiń arasyna zyp berip kirip ketti; endi qaıta kórinbedi; sen ári-beri moıyn sozyp qaradyń da, kóre almaı, kúder úzgesin kózińdi aldyńa tiktep ediń; mashınanyń baǵanadan beri bulaısha nege baýyryn jaza almaı búgejektep qalǵan sebebin endi bildiń; "Úlken Kisige keshigip qalmasam ne qylsyn", — dep oılap janyndaǵy shoferge qarap edi; ánsheıinde bastyǵynyń arjaq oıyn aıtqyzbaı ańǵaryp elpildep turatyn jigit bul joly selt etpeı, sup-sur bop kózin aldyna tigip apty; shofer qaraǵan jaqqa bul da kóz tastap edi; súıtse... alda ilbip bara jatqan áldeqandaı bir alqam-salqam eski júk mashınanyń ústinde basy baýyryna túsken áıel, erkegi aralas bes-alty kisiniń ortasynda syrlanbaǵan taqtaı tabyt tur eken; múrde jatqan mashınany jalǵyz bular emes, bulardan keıingi mashınalar da basyp ozýǵa dáti jetpeı, biriniń sońynan biri shubalyp tyrnadaı tizile qapty, sen taǵy da: "keshigip qalmasaq qaıtsin", — dep tynyshsyzdansań da, biraq syrtyńa shyǵaryp tis jarǵan joqsyń; myna jurttyń basyna túsken sharasyzdyq saǵan da túsip ishińnen tynyp: "ajal shirkinniń túsi qandaı sýyq", — dep kózińdi basqa jaqqa buryp ákettiń; súrikti saǵaty jetkende bul páleden kim qashyp qutylǵan: tek ajaly qurǵyr kisige kelse dál qazirgideı jemis aǵashtar jańa gúldep jatqan kóktemde kelgen qandaı jaman; ana qarashy, bıyldyqqa bult aınalmaı qoıǵan shaıdaı ashyq aspan qandaı móp-móldir; kók nilmen jańa ǵana shaıyp tazartyp alǵandaı, tas tóbede kúliń-kúliń etedi; apyraı, myna shań astynda tunshyqqan qalanyń ústinde shalqalap jatyp alǵan kók nil aspan men jaryq kúndi bul jalǵanda endi qaıta kórmeı, máńgi baqı kóz jumǵan qandaı paqyr eken? Kim eken?

Osylaı oılaýyn oılasa da, bul biraq myna saldyrlaq eski mashınadaǵy tabytta jatqan múrdeniń tiride kim bolǵanyn shamalap otyr: bul jaryqtyq tiride qaıbir aıdarynan jel esip qaryq boldy deısiń; myqtasa osyndaǵy kóp zavodtyń birinde istegen shyǵar; aı saıyn alatyn azyn-aýlaq aılyǵyn úıine aparmaı iship qoıyp, qatyn, balaǵa óle-ólgenshe jekkórinishti bolmady deısiń be? Bunyń ólimi keshegi kúni kózi tiride bir bótelkeni bólip ishken sybaılastary bolmasa, basqa kimniń qaperine kirip shyqty deısiń; tabyt janynda búrisip otyrǵan azǵantaı týystary qazir qala syrtyndaǵy qorymnyń shetinen eki arshyn jerdi shuqyp qazar-qazar da, ústine tompaıtyp topyraq úıip, oǵan aǵash kresiń úshkir jaǵyn yrǵap kirgizer; tiride qutylǵansha asyqqan sorlyny jerlep qaıtqasyn bulardan basqa kim joqtap kókiregi qars aıyrylar deısiń; mynalar da kókiregin órtep bara jatqan álde yza, álde kúıikti ashshy araqpen basyp, seledkanyń biri basyn, biri quıryǵyn ıiskelep solq-solq jylap otyryp, eske alsa alar, biraq sonan erteńine, uıqydan oıanǵanda zip-zildeı aýyr basyn jastyqtan ázer kóterip, táltirektep turǵanda eshqaısysynyń da esine kirip shyqpas-aý!

Jaryqtyqty bul shyn aıady; ne týǵany, ne ólgeni eshkimdi selt etkizbeıtin osyndaı qadirsiz ómirdiń keregi qansha? Baıaǵyda jaryq dúnıege qalaı keldi? Onan qalaı ómir súrdi? Endi qazir fánı jalǵannan qalaı ketip bara jatqanyn mynalardan basqa jan bilmeıdi.

Aıtsa da, akademık basymen bul da óziniń qaı jyly týǵanyn bilse de, biraq dál qaı aıda, qaı kúni dúnıege kelgenin bilmeıtin. Komsomolǵa óterde ákesinen aıyn, kúnin suraǵanda, marqum ákesi buǵan áýeli alara qarap: "ony qaıtesiń?" — dedi. Sosyn syrt aınala bere qolyn siltep: "It bilsin be, sen týǵan kúni jaǵaǵa alǵash qar jaýǵan edi", — degen-di.

Aral óńirinde qar keı jyly qarashanyń aıaǵyn ala jaýsa, qaısy birde jeltoqsannyń bas kezinde kirbik birdeńe ázer qylamyqtaıtyn; nege ekenin qaıdam, sen sol eki aıdyń birine toqtamaı, týǵan kúnińe qazannyń 22-sin alǵansyń-dy; súıtip sen de ózińniń dúnıege qaı aı, qaı kúni kelgenińdi bilmeseń de, biraq sońyra súrikti kún saǵan na jetip kóz jumǵanda, osy halyqtyń seni ana dúnıege qalaı jóneltip salaryn shamalaıtynsyń; osy dúnıeniń qyzyǵy men qýanyshyn senen aıamaǵan Qudaı o dúnıeniń de marapatyn aıamasy belgili.

Já, ólimniń betin ary qylsyn; biraq ajal jetip óle qalǵan kezde ol kúni ataqty ǵalymyn azalaǵan ısi qazaq úıde otyra almaı, kári-jasy kóshege shyǵyp teńselip keter-aý! Tań atar-atpastan radıo ańyrap, saı-súıekti syrqyratatyn qaıǵyly sazdar birinen keıin biri sarnar-aý! Sol kúngi gazetterdiń bárinde de úkimet pen partıa basshylary qol qoıǵan kóldeı azanama kórnektilep beriler-aý! Qoshtasýǵa aǵylyp kelip jatqan halyqta qısap bolmas-aý! Bul sonda qan kúreń maqpalmen tystaǵan tabytta, taý bop úıilgen gúl shoǵynyń arasynda kere qarys mańdaıy jarqyrap jatar-aý!

Tús taıaý, biraq qoshtasýǵa kelip jatqan halyqtyń jýyq arada aıaqsıtyn túri joq; qaladaǵy kóp-kóp mınıstrlik, komıtet, qoǵamdyq mekemeler, sosyn zavod, fabrıka, ǵylymı ınstıtýttar, ǵalymdar, jazýshylar, aǵaıyn-týǵandar, dostar, joldastar ıý-qıý, shek joq, qısap joq; sen bolsań ústinde buryn ıinge suqpaǵan móltteı qara kostúm, aq kóılek, qyzyl galstýk; dúnıe salǵan adamnan góri myna qan kúreń tabytta da sen dál bir Úlken Kisiniń ózi qatysqan taǵy bir jınalysta sóılep kep, endi eshteńege zaýyqsyz, samarqaý qalpy kıimsheń boıymen qolyn keýdesine aıqastyryp sap, myna aǵylyp kelip jatqan halyqqa nazar aýdarmaı, beı-jaı, sulyq jatqandaısyń!

Mine, tús aýdy; basshy kisiler ishten ıyqtaryna kóterip alyp shyqqan tabytty syrtta qańtarýly turǵan kósh qulash qara mashınaǵa aparyp jaıǵastyrdy; endi qazir qaraly sherý aqyryn ilbip qozǵalatyn bar-bar kóshelerdiń báriniń eki betine aldyn-ala qazdıtyp melısa turǵyzyp qoıǵan; solaı bolatynyna sen kámil senetin ediń-aý. Sońyra dúnıe salǵanda saǵan kórseter bar syı, bar qurmet pen saǵan isteler bar-bar marapat aına-qatesiz dál osylaı bolatynyna quıttaı da kúmándanǵan joqsyń-dy; saǵan sol kúnniń sonan bylaıǵy jaǵy qalaı bolatyny da belgili; sonan bylaıǵy jaǵyn oılaǵanda seniń kóz aldyńa árqashan aýyr qazany ázer kóterip, aıaǵyn mamyrlap ilbip basqan álgi azaly sherý elester edi; qaladan shubatylyp shyqqan sol uzynnan-uzaq sherý sońynda bir toqtap, bir júrip tyrnadaı tizilip kele jatqan qısapsyz kóp mashınaǵa sirá da kóz jetpeıdi; mine, aqyryn, óte aqyryn qozǵalǵan qaraly kósh áreń degende taý baýraıyndaǵy qasıetti kisiler ǵana jerlenetin qorymnyń shetine ilikti; tiride táýir qyzmetke talasyp-tarmasyp jatatyn kisiler osy kúni ólikti de birinen-birin ozdyrǵysy kep ábigerge túsip júrgen joq pa?

Saǵan, árıne, Kóktóbedegi qasıetti qorymnyń el kózine basqalardan burynyraq túsetin jeri tıedi; ondaı jerdi kópten beri sen óziń de kózdep júrgensiń-di: kókeıde júrgen jerden tıgen qabyrdy qaraly kósh kelgenshe ázirlep qoıǵan; qabyr basyna qurǵan minbege buny jóneltýge arnaıy qurylǵan komısıa músheleri kóterildi; birinen keıin biri sóz alǵan kisiler tiride aıtyp taýysa almaǵan maqtaýyn ana eki arshyn qabyrdyń janyna aparyp qoıǵan tabytta jatqan múrdege tipti aıamaı-aq úıip-tóger-aý! Toqta... Iá, bundaıda týystar men joldastar atynan bireýler sóıleýshi edi ǵoı? Týys degende... bunda bydyq aǵasynan basqa et jaqyn kim bar? Ol bıshara sýyq habardy esitken boıda qatyn, balasyn jetelep, súrinip-qabynyp jeter-aý; biraq ol jańa qoltyǵynan súıegen bireýlerdiń demeýimen minbege shyqqasyn qabyr basynda ıin tiresken yǵy-jyǵy jıyndy kórip kóńili bosap ketetin shyǵar; ánsheıinde de aýylda eki aýyz sózdiń basyn qosa almaı, byldyryqtap ketetin bydyq sorly, myna arada tipti túk aıta almaı "men degen... mańdaıy quryǵan... quryǵan degen...", — dep óz mańdaıyn ózi uryp masqara bolmasa qaıtsin? Sony oılaǵanda seni árqashan osy jaǵy qınaıtyn;sosyn, árıne, joldastar atynan bireý... Seni bul da qınaltady; dos, joldas degende bunyń tiride tóńiregine jıǵan kisilerdiń ishinde noqtaǵa tolyq kim bar? Keshe tý degende túkirigi jerge túspeı turǵanda tóńiregine jıǵan qara tobyrdyń shama-sharqy belgili; aıtqanyn eki etpeı elpildep turǵany bolmasa, sol shirkinderdiń ishinde ózindik oıy, pikiri bar jibi túzý biri joq eken-aý! Shaýyp shyqqany — Jýan Jaqaıym; ózinen keıin ǵylymı zertteý ınstıtýtyn urshyqtaı úıirgen ekinshi bastyq; biraq onyń da mardymy belgili: Qudaı biledi, o da álgindegi bydyq aǵasy sekildi kómeıinde turǵan kóz jasqa ıe bola almaı, sóıler jerde daýsy dirildep keter; sonan soń ol qaraýyndaǵy jigitter jazyp bergen sózdi de durystap oqı almaı, eńirep turyp; "Qosh azamatym! Qaıteıin... uly usta-z-ym", — dep, sonan ary jas jýǵan sharatabaqtaı betin jeńimen súrtkilep teris aınalyp keter; qabyr basyndaǵy halyq endi onyń shoshqa jon jaýyryny men selkildegen, maı basqan ıyǵyn ǵana kórer...

Sóz bitkesin minbede turǵan kisiler jerge túser; sen úshin de, qabyr basyna jınalǵan qyrýar halyq úshin de eń qıyn sát endi bastalar; qıyndyqty sezgen jurt álden dem almaı, tym-tyrys bop tyna qalar; qarýly jigitter qoldaryn kótergen tabytty arjaǵynda qap-qara bop úńireıip jatqan qabyrǵa túsirer jerde jańaǵy jym-jyrt bop tyna qalǵan jıyn kenet qozǵalyp keter-aý! Basyna qara jamylǵan áldebir áıel ókirip jylap, tabytpen birge tap qazir qabyrǵa qulaıtyndaı ilgeri umtylar; erteden beri eki qoltyǵynan eki kisi ustaǵan sartory áıel qabyr aýzynda tús joq, óń joq talyqsyp turar; zamanynda aıtýdaı-aq sulý bolǵan osy áıeldi jyǵa tanymasa da, biraq shyramytatyn sıaqty ma, qalaı? Qabyr túbinen janaryn jytylap ári-beri qarasa da, arada kóp jyl ótip ketkesin tústep tanı almas: jáne dál osy kezde "topyraq salyńdar!" degen daýys shyǵar; tabytta jatqan dene dir etip, qoly, aıaǵy muzdap keter; qabyrǵa jaqyn turǵan taǵy bir búldirshindeı bıkesh erteden beri dybys shyǵarmaı, alaqanynda ýmajdalǵan sý-sý oramalmen aýzyn basyp tunshyǵyp turǵan-dy; árıne, buny sen birden tanısyń; kandıdattyqtan dámesi bar kelinshek; biraq keshegi jaqsy kúnderde tar tósektiń qyzyǵy men shyryn baldaı lázzattyń ózińmen birge bólisken myna bıkeshti den qoıyp oılaýǵa shamań kelmes; áne, jańaǵy "topyraq tastańdar!" degen áldekimniń ámirinen keıin yǵy-jyǵy halyq topyrlap kep biriniń qolynan biri kúrek alyp jatyr; ile-shala qabyrdyń eki betinde úıilip jatqan syz topyraq taqtaı tabytqa bylq-bylq túse bastady; bári de buny apalaq-qupalaq kómip, úılerine tezirek qaıtýǵa asyǵyp jatqandaı; kúrekke qoly jetpegen áne bireýler syz topyraqty saýsaǵynyń ushymen ilip alyp, qabyrǵa jaqyndamaı sheginshektep turyp tastady da, alaqanyn qaǵyp aldy-artyna qaramaı taıyp barady; ústine áli de bylq-bylq túsip jatqan syz topyraq arasynan kenet tabyttyń betin japqan maqpal tysty qaqpaqqa áldebir qatty nárse tıip dúńk etti; sen seskenip qaldyń; topyrlaǵan kóppen birge qabattasyp kelgen taǵy bireý topyraq salǵansyp, bunyń aq kebinge áspettep oralǵan múrdesin kesektep jatpasa qaıtsin? Tiride aıamaǵan qanypezer nemeler endi aqyret saparyna jónelip bara jatqanda tas atqany ne sumdyq? Oı, jaýyzdar-aı! Kek alatyn kezek ózderine tıgesin tiride ketken esesin elgesin qaıtarmaq qoı. Kesekte! Kesekteńder! Kesektep qalyńdar!

Sen, biraq, ózińdi kim kesektep jatqanyn bilgen joqsyń. Myna dúnıeden betin birjolata ana dúnıege burǵan kisi tirilerdiń qaı ıttigin bilsin. Qastastary áriberidesin aıylyn jımaýǵa qarady. Toń kesekti tasyrlatyp jaýdyryp jatyr; tas pa, kesek pe, qatty birdeńe dál kókirek tusyndaǵy taqtaıǵa dúńk-dúńk tıdi; sen solardyń biri bolmasa biri jandy jerińe tıip zaqym qylatyndaı, dál bir ózińniń tiri kezińdegideı seskenetin sıaqtysyń.

Áı, mynaý qaısysy? Kim de bolsa, qanypezer bireý. Eshkimnen aıylyn jımaı ashyqtan-ashyq keldi de, sheńgeline syǵymdap qysyp alǵan qoı basyndaı tasty bunyń kóziniń ústin ala bere qaq mańdaıdan kózdep...

Júrek lúp-lúp soǵyp, kózin úreılene ashyp alyp edi. Ózi de dál bir ana dúnıeden oralǵandaı aınalaǵa apalaqtap qarady; apalaqtaǵan kóz áýeli tastóbede shalqalap jatyp alǵan aspanǵa tústi; sosyn sál tómen syrǵyp Úlken Úıge tústi; sonan soń Úlken Úıdiń aldyna iz qurǵatpaı biri kelip, biri ketip jatqan shańqan aq, móli qara mashınalarǵa nazar aýdardy; syptyǵyrlaý bireýler álgi shańqan aq, móli qara mashınalardan túse sala papkasyn qoltyǵyna qysyp, sypyldap júgire bassa, al áne bireý quddy qolda jemdep semirtken ata qazdaı aıaǵyn aýyr alyp, asyqpaı, yrǵala basyp joǵary kóterilip bara jatqan jýan, shamasy, álde bir úlken mekemeniń ulyq bastyǵy bolsa kerek; osylardyń qaısysy bolsa da, dál qazir kózine jyly ushyrady; úıtkeni osylardyń qaı-qaısysy da bunyń ana dúnıeden aman-esen oralǵanynyń kýásindaı; ıá, bular bunyń myna jaryq dúnıeden áli de bolsa tatar dámi men kórer qyzyǵy, alar lázzaty alda ekenine kózin aqıqat jetkizgeni anyq-ty; jańaǵy tas qarańǵy kórden jaryq dúnıege aman-esen qaıtyp oralǵanyna qýanyp, ishi-baýyry eljirep ketti me, áldeqashannan beri qanǵa sińip qalyptasqan ádet bolǵasyn ba, áıteýir Úlken Úıdiń sonaý tórtinshi qabatynda otyratyn Úlken Kisiniń at shaptyrym úlken kabınetiniń kóshege qaraǵan eki úlken terezesin kózi ár kezdegideı osy joly taǵy da izdep tapty.

Sosyn saǵatyna qarady. Sosyn qyz qoınynan shyqqandaı qup-qýnaq denesin lúpildep alyp ushyp turǵan júrek urshyqtaı úıirip, sypsyńdap basyp joǵary kóterildi; buny kórgende mılısıa ústi-basyn asyǵys túzedi; tóbesinde qoqyraıǵan qyzyl kartýzdy basyna jóndep kıdi de, sálem berip symdaı tartylyp tura qaldy; sen buny da jaqsy nyshanǵa joryp ediń-aý! Osy joly Úlken Kisi ekeýiniń arasyndaǵy áldeqandaı kóńil kirin jýyp-shaıyp, júzin jylytyp alatynyna quıttaı da kúmándanbap edi. Osy joly tilegi qabyl bop degenine jetse, e onda nesin aıtasyń... Onda Aqquba jigit pen áli de bolsa kelimge kelmeı qoıǵan qıqarlar men qyńyrlardy ınstıtýttan alastap qýyp, áı, bálem, ózderin sútke tıgen kúshikteı shettetip baǵar edi-aý!

Úlken kisi otyrǵan tórtinshi qabatqa kóterilip kele jatqanda osy oıǵa ishteı nyq bekip edi-aý! Sosyn Úlken Úıdiń eń tómengi qabatynda kúrkentaıdyń uıasyndaı pysynaǵan tar kabınette qaǵazdan basyn kótermeı tuqshyńdaıtyn da jatatyn táshir qaranyń sazaıyn berer edim dep oılap edi-aý! Buny da óziniń kúni buryn, aldyn ala oılastyrylyp alatyn ejelgi ádeti boıynsha lıft qyzyl bet kómekshiniń dál kabıneti aldyna kep toqtaǵansha kesip-piship oılastyryp alǵan-dy; sońyra qarsylastarynan óshin osylaı alatynyna álden aıyzy qanyp, óz-ózinen qorazdanyp ıyǵyn qomdaı túsip edi. Iá, kóńildi edi: júzine shapqan nasatty kúlkini jıyp ta úlgirgen joq-ty; aldynan qyzyl bet kómekshi shyqty; seni kóre sala Úlken Kisiniń esigin ıegimen nusqap: "Kir!" — dedi; túsi sýyq; daýsy qatqyl; bárinen buryn sálemin almaǵanyna ishi muzdap, Úlken Kisiniń ústine de ózine-ózi kele almaı sasqalaqtap kirgen-di; bes mınýt ótti me, joq pa, jańa ǵana kirgen esikten ile-shala qaıta shyqqanda aýyzda kezek kútip otyrǵan kisiler ony tanymaı qaldy.

— Al, ne boldy? — dedi bireý qatarlasyp. Bul onyń ne degenin esitken joq; kim ekenin de bilgen joq; keıingi kezde aýa raıy buzylarda, nemese birdeńege kúıip-pisip ashýlanǵanda kók jelkeden ustaıtyn qan qysymy osy joly da kúrt kóterilgeni; jelkesi men búkil jon arqasy qorǵasyn quıǵandaı uıyp, qos shekedegi kók tamyrlar solqyldatyp áketip barady; kózin jóndep asha almady; aınalasynan aıaq jolynan basqa eshteńe kórmedi; ózi de quddy túnde ushqan kóbelekteı, qańǵalaqtap syrtqa shyqty; súlderin súıretip mashınaǵa ázer jetti; bastyǵynyń túrin kórgen shofer bala shoshyp ketip mashınadan atyp shyqty da, aldynan esik ashty; "aýyryp qalǵan joqsyz ba?" — dep suraǵysy kelse de, biraq batyly jetpedi; sen oǵan: "úıge!" — dediń; jol boıy jumǵan aýyzyńdy ashqan joqsyń; tórt aıdan keıin isi qalalyq komıtettiń búrosynda qaralatyn edi; sen biraq onan áli beıhabar ediń; biraq osy sátten bastap basyńnan baqyt qusy birjolata ushqanyn bildiń; osyǵan deıin jeli ylǵı ońynan shyǵyp, ylǵı órleı júzgen qaıyǵyń osy búgin baýyryn tasqa soǵyp tas-talqany shyǵa qıraǵanyna kóziń ábden jetken-di.

* * *

Apyraı, bul neden qatelesti? Nege bulaı boldy? Sirá,ne qylsa da, bir jerden qatelesti ǵoı. Sonda... Toqta...

* * *

Iá, buny búroda qaraıtyn kúni tús aýa bergende bireý esik qaqqan edi-aý. Sonyń aldynda ǵana áıeli dúkenge ketip, bul úıde jalǵyz-tuǵyn. Oılamaıyn dese de keshke búroda qaralatyny qaıta-qaıta esine túsip, kóńil qoshy bolmaı ytyrynyp otyrǵanda, myna bir qastan shyqpaǵyr da esiktiń arjaǵynda qońyraýdy shyryldatyp turyp aldy. Ornynan turýǵa qulqy bolmaǵasyn, bylǵary dıvanda gazet oqyp jatqan kúıi kidirip baryp:

— Kim? — dep edi.

Arjaqtan elgezek daýys ile ún qatty:

— Bul men... men ǵoı.

Sen qarq-qarq kúldiń. Ana paqyr endi tipti qalbalaqtap sasyp qaldy.

— Jaraıdy. Al, sen kimsiń?

— Qalaı desem eken?.. Me-n... ný, ný sizdiń eldegi aǵańyzdyń áıeliniń..

— Já, onda beri júr.

Kıimi de, ózi de suryqsyz, ilmıgen aryq bireý esikten kire sala dıvanda jatqan buny kórmese de, úı bolǵasyn, bireý bolmasa bireý bolý kerek qoı dep oılasa kerek, elp etip basyn ıdi.

— Beri júr! — dediń oǵan.

— Aa... Ný, ný, myna jaqta jatyr ekensiz ǵoı? Sálemetsiz be? Men sizdiń eldegi aǵańyzdyń áıeliniń jıeninen týǵan...

Qalbalaqtaǵan aryq jigit basynan qylshyǵy qyrylǵan myj-myj qulaqshyndy julyp aldy da, qos sheńgeline qysyp ýmajdaı bastady. Sen ázir túgine túsingen joqsyń. Biraq, áıteýir sýy tartylǵan teńizdiń oıdan, qyrdan kásip izdep tentirep júrgen bu da bir tóli shyǵar dep oıladyń da, dıvannan basyńdy kóterdiń.

— Iá, sóıle!

— Sóılegende... Ný, ný, biz qazir Selınnyı kraıda turamyz. Baıaǵyda selına kóterýge barǵan edik. Endi, aǵa, ný, ný... jaǵdaı solaı. Bunda toǵyz qumalaq oınaýǵa kelip edim. Sosyn, bylaı... sizge sálem bere keteıin dep... Jeńgeı qaıda? Úıde me?

— Ol kisi qazir úıden góri dúkende kóbirek júredi.

— Ný, ný, túsinem. Qalaı, jeńgeı... bylaı, qýatty ma? Deni, qarny saý ma?

— Denin bilmeımin, al qarny aýyrady. Gastrıt.

— A... Ný, ný... al qazir qalaı?

— Qarny aýyrady dedim ǵoı.

— Ný, ný... Qıyn bolǵan eken. Ózińiz... Ný, ný... qalaısyz?

— Ózim de gastrıtpin. Kolıty taǵy bar.

— Aa... Ný, ný... biraq túrińiz bylaı... vrode, jaqsy. Aýyrady dep oılamaısyń.

Tyń, ıgerý kezinde Arqaǵa qonys aýdarǵan Aral qazaqtarynyń endigi tirligi mynaý bolsa, qaryq bola qoımaǵan ekenbiz dep oılady da, ıyǵynyń basy selkildep yrq-yrq kúldi. Jańa ǵana sup-sur beti syzdap otyrǵan kisiniń endi bulaısha qapelimde ıi jumsara qalǵanyna ańqaý jigit qýanyp ketti. Ázir túktiń mánisine túsine qoımasa da, sen kúlgenge bul da yrjalaqtap qosyla kúle bastap edi; biraq sen kúlkińdi kilt tıyp, túsińdi sýytyp ala qoıǵasyn o da álgi yrjalaǵy artyq bolǵanyn bilip, betindegi berekesiz kúlkini dereý tıyp aldy. Sosyn kelýin kelip qalsa da, endi qalaı shyǵyp ketýdiń esebin tappaı, jańa ishke kirgende basynan apalaq-qupalaq julyp alǵan japyryq qulaqshyndy ýysynda ýmajdap ketti.

— Toǵyz qumalaq oınaýǵa kelip edim, a l endi, aǵa... ný, ný...

— Jaqsy, inim. Sen de endi, bylaı... ný, ný...

— Keteıin.

— Sonyń durys.

Esik jabylǵan boıda dıvanǵa qaıta qısaıdy. Endi gazetke de zaýqy shappady. Buǵan jany ashıtyn joǵarǵy jaqtaǵy bireý búro músheleriniń beti qatty otyrǵanyn eskertken-di. Bul: "maǵan ne isteıdi" dep oılady da, onsha qyńa qoımady. Búro músheleriniń bári de buny syılaıtyn jigitter; bul degende ásirese birinshi hatshynyń jany joq; buny kórnekti ǵalym retinde qurmettep, kádeli jerden qaldyrǵan emes; qalada kos ýys jınalys bolsa da, keregi bar ma, joq pa, buny shaqyrady; birinshi hatshynyń ózi qoltyqtap aparyp prezıdıýmnyń qaq tórine otyrǵyzǵan soń bul da tózim taýyp jınalystyń aqyryna deıin tapjylmaı otyratyn-dy...

Obalyna ne kerek, dırektor bolǵasyn qala basshylary buny tipti qatty qoldady; solardyń qoldaýymen anada ǵalymdar men sý mamandary qatysqan ǵylymı konferensıa ótkizdi; eki kúnge sozylǵan konferensıanyń kún tártibinde bunyń ınstıtýty jasaǵan jer astyndaǵy sý qoımasynyń ǵylymı boljaý kartasynyń halyq sharýashylyǵyn órkendetý jolyndaǵy máni men mańyzy; Úlken Úı buǵan qatty mán berdi; Úlken Kisi de nazaryna alyp otyrǵasyn gazetter qutyrtyp jazdy; radıo sarnap turyp aldy; teledıdardy burap qalsań, arjaǵynan ne sulý qyz, ne suńǵyla jigit shyǵa kep, bunyń basqarýymen ótip jatqan konferensıany el ómirindegi eleýli oqıǵa dep taqyldap qoıa beredi; tili qandaı tátti! Ekranǵa shyǵar aldynda tiline bal jaǵyp alǵandaı! Sondaıda qasynda kisi-qara tursa bul quddy maqtaýdan mezi bolǵandaı, jaqtyrmaǵan syńaı tanytyp kirjiń etedi; tyqyldaq qyzdyń tátti sózin aıaqtatpaı syrt etkizip sóndire salady; al, ońasha bolsa... ekrandaǵy ásem bıkeshke bul endi betimdi súı degendeı aldyna baryp qulaǵyn tóseı qoıady; tátti til qulaǵynyń quryshyn qandyryp bola bergende telefon shyldyraıdy; endi telefonǵa da, buǵan da tynym joq; jańaǵy sulý bıkeshtiń baldaı tátti tiliniń shyryny azdyq etkendeı, myna jaqtan tileýlester birinen keıin biri telekom soǵady.

— Al-lo... bul qaısyń?

Deýin dese de bunyń basqa eshkim emes, eziniń orynbasary ekenin biledi; seniń biletinińdi ana qý da jún tyqqan qaptaı qobyrap-sobyrap júrip te biledi; biraq o da túk bilmegensip:

— Áz-aǵa, bul men ǵoı, — deıdi.

— Osy qazir ǵana aırylyspap pa edik? Jaıshylyq pa?

Deýin deseń de, biraq arjaǵyń onyń bulaısha nege jany tózbeı telefon shyldyratyp jatqan sebebin ishiń sezedi.

— Áz-aǵa, jańaǵy qyzdy tyńdadyńyz ba? — deıdi anaý.

— Iá, tyńdadyq. Biraq, onda turǵan ne bar, — deısiń sen óp-ótirik túk bilmegensip.

— Oıbaı, Áz aǵa-aý, bul jańaǵy sulý bıkeshtiń aýzymen aıtylyp jatqan Úlken Úıdiń pikiri ǵoı. Quttyqtaımyn!

— Solaı ma?

— Oǵan kúmándanbańyz. Sosyn, Áz-aǵa, erteń sýshylar jınalysyna kartany ilsek qaıtedi?

— Durys. İl!

— Sosyn, Áz-aǵa... erteń jınalysqa erterek kelgenińiz durys bolar edi.

Úndegen joqsyń; biraq bul arada da Jýan Jaqaıymmyń arjaǵynda oılaǵan bir ish esebi baryn bildiń de, erteńine erte turyp, jınalysqa jurttan burynyraq barǵansyń-dy; bútil bir qabyrǵany tutas alyp jatqan karta kire beris aýyzǵa ilinipti; kelgen kisi-qaranyń kózine birden túsetin naǵyz yńǵaıly jer eken; osy bıshara jún tyqqan qaptaı qobyrap-sobyrap júrip te birdeńe biledi. "Kartany jurtqa kórsetetin kez keldi. Úlken Úı biz jaǵynda. Qalalyq partıa komıteti bolsa da bizdi qoldap otyr. Osy joly jeńemiz", — dep edi; aıtqany keldi de turdy; bular jeńdi; biraq tap sol kúni ózderiniń jeńetinin áli bilgen joq-ty. Sýshylar bas qosqan erteńgi konferensıada kartanyń taǵdyry qalaı sheshileri áli belgisiz edi; sondyqtan myna kartanyń sýshylarǵa qalaı áser eterin bilgiń keldi de, jalt berip qaıyrylysqa boı tasalap tura qaldyń.

Jurt kele bastady; aldymen shet aımaqtan kelgen bir top sýshy ózderiniń daladaǵy darqandyǵyna basyp qaýqyldasyp sóıleı kirip edi; biraq kire beristegi kartaǵa kózi tústi de, úni óship tym-tyrys bola qaldy; aýyzy ashylyp ańtaryla qarap turdy da, sáldesin esin jıǵandaı dabyrlap qaıta sóılep ketti; olardyń ne degeni esitilgen joq; osy kezde syrtqy esik shalqalaı ashylyp arjaǵynan taǵy bireý... Áı, mynaý bunyń osy jolǵy aıtys-tartysta qaırat kórsetetin jaqtasy — qasqa bas ǵalym bolmasyn? Sol! Oı, sabaz-aı! Áne, ár kezdegideı osy joly da ózinen buryn eki búıiri egiz qozy týatyn kári saýlyqtyń qarnyndaı ishine ony-puny tyǵyp tyrsıtyp alǵan jýan portfeldi ilgeri ozdyryp, yrǵala basyp kirip keledi. Toqta, bul qaıter eken? E, qaıtýshi edi; tabaldyryqtan taltańdap kirse de, biraq sonan ary baspaı, esik aldynda qalt etip tura qaldy; keshe Jýan Jaqaıym ekeýi basy-qasynda júrip ildirgen kartany quddy jańa kórgendeı, aıran-asyr bola qalǵanyn qarash; ózimen birge shalǵaılasa kirgen aldy kandıdat, arty kandıdattyǵyn endi qorǵaıyn dep júrgen jigitterge buryldy:

— Áı, ne kórip tursyńdar? Beri... beri kelińder. Al mynaý ǵajap! Akademık Ázimniń syılyqqa usynǵan kartasy bar dep edi; sol osy bolmaǵaı?

— Bolsa, bolar...

— Bolary ne, dál ózi. Bundaı karta onan basqa eshkimde joq. Al endi, mynaý qazaq topyraǵynda buryn bolmaǵan jańalyq, — dep basyn shaıqady, — áı, jasa! Týsań tý! Al endi shedevr!

Jýan Jaqaıymnyń keshe buǵan erterek baryńyz degen sebebin endi túsindi. Jigitterdiń qazirgi bet alysy kóńiline qonyp turǵan-dy. Kózi ishke súrine-qabyna kirip kele jatqan túıme kózge tústi.

O da:

— Jigitter, káne beri... beri júrińder, — dep ishke kirip jatqan kisilerdi áı-sháıge qaratpaı sońyna ertip aldy da, kartaǵa apardy; qý neme, Ázimniń tasadan syǵalap kórip turǵanyn biletin sıaqty; daýysy shańq-shańq etedi: salǵan jerden myna karta Ázimniń basshylyǵymen jasaldy dedi; salǵyrt tyńdaǵan bireýlerdi shalǵaıynan tartyp nazaryn aýdaryp aldy; sóılegen saıyn ekilenip, qyzyp barady; qyzǵan saıyn myna karta keshe ózderi túrli-tústi boıaý karandashpen atan ógizdiń terisindeı qalyń batmanǵa túsirgen nebári sý kestesi emes, naǵyz sýdyń ózi sıaqty; jáne sol shalqyǵan aǵyl-tegil mol sýdyń móp-móldir tunyǵyna keńirdektep júzip baryp rahattana shomylyp, endi mynalarǵa da: "kelińder! Sender de sýǵa shomylyp rahattanyńdar!" — dep shaqyryp turǵandaı:

— Shedevr! Instıtýt bir aýyzdan memlekettik syılyqqa usynyp otyr. Alady. Sózsiz alady.

— Oıbaı, bul shappaı ber ǵoı. Syılyǵy túspegirdi bul almaǵanda, kim alady? Aıtsa da, Áz-aǵań qaıda?

— Kórinbeıdi, kelmegen ǵoı.

Ol osylaı. Taýdaı jumysty qoparyp istep tastaıdy da, al ózi túkpen isi bolmaı, mańqıyp júredi. Kórmeısiń be, kelmegen, kórinbeıdi.

Esesine olardy sen kórip tursyń. Jigitter biraz jumys istegen eken; tek bir-bir otar sońynda qońyn kún tesken qara taıaqtardyń mıyna ne kirip, ne kirmeı jatqany belgisiz. Qudaı qylsa qaıtesiń, bastyqtardyń aldynda bulardyń da osylaı baǵasy kóteriletin kez bolady; tipti Úlken Úıdegilerdiń ózi osyndaı halyq bas qosqan jıynda bulardy qaıda qoıarǵa jer tappaı, qolpashtap kótermelep baǵady; soǵan máz bolǵan sorlylar ózderi túsinbeıtin tilde sheshenderdiń erteden keshke suńqyldaǵan bir sózin uqpasa la, bastyq ne aıtsa, sony maquldap bas shulǵyp otyrǵany. Bastyqtarǵa da keregi osy; áne, kórmeısiń be, joǵarǵy jaq júrgizgen saıasatty tómengi jaqtyń ózi qýattap, qoshtap, dýyldatyp qol soǵyp jatyr; bu da qyryq aılaly bastyqtardyń kóp aılasynyń bir qyry; "zamanyń túlki bolsa, tazy bolýdyń" kebi; dırektor bolǵasyn bul da jurt aldyna shyqsa: "halyq, halyq!.." dep qaqsap turyp alatyn bolǵan-dy; osy joly da esil-derti qara taıaqtardy óz jaǵyna shyǵaryp qol soqtyryp qoıý edi; baıqap tursyń: myna nemeler qasqa bas ǵalymnyń sózine ylyǵa qoımady; al túımekóz kandıdattyń táshireńdegeni jynyna tıdi me, bir-eki qoıshy aýzyn ashyp esinep aldy; sosyn quddy bytpyldyq shaǵyl arasyna bytyraı jaıylyp ketken qoılaryn izdegendeı aınalaǵa alańdap qaraı bastap edi; kenet bularǵa taǵy birneshe qara taıaq qosylyp, qaýqyldasyp karta aldyna bardy; báriniń jetesine birdeńe jańa jetkendeı, kók ala syzyqtar shımaılap tastaǵan kartaǵa moınyn sozyp óńmeńdep jatyr; qaısy biri qasyndaǵyny túrtip qap, álgi kók ala syzyqtyń birdeńesin tyrnaǵymen shuqylap, tańdanyp basyn shaıqap edi; sol qamshy boldy ma, som deneli áne bir shoıyn qara sóılep ketti; onyń sańqyldaǵan daýsy qulaǵyna jetse de, ne degeni estilgen joq; bir sózin esitpese de, biraq onyń ne dep turǵanyn ishi sezedi: "jaryqtyq qazaq jeri-aı" — deıtin shyǵar, "seniń yrysyń men rahatyń bul jalǵanda bizge buıyrmaı, dúnıeden osylaısha kóńimiz aǵarmaı óter me ekenbiz" — deıtin shyǵar; bul súıdese, al onymen ıyqtasyp qatar turǵan áne bir tyrylı aryq qara kartadaǵy kók ala syzyqtardy nuqyp-nuqyp qoıdy da, sosyn qolymen alysta jatqan áldebir meken jaıdy meńzep qatýlana sóılep ketti; sen bunyń da sózin esitken joqsyń; biraq bunsha nege yzalanyp turǵanyn ishi sezedi: osy eldiń qatyn, balasy tań atsa tańdaı jibiter aýyz sý tappaı shelegi dańǵyrap, dala kezip júrse, oıbaı, Qudaı-aý, bular telegeı teńizdiń ústinde otyr eken ǵoı; myna karta aıaq astyn shuqysań aǵyl-tegil sý aspanǵa atylǵaly tur deıdi ǵoı, malyndy sýarasyń ba, óziń meıir qandyryp sýsyndaısyń ba, qalasań bala-shaǵańmen bar da shomyl; jer astynyń sýy qazirgi urpaq túgil halqyńnyń keleshek úrim-butaq, záýzat juraqaty, juraqatynyń juraqatyna de jetedi dep tur ǵoı myna karta!

Sen jymyń ettiń: báse osylaı bolsa kerek edi ǵoı; osy joly da bári dál ózi oılaǵandaı bolatynyna quıttaı da kúmándanǵan joq-ty; báıgige usynǵan kartasy júldege ıe bolatynyna da sol kúni kóńili kámil senip, sońyra kókiregine qadalatyn altyn medal álden jyltyldap, kóziniń aldynda turyp alyp edi-aý!

Endi o da kórgen tústeı; bul buryn saq edi; ne istese de áýeli aldyn ala aqylǵa salyp, paıda-zalalyn bilip almaı, yza jerge aıaq baspaýshy edi; ıá, saq edi; sol joly ne qara basqanyn qaıdam; neden qatelesti? Álde sol kúngi sýshylar konferensıasy... Joq, onda qatelesken joq; qaıta, sol joly da bári bunyń ózi oılaǵan jerden shyqty da turdy. Solaı bolaryn bul jınalys aldynda prezıdıýmǵa kóterilip bara jatyp kóz qıyǵyn zalǵa tastaǵanda baıqaǵan-dy: ıin tirese otyryp alǵan halyqtyń negizgi deni óziniń jaqtastary eken; jaryssózde elden buryn qol kóterip sóz suraıtyn jigitter aldyńǵy qatarǵa jaıǵasypty; túımekóz kandıdat jazyp alǵan sózin jurttan jasyrmaı, álden qopań-qopań etedi; olardan keıingi orynǵa da ózderiniń kisileri jaıǵasypty. Bular sóılemeıdi, biraq bular da Jýan Jaqaıym aldyn ala ázirlep, ár jerge besten, onnan otyrǵyzǵan kisiler; bular sońyra ózderi jaqtan bireý sóılegende dýyldata qol soǵatyn dem berýshiler; al eger qarsylastar jaqtyń sózi ústem shyǵyp kúsh alyp bara jatsa dereý jer tepkilep, ysqyryp sóıletpeı qoıatyndar da osylar.

Árıne, qarsy jaq ta qarap qalmaıdy. Aıtys-tartys dese alaqanyna túkirip shyǵa keletin qyzyl kóz olardan da tabylady. Olardyń kimder ekenin biledi. Olardyń ne aıtatyny da belgili. Olarǵa qarsy sóıleıtin bularda da kisileri ázir. Olar da ár jer-ár jerde tóbesi shoshaıady.

Baıandamashy — óz adamy; onyń kartany jer-kókke sıǵyzbaı maqtaıtyny belgili; baıandamadan keıin jaryssózge ile-shala shyǵatyn eki-úsh kisi de ózderiniki; Jýan Jaq — aıym julqynyp sóıleıtin jigitterdi alǵa salatyn; sen de ony qoshtaıtynsyń; biraq osy joly dyrdý-dúrmek arasynda delebesi qozyp, qaıta-qaıta ushyp tura jazdap otyrǵan túıme kóz kózine túse bergesin birinshi sózdi soǵan berip edi; sorly shaqqa tózip otyr eken; minbege júgirip jyqty; julqynyp sóıledi; "Á" degennen kijińdep álde kimderge tıisti; bunysy saǵan qonady; tek sonan keıingi sózi qaıda apara jatqanyn bilmeı, "kók soqqyr artyq qylam dep, tyrtyq qyp almasa qaıtsin", — dep oılap, taqtaı minbede tyqyldap til-jaǵyna súıenip turǵan pysyqaı nemege jaltaqtap qaraı bastap edi; shynynda da, mynaý adam beti shydamaıtyn ábes nárseni aıtty:

— Teńiz bolsa, anaý tartylyp, ózen anaý sarqylyp arnasy keýip jatyr. Qýańshylyq bolsa kúnnen-kúnge alqymnan alyp, ásirese Aral óńirinde turyp jatqan qyrýar halyqtyń shyqpaǵan jany turǵanda, ózderiń-aq aıtyńdarshy, halqymyzdyń uly perzenti, ataqty ǵalym, akademık Ázim ashqan jer astyndaǵy agyl-tegil sý...

— Teńiz deńiz!

— Iá, telegeı teńiz! Ponımaete, telegeı teńiz!..

Túımekóz sózin kilt úzdi de, tym-tyrys bop tyna qalǵan jurtqa tesireıe qarap, suq saýsaǵyn bezegen oń qolyn ilgeri sozyp turyp qaldy; asyra maqtaımyn dep artyq ketip qalǵanyn bildi; biraq oǵan qysylǵan joq; qaıta artyq ketken sózdi qalaıda osy arada shynǵa aınaldyryp, jurttyń sanasyna sińire túskisi kep ózeýrep túr. Ózeýre! Ózeýreı tús!

— Já, reglament...

Shamasy daýysyń qynaýsyzdaý shyqty-aý deımin, qý neme qulaq qaǵysyńa qyńbady. Oý, nesine qyńsyn! Maqtaǵannan bir jeri maıyp bolǵan bastyqty kórgen joq jáne buǵan bastyqtardyń jaıy belgili: neǵurlym maqtaǵan saıyn, soǵurlym sulyǵa semirgen jylqydaı kerege jaldana túsedi; al bunyń jańaǵy maqtaǵany attyń basyna ilgen dorbaǵa toltyra jem salǵandaı edi; túıme kóz minbede turyp jymıyp qoıdy. "Aınalaıyn Áz-aǵa, — dedi ishinen, — sen qazir meniń "Ázim kartasy", "Ázim sýy", "Ázim teńizi" degenime qysylǵan syńaı tanytyp jatsyń. Aıtpasań da arjaq oıyń belgili: "ıt ekesh ıt te súıekti sońyra shyǵatyn jeriniń shamasyna qarap jutatyn. Bala, artyq ketpe. Halyq qabyldamaı júrse, qıyn bolady", — degen baıaǵy saqtyǵyń...

Joq, Áz-aǵa... halyq aınalaıynnyń minezin biz de bilemiz. Artyqtaý kóringen jańaǵy meniń sózimdi ile-shala birneshe kisi qostap "Ázim kartasy", "Ázim sýy", "Ázim teńizi" desinshi; sol jetedi; sosyn kóre qal, sony kúni erteń osy halyqtyń ózi aıtyp qaqsap turmasa — maǵan kel; bir jaqtasyń — maqtasa, ekinshi jaqtasyń — qoshtasa, arjaǵyn halyqtyń ózi-aq qıqýlatyp ala jónelýshi edi ǵoı. Sosyn karta da seniki, jer astyndaǵy sý da seniki, abyroı, ataq bolsa-bolmasa da seniki. Ári-beridesin soǵan seniń de qulaǵyń úırenip, qos ýys jınalys bolsa, jurt seniń kartańdy maqtap, sen ashqan teńizdiń sýyna tamsansa eken dep, he-he-eý, saý bolsaq, sońyra árkimniń aýzyna qarap jaltaqtap otyrǵanyńdy da kórermiz-aý!

Túıme kóz sózin bitire bergende, qasynda otyrǵan bireý buny shyntaǵynan ustady. "Nege búıtti?" — dep oılasa da, biraq halyq aldynda syr bergisi kelmeı, qybyr etken joq. Sosyn jańaǵy qol óziniń quddy jańa týǵan jas botanyń maı tabanyndaı jup-jumsaq alaqanymen jurtqa bildirmeı, shyntaǵyńdy topshy tusynan aqyryn qysyp-qysyp qoıdy.

— Quttyqtaımyn! Akademık Ázim kartasyna endi eshkimniń de daýy bolmas.

İshi qurǵyr jylyp ketti. Kóńiliń kóterilip kúle jazdadyń da, biraq bul joly da jurt aldynda ózińdi bılep daǵdylanǵan ádetpen syr bermeı, sol baıaǵy bezergen qalpyńdy saqtap baqtyń. Apyraı, osy jýan nemeniń syrt kózge túısiksiz doǵal sıaqtanyp júrip te kókiregi arjaq qulqyńdy áriden tanyp turatynyn qaıtersiń! Bul onyń týmysynan tabıǵatyna bitken qasıet pe, álde júre kele tapqan óner me, ol arasyn bilgen joqsyń. Jýan Jaqaıym jóninde biletini — ómir-baqı bir mekemeni derbes basqaryp kórmegen kisi. Ana jyly birdeńeden óıtip-búıtip kandıdattyq qorǵap, astanaǵa jumysqa aýysqanǵa deıin Aralda sý sharýashylyǵyna qatysy bar kishigirim mekemede kishkentaı qyzmet istepti. Al, únemi bir bastyq ústinen martýdaı basyp otyrǵan kishkentaı adamnyń jaıy belgili: joǵaryda otyrǵan bastyqtar sonaý tómengi jaqta pysynaǵan tar kabınettiń tórt qabyrǵasy arasynda tuqshyńdap qaǵaz shuqylaǵan kishkentaı adamdardyń qatesi men kemshiligin kórgish-aq. Ásirese qaraýyndaǵylarǵa qabaǵyn ashpaıtyn qytymyr bastyqtar taqa bolmaǵanda jazýyn unatpaı: "áı, shyraǵym, áripteriń qalaı ózi?" — dep kirjińdep, al ornynda turmaǵan áldebir útir men núkteni kórip qalsa qýyryp jeýge bar; ondaıda, bul sorly jún tyqqan qaptaı sıymsyz jýan denesin qaıda qoıarǵa bilmeı qoıqańdap, qozǵalaqtap ketetin shyǵar-aý; sonda eki qoly qaptalyna sımaı, keıingi jaqtan áldebir súıeý izdep qarmalaǵandaı, qaıta-qaıta quıryǵyn sıpalap ketpes deısiń be?

Qaıta astanaǵa kelgeli kózi ashyldy: akademıktiń aldy keń; ras, onyń da qaraýyndaǵylardy qaqtaıaqtaı qaǵystyratyn kezi bolady: ásirese Úlken Kisi qatysatyn Úlken Úıdegi jıyn-jınalysta sóıleıtin sózi der kezde daıyn bolmaı qalǵanda mazasyz; sosyn joǵaryǵa jiberetin qaǵaz merziminen ne keshikse, ne kóńilden shyqpaǵan jaǵdaıda qıyn; qaǵaz-qalamy júırik jigitterdiń qolynan ótip, tasqa basylyp, útirler men núkteler oryn-ornyna qoıylyp, tap-tuınaqtaı ǵyp aldyna ákep qoıǵansha qabaǵyn ashpaıdy; qaraýyndaǵylardy murnynan qan ketkenshe qýalaǵan álgi qaǵaz qolyna tıgesin dereý joǵaryǵa jiberýdiń ornyna, bul ádette "jaqsy" deıdi de, ún-túnsiz stoldyń tartpasyna tyǵa salady; kerek dese oqymaıdy; oqymaq túgil betin ashyp qaramaıdy; sol qaǵaz sonan on-on bes kún jatady; sol eki arada ol qaǵaz jurttyń qaperinen shyǵyp umytyla bastaǵanda, bir kúni jigitterdi qaıta shaqyryp alady; bular umytyp ketken baıaǵy qaǵazdy tyǵýly jatqan jerinen sýyryp alady da "qaıta qarap shyǵyńdar!" — dep qaıyryp beredi; araǵa talaı kún salyp qaıta qaraǵanda, shynynda da, bulardyń ana joly jan-tánin salyp muqıat daıarlaǵan qaǵazdyń ón boıynan yssylaı ketken urynshaq jerlerin ózderi kórip, qalam ushymen qaǵyp tastap, salqyn qandandyryp qaıta aparatyn.

Bastyqtyń bunysy Jýan Jaqaıymǵa unaıtyn; ol baıǵus qarsy jaqtyń kisilerin oryndy-orynsyz shaptan túrtip shamyna tıe bermeı, qoldan kelse til tabýdyn jolyn kózdeıtin; qarsylas jaqtan bireý-mireý kele qalsa qýanyp, ornynan atyp turar edi; qolyn qos qoldap qysyp amandasar edi; stol aldyndaǵy eki oryndyqtyń birine ony otyrǵyzar edi de, ekinshisine ózi otyrar edi; sosyn temeki shegetinine sıgar usynar edi; temeki shekpeıtin taqýa bolsa, qońyraý basyp hatshy qyzǵa shaı alǵyzar edi; osy joly da ol qarsy jaqtyń yzasyna tıip, ashyndyra bermeı, qoldan kelse, qaıta oıdan-qyrdan kelgen sýshylarǵa akademık Ázimniń syılyqqa usynǵan kartasyn qoldatyp alýdy kózdep edi; túımekóz kandıdat minbeden túser-túspesten sol minbege endi qasqabas ǵalym kóterildi; bunyń sózi álgiden asyp túspese, beri túspesi belgili; tek óziniń qaısy birde betaldy laǵyp ketetin ádetine baǵyp, sóziniń aıaǵyn qojyratyp ala ma dep qoryqty.

Qasqabas ǵalym asyqpady; ózimen birge ala shyqqan jýan portfeldi aldyna bylq etkizip tastaı saldy; sosyn syrt etkizip kiltin ashty; portfel ishine qarnyn qampıtyp tyǵa bergen qoqyrsyǵan kóp qaǵaz arasynan áldebirdeńe izdep ketti; kesir qylǵanda onysy jýyq arada tabylmady; ádepkide "bul ne aıtar eken", — dep siltideı tyna qalǵan jurt, kidirgen saıyn shydamsyzdanyp qozǵalaqtaı bastady; biraq ony eleń qylǵan anaý joq; qoqyrsyǵan qaǵazdardy boratyp júrip, arasynan aqyr áıteýir izdegenin tapty. Súıtse, onysy sózin oqıtyn kózildirik bop shyqty.

— Aý, aǵasy, sóılemeısiz be?

— Asyqpa, shyraǵym. Óz basym minbege shyqqan kisiniń sóılemeı ketkenin kórgem joq.

Tapqyrlyǵyna jurttan buryn ózi yrza bop keńk-keńk kúldi de, sóılep ketti: bul da álgi túımekóz aýzyna túkirip ketkendeı bissimellásin "aǵaıyndar-aý"-dan bastady; sosyn dál ana túımekózdiń aıtqanyn aýdarmaı qaıtalap, jer betinde sý qory jyldan-jylǵa azaıyp, teńiz tartylyp, ózen sarqylyp, jerdi sor basyp, qýańshylyq jurttyń apshysyn qýyryp bara jatqanda akademık Ázim jeti qat jer astynan teńiz tapty dedi; bunysy saǵan unady; tek sonan keıin shypshyp ter shyqqan taqyr basyn alaqanymen bir sıpap, alqymyn kenep alyp:

— Akademık Ázim tapqan jer astyndaǵy sol aǵyl-tegil sý úkimet tarapynan áli kúnge qoldaý taýyp, qarjy bólinbeý sebepti bul besjyldyqta da paıdalanylmaı jatyr, — degende, seniń záreń ushyp ketti; atyp turdyń:

— Profesor! Birinshiden, ýaqytyń bitti. Ekinshiden, ıgilikti iske asyqpaý kerek. Jer astyndaǵy sýdyń kózin tabý qıyn, al kózin tapqasyn — ony kádege biz asyrmasaq, alda da ómir bar, bolashaq urpaq paıdalanady.

— Qadirli akademık, bunyńyzǵa qosyla almaımyn. Bizden keıingi urpaq óz kúnin ózi kóredi. Al, biz sen tapqan sýdy... Seniń sýyńdy...

— Teńiz deńiz, — dep bireý zaldan daýystap qaldy.

— Durys aıtasyń, bul shynynda da teńiz... Ázim teńizin biz nege jer betine shyǵaryp, halyq sharýashylyǵynyń múddesine paıdalanbaı, kertartpalyqqa salyp otyrmyz. Bul ne? Úndemeısińder, á? Endeshe, men aıtaıyn, bul — baryp turǵan zıankestik. Da, zıankestik!

Jurt qozǵalaqtap ketti. Keıingi jaqtan qostaǵan daýystar shyqty:

— Durys aıtady, — dedi bireý.

— Zıankesterdi dereý jaýapqa tartý kerek, — dedi ekinshi bireý.

Sen:

— Otyr, — dediń qasqa basqa zekip, sosyn zaldaǵy jurtqa qarap, — Biz erteńdi de oılaýymyz kerek. Jer astynyń sýy sońyra, komýnızm ornaǵanda ásirese kerek bolady, — dep jurttyń betin qaıtarýǵa tyrysyp baqtyń. Ánsheıinde jigitterine taqymy tolmaýshy edi; súıtse, bular qur alaqan emes eken. Bular, ásirese, qazirgideı jan alyp, jan beretin jaǵalasta bettiń aryn belbeýge túıip shyǵa keletin naǵyz ur da jyq bop shyqty. Aqquba jigitiń ne bolsa sodan qysylatyn, shetinen arly, uıatty jaqtastaryna qaraǵanda, bir esepten, qaıta súzegen buqadaı urynarǵa tappaı, jurtqa tıisip júretin osyndaı qara shoqparlar jaqsy ma, qalaı?

Basyn durys bastasa da aıaq jaǵyn osylaı bir jerge aparyp jyǵatyn ádeti. Bunan keıin kim sóılese de bári de "akademık Ázim kartasy", "akademık Ázim sýy", — dep jurttyń qulaǵyna quıyp baqty. Birinen keıin biri shyǵyp aıta bergesin konferensıanyń alǵashqy kúni-aq, tús aýa bere Ázimniń kartasy, Ázimniń sýy degenge jurttyń qulaǵy kádimgideı-aq úırenip qaldy. Kelesi kúni de basqasha emes, dál osylaı bolatynyna kúmándanǵan joqsyń-dy.

Adam da bala; baladan quıttaı da aıyrmasy joq; áne, tús aýa túgel bunyń jaǵyna shyǵyp alǵan qara taıaqtar karta maqtalsa satyrlatyp qol soǵady; jer astyndaǵy sýdyń bir tamshysyn tatpasa da, anada Ázimniń jigitteri jabylyp syzǵan kók ala shımaıdan dál qazir shúmektep shárbat atqylap qoıa beretindeı tamsanady-aı kep!

Birinshi úzilisten keıin jurt topyrlap kep bunyń qolyn qysyp quttyqtady; ásirese shólde týyp, shólde ósken, qazir de sol shól dalada ǵumyr keship jatqan sorlylar karta betindegi kók ala syzyqtyń astynda kól-darıa tunyp jatqandaı kózi telmeńdep, Ázimniń qasynan shyqpaı qoıdy; qaısy bir kóńilshekter kózine jas aldy.

— Keshir, aınalaıyn. Keıde bir qasyq sýǵa zar bolatyn keziń bolady. Shóldegen qoılar jas baladan beter tózimsiz. Sýy tartylǵan qudyqqa anadaıdan mańyrap kep, qańsyǵan astaýdy jalaǵanda janyń shyǵa jazdaıdy. Sonda qaıda keterińdi bilmeısiń. Janyń kúıgesin, kóktegi Qudaıdy qarǵaısyń. Keıde, jerdegi balshebek balalarǵa da tiliń tıip...

— Aqsaqal!.. Ondaıdy maǵan aıtpa!

Jan-jaǵyńa jyldam kóz tastap ediń, bir jaqsysy, áıteýir, mańaıda ózderinen basqa eshkim joq eken. Súıtse de, túsińdi sýytyp:

— Aqsaqal, — dediń aqyryn, — kók Táńirisin qalaı tildeseń de erkiń, al, biraq...

— Túsinem ǵoı, qaraǵym...

— Álgiń saıası qate... — dep sen sol arada da qyraǵylyq kórsetip ediń-aý. Apyraı, sonda bul jazǵan neden qatelesti? Qatelesýge tıis emes edi ǵoı. Bul ózin ómir boıy qoly shyqqysh oıynshydaı kóretin edi-aý. Shynynda da, osyǵan deıin tek utýshy edi ǵoı. Ras, anada bútil ınstıtýt jabylyp kartany istep jatqanda qarsy jaq bas kóterdi: mynalaryń ǵylymı jolmen jan-jaqty zerttelmegen qur dolbar dedi. Qur dolbarǵa súıenip istegen dúdámál nárseni kartaǵa túsirip dabyra qylý jaramsyz qylyq dedi; eń durysy — ǵalymdar men sý mamandaryn jıyp, kópshiliktiń talqysyna salý kerek dep shýyldasyp edi; bul solardyń-aq degeni bolsyn dep jurtty jıdy; talqyǵa saldy; eshkimniń aýzyna qaqpaq bolǵan joq; qarsy jaqqa da sóz berdi; olardan da talaı qyzyl kóz minbege júgirip shyqty; julqynyp sóıledi; biraq jurt ıt qosyp aıtaqtaǵandaı aıqaılap, ysqyryp sóıletpeı qýyp tastady.

Ekinshi kúngi májiliste Aqquba jigit sóıledi. Bul ózi sózin jazyp alǵanda bolmasa, oıynyń basyn quraı almaı pyshyratyp alatyn-dy. Ásirese, osy jolǵy sózinde mán bolmady. Salǵan jerden Ázimge tıiskeni qate boldy. Bul kezde Ázim kózin tapqan jer astyndaǵy teńizge Aqquba jigit emes, ákesi til tıgizse de tap berip saqalynan ala ketýge ázir otyrǵan qara taıaqtardyń ózderi-aq tus-tustan aıqaılap shyǵa keldi. Aqquba jigit jer tepkilep aıqaılap jatqan shýyldaqtarǵa jyny keldi me, álde sózin durystap aıta almaǵan ózine yzalandy ma, áıteýir minbeden túspeı qasarysyp turyp aldy. "Baıaǵyda, — dedi ózeýrep, — Evropanyń bir uly perzenti "adamdy qoı jep qoıdy", — degende, sol zalalsyz momyn janýardan adamnyń qanshalyq zábir shekkenin qaıdam, al qazirgi, bizdiń zamanymyzdaǵy ǵylymı-tehnıkalyq órleý adam balasynyń túbine jetpeı tynbaıdy. Tehnıkalyq órleý aldymen tabıǵattyń neler yqylym zamannan beri ýyzdaı uıyp turǵan tamasha tepe-teńdiginiń tas-talqanyn shyǵaryp, adam balasynyń basyna qara kún týǵyzyp otyr. Áne, Aral tartyldy...", — dep edi; ana jaqtan bireý atyp turyp: "Aral tartylsa, akademık Ázimniń teńizi bar", — dedi aıqaılap, Aqquba jigittiń aýzyna qapelimde sóz túspeı, erni dirildep, qoly qaltyrap tóge-shashyrata sý urttap aldy da: "sáýegeıligim joq, biraq,... biraq kúnderdiń kúninde ólip bara jatqan adam qaltasyndaǵy sońǵy tıynyna bir úzim nan almaı, bir jutym aýa satyp alatyn kez de bolar", — dedi de, minbeden túsip ketti...

Iá, sender jeńýdeı-aq jeńdińder. Aqquba jigit te eshteńe bitire almady. Ol saǵan jeńilgen jaqtyń shaıqas qasha urys salatyn neken-saıaq soldaty sıaqtan-dy. Qarataıaqtardan qoldaý taýyp, kúsh alyp alǵasyn sen ile-shala úlken ǵylymı keńestiń májilisin ótkizip, Aqquba jigittiń doktorlyq dısertasıasyn qulattyń. Ǵylymǵa qosqan jańalyǵy joq degen syltaýdy jeleý qylyp laboratorıasyn japtyń. Aqquba jigittiń ot basynyń kún kórisi qıyndap bara jatqasyn, jany ashyǵan joldastary jumysqa alǵysy kelse de, Úlken Úı qoldap otyrǵan ataqty akademıktiń jaqpas jaǵyna shyǵyp qalatyndaı qoryqty. Iá, búroǵa deıin bunan jurt qorqatyn. Tasy órge domalap turǵan sol tusta, nesin aıtasyń, bul quddy qoly shyqqysh oıynshydaı edi ǵoı. Qoly shyqqysh oıynshynyń karta tartsa tuz shyǵatyny sıaqty bu da tek utsam dedi. Esil-derti utý edi. Shynynda da, búroǵa deıin jazbastan utty. Ana jatyrynan yrysy artyq jaralǵan syralǵy bala baıaǵyda asyq oınaǵanda da balyqshy aýylynyń balalaryn shetinen sypyryp utyp alatyn. Onsyz da aldynda ıyǵy túsip, murynyn tartqylap turǵan balanyń ishin kúıdire túskisi kelgendeı qaltasy tolǵan asyqty satyrlatyp saq-saq kúlip turatyn. Sondaıda analar qaryzǵa asyq surasa, bul qolym shyqpaı qalady dep bermeıtin. Alda-jalda bere qalǵanda da aqysyna asyq almaı, tek tyqybaı alatyn. Onda da qasynda qyzyq kóremiz dep qaýmalap turǵan balalarǵa bul áýeli kózin qysyp qoıar edi; sosyn kóıleginiń jeńin shyntaǵyna deıin sybanyp túrip alar edi; sosyn saýsaqtaryn sytyrlatyp bir jumyp, bir jazyp qolyna kúsh jıar edi; sonan soń ǵana erteden bepi aldynda mandaıyn tosyp turǵan balaǵa nazar aýdarar edi; biraq báribir asyqpas edi; ne istese de aıyz qandyryp isteıtin mashyqpen bıshara balanyń kózine túsken kekilin keıin qaıyryp, tyqybaı alatyn jerin aspaı-saspaı jalańashtap alar edi; sonan keıin de tap jańa alaqanymen sıpalap baıqap kórgen mańdaıdyń torsyqtaı shekesin áli de bolsa qapy jibermeı o jaq, bu jaǵynan syǵalap qaraı túser edi; bir qyzyqtyń bolaryn bilip, álden kúlkige býlyǵa bastaǵan balalarǵa Ázim kózin taǵy da bir qysyp qoıar edi; áli de sol aspaǵan-saspaǵan kúıi tyqybaı salatyn suq saýsaqtyń ushyn túkiriktep-túkiriktep alar edi de, sosyn baǵanadan beri aldynda kózin tas jumyp, mańdaıyn tosyp turǵan paqyrdy torsyqtaı shekeden dáldep turyp tyrs-tyrs sherter edi; erteden beri "endi ne bolar eken?" — dep qybyrsyz turǵan qyzyq qumar balalar, sol arada, oı nesin aıtasyń, qyran-topan kúler edi ǵoı; ózi de keremet lázzat alyp saq-saq kúler edi-aý!

Shirkin, ózgeler utylyp, óziń utqanǵa ne jetsin! Sýshylar jınalysynan keıin jigitter qýanyshyn jasyrmaı adyrańdap ketti; olar bórkin aspanǵa atyp adyrańdap jatqanda, bútil ınstıtýtta tek bir kisiniń júzi synyq edi; ol kúnde-kúnde kezdesken saıyn, buǵan: "Áz-aǵa, analar nege únsiz?" — dep áldebir úreı maza bermeı, túsi qashyp, basyn shaıqap otyrady da:

— Áz-aǵa, osy tegin be? — dep buǵan qaraıtyn.

Shynynda da, tegin bolmady; ózderine bir tyqyrdyń taıalyp qalǵanyn ózgeden buryn ol sezipti; al sen bolsań "osy ne biletin edi", — dep, kerek dese, ony jóndep tyńdaǵan da joqsyń.

Súıtse, artyq aqyl kisige bar kezde birdeı paıda bermeıdi eken; al qýlyqty kóp qýǵan kisi ári-beridesin óz quıryǵymen oınaǵan túlkideı ózin-ózi aldaı bastaı ma, qalaı? Aqyl men aıla kisige serikke jaramaǵanda, qaıta, bir esepten, sezik pen sekemge sengen durys bolar ma edi? Ne qylsa da, ol bısharanyń balpıǵan jup-jýan denesinde túz taǵylary sıaqty qaýip-qaterdi jer túbinen sezetin soqyr sezim be, sondaı bir erekshe qasıet bolǵany-aý, shamasy?

* * *

Nege bulaı boldy? Bul jazǵan neden qatelesti? Apyraı, neden qatelesti eken? Ne-den?!

* * *

Sol kúni búro saǵan uzaqqa sozylǵan sıaqtanyp edi; súıtse basy-aıaǵy jarym saǵattan aspapty. Biraq seniń apaı-topaıyńdy shyǵarýǵa so da jetti. Adam paqyrǵa qumyrsqa ólermendikpen janyn jaldap júrip joǵary kóterilý qıyn bolsa da, al, biraq, sol óziń ólip-talyp shyqqan bıikten qulaýdyń ońaıy-aı!

Bárinen buryn búro músheleriniń qylyǵy janyna qatty batty: buny esik jaqqa eki aıaǵynan sarsyltyp turǵyzyp qoıdy da, biri moshqap, biri mysqyldap ıtteı talap jabyldy da ketti. Bul áli bir suraqqa durys jaýap bergen joq; qoly qos samaıdan aqqan terdi súrtýden bosamady, búroǵa kelerdiń aldynda ǵana kıgen ıne-jipten ada shyqqan aq kóılektiń qatyrma jaǵasy moınyn qajap, sýsyldaq shashy qurǵyr da qaıta-qaıta kózine túsip kete berdi; qoly ter súrtýden sál bosasa birese jaǵasyn tartqylap, birese shashyn qaıyrǵyshtap zyqy ketip turyp ezine bergen aýyr jazanyń batpan salmaǵy da, sonan bul qashan syrtqa shyqqansha sanasyna jetip bolmapty; syrtqa shyqqasyn da jýyq arada esin jıa almady; esik aldynda áldekimdi kútip, otyn baspaı dedektep turǵan mashınanyń janynan ótti; sheke tamyry solqyldap áketip barady; esil-derti tezirek úıge jetý; osydan súlderin súıiktip úıge jetse — ıyǵyna ilgen lypany sheshse sheshkeni, eger oǵan shamasy kelmeı dińkesi quryp bara jatsa, kıimsheń boıymen qulaı ketýge bar; onan basqa eshteńege zaýqy shaýyp turǵan joq; dúnıede zaýyq shabatyn da eshteńe qalmaǵan; tún bolsa tiri jan tuıaq serippeı, árkim ózdi-óziniń indigeshine kirip, esik, terezesin qymtap, tyǵylyp alǵan qalanyń túri mynaý — tas qarańǵy kóshede tirlik nyshan sezilmeıdi; osydan qashan tań atyp, kún shyǵyp, jer betine taǵy bir jaryq sáýle túskenshe tas qabyrǵalardyń arasyna tyǵylyp alǵan tiri jandardyń basynda "sabap ketpese", "tonap ketpese" degen qorqynyshtan basqa ne bar? Áne, kósheniń eki betinde qarańǵy tún eńselep basyp alǵan záýlim úıler qaraýytyp qańqasyn kóterip tur; bir terezede sham jyltyramaıdy.

İshi qurǵyr ıt talaǵandaı; biraq ustamdy jigit dybysyn shyǵarmaı tistenip aldy da, aıaq astyna qarap jatpastan shylqyldaǵan qar sýyn keship júrip ketti; kósheni kesip ótti; áli tiri jan kezdesken joq; esine tentek aqynnyń saıqal qala degeni tústi; aqyn aıtsa aıtqandaı osy qalanyń ánsheıinde jurtty syrtymen arbap turatyn saıqaldyǵy qaıda? Erkeksirep bara jatsa ústi-basyna jyltyraq birdeńeni ile sala kisi-qara jınalǵan jerden quıryǵy bultyńdap ótetin naq bir jezókshedeı eshkimdi talǵamaı da tańdamaı, kóringen qıakeldini qushaǵyna tartyp, aqyn aıtsa aıtqandaı qalasa Baltyqqa da, Baıkalǵa da pana bola ketetin sol álgi syrtymen arbaıtyn saıqaldyǵy qaıda? Basqasy basqa, ádette tún jamyla kóshege shyǵatyn saıqal qalanyń jezókshe saıqaldary neǵyp sap bola qalǵan? Nege bir kóshe bolmasa bir kósheniń qaıyrylysynan kúılegen qanshyqtaı qylymsyp shyǵa kelmeıdi? Ázim jan-jaǵyna kóz saldy. Álde olar da borbaıynan bir pálege ushyrap, basyn qaıttap ketti me?

Mıyǵynan myrs etti; úkimet úıiniń aldyndaǵy alańǵa ilikti; basqa jaq qarańǵy bolsa da buryn osy mań jaryq bolýshy edi; ala-bóle áne bir qoly shoshaıǵan tas músin turǵan jer samaladaı bolatyn; qala ústin basqan qarańǵy bul arany da meńdetip qabaǵyn qars jaýyp apty; sonan ba, alyp tas músin tún jamylyp jorytqan jolaýshyǵa záýde bir kezdesip qalatyn áldebir oba tastaı rabaısyz zoraıyp kórindi; tula boıyndaǵy basqa tulǵa-turpatynan buryn onyń, ádette, kósh jerden kózge túsetin shoshaıǵan qoly da kórinbedi.

Kósheniń eki betinde qaraýytqan záýlim úılerdiń arasynan aıaq jolyn ázer taýyp keledi; kúndiz kún jylymyq bolǵan-dy; kóshedegi qardy arly-berli josyp aǵylatyn da jatatyn mashınalardyń myń san dońǵalaqtary myjǵylap, mıyn shyǵaryp tastaǵan eken; sol mıy shyqqan kóksoqta shylqymaıdy beti-júzine qaramaı shylp-shylp keship keledi.

Bunyń keıde mashınadan zerigip bara jatsa, jaıaý júretini bar-dy; ortalyqqa ornalasqan ákimshilik mekemelerdiń birinen sharýasyn bitirip shyǵatyn da, taqymyn jazǵysy kelgende syrtta kútip turǵan mashınany qoıa berip, ózi jasyl japyraqqa malynǵan ásem kóshelerdiń saıasymen, álgi qoly shoshaıǵan tas músin turǵan alańmen aqyryn aıańdap úıine jaıaý qaıtatyn; sonda úıi qurǵyr tıip turǵandaı, áp-sátte jetýshi edi; osy qazaqtyń túnde jer uzaryp ketedi degeni ras pa, álde tıtyǵy quryǵanda kisige qarys jer muń bola ma? Búgin óz úıi ózine jetkizbedi; sylqyldaq qar keshkesin aıaǵynan sý ótti; taý baýraıyndaǵy qalanyń ala-bóle osy kezde ne kúzge, ne qysqa uqsamaı, boıyna ylǵal tartyp yljyraıtyn da turatyn aýasynan tún yzǵary anyq seziledi; tońazyǵan dene titirkep kete bergesin qaltasynan qolqabyn izdep edi; saýsaǵynyń ushy shytyrlaǵan eki japyraq qaǵazǵa tıdi; sıpalap kórip edi, aqsha sıaqty. Aıtqandaı-aq búgin erteńgisin shoferin temekige jumsaǵan edi-aý, mynaý sonan qaıtqan eki bir teńgelik bolmasyn. Endeshe esik aldynda otyn sóndirmeı dedektep turǵan jańaǵy mashına bunyń súlik qarasy boldy! Jaqynda ǵana alǵan sý jańa mashınatuǵyn; burynǵysyn Jýan Jaqaıymǵa berip, mynany ózi kúndiz-túni baılap qoıyp minetin; erteń álde kimniń taqymy astynda ketetin qutsyz adyranyń kúıigi ishin órtep, ashshy tyrnaq osyp aldy.

Aıaǵyn basa almaı, tilersegi dirildep barady; súlderin súıretip pochtamtqa jetti; áli quryp bara jatqasyn jýan terekke boıyn súıep, asyla ketip edi; kári terektiń qushaq jetpeıtin mup-muzdaı kúpshegi qos shekedegi kók tamyrlary búlk-búlk soqqan ystyq mańdaıdy qaryp aldy; biraq tán túrshikken joq; qaıta órtteı kúıgen qyzý álgiden góri saıabyrlap janyna jaǵyp barady. "Apyraı, adam túk te emes eken ǵoı? Túk emes eken", — dedi toryǵyp; ánsheıinde bul tóbesimen kók tiregendeı bop, bolǵan-tolǵansyp júrýshi edi-aý; súıtse, túk emes eken ǵoı; túk emes eken. Bul álgide ǵana ádettegi mashyqpen súlik qaradan kerilip-sozylyp túsip edi-aý! Sol kerilip-sozylǵan qalpy kilemdep tastaǵan basqyshpen joǵary kóterilip bara jatqanda da, bul sabaz basynda baǵy bar, abyroı, ataǵy bar, átibirli azamattyń biri... joq, biregeıi edi-aý! Sonan ne bári jarym saǵat óter-ótpeste búrodan shyǵyp, sol álgi kilem tósep tastaǵan basqyshpen qaıta tómen túskende quddy sátsiz kúni jolǵa shyǵyp, uryǵa tonalǵan jolaýshydaı jurdaı bop shyqty-aý! Iá, jurdaı boldy! Jurdaı boldy!

Basyn súıep turǵan muzdaı terekke betin basty da, eńirep jylap jiberdi. Buryn kim edi? Endi kim? Kim? Bul, biraq endi kim bolǵanyn oılaǵysy kelmedi. Óıtkeni óziniń buryn kim bolǵanyn jaqsy biledi. Qandaı bolǵanyn da biledi. Iá, búroǵa deıin de sen, sen ediń-aý! Sen tipti baǵana ortalyqtaǵy eńseli sary úıdiń aldyna súlikteı qara mashına tula boıyndaǵy jaltyraq temirlerin kún sáýlesine jarq-jurq shaǵylystyryp toqtaǵanda da tap qazir isi búroda qaralatyn áldebireý emes, qaıta bunyń ózi isti bolǵan áldebireýlerdiń taǵdyryn sheshetin úlken bastyqtyń dál ózindeı nyǵyz-tuǵyn. Sol myrǵam, nyǵyz qalpyn saqtap, aspaı-saspaı mashınadan túsip edi-aý! Sol myrǵam, nyǵyz qalpyn buzbastan erteli-kesh mılısıa kúzetip turatyn eńseli sary úıdiń esigine bettep edi! Mılısıa qashanda anadaıdan syzdanyp kele jatatyn narqasqa erkektiń aldynda qazdıa qalýshy edi. Bunysy saǵan unaıtyn. Ol osy joly da súıtti. Sen oǵan sál bas ızep, ishke ótip kettiń. İshke kirer-kirmeste seni kórgen úlken-kishi anadaıdan júgirip kep "Áz-aǵalap" jalpyldap edi-aý!

Osy úıde komsomoldan kóterilgen jastar kóp; óńsheń qoltyǵyna papka qysqan shıborbaı syptyǵyr; qashan kórse de qaýyrt birdeńege qapylyp jatady; osynsha nege qapylyp, nege tyzalaqtaıtynyn bilmeısiń; ony olardyń ózderi de bilmeıdi; ózgeler bilmese de, biraq osylaı dyzalaqtamasa dúnıe qazir órtenip ketetindeı sypsyńdaǵan syptyǵyr nemeler asyǵyp-úsigip ne joǵarydan tómen túsip, ne tómennen joǵary kóterilip bara jatqany; sondaıda jazataıym aldynda ketip bara jatqan bireýdi ańdamaı qaǵyp ketse, qalshıyp tura qalady da, ıilip keshirim suraıdy; sosyn sypsyńdap basyp ári ótip ketetin elpildegen elgezek jastar buny kórse, tipti báıek bolady; bular da jańaǵy mılısıadaı qalt etip tura qalady; bular da buǵan iltıfatpen ıilip sálem beredi; sen, biraq, úlken oryndaǵy ınabatty bireý bolmasa, mynadaı shıborbaı syptyǵyrlarǵa onsha ılige qoımaı, kekireıgen basyńdy ızeseń sál ızeısiń de, ızemeseń tusynan óte shyǵasyń; bylaı shyǵa bere: "osy kim edi?" — dep oılaısyń; biraq qansha oılasań da esińe túsire almaıtynsyń; osy kúni sen bilmeseń de, seni biletinder kóbeıip barady; sony oılaǵanda kóńili kádimgideı marqaıyp, mıyǵynan kúlip qoıatyn; sol mıyǵyńdaǵy nasatty kúlkini jıyp ta úlgirtpeı, aldyńnan taǵy bir elpildek kezdese ketedi; bu da júgirip baryp aldynan esik ashady; sen kekireıip baryp mashınaǵa minesiń; bókseń tıer-tımeste bylq ete qalatyn arttaǵy jumsaq orynǵa shalqalaı bergende, shań turmaǵan súlik qara baýyry quddy sýǵa tıgen qaıyqtaı ornynan aqyryn qozǵalyp, jyljyp júre beretin edi-aý! Tula boıy tolǵan appaq áshekeı temirler men aldy-artyndaǵy áınegi, aınasy, kúmis ınedeı kókke shanshylǵan antenasy kúnge shaǵylysyp jarqyldap bara jatqanda, oı-hoı, dúnıe-aı, buǵan moıyn buryp qaramaı ótetin erkek, urǵashy, sirá da, bolýshy ma edi?

Iá, basynan sondaı kúnder de ótken! Keýdesin kere kúrsindi de, eńsesin tiktedi. Muzdaı terekke súıegen mańdaıyndaǵy baǵanaǵy órtteı ystyq basylǵan; álgindeı emes, qol-aıaǵyna ál-dármen oralǵan sıaqty; esine taǵy da esik aldynda qalǵan mashına tústi. Qap, áttegene-aı, kúni erteń aýyzy salymdy áldebireýdiń taqymy astynda kete baratyn qaıyrsyz adyrany mingende bolady eken!

Úıge ázer jetti. Áıeli bul kelgenshe jatpaıtyn. Qaısy birde kóńildes áıeldermen uzaq túndi birge ótkizip, sonan tań aldynda kelgende de kóz ilmeı, esik aldyna oryndyq qoıyp qalǵyp-shulǵyp otyratyn. Sonda da jumǵan aýzyn asha almaıtyn bıshara, tek bir joly batyly baryp:

— Osy kezge deıin júrgende... qoryqpaısyńdar ma? — degende, bul syzdaǵan muzdaı qalpyn buzbaı:

— Nemene, meni oınap júr deısiń be? — dep tór jaqqa ótip júre bergen-di.

Osy joly da aıaq tyqyryn esite sala atyp turyp, aldynan esik ashty. Biraq seniń jan beretin kisideı qup-qý túrińnen shoshyp, jalt berip esiktiń qaırylysyna tura qaldy. Qashanda kózge túspeýge tyrysatyn ádeti. Sen úıde otyrǵanda kýhnáǵa tyǵylyp alady da, kúnine úsh mezgil as daıarlaıdy. Ydys-aıaq jýady. Shylpyldatyp kir jýady. Erteli-kesh ún-túnsiz kúıbeń-kúıbeń júrip kúni ótetin osy bir shúıkedeı áıel, ot basyn ýysynda búrip ustaıtyn qatal erkek ózi izdegende bolmasa, qalǵan ýaqytta bary-joǵy bilinbeıtin.

Sen tórge ótip bara jatyp:

— Araq bar ma? — dediń.

— Konák pa?..

— Joq, araq...

Áıel qaıyra til qatpady. Sen de qaıtalap aıtpadyń. Bir aıtqasyn qaıtalaýdyń qajeti joǵyn bilesiń. Áne, sen tórge ozǵan boıda esiktiń qaırylysyna tyǵylyp turǵan súldege dereý jan endi. Tiri árýaqtaı bozamyq birdeńe dybyssyz qozǵalyp kýhnáǵa qaraı aıaq basyp barady.

— Tez!..

— Qazir... qazir...

Shyny shólmek aldyna kelgenshe shydamaı, shıryǵyp tur. Erteńine kesh oıandy; esinen tana qatty uıyqtapty; kózin ashqan boıda keshe ómiri istemegenin istep, bir bótelkeni bir ózi taýysqany esine tústi; bútil denesi bireý taıaqpen sabaǵandaı súıek-súıegi synyp barady; zildeı basyn jastyqtan kótere almaı yńyrsyp biraz jatty; buryn osy pálege onsha áýes emes edi; keshe ne bolǵanyn esine túsirip, kózin úı tóbesinen aýdarmaı jatyr; ánshıinde aýyzyna tıse ashyrqanyp, tyrjyńdap bitetin zárdeı ashshy páleniń keshe, kerek dese, dámin de sezbepti; bir-eki alǵasyn-aq sý men araqtyń dámin ajyratpaı, bótelke túbinde móltildegen dámsiz, tatýsyz suıyqty bir tamshy qaldyrmaı sarqyp ishipti; ishken saıyn kóńiline kúdik qashyp: "sý qosqannan saý ma?" — dep oılapty; oılaǵan saıyn kúdigi kúsheıe túskeni sonsha, shúıkedeı áıel ústine kirgen-shyqqan saıyn oqty kózimen atyp bopty; súıtip otyryp qyzypty; qyzǵasyn kóńili buzylypty; jańa ǵana jany kúıip, zyǵyry qaınap shıyrshyq atyp turǵan júıkeler sátte jıdip, qaraptan-qarap jylapty; ıini jyǵylyp, myrsyldap jylap otyryp áýeli áldebireýmen kinálasqandaı bolǵan edi; sálden soń kúshke minip, apyrash-shapyrash kózi áldekimge ajyraıa qaraıdy; suq qolyn bezep kijiń-kijiń etedi; áldebireýlerdi betten alyp, bajalaqtap aıtysatyn sıaqty ma? Iá, aıtysýy aıtysqan; biraq oıanǵasyn kimmen aıtysqany esine túsken joq.

Qurysyn, mas adamnyń isi sıaqty túsi de berekesiz bytyqy-shytyqy; sol berekesiz bytyqy-shytyqy birdeńeden uqqany — bir bótelkeni bir ózi taýysqasyn búroda esesi ketken yzalary esine túsken; búro músheleriniń aldynda abdyrap sasyp turǵanda aýyzyna túspegen utymdy sózder araqqa qyzǵasyn qozdap ál bermepti; sosyn bul da eshkimge des bermeı, bet aldyna bat-puttap sóılepti kep, sóılepti... bir jandy betine qaratpaı jurttyń aýyzyna qum quıǵasyn ǵana kóńili kónshipti; sosyn jatqysy kep túregepti; turýyn tursa da, biraq aıaǵyna nyq basyp tura almaı, tórt qabyrǵa arasynda teńselip júripti; táltirektep, teńselip júrip te birdeńelerdi sóılepti; sóılep júrip ústindegi kıimderdi sheshipti; ústindegi kıimniń bárin sheshkende, tek butyndaǵy shalbardy sheshýge shamasy kelmeı, aýyndaǵy bir-eki túımeniń ilgegin ázer aǵytypty da, álgindegi áıeli salyp berip ketken tósekke gúrs etip etbetteı qulapty; etbetteı qulaǵasyn da basynyń astyndaǵy mamyq jastyqty tumsyǵymen súzgilep jatyp sóıleýmen bopty; sóılep jatyp uıyqtap ketipti; oıansa — basy zildeı; bul uıyqtap jatqanda bireý bas súıeginiń ishine qorǵasyn quıyp ketkendeı; qulaǵy shyńyldap, qos shekesi synyp barady eken; aýyzy qańsyǵan kúbiniń túbindeı; ashshy kermek birdeńe tilin qýyryp, júreginiń basyna zapyran aınalyp, kilkildep tur; aýyzyndaǵy jıirkenishti jaman dámnen zyqy ketkeni sonsha, bul osy qazir basyndaǵy múshkil haldy oılaýǵa da shamasy kelmedi; sonan tek týs aýa bere ózine-ózi kelgendeı boldy; onda da áıeli tósekke ákep bergen bir aqquman qara shaıǵa mańdaıy jipsip jan shaqyrdy; tula boıyndaǵy qurysqan-tyrysqandar endi-endi tarqap, úı ishindegi jym-jyrt rahat tynyshtyq janyn áldılep, kózi uıqyǵa ketip bara jatqany sol eken, kenet "akademık jol-das-s-s-s", degen áldebireýdiń qulaǵyna quddy shaǵar aldynda zárin jıǵan jylandaı ysqyrǵan daýys kelipti; sol ysqyrǵan daýyspen birge uıqy qysyp, jumylyp bara jatqan kózine ala taqıaly bujyr qara elestepti; ala taqıalynyń elesteýi muń eken, bireý basynyń astyndaǵy jastyqqa biz suǵyp alǵandaı atyp turypty; apalaqtap kózin ashypty; biraq qos shekesindegi kók tamyrlar solqyldap, basy qan qaqsap qoıa bergesin jastyqqa qaıta qulapty; ishi ý jalaǵandaı órtenip bara jatqasyn arjaǵynan bir úzik ulyǵan ashshy dybys shyǵyp ketkenin ózi de baıqamapty; tek sol kezde esik syqyr etkesin bul da ishten ulyp shyqqan dybysty kilt úzip, tyna qapty; demin jutyp esik jaqqa kóz tastaǵan eken; sál ashylǵan esiktiń sańylaýynan syǵalaǵan jasqanshaq janar bunyń nazar aýdarǵanyn baıqap, basyn arman tartyp apty; sen kóz aıyrmaı qansha ańdysań da, biraq álgi suǵanaq ury janar endi qaıtyp kórinbepti; esesine bul tynyshtyqtan aıyryldy; sezikti kóńil sekem alǵysh; sál nársege kúdiktenedi; jańaǵy suǵanaq ury kóz nege syǵalady? Álde birdeńeni sezgennen saý ma? Aqyryn japqan esiktiń ari jaǵynda ses shyǵarmaı jabysyp turmasyn? Toqta... Jymysqy neme birdeńeni sezip, endi sonyń ras, ótirigin anyqtap bilgisi kep jany baıyz tappaı júr me? Sonda ol kimnen esitedi? Búrodan keıin bul ǵoı tiri jandy kórgen joq; kórse de "meni partıadan shyǵardy, jumystan bosatty", — dep kimnen shúıinshi suraıdy. Esitetin jurt esiter. Bul tiri janǵa tisinen shyǵarmaı jasyrsa da, jamandyq habar jatpas, jurtqa jeter. Jeter-aý! Tań atqansha da talaılar qulaqtanbas deısiń be? Tek sony myna jaman qatyn ıisshil ıtteı jurttan buryn timiskilep qaıdan bilip qoıdy?

Álde-e... Toqta... Túnde mas bolǵanda bunyń ózi birdeńe dep aıtyp qoıdy ma? Ras, bul júregi kóterilip loqsyǵanda, ol ana jaqtan júgirip kep aýzyna lágen tosty. Sonan keıin de tynym tappaı, bir kirdi, bir shyqty. Ánshıinde bul shaqyrǵanda bolmasa, qalǵan ýaqytta ózdiginen aıaq baspaıtyn nemeniń joqtan ózgeni syltaýratyp qaıta-qaıta jyltyńdaǵany tegin be? Tań atqasyn da tósekten tura almaı, qaıta-qaıta basyna sý oramal basyp, ahylap-úhilep jatqanyn kóre-bile tursa da, ol, áıteýir,qyzyq tamashalaǵandaı esikten jyltyńdap qaraı berip edi-aý. Bárinen buryn sonysy yzasyna tıip bolǵan-dy. E, Qudaı, jaman adam — tabashyl. Kóre qal, onyń ómir boıy osy úıdiń bosaǵasynda shekken azap pen qorlyqty, endi bunyń ózi kórip, tósegi tikenge aınalyp tóńbekship jatqanyna qýana ma? Qýanǵannan qol-aıaǵy jerge tımeı júrmese qaıtsin?

Jylaǵysy kep edi, biraq kózinen jas shyqpady. Kisiden kóretin ne bar, bunyń ózi kináli; bastyqtardyń syryn bilmese eken-aý: bildi ǵoı; bile tura, esi durys kisi qudirettilermen kúsh talastyra ma?

Bundaıda, ádette sózdi ishterindegi atqa jeńil qubasha bastaıdy, qalǵandary ishin aldyrmaı, syzdy qalpyn saqtap baǵady; bul ózi biletin tanys minez; qarsylastaryń aldyńa kelgende sen de súıtetinsiń, sen, biraq áýeli aldyńa ózgelerdi salyp, ıtteı talatyp alatynsyń da, sosyn sońyn ala aralasatynsyń; arjaǵy belgili: sonyń arjaǵynda toqmeıil mysyqtyń tyrnaǵyna ilikken sur tyshqandaı, isti bolǵan sorlyny qyzyq úshin qýalap, ary ıterip, beri jyqpaýshy ma edi? Bastyqtardyń sol minezin bildi,sony bile tura olar seni kórse de kózine ilmeı kekireıdi eken dep, tap sol arada kergıtin jóni bar ma edi? Joq, saǵan birdeńe kórindi. Áıtpese, buryn saq edi. Yza jerge aıaq baspaýshy edi. Yza jerdi baıqasa boldy, aıaǵynyń astyna temir azý qaqpan quryp qoıǵandaı qaralaı úrkip, aınalyp ótetin. Iá, bul saq edi; endeshe taǵdyry tarazyǵa túsken ekitalaıda ánshıindegi saqtyǵyn nege umytty? Álde, basynan baqtyń taıǵanyn bilmedi me? Taǵdyry tarazyǵa túskeli turǵan syn saǵatta da jurty qurǵyr burynǵydaı aldynda qurdaı jorǵalap turady dedi me? Ras, sol kúni de ortalyqtaǵy eńseli sary úıdiń aldyna kep toqtaǵan sý jańa mashınadan bul ádettegisindeı asyqpaı, yrǵalyp-jyrǵalyp túsem degenshe, ishten kózi shalyp qalǵan elpildek bireý júgirip kep aldynan esik ashty; bul joǵaryǵa kóterilem degenshe búroda qaralatynynan beıhabar taǵy birneshe elpildek kezdesti; mılısıa ekesh mılısıa da buny kóre sala burynǵydaı qazdıyp tura qap, al sypsyńdaǵan nemeler burynǵysha "Áz-aǵalap" ıilip-búgilip jatqasyn, bul úıdegilerden sirá da jamandyq kútpedi; bul úıdegilerdiń kóńili men peıili báz-baıaǵysha edi; bári elpildedi; bári jalpyldady; bul burynǵy mashyqpen shalqaqtasa, olar ózderiniń buǵan degen báz-baıaǵy yqylas, iltıfatyn saqtap ıilip-búgildi kep; bul burynǵydaı shirense, analar odan beter es-túsi qalmaı jalpyldap, jel shaıqaǵan jas talsha maıysty-aı kep; soǵan úırengeni sonsha, keıingi kezde bul osy qalada eshkimge ıilmeı de búgilmeı, arbanyń belaǵashy sıaqtanyp kúdireıgen dińgekteı-dińgekteı jigitter quryp qalyp, endi tek lep shyqsa jeldiń yǵyn alyp qalbalaqtaı bastaıtyn sýsyldaq seleýler men qańbaqtar qalǵan ba dep oılaýshy edi; keıde ózin kil seleý, kil qańbaq arasynda júrgendeı sezetin; qaıda barsa da aldynan sondaılar shyǵyp, kóretini búgilgen bel, ıilgen bas, qurmet, qoshemet, qolpash.

Já, solaı shyǵar; solaı bolǵan shyǵar; sonda sen qazir ózińdi qaraıtyn búroda da aldyńnan qańbaqtar men seleýler bas shulǵyp, elpildep turady dep oıladyń ba? 0, aqymaq! Esalań! Burynǵy erkeligin osy joly da istep tabaldyryqtan attaı bere qolyn kóterip "sálem!" dep edi; uzyn stoldyń eki betin ala jaıǵasqan kisiler jumǵan aýzyn ashpady; sen anaý-mynaýǵa qysylmaıtyn kónbet ediń-aý; osy joly da jelkeńe túsken uzyn shashyńdy úırenshikti mashyqpen keıin qaraı bir silkip tastap, basyń kekireıip shalqaqtap kirýin kirseń de, mynalardyń seni kórgende burynǵydaı oryndarynan japyryla turmaq túgil, kerek dese, basyn kótermeı, tuqyraıyp baýyryna tyǵyp alǵanyna tańyrqadyń; tańyrqaǵanyn jasyrmaı árqaısyna bir qarady; sol túkke túsinbeı tańyrqaǵan kúıi aıaǵyn ilgeri bir basyp, túsin bermeı tunjyrap alǵan kisilerdiń tómengi jaǵyn ala toqtady; baıqamaı tur ma dep jótkirip edi; oǵan da eshqaısysy selt etpedi; bulardan kúder úzgesin, basqa jaqtan súıeý izdep, keń kabınettiń irgesine taqap qoıǵan oryndyqta otyrǵan, keıingi kezde komsomoldan kóterilgen eki-úsh jigitke qarap edi; olardyń ádettegi elgezektiginen dámetip birer jaltaqtady; biraq bular da molla aldynda dáris alǵan shákirtteı qolyn tizesine salyp tompaıa-tompaıa qapty. Omaı shirkinder! Aq kóılektiń qatyrma jaǵasyna keńirdegin qylǵyndyra qan qyzyl galstýk baılap, mólt qara kostúmniń óńirin tyńqıtyp túımelep alǵan óńkeı pysyqaı, tyrash nemeler kisimsip butqa tola qapty; kózin de kótermedi; analar sıaqty myna patshaǵarlardyń da otyrǵan jerine jelim quıyp tyrp etkizbeı, bóksesin oryndyqqa jabystyryp tastaǵandaı; bárinen buryn saǵan endi osylardyń qylyǵy batty; osylarǵa eregisem dep turyp óziniń ánshıinde kúdikti jerge aıaq baspaıtyn saqtyǵyn da umytyp ketip edi.

Iá, jaqsylyqtyń joly jińishke; keıde kisige myń dos azdyq etkende, bir dushpannyń kóptik etetini káperinen shyǵyp ketti; osy qazaq basqa qonǵan baqytty qusqa beker teńemegen; úrgedek qusty qaharly qol jıyp, qarý asynyp jatpaı-aq qolyna shybyq ustaǵan sotqar bireý "táıt" dese de jetip jatyr; keshe bir myqty yqylasy túskende bere salǵan baqyt, sol myqty qaharyn tikken kúni qaıtyp alatyn túbi bos shıki birdeńe edi ǵoı; sen jazǵan sony da umyttyń; joq, umytqan joq-ty, tek myna shirenip otyrǵan qyrttardyń altyn basyńdy qor ǵyp, eki aıaǵyńnan sarsyltyp turǵyzyp qoıǵan qorlyǵy yzańa tıdi; bárinen buryn janyńa sol batty; biraq amal qansha; kúshtige kúl shasha ma; qolyńnan kelse, sen de búıedeı búrjıgen nemelerdi otyrǵan jerinen turǵyzbaı ústine úıdiń tóbesin qulata salar ediń; ondaı qudiret bolmaǵasyn, tym qurysa, bulardyń aldynda bas ıgisi kelmedi de, qyrsyǵy ustap kekireıip alǵany ras; kiriptar bop turyp menmensigen qıqarlyq kimge unasyn; bireý: "jol-da-s-s... berigerek kelińiz", — dedi; tóraǵa ma dep oılaǵan edi; joq, tóraǵadan tómenirek otyrǵan ala taqıaly bujyr qara eken; sen ilgeri bir bastyń da, sonan artyqqa batylyń jetpeı kilt toqtadyń; biraq eki kóziń jańaǵy ala taqıada; ne shyqsa, ala taqıadan shyǵatyn sıaqty edi; joq, olaı bolmady; ázirge mynalardyń bir isi bul oılaǵan jerden shyqpaı jatyr; ala taqıalymen ańdysyp turǵanda, uzyn stoldyń orta tusynda eki urty salbyraǵan qara sur bireý buǵan shalqalaı qarady; uıyǵan qorǵasyndaı etjeńdi bette rahymnyń izi joq; ózi obal-saýapty bilmeıtin naǵyz bezbúırek bolý kerek.

— Jigitim, sen dırektor bolǵaly ınstıtýtyń úkimetke qyp-qyzyl shyǵynǵa túsip, eki qolyń Mınfınniń qaltasyn qaǵyp jatqan kórinedi. Myna qaǵaz solaı deıdi. Káne, buǵan sen ne deısiń?

Sózin asyqpaı zildenip aıtty da, mańqıyp shalqalaı qaraǵan mańǵaz qalpyn buzbaı saýalyna jaýap tosyp qaldy; óziniń kisige qaraǵany da birtúrli; bir kózi jumylyp ketken; tek ana, buǵan qaraǵan jaqtaǵy kózi qus atatyn ańshynyń nysanadan syǵalaǵanyndaı; ańshy bolsa, Qudaı biledi, usynǵany múlt ketpes edi; suraqtan góri osy bir oqtaı qadalǵan ótkir janar óńmeninen ótip bara jatqasyn qıpaqtap kózin olaı bir, bulaı bir alyp qashty.

— Al, buǵan ne aıtasyń? Qandaı dáleliń bar?

Qap, mynany-aı!.. Ózi osyndaǵy bir zavodtyń dırektory kórinedi; baıaǵy at terligin qurǵatpaı, kórshiles aýyldarmen eki aradaǵy barymta-qarymtaǵa shaýyp turatyn aq soıyldyń zamany bolǵanda myna qorǵasyn bet... bul ma, bul zańǵar bir qyrdyń astynda at jalyna jabysyp buǵyp turar edi de, sosyn ylǵı qapyńdy taýyp, urymtal jerden aıqasa ketetin naǵyz qansheńgeldiń ózi bolar edi; kórdiń be, osal jerin taýyp ustady; aırylatyn túri joq; "káne, tyrp etip kór", — degendeı, álginde syǵyraıtyp ashqan jalǵyz kózdiń qıyǵyn senen áli de aıyrmaı, baǵyp qalǵan; búro músheleriniń basqa biri bolsa bir sári; al mynaý... bir sharýasy bitse, bir sharýasy bitpeı, erteli-kesh etegi jalpyldap, alaqanyn jaıyp tilenetin de júretin zavod dırektorynyń tar jerden tosqanyn qarash; kúndiz-tún migersiz sart-surtty salatyn da jatatyn zavodtyń temir-terseginen tıyn taýyp kózi shyqqan sharýashyl neme ǵylymı jumystyń baǵasy baqyrmen ólshenbesin qaıdan bilsin.

Ne derin bilmeı tur. Bunan jaýap tosyp qybyrsyz otyrǵan kisiler únsizdik uzaqqa sozylǵasyn qozǵalaqtap, oryndyqtar syqyrlaı bastady. Bireý kúńk etti:

— Osylaı otyra beremiz be?

Búro bastalmaı jatyp, álden qara terge tústi.

— Meniń basqa suraǵym joq, — dedi qorǵasyn bet; bel ustaspaı jatyp bir súrindirgesin búgingi búro májilisinde ózine tıesili mindetti osymen bitirdim dep oılaǵan bolý kerek, sonan qashan qolǵa salǵansha bundaǵy áńgimege qatysy bolmaıtynyn ańǵartyp, eki urty salbyraǵan myna kónek bet mańqıa qapty.

Esesine endi basqalar bas kóterdi. Qorǵasyn betteı emes, bulardyń úni qatqyl; sózderi de arjaǵynda ashý ıektep turǵandaı zildenip shyqty; ásirese, ala taqıaly bujyr qara buny ashyqtan-ashyq moshqap, aýyz ashsa akademık jol-da-s-s", — dep dybysyn tisiniń arasynan ysqyrtyp otyr.

— Aral teńizin saqtaǵannan góri onyń bizge tezirek tartylǵany tıimdi deısiz. Súıdep sóılegen sózińizde, jazǵan maqalańyzda aıtyp júrsiz. Soǵan qalaı aýzyńyz barady? Osyǵan jaýap berińizshi, jol-dass?

— Iá, aıttym. Bas tartpaımyn...

— Bas tartpaıtynyń jaqsy. Jaqtastaryń sizdiń munyńyzdy ǵylymdaǵy batyl jańalyq, akademık Ázimniń teorıasy dep jer-kókke sıǵyzbaı, jalaýlatyp áketti ǵoı. Káne, buǵan ne deısiz?

— Kóptiń aýyzyna qaqpaq bolam ba?

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn. Akademık Ázimniń teorıasy delik. Biraq onda kóńilge qonatyn ǵylymı negiz bar ma?

— Negiz deısiz be?

— Iá, negiz...

— Bálkim, negiz bolmas. Biraq biz aıtaıyq, aıtpaıyq, túbi báribir óletin teńiz emes pe? Úkimin joǵarǵy jaq áldeqashan shyǵaryp qoıǵan joq pa?

— Toqta! Joǵarǵy jaǵyń kim? Moskva ma?

— Iá, solar.

— Solaı de, joldass...

— Deıik, demeıik, qoldan keler túk joq. Aral máselesiniń túpki astarynda talaı syr jatyr. Ony buryn aıta almaýshy edik. Qazir qaıta qurý dáýiri bastalǵaly, basqasynan buryn, oılaǵan oıymyzdy qoryqpaı aıtatyn bop jatyrmyz.

— Degendeı. Endeshe, siz, káne, Aral máselesiniń jańa ózińiz qozǵaǵan túpki astarynda ne jatyr? Sony aıtyńyzshy?

— Aıtsam... ózderińizge be-belgili, Moskvaǵa Aral teńizi tursyn...

— Bógelmeńiz!

— ...Aral tursyn, Orta Azıa men Qazaqstannyń halqy qyrylyp qalsa da báribir. Moskvaǵa maqta kerek.

— Demek, Moskva maqtanyń jolyna bárin qurbandyqqa shalyp jiberedi ǵoı, solaı ma?

— Jo-q!.. Joq, úıdegem joq...

— Jaraıdy. Moskva solaı bolǵanda, biz ózimiz qalaı boldyq?

— Bi-biz...

— Iá, siz. Sý sharýashylyq ınstıtýtyna tikeleı basshylyq etip otyrǵan ózińiz Moskvanyń álgindeı kórer kózge istep otyrǵan ozbyrlyq qıanatyna qarsy daýys kóterdińiz be?

— Shyny kerek, úıdep... qarsy daýys kóterdik dep...

— Jaraıdy, aıtpaı-aq qoı. Ol kezde Túrikmenstannyń ǵylym akademıasynyń prezıdenti... sol ózi... kim edi?

— Akademık Babaev.

— Iá, Babaev ekeýiń, ólmeseń turma dep, Araldyń kórin Moskvamen birge qazdyńdar. Ózińiz Araldan kórinesiz. Súıte tura, soǵan qalaı dátińiz jetti? Túsiniksiz. Múmkin, ózińiz túsindirersiz?!

— Endi... Ol ózi... Ózi sondaı zzaaman edi ǵoı... Jańa aıttym ǵoı... Joǵarydan ssoondaı úkim kesilip qoıyl-ǵasyn...

— İrkilmeńiz, aıtyńyz!

— ...bbiz jaqtaıyq-jjaaqtamaıyq taǵdyry aana jjaqta shsheeshilip qqooıı...

Myna ala taqıanyń ala qanat saýysqandaı shyqylyqtap jelkesine minip alǵanyn qarashy. Onyń es jıǵyzbaı ústi-ústine jaýdyryp jatqan saýalynyń birde-birine jaýap qaıtara almaı qınalyp turdy da, áldenege kóńili de, kózi de aıaǵyndaǵy qara súrik týflıge aýyp, shań juqpaı jyltyldaǵan súp-súıir tumsyǵy janaryn arbap alǵanyn baıqamady.

— Joldas-s, siz...

Kózin aıaǵyndaǵy týflıdiń jyltyldap janaryn arbap turǵan súp-súıir tumsyǵynan aldy. Biraq, basyna qan shapshydy ma, qulaǵy shýyldady ma, ala taqıanyń taǵy da ne dep shyqylyqtap turǵany sanasyna jóndep jete qoıǵan joq. Onyń bir sózi mıyna kirmegesin óziniń de oǵan ne dep jaýap qaıtararyn bilgen joq-ty.

Al osydan bes jyl buryn bul dırektor bola sala ınstıtýttyń shańyraǵy astyna jurtty jımady ma. Sonda Moskvadan ushyp kelgen syıly qonaqtardy qolpashtap tórge otyrǵyzyp qoıyp, Úlken Úıden úlken-úlken bastyqtar, qoǵam qaıratkerleri, jýrnalıser qatysqan sol jıynda eki saǵat saıraýdaı-aq saırap edi-aý! Aral teńizin saqtaǵannan góri onyń bizge tezirek tartylyp qara jerge aınalǵany áldeqaıda tıimdi degen oıdy da bul alǵash sonda aıtqan edi; sýy tartylǵan teńizdiń túbinen bosaǵan pálenbaı qunarly jerge túgenbaı maqta egemiz dep saırap edi-aý! Shet elder sońyra biz óndiretin maqtanyń bir putyna jıyrma bes, otyz put bıdaı beremiz dep álden alaqanyn jaıyp otyr dep, ıin tiresken yǵy-jyǵy jıynnyń aýyzyn ashqyzyp pańqyǵan sózi sol kúnniń erteńine bar-bar gazette jarıalanyp, radıo, teledıdar bolsa-bolmasa da aıdaı álemge aıqaı salmap pa edi?

Aqquba jigit bastaǵan az ǵana top qarsy bolsa da, qoldaý tappaǵasyn Úlken Úıge barǵan edi; ondaǵylar Aqquba jigitti qostamaı da, qarsy da bolmaı, "kórermiz" degen bir aýyz sózden basqa túk aıtpaı, sazarǵan sýyq qalpyn saqtap shyǵaryp salǵan edi; sózin ótkize almaı, jany qydyrǵan jigit endi qansha barsa da Úlken Úıdegiler ony qabyldamaı, ol jóninde joǵarǵy jaqta jaǵymsyz pikir týa bastap edi; sol, sol eken, kidirmeı-aq Dzerjınskııdiń dál ózinen aýdyrmaı, shoıynnan quıǵan tas músinniń dál túbindegi tórt qabat qara sur úıdegilerdiń qaharyna iligipti de, túnde beımezgil ýaqytta shyrt ,uıqydan oıatyp shaqyryp jaýap alypty: Úkimet pen Partıanyń ekonomıkalyq saıasatyna qıǵash keletin kertartpa depti; ǵylymdaǵy jańashyl ıdeıanyń jaýy depti; jalaqor, páleqor degen pikir týǵyzyp, qara esekke teris mingizýge qarapty; buǵan osylaı aspan astyndaǵy pále-jalanyń bárin jaýyp, ıt qosyp jatsa, al Ázimdi ana jaqta Kreml, myna jaqta Úlken Úı qoldap, jańashyl jas ǵalymnyń aty, ataǵy aspanǵa shyrqap shyǵa kelip edi-aý!

Áriden oılaıtyn ish esebiniń osy joly da aldamaı, ózi kútken jerden shyqqanyna máz bolyp edi! Iá, bul ózinen burynǵy dırektorlardyń eshqaısysyna uqsaǵysy kelmedi. Olarǵa uqsasa kúni qandaı bolary belgili: onda ınemen qudyq qazǵandaı, shuqymaı birdeńelerdiń sońynda keter edi; bireý bilip, bireý bilmes edi; sonan jyldar óter edi; shash aǵaryp, júıke jún bolar edi; jas kezdegi jalyn, jiger, kúsh-qaırat kúrt kemip, júzi muqalǵan almastaı, eshkimge, eshteńege qajetsiz bop qalar edi; bálkim, ony ózi baıqar-baıqamas, biraq basqa jurt baıqar edi; ásirese, qasyndaǵylar baıqar edi; ásirese, kúni keshe esebin taýyp tula boıyndaǵy tesiktiń birinen kirip, birinen shyǵyp júrgen epti jigitter dereý baıqar edi de, yńǵaıyn taýyp qurmetti zeınetker dep qolpashtap-qolpashtap pensıaǵa shyǵaryp salar edi; e, arjaǵyn aıt-aıtpa — belgili: arjaǵynda sen bir kezde Partıa sezi me, ne Úlken Kisiniń ózi qatysqan saltanatty májilis pe, ne álde Joǵarǵy Keńestiń kezekti sesıasy ma, áıteýir sol sıaqty mártebeli jıyndarda qyryn túsirmeı kıetin mólt qara kostúm, bul kúnde ózińmen birge kúıi qashyp, jaǵasy men jeńiniń aýyzy qyrylyp myj-myj bolǵan; ol kezde basynda qulyn saýyrlanyp qaqyraıyp turatyn velúr shlápa da quddy túıe basyp ketkendeı japyraıyp qalǵan; óziń de áldebir saqtyq kasada alaqandaı tesikke entelep, moınyńdy sozyp, ár aıdyń aıaǵynda qolǵa tıetin tıyn-tebenińdi kútip turǵanyń... Shyny kerek, sońyraǵy kúni sondaı suryqsyz kóptiń biri bolǵysy kelmedi; qolynda kúsh turǵanda baıaǵyda bir tentek "atyń shyqpasa — jer órte" dese degendeı, jurt "oıpyrmaı!" dep jaǵasyn ustaǵandaı, adamnyń aqylyna syımaıtyn bir qıanpurys isti bastady da jiberdi. E, qıanpurys bolsa she? Qısyq bolsa she? Bolsa da, qıanpurys, qısyq isti bastaǵan bul emes; Túrikpenniń Babaevy da emes, Moskvada otyrǵandar! Myqty bolsańdar, búroda solardy qarańdar. Halyqtyń túbine solar jetken joq pa edi? Áne, kári teńiz tabanynan sý qashyp, qý taqyrǵa aınalyp jatyr. Aral aspany appaq aq shańdaq; Aral óńiri tuzǵa tunshyǵyp, tamyry kúıgen shóp kóktemde de kóktemeı, qara keńirdektenip qýrap barady; adam kórmegen indet shyǵyp, ana jatyrynda uryǵynan aýrýǵa shaldyqqan balalar deliqul dimkes bop týyp, keleshek urpaq azyp bara jatqanyna qaramastan Kremldegi kósemder biz bolmaǵanda Orta Azıa men Qazaqstannyń halqy adamzat kóshine ere almaı, eski jurtta saryjambas bop qalatyn edi dep, eki kózińdi baqyraıtyp qoıyp kókip jatqan joq pa? Solarǵa qarsy qaısysyń daýys kóterip ediń? Basqa-basqa Úlken Kisiniń ózi aýyz ashsa solardy qostap, halqynyń ótken kúni qara túnek edi; ata-teginde bas kóterer adam bolmaı, qoı sońynda qońyn kún tesken sorlylar edi dep zarlap qoıa bermeýshi me edi? Sosyn qaıtsyn, bul da Moskva aldynda bas shulǵydy. Soǵan jazyqty ma? Pishtý!..

— Al joldasss...

Qorǵasyn betten buryn osynyń yzasy batyp barady. Abzaly, bastan baq taımaǵaı; bastan baq taıǵasyn tirilikte tirnektep jıǵan azǵantaı abyroı da ıt jyrtqan kara terideı qadiri qalmaı, túkke jaramaı qalady eken. Bul ony jańa mynalardyń ústine kirgende bildi; sony bile tura, sol arada nege jatty da qıtyqty? Tar kópirde bir-birine qarsy kezdesken eki qyrshańqy tekeshe múıizge múıiz tirep tura qalǵany ne? Aıaq astynan irilik ustap menmensıtin jóni bar ma edi? Taǵdyryńdy tas sheńgeline ustap otyrǵan kisilerdiń aldynda kúsh synasqannan ne tapty? Beldespeı jatyp saǵyn syndyrýǵa ana qorǵasyn bet te jetti; sosyn-aq bular bel ala bastady; bir-bir oryndyqta shirengen búro músheleri bir-bir beldi at minip, bilegin sybanyp, jalaqtap shyqqan kókparshylarǵa aınaldy. Mine, top etip ortaǵa túsken laqqa antalap turǵan kókparshylar lap berdi; tarpa bas saldy; talasa umtylǵan qoldardyń arasynan áýeli bilegi jýan qorǵasyn bet ilip ala jónelip edi; biraq qalǵandary uzatpaı tasyrlatyp qýyp jetti de, laqty ár jaqqa tartyp kerdi de áketti; At tuıaǵynyń dúbiri údep, qulaǵy kúńgirlep barady; ala jabyr; aıqaı-úreń; dyrdýǵa delebesi qozyp esirip alǵan esersoq bir kókparshynyń qıqýy kenet bunyń qulaǵynyń dál túbinen shyqty; "qaısysy eken?" dep oılady; kózine quıylǵan terdi sasyp turyp jeńimen súrtip, daýys shyqqan jaqqa qarap edi; taǵy da sol ala taqıa eken; túri jaman, tútigip alǵan; shamasy, buǵan bir emes, eki emes, qatarynan birneshe til qatqan.

— Akademık jol-dasss... Siz, nemene, esitpeı tursyz ba, álde esitkińiz kelmeı me?

— Keshirińiz...

— Suraqqa jaýap berińiz, joldass...

— Keshirińiz... Ne surap edińiz?

— Jol-dass... tyńdaý kerek. Kartany... kartany surap turmyn.

Basy jarylyp barady; bir-eki ret kózi qaraýytyp ketti; qulap qalatyndaı qoryqqany sonsha, ter quıylǵan kózi jaltaqtap mańynan súıenetin birdeńe izdedi; "kartasy nesi?" dep oılady; nege ekenin qaıdam, "á" degende anda-sanda qaraýyndaǵy ǵalymdarmen preferans oınap, aqshalaryn utyp alatyny bar edi; bul sony qaıdan bilip qaldy eken? Bireý aıtqan boldy-aý? Qalaı jaýap berýdiń esebin tappaı qınalyp turǵanda, tór jaqtan, erteden beri áńgimege aralaspaı otyrǵan bireý:

— Instıtýt jasaǵan sý kartasy úkimetke qansha zıan keltirdi? Sony bilesiz be? — dedi.

Árıne biledi. Búgin ózine osy saýaldy qoıatynyn da bilgen-di. Anadaǵy qara taıaqtar konferensıadan keıin eline bara sala jergilikti jerdiń basshylaryn jaǵadan almasy bar ma. "Biz malymyz ben janymyzǵa aýyz sý tappaı, qý dalany kezip júrsek, aıaǵymyzdyń asty telegeı teńiz eken ǵoı. Shuqysań sý atqylaǵaly tur eken. Dabaı, qarjy ból. Tehnıka tap. Burǵy sal!" — dep aıqaıǵa basqan qara taıaqtar, aqyry, aıtqanyn istetip, akademık Ázim kartasynda kórsetken jerdiń bárine burǵy salǵyzsyn; Betpaqdalanyń nebir aspan aınalyp jerge túskendeı ystyqtarynda aq ter-kók ter bop qaı jerdi qazsa da kóni kepken qý daladan qıyrshyq qum bolmasa, syńar tamshy shyqpaǵasyn eńbegi esh-tuzy sor qara sıraqtar qaharǵa minsin; aıaǵy jetkender Úlken Úıge shapsyn; qaısy bir tentekter stol sabalap otyryp alyp Úlken Úıdegilerdiń zyqy kete bastaǵasyn lajsyzdan komısıa quryp ınstıtýtty bir aı teksergende, buǵan bárinen buryn kartasy qurǵyr pále bop jabysqan-dy.

— Já, qınalsań aıtpaı-aq qoı. Ol jóninde maǵlumat bizdiń ózimizde de bar. Endi sen mynaǵan jaýap ber: ǵylymı negizi joq, kózboıaý úshin jasaǵan birdeńeni jerkókke sıǵyzbaı jaqtastaryńa maqtatyp, memlekettik syılyqqa usyndyryp...

— Joq, bul qate! Men eshkimge maqta dep te, usynyńdar dep te aıtqam joq...

— Solaı de?

— Iá... Iá, solaı. Usynyp júrgen jigitterdiń ózderi.

— Bul arada da jamanatqa basqalardy ustap berip, ózińe shań juqtyrmaı tursyń. Já, solaı-aq bolsyn... Al, biraq... joldastaryń arasynda otyrǵanda "usynylsam — sóz joq alam" — degen sózińdi qalaı túsinýge bolady?

— Súıdep pe, áı?! Dámesin qara?!.

— Bul jigit jalǵyz premıa ǵana emes, onan zoryraqtan da dámesi bolǵan. Solaı ma?

Qol-aıaǵyń qalshyldap ketti. Qoryqtyń ba, qysyldyń ba, ol arasyn bilgen joqsyń. Tek kózi anyq jetkeni — osyǵan deıin ózi oılaǵandaı bunyń túbine jetken sý kartasy emes, qara taıaqtar emes, árilese tipti aırandaı uıyp otyrǵan ınstıtýttyń bul kelgesin ekige qaq jarylyp, órt ústine maı quıǵandaı aıtys-tartystyń órship ketkeni de emes eken, qaıta aıtys-tartystar unady. Aıtys-tartys neǵurlym etek alsa, bul da soǵurlym el nazaryna iligip, qyzyq qumar halyqtyń bir jaǵy seni qoldasa, ekinshi jaǵy analardy qoldap, qala, dala kóz tigip, gýildep jatsa tipti quba-qup. Maqtasa da, dattasa da — sen aýyzdasyń; gazet ashsa — kózge sen túsesiń; radıo burasa — ar jaǵynda seni aıtyp sańqyldap turady; teledıdar qossa — kógildir ekranda taǵy da sen; sen bolsań ekran aldynda telmirgen jurtty aýzyńnan shyqqan sózge zaryqtyryp mańqıyp otyrǵanyń; bir jaǵyńa qaraı beıim turatyn sýsyldaq shashyń áldeqalaı syrǵyp kózińe túsip bara jatsa, sen saýsaǵyńa altyn júzik, bilegińe altyn saǵat taqqan sol qolyńnyń qımylymen keıin qaraı aqyryn ysyryp tastap, bylǵary kresloǵa nyǵyzdap otyryp alar ediń de, qońyr daýysyńdy qoldan sozyp, aspaı-saspaı aqyryn sóılep keter ediń; sonda ekran aldynda entelep otyrǵan jurt "álgi Ázim degen jańashyl jas ǵalym osy ma? Oı, bárekelde, týsań tý, ózi de nar qasqa eken!" — dep poshymyńa kózi toıar edi; aıtsa da, jurt arasynda jaqtastar kóbeıip, jańashyl jas ǵalymnyń juldyzy astana aspanynda jarqyrap turǵan osynaý tusta Úlken Kisi ketedi eken degen túbi shıkileý habar dúńk etti. Seniń de kópten kútkeniń osy edi; tiri janǵa tisińnen shyǵarmaı, ishińde sary ýyzdaı shaıqap kelgen oıdyń júzege asatyn sátti saǵaty endi soqqan sıaqtandy; ne istese de áýeli jan-jaǵynan muqıat oılap alatyn ózińniń qashanǵy ádetiń boıynsha, sen osy tusta da, senimdi kisileriń arqyly qala ishine Úlken kisiniń ornyna anaý barady eken degen laqap trattyń. Jurt eleń etkenshe bolmaı, erteńine jigitteriń "joq, ol emes, mynaý barady", — dep, basqa izge saldy. Súıtip, aldyńa jurttyń esebinde joq eki kisini salyp, qala halqy sol ekeýdiń qaısysyna den qoıaryn bilmeı tolqyp turǵanda, dodaǵa kóldeneńnen óziń qosyldyń da kettiń. Onsyz da qybyr-jybyrǵa qulaǵyn túrip otyrǵan sergek halyq eleń etip, yqylasy birden saǵan aýyp shyǵa keldi. Úlken Kisiniń ornyna naǵyz laıyq kisi tabylǵanǵa qýanǵan qala ishi dýyldap ketti. Aıt-aıtpa, óletin bala molaǵa qashadynyń kebi boldy da shyqty. Qala, dala qulaqtanyp, halyq ekige jaryldy. Biri qostady. Biri qarsy boldy. Qostaǵandar da, qarsy bolǵandar da Úlken Kisiniń ornyna baratyn bolashaq el basyn jınalysta kóre qalsa, jalma-jan janyndaǵyny túrtip, syrtynan ymdap jatqanda, eptileý bireý esebin taýyp, júgirip baryp beli úzilgenshe ıilip-búgilip jatqany. El basy ketedi eken degen sybys shyqqaly úkimet músheleri de Úlken Kisiden eptep irgesin aýlaqtaı bastady. Esesine, olardyń raıy saǵan aýyp, kezdesken jerde qasyńnan shyqpaı úıirile qalatyn bop júrgen. Ony Úlken Kisi sezdi. Sen de sezdiń. Oǵan Úlken Kisiniń qalaı qaraǵanyn ózi biledi, al sen bolsań jurttyń yqylasy bulaısha ózgere bastaǵanyn jaqsylyq nyshanǵa joryp, ishińnen semirip júrgende, bir kúni úlken saraıda saltanatty jınalys boldy. Kúni buryn ne isteý kerek ekenin aldyn ala oryn-orynyna qoıyp oılastyryp alǵandyqtan osy joly da, bári dál óziń oılaǵandaı bolatynyna quıttaı da kúmándanǵan joqsyń-dy. Nesine kúmándansyn, áne, Úlken Kisi quddy qoı bastaǵan qoshqardaı sońyna ergen yǵaılar men syǵaılardyń aldyna túsip sahnaǵa betteı berip edi; jańa ǵana shirenip turǵan álgi yǵaılar men syǵaılar qapelimde qańbaqtaı ushyp ketti. Qashanǵy ádetteri osy: Úlken Kisige jaqynyraq jerden oryn alyp qalǵysy keledi de, osylaı birin-biri ıyqtaı, qaǵa-soǵa ilgeri umtylady. Buryn sen bundaıda qyrsyǵyń ustap qıtyǵa qalatyn ediń. Sonyń ózińe jarasatyn. Sosyn mıyǵyńa mysqyl shaptyrar ediń de, ilgergi jaqqa baspaı, art jaqtaǵy bos oryndyqtyń birine aıaǵyńdy aıaǵyńa salyp shalqalap otyra keter ediń. Bul joly aıaǵyń attaı jelip ketti. Bul joly basqalardy óziń ıyqtap qaǵyp, Úlken Kisimen shalǵaılasa ilgeri umtyldyń. Bunyńdy qaısy bireýler unatpaı ala kózimen ata qarady. Biraq sen olardyń jaqtyrǵan-jaqtyrmaǵanyn jyr demeı, qaq tórge shyǵyp Úlken Kisiniń ózimen ıyqtasa qatar otyryp aldyń. İshi kúıgender — tuz jalasyn. Esesine, óz esebi túgel. Ony kórip otyr: jurttyń kózi sende. Yǵaılar men syǵaılardy ysyryp tastap, qaq tórde Úlken Kisiniń ózimen ıyq tirestirip mańqıa qalǵanyn kórgen jurt erteńgi el basynyń basqa emes, osy jigit ekenine endi shek keltirmedi; báriniń kózi men kóńili saǵan aýyp, telmeńdep qarap qalǵanyn baıqap otyrsyń. Sen tek Úlken Kisiniń ishine qan qatyp, sup-sur bop saǵan syrtyn berip otyryp alǵanyn baıqaǵan joqsyń. İsh esebińniń oılaǵan jerden shyqpaı, aldaǵan jeri de osy boldy. O, aqymaq! Esek dámege semirgen esalań.

— Káne, mynaǵan jaýap berińiz! — dedi bireý.

Osyǵan deıingilerdiń bári oty, sýy qanyq, qolda baqqan qazdaı, daýysy kómeıden qońyrlap shyǵatyn-dy; al mynanyń daýysy tup-týra shekeńnen shyqqandaı shańq etti; ózi de qol tıse shatyr etip synǵaly turǵan shynydaı shytyrlaq bireý:

— Ǵalymdar arasynda siz bastyq bolǵaly etek alyp órship ketken ala aýyzdyqtyń sebebi ne? Buǵan ne deısiz?

"Aa? Ala aýyz? Bunysy ne?". Tosynnan, tutqıyl qoıylǵan suraq bolǵasyn túp astaryn kápelimde ańǵara almaı qap, bunyń mánisin shańq-shańq etken shytyrlaqtyń ózinen bilgisi kep, oǵan kóz qıyǵyn tastap edi; qara kostúmniń óńiri tolǵan jaltyraq túımeni tyńqıtyp salyp alǵan tyrash bireý. Jańa irgege taqap qoıǵan oryndyqta molda aldyn kórgen montany shákirtteı qolyn tizesine salyp, kózin kótermeı montıyp otyrǵan-dy. Kápelimde, qasyna jetip kelip qatarlasyp tura qapty; saýalyna tabanda jaýap bermeseń, jaǵalasa ketetindeı kijiń-kijiń etedi. Omaı-aý! Komsomoldan jaqynda ósken shiltikeı neme qala basshylarynyń kózine túskisi kep, shelteń-shelteń etedi; anada komsomolda júrgende bir jınalysta buǵan júgirip kep basynan qalpaǵyn, ıininen paltosyn alyp, óziniń kıimimen birge ilgen-di; biraq, o da búroǵa deıin edi.

Amal qansha, jaýap berý kerek; pyshyraǵan oıdyń basyn quraı almaı qınalyp tur; ádepkide onsha qıyn emes sıaqtanǵan; búgin qalaıda osy suraqtyń qoıylatynyn bilip kelgen-di; bilgeni bylaı tursyn, bundaǵy áńgimeniń osydan bastalatynyna da kúmándanbaǵan; ózi de osy suraqqa aldyn ala ázirlenip, jaýabyn jadynda saqtap turǵan sıaqty edi; ómirde eshteńeden beti qaıtyp kórmegen ór jigit óziniń tyrnaǵyna turmaıtyn myna bir shiltikeıdiń shikireńdegenine kúıinip turyp, jańa ǵana jadynda ustap turǵan jaýap qolma-qol kerek bolǵanda aýzyna túspeı qurtty.

Soǵan qınalyp:

— Qalaı desem eken? — dep basyn ustap edi, komsomolmen kóterilgen shiltikeı kúıip ketti; biraq ashýlanǵanda bunyń da aýyzyna sóz túspeı, qolyn yzalana siltedi de, ornyna baryp otyrdy.

— Al, jol-dasss, sen beri qara...

Onsyz da kóziniń qıyǵyn ala taqıadan aıyrmaı turǵan-dy; onyń "sizdi" qoıyp, endi "senge" kóshkenin baıqaǵan joq.

— Qosh, qazaqtyń betke ustaǵan ǵalymdaryn ınstıtýttan qýdyń. Anaıy tilmen aıtqanda, sáýrik aıǵyrsha saýyrlap talap, áli de qýyp jatsyń. Baıaǵyda elge shyqqan bir ókil kolhozshylardy jıyp alyp, jerde jatqan taıaqtyń synyǵyn kórsetip: "qazaq buny ne deıdi?" dep surapty. Bireý: "buraý deıdi", — depti. Sonda ókil qolyndaǵy álgi bir súıemdeı taıaqtyń synyǵyn jınalǵan halyqqa kórsetip: "Iá, buraý. Buraýda da suraý bar", — depti. Al, sen... akademık jol-dasss... álgi jazyqsyzdan jazyqsyz qýǵan ǵalymdardyń da túbinde, sirá, suraýy bolar-aý dep oıladyń ba? Osyǵan jaýap bershi, joldasss.

Bul birdeńe dep byldyryqtady; biraq keıin qansha oılasa da sol arada ne degeni esinde qalmapty; komsomoldan ósken baǵanaǵy shiltik papke arasyndaǵy qaǵazdarǵa kóz júgirtip shyqty da, sosyn taǵy da saǵan jetip keldi. Shańq-shańq etti; mıǵa kirmeıtin uzyn-sonar birdeńeni shubaltyp sóılep ketti; sóz be, suraq pa, belgisiz; bul birin uqsa, birin uqqan joq; tek uzaq sózden ańǵarǵany; sýy tartylǵan teńiz túbinde egiske jaraıtyn qunarly topyraq bola ma? Bul — bir! Sizden basqa oqymystylar teńiz sýynda tórt jarym mıllıard tonna tuz bar dep júr ǵoı; sońyra teńiz ábden tartylyp, sonsha tuz túbine shókkende tyń ıgerýshi dıhandar ekken maqta túgil, sol araǵa shanyshqan temir taıaqtan teben ıne de qalmaı, tuz jep tastamaı ma? Bul — eki! Al, buǵan ne deısiz?

Ne dese eken, á? Basy qurǵyr jarylyp barady. Ne derin bilmegesin omyraýyndaǵy túımelerdi tartqylap ketti.

— Oqymysty kisi oılanyp sóıleý kerek qoı. Sózińdi tyńdaımyn. Statálaryńdy jibermeı oqımyn. Sonyń bárinde de sen, jolda-sss, sýy tartylǵan teńiz túbinen pálenbaı mıllıon gektar qunarly jer... ponımaete, vy?.. Qunar-ly...

Ala taqıa ornynan qalshyldaı atyp turdy; únsiz sazarǵan búro múshelerine qarady; sosyn erteden beri ne páleni ishine túıip, jumǵan aýyzyn ashpaı otyrǵan birinshi hatshyǵa qarap, sózin qoshtatam ba dep edi; biraq birinshi hatshy da, onan basqalar da selt etpeı sazara tústi. Sosyn ala taqıa:

— Koshýnstvo, — dedi de, otyra ketti. Otyrǵasyn da ashýyn basa almaı burtyńdap sóıleı berdi: — Ponımaesh, teńiz túbinen qunarly jer alady. Tyńaıtqyshty mol berip, alǵashqy kezde agrotehnıkalyq kútimdi kúsheıtip, sosyn, bul jigit... akademık jol-dasss... Aral teńiziniń túbinen bosaǵan álgi jerge ekken maqtadan jyl saıyn bir jarym mıllıon tonna maqta alady. Bul ana zamandaǵy akademık Vavılov, akademık Pránıshnıkov ashqan aýyl sharýashylyq ǵylymyndaǵy áıgili jańalyqtarmen parapar túsetin akademık Ázim qosqan bizdiń dáýirimizdiń uly jańalyǵy. Solaı ma, jol-dasss?

Ala taqıanyń kóre kózge moınyna qıyp salyp turǵan bir jarym mıllıonyna mıy jetpeıdi. Buny qaıdan tapty? Bul dál osyndaı aqylǵa syımaıtyn qısynsyz nárseni aıtqandaı aqymaq emes edi ǵoı? Apyrmaı, á?! Álde... Ádette bul sóılegende jym-jyrt bop tyna qalatyn jurtty tańdandyra túskisi keletin de, keıde qyzyp ketip artyǵyraq ketip qalatyn; bálkim, sondaıda aýzynan shyqsa shyqqan shyǵar; biraq ony maqala ǵyp bastyrǵan jeri joq edi; álde, toqta... Álgi bir bunyń basshylyǵymen kandıdattyq qorǵaǵan kelinshekterdiń dısertasıasynda irip-shirigen kapıtalızmnen sosıaldy qoǵamnyń bir artyqshylyǵyn sýy tartylǵan Aral problemasy arqyly dáleldep edi; sol qaǵynǵyrlardy jumys aıaǵynda alyp qalyp dısertasıasyna kóz júgirtetin kezi bolýshy edi; myna ala taqıa kenedeı qadalyp otyrǵan bir jarym mıllıon solardyń dısertasıasynyń bir jerinde ketip qaldy ma? Shamasy, ala taqıa sondaı birdeńeni taýyp alyp, shash arasynan sirke ustaǵandaı saýysqansha shyqylyqtap turǵan boldy ǵoı? Ana jaqtaǵy jaman jerlesi sıaqty ala taqıa da ıisshil ıtteı túrtinektep, qaıdaǵy birdeńeni taýyp alatyn qyzyl kóz pále bolmasyn. Biriniń aýyzyna biri túkirip qoıǵandaı, sózderi bir jerden shyǵyp jatqanyn kórdiń be. 0, opasyz jalǵan! Sum dúnıe! Syryn bilmeıtin attaı bir kúni bolmasa bir kúni týlap, aıaǵyn aspannan keltiretin opasyzdyǵyn kim bilgen? Jer basqan jumyr basty pende erteńi ne bolaryn bilgen be? Biraq adam bolǵan adam túptiń túbinde dodaǵa tastaǵan kókpardyń laǵy ekenin bildi ǵoı. Qatygez taǵdyr kimdi aıap edi? Bunyń ózi de dodaǵa tastaǵan laqtaı áldebir aty myqty, taqymy qatty tentektiń qanjyǵasynda bóktergide kete baratyndaı qorqyp, túptiń túbinde basyna tóner bir zaýaldy tosýda edi ǵoı; mektepte júrgende taǵdyrynyń bir ushy tarıhtan sabaq beretin shynykóz aǵaıdyń qolynda turǵandaı kórindi; ásirese sabaq bilmegende kirpigin qaqpaıtyn shyny kózi shatynap, al ana saý kózi óńmenine oqtaı qadalyp, suraq ústine suraq jaýdyrǵanda, o da saǵan quddy bilegin sybanyp jalaqtap turǵan aty myqty, qoly qatty kókparshy sıaqtanýshy edi; orta mektepti altyn medalmen bitirip, erteń ınstıtýtqa synaqsyz túsem be degen dámeniń kúli kókke ushyp, kókparshynyń qanjyǵasynda ketip bara jatqandaı bolatyn; onan áskerde buǵan jez murt, jıren sary starshına óshikti; qıt etse budan ilik izdedi; qańtardyń qaqaǵan sýyǵynda oqshaý shette turǵan oq-dári qoımasyna kúzetke jiberetin; qarsy kelse kózi aqyraıyp ketetin; sosyn sap aldyna bir ózin jeke shyǵaryp, symdaı tartyldyryp qoıatyn da, jez murtynyń ár talyn tikendeı tikireıtip, kózin ejireıtip, berenaýyz neme jeti atasynan saý tamtyq qaldyrmaı boqtap ala jónelgende naǵyz kókparshy baıaǵy shyny kóz tarıhshy aǵaı emes, myna kók kóz, jıren sary starshına sıaqtanatyn.

Ras, ınstıtýtqa túskesin sabaqta da, qoǵamdyq jumysta da aldyna jan salmady: bul shyǵarǵan gazet qabyrǵaǵa iliner-ilinbeste stýdentter topyrlap úıme-júıme bola qalatyn; qalamy júırik jigit sabaq úlgirmegen, qoǵamdyq jumystan bas tartqan, komsomol, profsoıýz jınalysyna qatyspaı, basqa ınstıtýttyń qyzdarymen qydyryp, restoran jaǵalap ketken hıkaıany qyzyq qyp jazatyn; al sen shyǵarǵan óleń shýmaǵynyń sońynda atyń turmasa da "á" degen áripten qyzdar bile qoıatyn da, leksıa jazǵan dápterdiń bir jerine kóshirip alatyn; sosyn seni kórgende kenetten tymyraıa qap, bir-birine: "áne, anaý aqyn jigit", — dep sybyrlap, kóziniń astymen uzatyp salatyn.

Iá, seniń basyńnan sondaı da kún ótti; keıin áńgimeli bolǵanda sol kúnderdi ańsap esine alatyn; ınstıtýt bitirgesin de syralǵy jigittiń joly bolyp, jeli ońynan turdy; ne oılasa, sol boldy; kúni keshege deıin qaıyǵy qaıyrlamaı, órge júzip kele jatqanda, qap, ne qylasyń, bunyń túbine Aqquba jigit... Jo-q, onan kóretin eshteńe joq, bári ózinen. Ózinen basqa jurtty aqymaq kórdi. Qýlyǵy men sumdyǵyn asyrmaq bolǵanda, bul ádette kózge túse bermeı, jaýlasqan kisisine jamandyqty basqanyń qolymen istedi; kóbine jamanatty Jýan Jaqaıymǵa aýdaryp tastap, al ózi myna jaqta sútten aq, sýdan taza, mıyǵynan myrs-myrs kúlip otyrǵany.

Obaly ne kerek, Jýan Jaqaıym buǵan az oq qaǵar bolǵan joq: Ázimde esesi ketip júrgen kisiler ádette ony izdep ınstıtýtke keledi; olar kelgende, bul bir syltaý taýyp taıyp turady; kóbine Úlken Úıde jınalysta otyrady; keıde ózi jınalys ótkizip jatady; keıingi kezde shet elde aılap, aptalap júrip alatyn. Esesine, orynbasar ornynda; kim kelse de esik ashyq; ásirese, qarsylastar jaqtan bireý kelse qýanyp qompalaqtap qalady; yrjalaqtap ázil aıtqan bolady; biraq yzaly kisi jaqtyrmaı qabaǵyn túıip alady; túsin bermeı tomsaryp otyrady da, sóılep ketedi; Ázimge degen renishi men yzasyn aıta bastaǵanda, jańa ǵana yrjalaqtap otyrǵan Jýan Jaqaıymnyń túsi qashyp, betindegi paryqsyz kúlkini dereý jıyp ala qoıady; sosyn quıryǵy astynda sál qozǵalsa da shyr aınalǵaly turǵan kreslony jún tyqqan qaptaı bir et, bir maı denesimen lyqyldata toltyrady da, qybyr etpeı tyńdaıdy; tula boıyndaǵy bir múshesin qozǵamaıdy; bir sózin bólmeıdi; buǵaǵy salbyraǵan betin quddy naýada bókken balshyqtaı tobarsytyp alady da, qarashyǵy jyltyraǵan kishkentaı toraı kózin aldyndaǵy adamǵa túsirmeı, áldebir jaqqa aýdaryp jiberedi; tilinen ý men zár tókken yzaly kisi qolǵa túspeı qoıǵan dırektordy jerden alyp, jerge salyp jatsa da, bul bylq etpeıdi; tobarsyǵan balshyq beti de baıaǵysynsha búlk etpeı, eki kózin aldynda otyrǵan kisiniń ıa oń, ıa sol ıyǵynyń ústin ala ilgeri ozdyryp, kireberistegi emen esiktiń tup-týra mańdaıshasyna qadap alady; sosyn tula boıyndaǵy bir múshesi qybyr etpeı, qos ýysyn toltyra qysyp alǵan bir top qaryndashty syqyr-syqyr syǵymdap otyrady da qoıady; endigi túri tóńireginen túk sezbeıtin, túk esitpeıtin kereń. Onyń ana kópshikteı keýdesinen shybyn jan, yzaly kisi alǵash sóıleı bastaǵanda-aq shyr etip shyǵyp ketip, endi tek qaýqıyp qur qańqasy qalǵandaı; shyny solaı ma, álde yzadan jaryla jazdap otyrǵan kisiniń basyna sondaı oǵash oı kele me, áıteýir, bir kezde erteden beri sózin kimge shyǵyn qyp otyrǵanyn bilmeı, óz-ózinen yńǵaısyzdana bastaıdy; jaltaqtap jan-jaǵyna qaraıdy; kózine eshteńe ilinbegesin qaıtadan Jýan Jaqaıymǵa qaraıdy; terisine syımaı jaryla jazdap kelgen yza men ashýdyń myna kereńge nesi jetip, nesi jetpeı jatqanyn bilmeıdi; óziniń de ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeı, kúıip-pisip byt-shyt bolady da, sosyn:

— Sirá, bul úıde bizdi tyńdaıtyn qulaq qalmaǵan ǵoı, — dep turyp ketedi; emen esik jaqtaýǵa qatty soǵyp sart etedi; Jýan Jaqaıymǵa sonda ǵana jan bitedi; álgi kisini syrtynan aıyzyn qandyra orysshalap bir boqtaıdy;sosyn quıryǵy astynda syqyrlaǵan oryndyqty ári-beri shaıqalaqtatyp ózin terbetip alady da, ornynan turady; bir jumysty bitirgenine yrza; ıtbalyqtyń qanatyndaı qyp-qysqa qolymen aldyna óńgergen qarny ornynda bar-joǵyn baıqaǵysy kelgendeı, eki búıirinen basyp-basyp qoıady da, Ázimniń Úlken Úıden kelgenin kútedi; Ázim kelmese keshke úıine barady; ne telefon soǵady; úıine barsa da, telefon soqsa da, ol Ázimge qarsy jaqtan kim kelgenin aıtady; biraq onyń ne sharýamen kelgenin aıtpaıdy; zyǵyry qaınap kelgen yzaly jannyń tilinen tókken ý men zárdi tipti de tisinen shyǵarmaı, óziniń ana aýzyn býǵan qaptaı jýan, doǵal denesiniń kóz shalmaıtyn bir túkpirine tyǵa salady; ol tis jaryp túk aıtpasa da, sen biraq zymıan nemeniń ana balpıǵan jýan denesine talaı páleniń sıyp jatqanyn biletin ediń! Kóz jetpeıtin qarańǵy qýystarda seniń de talaı syryń tyǵýly jatqanyn biletinsiń; ıá, biteý edi; zańǵardyń jaýyrynyna tereze salsa da, ishine jaryq túspeıtin shyǵar dep oılaýshy edi; keıde onyń sol ana jún tyqqan qaptaı jup-jýan bitimi rezen gýbka sıaqtanatyn; kádimgi monshaǵa túskende arqa jýatyn rezen gýbkasha o da seniń kiriń men ıis-qońysyńdy túgeldeı óziniń kúpser boıyna sińirip alady da, sosyn quddy til joq, qulaq joq kereń adamsha syryńdy syrtqa shyǵarmaı, meńireýlene qalatyn biteýligi-aq abzal edi-aý!

Jasyratyn nesi bar, qudireti júrip turǵanda bu da qasyna jıǵan kisi-qaranyń ǵylymǵa ne qosyp, ne qospaǵanynan góri, olardyń ózine yńǵaıly-yńǵaısyz jaǵyn kóbirek kózdedi; ózimen ıyq teńestirip turǵan áperbaqandardan góri, aldyńa kelgende jetim baladaı jaýtańdap aýzyńa qarap otyratyn maqaýlar men momyndardy qalady; kishigirim qońyr tóbelerdiń arasynda óziniń tulǵasy el kózine kósh jerden taýdaı bop daralanyp shalynyp turǵanyn qalady. Biraq... o da endi kórgen tústeı...

Ázim qasynda dir-dir qalshyldap turǵan Bákızatqa bar denesimen jabysyp tyǵyla tústi.

* * *

— Ázim!.. Áı, Ázim, qar basyldy. Áne, qara... qarashy!.. Qar basyldy...

Bákızat qoıarda-qoımaı, Ázimdi súırelep syrtqa alyp shyqty; biraq Ázim selt etken joq; qaıta ishik astynyń yǵynan aırylǵasyn burynǵydan beter bereketi ketip, murnyn tartqylap, búrsektep Bákızattyń yǵyn ala berdi.

— Ázim!.. Áı, Ázim... qalaı oılaısyń, jel basylar ma eken?

— B-bilmeıminn... eeshteńe dee bbilmeımin...

Ázim teńiz ústiniń túngi aıazy men súıekten ótkendeı úskirik sýyq jeldiń ótinde taban tirep tura almaı, yqtap áıelge tyǵyla berdi.

— Sorly, ólesiń ǵoı. Kishkene qımyldasaıshy.

Ázim óletinin ózi de bildi. Jádiger sıaqty jantalasyp olaı-bulaı júgirmek túgil, sál qozǵalsa da taıyp jyǵylatyndaı tilersegi dirildep áketip barady. Bákızatqa yqtap turyp aınala tóńirekke kóz tastap edi; bular yqqaly kóz ashyrmaı sabalap jaýyp turǵan qar shynynda da kilt tıylǵan eken. Biraq, esesine ashyq teńiz ústiniń adýyn jeli burynǵydan da góri kúshine minip esirip ketipti. Túbine deıin shaıqalyp ketken teńiz qap-qara bop qaınap jatyr. Teńiz beti tolǵan seń. Arystan jaldanyp gúrildegen úıdeı-úıdeı tolqyn arasynda yqqa qaraı sapyrylysyp jóńkigen toqymdaı-toqymdaı sender "á" degende Ázimge qasqyr qýǵan qoı sıaqtanyp ketti. Ásirese, az aıada uılyǵyp, jantalasyp qalǵanda olar da qoshqarsha bir-birimen sart-surt súzisip, kúshtisi álsizin kútirletip kúl-talqanyn shyǵarady da, sosyn bult arasynan túsken bozamyq sáýle astynda qap-qara bop qaınap jatqan teńizde jony bultyldap shapqylap bara jatady. Ázim júregin shaılyqtyrǵan jańaǵy syrttaǵy gúril, saryl, shýyldy qalt jibermeı qulaǵyn tigip turǵan-dy; teńiz ústiniń osy bir úreı ushyrǵan ıý-qıý dybysyna kenet taǵy bir tosyn dybys qosylyp, bunyń qulaǵynyń dál túbinen álde ne saq-saq, sart-sart etti; Ázim basyn kóterip aldy; jan-jaǵyna qarady; kózine eshteńe túspegesin qulaǵyn tigip ári-beri tyńdap edi; biraq qansha tyńdasa da, záresin ushyrǵan jańaǵy tosyn dybys álgiden keıin qaıtalanbady; sosyn qoryqqanǵa qos kóringen shyǵar dep oılap, qobaljý engen kóńil endi-endi sabasyna túse bastaǵan-dy; záresin ushyrǵan jańaǵy dybys taǵy qaıtalady; bul joly taǵy da qulaǵynyń dál túbinen saq-saq, sart-sart... Jo-q, qatelespegen; osy joly tipti anyq esitti; biraq buny nege joryryn bilmeı sál turdy da, oıy jamandyqqa aýdy: mynaý bunyń basqan izin baǵyp, sońyna túsip alǵan bireý bolmasa qaıtsin? Sonda kim? Kim bolýy múmkin? Bunyń búrodan keıin astanany, astanadaǵy úı-kúıin tastap jel qýǵan qańbaqtaı tentirep ketkenin azsynǵandaı, bul ózi kim eken?

Ázim ishik astynan syǵalap syrtqa qarap edi; kózine eshkim túspedi; sosyn ishke, tysqa qulaǵyn tigip edi; syrtta azynaǵan jel men ókirgen teńizdiń gúrilinen basqa kúdik oıatar dybys qulaǵyna shalynbady; kim de bolsa, bunyń basynan baǵy taıǵanyn tosyp júrgen bireý tasada tyǵylyp turǵan sıaqtanyp, tintinektep jan-jaǵyna kóz tastap edi; qasynda qalsh-qalsh etken Bákızattan basqa eshkim kózine túspedi; Bákızat deýge... Joq, Bákızat bireýdi qyljaqtap qorqytpaq túgil, óz basyn qaıterin bilmeı, qol-aıaǵy búrisip tur. Sonda kim? Álde jańaǵy jaman bolmasa? "Olaı-bulaı júgir, qımylda" — dep buny aldarqatyp qoıyp, al ózi... oı, zalym-aı, onan bári shyǵady. Osy qısynǵa kóńili ılana bastaǵanda, kenet kózi Jádigerdi shalyp qaldy; ańyraǵan jel men súıek-súıekten ótip bara jatqan úskirik aıaz janyn qoıarǵa jer taptyrmaı qos judyryqpen keýdesin, sanyn sabalap zyr-zyr qaǵyp júr eken; oqta-tekte buǵan soǵady; soqqan saıyn buǵan qımylda, qozǵal, júgirip al deıdi de, taqat, sabyr tappaı bezektep júgirip ala jóneledi; joq, bul emes; sonda kim? Kim bolýy múmkin? Álde ana jaqta qalǵan dushpandardyń biri me? Toqta... Olardyń qaısysynda tisin saqyldatatyn óner bar edi? Jáne mynaý, kim de bolsa, ómiri tisi aýyrmaǵan, azý tisi balǵadaı bireý.

Ázim quty qashyp, beıshara bop tur; qol-aıaǵy álgiden de góri qattyraq qaltyrap, tisi-tisine tımeı saq-saq... biraq, ony ózi sezgen joq; súıek-súıeginen ótip bara jatkan sýyqtan qos shekesi qatty shanshyp ketti; jańaǵy tisin qaıraıtyn zalym esinen shyqpaı tur. Onyń Jádiger emes ekenine kózi jetti. Sonda... Sonda kim bolýy múmkin?

Adam da qyzyq; tiride bir sharýasy bitse, bir sharýasy bitpeı jantalasyp júrip, aldyna kelgen kisilerdiń dosy qaısy, dushpany qaısy ekenin oılaýǵa da murshasy bolmapty; jaqsy kúnde aıaǵyn jalarman bop júrgenniń bárin dos kórdi; aldyna kep jerge basy jetkenge ıilip-búgilip turǵannyń bul áýeli basy men aıaǵyna qaraıtyn; jazataıym kúdik týǵyzatyn birdeńe baıqala qalsa, arjaq pıǵylyn bilgisi keletin de, amandasqaly qolyn alyp jatyp nazaryn tiktep kózine qaraıtyn; qasy-qabaǵy qalaı, qatyńqy ma? Bet alaby seni kórgende ý ishkendeı tyjyrynyp, arjaǵy atyp jibergeli turǵan joq pa? Bundaıda jasyrmaı, qyjyl-kegin qaptatyp kelgen dushpannan kisi aınalyp ketpes pe. Kórinip kelgen jaýmen alyssa — alysyp, ańdyssa — ańdysyp, al, eger, tilin tapsa — tabysý da ońaı; óz ómirinde ondaıdyń talaıyn kórdi; olarǵa onsha qınalmaıdy; buny qınaıtyn áne bir aldyńa kelgende maı kórgen mysyqtaı aıaǵyn eppen basyp, ústińe ımenshektep kiretinder; jypylyqtaǵan kirpik astyn qorǵalaǵan kilmik kóz janaryn jasyryp buǵyp qalǵan; sonan ol qansha otyrsa da saǵan jasyq janaryn kóterip qaramaı, bet-aýyzy bal jaǵyp alǵandaı oryndy-orynsyz ýyljyp kúlimsiregen kólgirlerden saqtanatyn.

Olarǵa, árıne, bul da birden peıil bermeıdi; esikten kirip kele jatqanyn kórip tas qamaldyń arǵy jaǵyna shyǵyp, tas túıin bop bekinip alady; jymysqy neme sony dereý baıqaıdy da, bunyń aldynda boıyn jaza almaı búgejektep baǵady; áne, jasyq janar esikten kirmeı jatyp jaýtań-jaýtań qarady; sosyn ımenshektep basyp ústine kirdi; kirgesin de búgejektegen boıyn jaza almaı, seniń ıegińmen núsqaǵan bos oryndyqqa bóksesin basyp otyrǵaly yńǵaılana berdi de, qaıta kóterildi; álde de bolsa senen otyraıyn ba, joq pa dep ulyqsat suraǵandaı, jasyq janar jypylyqtap qaraıdy; sen oǵan "otyr" deısiń; sonan keıin de sát saıyn raıyńdy baǵyp, saǵan kóziniń birde ana qıyǵyn, birde myna qıyǵyn tastap jyltyńdap otyrǵany; endi sen de osy bir jyltyńdaǵan ury kózdi ańdısyń; seniń senimsizdenip ańdysyp otyrǵanyńdy baıqaıdy ma, o da óz tarapynan dereý qam jasap jypylyqtaǵan kirpik sátte júni jyǵylǵan bala mysyqtyń jon arqasyndaǵy qylshyqtaı tikenekteri tegis japyrylyp jumsara qalady; endi onyń bet-aýyzyna bal jaqqandaı ýyz ajary men jypylyqtaǵan jup-jumsaq kirpigi bir-birimen úılesim taýyp kilmińdep arbap baǵady; arbap otyryp bunyń jýyq arada mıyna kire qoımaıtyn birdeńelerdi uzaq yńyldaıdy; bir sózin jóndep esitpeseń de, biraq yńyldaǵan úni álginde sen bekingen tas qamaldyń arǵy jaǵyna jetedi; ári-beri tyńdaǵasyn yńyl uıqy shaqyrady; osy bir uıqy shaqyratyn yńyrsyǵan ún qanshalyq kóńilińdi taýyp, qulqyńnan shyǵyp jatqanyn ol kezde, sen bilmeseń bilmegen shyǵarsyń, al, biraq, bal jaǵyp alǵan tátti til birte-birte boıyńdy alyp, býyn-býynyńa túsip bara jatqanyn sen árqashanda sezbeı qalatynsyń; endigi biletiniń — yńyrsyǵan ún qulaqty áldıleıdi; synyqshy alaqanyndaı sylap-sıpap baǵady. Tula boıyńdaǵy osyǵan deıingi qurysqan-tyrysqannyń bárin balbyratyp, áýeli qulaǵyn jaýlaıdy; býyn qurt birte-birte boıyn balqytyp, júrekke jol tabady.

Osydan keıin, bálkim, aı óter, jyl óter, jyldar óter; seniń aldyńa ol endi qashan kelse de, qansha kelse de, baıaǵysynan bir mysqal da ózgermes-aý! Bal jaǵyp alǵandaı baıaǵy sol ýyljyǵan qalpy; kirpik astyn qorǵalap buqpantaılap baǵatyn kilmik kóz de sol kilmıgen qalpy; baıaǵyda alǵash aldyńa kelgende sen ıegińmen nusqaǵan oryndyqqa otyrǵaly yńǵaılana bere ile-shala áldenege jasqanyp qaıta kóterilip, saǵan baıaǵysynsha kirpik astynan jaýtań-jaýtań qarap, únemi keshirim suraǵandaı bolady da turady; úni ekesh úni de sol baıaǵyda alǵash aldyńa kep ımenshektep otyrǵandaǵydaı adam júreginen aıanysh shaqyratyn, yńyrsyǵan; kúnde-kúnde tyńdaı bergesin be, osy bir yńyldaq ún saǵan birde qozylaı almaı jatqan kári saýlyqtyń yńyrsyǵanyndaı estilse, endi birde quddy kúzgi qara sýyqta shýaq bettegi áınekte óziniń túkke turmaıtyn bolymsyz tirligi úshin qıǵylyq uryp jatqan shybynnyń yzyly sıaqtanatyn; osy yzyl, osy yńylǵa ári-beridesin qulaq úırene me, qalaı; áıteýir, besikke salyp shaıqaǵanda áldıleı bergesin boıdy alyp, býynǵa túsip maýjyratady; endi yńyrsyǵan únmen aralasa estiletin sózder de bal jaqqandaı shyryn tatıdy; tańdaı tek shyrynnyń dámin sezedi; tamsanady; bunan bylaı qulaǵyn tek yńyrsyp uıqy shaqyratyn áldı aıalaıdy; áldı, áldı, áldı-aı! Álde oıaý, álde ýyz uıqyǵa shomyp ketti me, onshasyn ózi de bilmeıdi; bul kezde oryndyǵyn qasyńa taqap, taqymdasyp otyryp alyp yńyldaǵan julyn qurttyń erteli-kesh qulaǵyńa quıyp jatqan bir sóziniń oń-terisin oılamaıdy; oılaǵysy da kelmeıdi; óıtkeni uıqyly-oıaý; ol yńyldasa, bul bas shulǵıdy; ol osylaı kúnde-kúnde qulaǵyńnyń túbine aýyzyn aparyp ári-beri yńyldaıdy da, keterinde qoınynan qaǵaz shyǵarady; ıilip-búgilip usynady; sen oǵan qol qoıasyń; endi bunyń aldyna ımene basyp, yńyldap keletinder kóbeıedi; áne, taǵy bir yńyldaq jyltyńdady; túsi tanys sıaqty; shamasy, ınstıtýttyń kishi qyzmetkerleriniń biri me, qalaı? Anadaıdan jany qalmaı empeleńdep keldi de qos qoldap amandasty; sosyn bir qadam keıin sheginip turdy; qarap turmaı kostúmynyń shalǵaıyn tartqylady; sosyn kóz áınegi býlanyp bara jatqan sıaqtandy; áıteýir, kók shuǵamen tystaǵan jalpaq stoldyń arjaǵynda otyrǵan susty bastyq arman ysyrylyp alystap, buldyrap bara jatqasyn qolyn kózildirigine apara berdi de, biraq saýsaǵynyń ushy kózildiriktiń múıizine tıer-tımeste keıin tartyp aldy.

— A-aǵaı...

Myrs etip kúlip jibere jazdadyń; dáý de bolsa, myna bozym qıandaǵy bir kolhozdyń jyl saıyn júz saýlyqtan júz elý qozy alyp júrgen mańdaı aldy shopannyń balasy bolar-aý; Jýan Jaqaıym ınstıtýtqa osyndaılardy kóbirek jıyp ketti; osyndaı momyndardyń kóp bolǵany durys; qońyn kún tesse de qyńq etpeıtin ana jaqtaǵy qoıshy ákesi sıaqty, bular da kandıdattyq qorǵaǵanǵa máz; ózine tıesili taqyrypty ıgerse, onyń arjaǵynda ınstıtýt órtenip jatsa da meıli.

— Aǵaı...

Daýsy shyqpady ma, álde ótinishin aıtar jerde demine diril enip bara jatty ma, taǵy da toqtady; sosyn qyldyryqtaı moınyn qylǵyndyryp baılaǵan galstýkke býynyp bara jatqasyn dirildegen qolymen kóıleginiń óńirin tartqylap;

— Áz-aǵa, myna maqala... — dedi de, gazetke orap jeńine tyǵyp ákelgen qaǵazdy aldyna qoıdy.

— Bul ne? Ózińniń birdeńeń be?

— Iá... Jo-joq, sizdiki...

— Túsinbedim.

— Qazir túsinesiz. Bul, Áz-aǵa... Sizdiń kópten beri ýaǵyzdap júrgen ıdeıańyzdy negizge ala otyra jazylǵan maqala edi...

— Aa...

— Iá, ıá, qazir túsinesiz. Shynyna kelgende, Áz-aǵa, bunyń negizgi avtory Sizsiz. Meniki bylaı... tek Sizdiń oıyńyzdy óıtip-búıtip qaǵazǵa túsirgen. Sondyqtan negizgi avtor bop famılıańyzdy qosýǵa yrzalyq berseńiz...

— Tastap ket, qarap shyǵaıyn.

Jigit "rahmetin" aıtyp esikke jetkenshe basyn qaıta-qaıta ıip shyǵyp ketti; bundaıda sen qarap shyqpaq túgil betin de ashpastan qol qoıa salatynsyń; qaraýynda isteıtin taǵy talaı ǵylymı qyzmetkerlerdiń aılap, jyldap jazǵan maqalalary men monografıalaryna enshilesip, eki avtordyń biri bola salatynsyń; alǵashqyda azdap yńǵaısyzdansań da, keıin basqa bireýdiń balasyn baýyryńa ákep salǵanǵa boıyń úırenip alǵan-dy; nesi bar, bir kezde bu da qalamynyń jeli men júreginiń jalynyn Úlken Kisiden aıady ma? Dúnıe kezek. Tek bir pálesi... bunyń da bir túndik astynda otyryp irgeden syǵalap ańdyp otyrǵan dushpany az emes. Erteń aýyzy batyr bir tentek: "dırektorymyz erge shyqqaly etegi qanamaǵan tas qursaq bedeý qatyndaı, ǵylymǵa qosqan túk eńbegi joq, tul ǵalym", — dep aıqaılap shyqsa qaıtedi? Onan da qalamy júırik bireýdiń búgin maqalasyna, erteń monografıasyna mińgesedi; buǵan basqa túsinbese de, qurylysshy aǵasy túsiner edi; ózi pir tutqan aǵasy túsinip, aǵasy quptasa, basqa jurtqa pysqyrmaıdy da; bes jyl úıinde jatyp oqyǵanda mikjal qurylysshynyń qulqymen aýyzdanǵan bóltirik keıin qoly aýyzyna jetip, ınstıtýt basqarǵanda bir kezde ózi pir tutqan ustazynyń kóp-kóp tásili qajetine jaramady ma? Dırektor bola salysymen bu da qaraýyndaǵy jigitterdiń qoly júırigin — qaǵazǵa otyrǵyzdy; aýyzynyń ebi baryn — mekeme men mekeme arasyndaǵy daý-damaıǵa, pitýajaǵa shyǵardy; aıaǵy jeńilin — tirliktiń toqsan túrli qajetine shaptyryp, alyp kel, baryp kelge qoıdy; jáne solardyń bir de birine ózi aralaspaı, bárin dál ana qurylysshy aǵasynyń tásiline salyp basqa bireýdiń, basqa bolǵanda baıaǵy Jýan Jaqaıymnyń qolymen istetti; Jýan Jaqaıym oǵan yrza; bastyqtyń kádesine jarap, tapsyrmasyn tap-tuınaqtaı qyp oryndaǵan kúni orasan kóńildenedi; bastyqtyń ústine de jaıpańdap basyp, jaırańdap kiredi:

— Ázaǵa, myna bir qaǵaz...

— Qaǵaz ekenin kórip turmyn. Sonda, bunyń...

— Ulyqsat etseńiz, qorǵaýǵa ázir... ózimizdiń adam. Senimdi.

Sen qaıyryp eshteńe suramaısyń; shamasy, sońyraǵy kúni qol kúshi kerek bolǵanda bu da qara kóbeıtetin kóp tobyrdyń biri; bálkim, bir pýlkany aınalýǵa jaramaı qatardan shyǵyp qalar; biraq senimdi aqtaıdy dep sendirip turǵasyn syrtqa teppeı, kelesi pýlkada da qara-qura kóbeıtý úshin qaptalda ustaı turǵany durys; bunyń ómirden túıgen taǵy bir tájirıbesi jaman kisilerdi ózine jaýyqtyryp, ıtshe shabalańdatyp qoıǵansha, qoldan kelse, olardy qarsylastarǵa salyp, aıtaqtap úrgizgen áldeqaıda tıimdi; seniń qulqyńdy Jýan Jaqaıym da bildi.

Sol joly da ǵalymdyqtan dámesi bar álgi bireýdiń avtoreferatyn alyp jatyp ta Jýan Jaqaıymnyń bókken balshyqtaı betine kózin tiktep qarasa da, biraq sol shirkinniń tobarsyǵan aýyzyna qarap, tisi qandaı ekenin baıqamapty-aý! Biraq sen ol kezde aldyńa kelgen qaı kisiniń aýyzyna qarap, tisin túgendepsiń; buryn kúnine qansha adam kelse de, olardyń tisi emes, tiline qaraıtynsyń; shirkin, ol kezdegi tilderdiń táttisi-aı! Sózder qandaı edi! Bal jaqqandaı birinen biri ótken tátti edi-aý!

Áı, qulaǵy nege qońyltaqsyp ketti? E, jańa ǵana aldynda sanyn sıpalap turǵan Jýan Jaqaıym qaǵazyna qol qoıǵyzǵasyn shyǵyp ketken eken ǵoı; sen oǵan renjigen joqsyń; esik aldynda kezek kútip turǵandardyń ishinde de tilinen bal tamǵan talaılar bar. Kórersiń, aldyńa kelgende olar da maıly qasyqtaı jylmańdap baǵady; báriniń aýyzynan býynǵa túsip, boıdy balqytatyn bal tamǵan sózder shyǵady; ondaı sózdi bunyń da aıtatyn kezi bolady; bul, biraq, ondaı sózdi Úlken Úıge barǵanda, onda da Úlken kisige ǵana aıtatyn; sosyn aıtsa, áıel zatyna aıtatyn; onda da qaısy bir áıelsiregende tósekke bir aýnatyp alǵansha yqylasy túsip turǵan ıisi urǵashyǵa aıtsa aıtqan shyǵar.

Al onan basqalarǵa... Joq, onan basqalarǵa bul onsha ılige qoımaıdy; onan basqalarǵa ol kezde qaıta bunyń ózi óktemsip, birine astamdyq istese, ekinshisine menmen tákabbarlyq kórsetti; úshinshisin ıyqtap, basynyp irilik kórsetip, bul ózin jurttan únemi joǵary qoıyp baqty; sonysy ózine maıdaı jaǵatyn; bul neǵurlym kókiregin kerse, basqalar soǵurlym aldynda qurdaı jorǵalady; ıá, basta baq turǵanda, bu da qorǵasyn salmaqty quıryqqa salyp, nyǵyzdap otyryp alatyn; sonda bunyń tula boıyndaǵy toqsan toǵyz tesikke aldyna kelgen álgi jylmaqaılardyń qaısysy esebin taýyp, qaı tesikke kirip, qaı tesikten shyǵyp jatqanyn qaıdan bilipti; sol toqsan toǵyz tesiktiń birinen kirip, birinen shyǵyp jatqan jylpos, jylmaǵaılar aldyna kelgende, bul qaısysynyń aýyzyna úńilip, tisine qarapty. Bal jaǵyp ýyljyp turatyn bette sirá tis joq sıaqtanýshy edi.

— O, jarymes! Ańǵal basy...

İshin yza órtep, kúıip ketkeni sonsha, daýysy qatty shyǵyp ketti; biraq ony ózi baıqaǵan joq; onsyz da dirdektep ushyp bara jatqan dene qalsh-qalsh; álgi sumyraı bunyń dál osy bir ózin-ózi bıleı almaı, qol-aıaǵy bezgek býǵandaı qalshyldap áketip bara jatqanyn biletin sıaqty: ıá, biledi; mine, taǵy da aýyzy tolǵan baqandaı tisti qulaǵyna taqap saq-saq, sart-sart... Joq, bul tegin emes; bunyń sońyna túsip, basqan izin ańdyp júrgen bireý bar. Kim deısiń, ana jaqtaǵy jaýlarynyń biri shyǵar? Tabalap tur ǵoı. Tabala! Tabalaıtyn kezek senderge de keldi.

Kóńili bosaǵandiki me, keńsirigi qaıta-qaıta sýlanyp sorasy aǵyp bara jatqasyn murnyn tartqaly oqtala berdi de, kilt toqtady; qulaǵynyń túbinen taǵy da saq-saq, sart-sart...

Ázim syrtqa júgirip shyqty.

— Á-áı, kkiimsiń? Kkim de bolsań, shshyq! Shyq bbylaı!

— Ázim, janym... saǵan ne boldy?

— Jo-oq, kisini bbasynyp...

— Kim?

— B-bilmeımin... ttyǵylyp ttuurr...

Bákızatta záre qalmady. Aqyl-esi aýysyp, kózine qos kórinip tur ma dep oılady. Aspan astyna alasat lań salyp jatqan myna qarly qara daýyl, qarańǵy tún, ókirgen teńiz kimdi de bolsa jyndandyrmaı qoımas.

Bákızat qalshyldap ushyp bara jatqan Ázimdi qushaǵyna tas qysyp aldy da, kózinen jasty, murnynan sorasyn súrtti. Álgideı emes, ishik astynyń yǵy áser etti me, Ázim azyraq tynyshtaldy. Ózin Qudaıdyń qara jeri de emes, ókirgen kók teńizde taqymdap sońyna túsip alǵan myna bir zalymdy kimge joryryn bilmedi.

Bálkim, Aqquba jigit... Joq, obalyna ne kerek, ol dál bundaı usaq minezdiń kisisi emes. Sonda... Beıqam turǵan Ázim bul joly da baıqamaı qaldy. Jymysqy neme taǵy da dál qulaǵynyń túbinen tisin qaırap saq-saq, sart-sart. ;Ázim bul joly burynǵydaı, kúıip-pisken joq; jamandyqty tek jaýdan izdegen durys pa? Keıde kisige jat emes, jan ashyr jaqyn jaý bop shyqpaýshy ma edi? Bul oı basyna buryn neǵyp kelmedi eken? Kóńiline kúdik kirgen Ázimniń esine Jýan Jaqaıym tústi. Aıtsa da, sol neme bir kúni Akademıa saılaýy aldynda bunyń ústine kirgen edi-aý. Myqyny ustamaıtyn shalbaryn aldyńǵy jaǵynan myqshyńdap kóterip qoıyp:

— Áz-aǵa... — dep edi ǵoı, — Sizben bir sharýa jóninde aqyldasaıyn dep edim...

— Iá?

— Osy joly saılaýǵa túsip... baq synap kórsem dep edim. Buǵan... siz qalaı qaraısyz?..

— Me-n... Me-e...

Kómeıde búlkildegen kúlkige býlyǵyp toqtap qaldy. Sosyn stol tartpasynan birdeńe izdegen bop eńkeıip tómen qarap ketti. Boıyn tiktegesin de qarsy aldynda kózi jaýtańdap turǵan orynbasaryna qaramady.

— Nesi bar... táýekel...

Erteńine Jýan Jaqaıym úıine Ázimdi bas qyp bir top akademıkti qonaqqa shaqyrdy. Ázimdi qolpashtap tórge otyrǵyzdy. Bal jaqqan tátti til bul úıdiń shańyraǵy astyna da az jınalmaǵan eken. Kim tost kóterse de, buny maqtap, býyn qurt boıyna tústi me, tost kezegi jaǵalap buǵan kelgende, sol arada ne shaıtan túrtkenin qaıdam:

— Sen saılanasyń. Myna otyrǵan akademıkterdiń sońyra shar salarda qaıterin qaıdam, al óz daýysymdy tek saǵan berem, — dep edi-aý; deýin dese de sońyra tap saılaý ústinde basqa túgil aldymen óziniń súıte qoıatynyna kúdiktendi de, kúlkisi qurǵyr anadaǵydaı taǵy da búıirin búlkildetip, tostyń sońǵy jaǵynda býlyǵyp sózin aıaqtaı almady; saılaý kezinde búlletendi jáshikke elden buryn saldy da, qorytyndysyna qaramaı taıyp turdy; úıge kele sala sheshinip jatyp qaldy; uıqysy qanyp oıanǵasyn esine saılaý túsip, Jýan Jaqaıymǵa telefon soqty; ózi bolmasa da, ózgelerdiń biri bolmasa biri daýys bergen shyǵar degen senimmen:

— Áı, senbisiń? — dedi óziniń qannen-qapersiz, jaıbaraqat qalpy, arjaqtan: "Ázaǵa, bul men ǵoı" degen daýys shyqqasyn da asyqpaı, áýeli trýbkamen aýyzyn basyp esinep aldy da, — baǵana basym aýyryp, aıaǵyna qaramaı ketip qalyp edim. Saılaý qalaı boldy? — dep edi;

Anaý:

— Áz-aǵa... Qurysyn, masqara boldym... — dedi jylamsyrap.

— Kisige sený qıyn ǵoı, al men aıtqanym aıtqan, óz daýysymdy saǵan bergem.

— Áz-aǵaý, masqara bolǵanda, men bir de daýys ala almaı qaldym goı...

— Qoı, áı?! Ras pa?

— Ras... Súıttim, Áz-aǵa.

— Oı, bar bol! Bar bolǵyr...

Trýbka qolyńnan túsip ketti; qysylý ornyna qarq-qarq kúlip, qasyńdaǵy dıvanǵa qulaı ketken-di, dúnıe kezek, onyń basyndaǵy qasiretke, sol arada, sen kúlip ediń-aý, kúletin kezek endi oǵan keldi; búrodan keıin jer betine syımaı, qystyń kózi qyraýda qańǵalap qıandaǵy eline barǵanda daýylǵa ushyrap úsip ólgenińdi esitkende, esesi ketip júrgen talaıdyń aıyzy qanar! Sony esitkende Jýan Jaqaıym qaıter eken? Anadaǵy dál senshe, o da dıvanǵa shalqalap qulaı ketip, mesteı qarny búlkildep qarq-qarq kúler me eken?

Ázim jylady ma, álde sý aǵarynan sorǵalap mazasyn alyp turǵan sorasyn ishine tartty ma, solq-solq etti; já, jaman neme qarmysyn qaıtarǵysy kelse, bunyń úsip ólgenin esitkende tabalap kúlse kúler; al biraq, qara kún basyna týyp turǵanda jyǵylǵanǵa judyryq degendeı buny tabalap tisin qaırap nesi bar? Jo-q, mynaý ol bolmas; oǵan ne kórinipti; sosyn ol sorly da ońǵan tis te joq sıaqty edi ǵoı; qyzyl eti ylǵı isip, tisteriniń túbi shirigen sıaqtanyp qaraıyp turmaýshy ma edi? Al mynaý... Jo-q, mynaý kim de bolsa tisi balǵadaı bireý. S-sonda... Apyraı, sonda k-kim boldy? Ázim oılanyp qaldy: nege ekenin qaıdam, jaýlyqty ol endi óz tóńireginen, óz tóńiregi bolǵanda da etene jaqyn aǵaıyn-týmadan izdedi; kisiniń basyna qıyndyq is túskende jamandyq aldymen jaqyn-jýyqtan shyqpaýshy ma edi? Kisige jaqynnan kórgen azar men bezer qattyraq batýshy edi ǵoı; endeshe, tisin qaırap, jynyna tıip turǵan myna sumyraı basqa emes, bunyń óz jaqyny; tek bydyq emes, onyń qolynan jaqsylyq ta, jamandyq ta kelmeıdi; bálkim, qurylysshy aǵasy... Aıtsa da, qurylysshy aǵasynyń azý tisteri balǵadaı bolatyn; endeshe, mynaý sol; jáne buǵan kópten kókiregi qaraıyp júrgen-di; árıne, kiná bunan; bul kináli; buny oqýǵa túsirdi; úıine jatqyzdy; tipti, keshegi kúni oqýdy bitirgesin de buny jas maman dep jerdiń qıa shetine jibergeli jatqanda bedelin salyp alyp qaldy; Úlken Úıde isteıtin bir bastyqtyń qyzyn kózemeldep júrip, ózi úılendirip edi; úı bop ústine shańyraq kótergesin de, qaıyn atasy ekeýi eki jaqtap jetelep júrip tıimdi jumysqa iliktirgen sol kúshik, keıin adam bop aıaǵyna minip alǵasyn Qudaıyn umytty emes pe? Bul kúnde kúlge shókken kári býradaı ot basynda oshaqtyń butyn qushaqtap otyryp qalǵan zeınetker aǵasyna, tym qurysa, aıynda, jylynda at basyn buryp amandyq-saýlyǵyn bilip ketýge jaramaǵan inini atarǵa oǵy joq edi; at izin salmaı, aralary sýyp ketkenine bu da qysylyp júrgen-di. Sondaıda, taý baýraıyndaǵy ásem qalanyń áldebir jerinde, qaı zamannan beri kútimi bolmaı ketken eski úıde kúnin sanap otyrǵan kári qurylysshyny oılaıtyn: "Apyraı", — deıtin sonda, — aıt, aıtpa, adam ómiriniń aqyry ıt jyrtqan qara teri dese degendeı eken ǵoı".

Osy kisi bul oqýǵa kelgen jyldary abyroı, ataqqa bólengen dańqty kisilerdiń biri edi-aý?! O, zaman-aı! Aǵasyndaı adam astanada joq sıaqty edi ǵoı! Shynynda da bul kórgen astanalyqtar ana jaqtaǵy balyqshylar sıaqty boz ala tańnan tura sala dirdektep jumysqa asyǵyp bara jatady; qulqyn sáriden jem izdep dorbasy salaqtaǵan bireýler ana dúkendegi, myna dúkendegi opyr-topyrdan óńir túımeleri úzilip, jaǵasy jyrtylyp alaý-dalaý, ebil-sebil bop júrgende, al bunyń aǵasy kúnde-kúnde han sáskede kerilip-sozylyp turar edi; kerilip-sozylyp turǵasyn da tap bir baı-patshalarsha asyqpaı as-sýlanyp alar edi de, jumysqa barǵysy kelse baryp, al, eger, barǵysy kelmese, keńse jaǵalap keter edi; sen buǵan qaıran qalatynsyń; aǵasynyń syryna basy jetpeı, qur tańdanyp, qur tamsanyp aıran-asyr qap júrgende, sonan bir kúni, umytpasa... Sol ózi qys aıy edi-aý?.. Ia qańtar, ıa aqpan edi: baı-patsha kórip júrgen álgi keremet aǵasy sonan bir kúni tóseginen sý shyqqandaı, tań qarańǵyda atyp tursyn; áldenege asyǵyp apalaq-qupalaq kıinsin; ázirlep qoıǵan as-sýyn ishýge de shamasy kelmeı, súrinip-qabynyp shyǵyp ketsin; sol kúnnen bastap onyń keshegi kerilgen, sozylǵanynyń bári qaldy. Sonan bylaı qaraǵan tiriliginiń bári áne bir soǵys jyldaryndaǵy balyqshylardaı, kúnde-kúnde tań qarańǵyda turatyn boldy; birdeńe ishse iship, ishpese asyǵys-úsigis jumysqa júgiretin boldy; túste ana jaqta as ishetin-ishpeıtini belgisiz; tań qarańǵyda ketken kisi, sonan qas qaraıa bir-aq keletin boldy; keıde el jata kep, kıimsheń boıymen tósekke qulaıtyn boldy; osy kúnderi aǵasy ábden júdedi; ustara júzi tımegen saqal-murt keńirdekten bastap kózine deıin kıizdeı basqany sonsha, bir kúni syrtqa shyǵyp bara jatyp, qabyrǵadaǵy aınaǵa kózi tústi de, qaıyrylyp tura qaldy; inisin qasyna shaqyryp alyp: "kórip tursyń ba, eger osydan qoıa bersem, meniń saqalym Karl Markstyń saqalyn beline qystyryp keter edi", — dep ózine tán mashyqpen betine syńar ájim túsirmeı, bar salmaqty qarnyna sala yrq-yrq kúlgen edi de, jumysqa asyqqan edi; tóre súıek, kerbez, pań kisiniń qazirgi halin kórgende janyń shyn ashyp, aıaýshy ediń.

Súıtip, aılar boıy úı kórmeı sartyldap júrgen aǵasy bir kúni jyl aıaǵynda inisin taǵy tańǵaldyryp, han sáskede oıanbasy bar ma; han sáskede oıanǵasyn da tap bir baıaǵynyń baı-patshasynsha asyqpaı kerilip-sozylyp turmasy bar ma; sol kerilip-sozylǵan qannen-qapersiz qalpyn saqtap asyqpaı qyrynǵasyn álgi bákiniń júzi tıgen jerdiń bárin áýeli qıar sýymen shaıyp, jupar ıisti jumsaq krem jaǵyp alaqanmen ysqylasyn-aı kep! "Endi ne ister eken?" — dep aǵasynan kóz almaı arbalyp turyp, sol kúni bul birinshi sabaqtan qalyp qoıǵan-dy; ony ózi baıqamasa da, aǵasy baıqap, mıyǵyna mysqyl júgirtip myrs etti de, krem jaqqan betin qaıta ysqylady; sosyn óńi kirip ajarlanyp qalǵan betine átir jaqty; bunysy tipti tańǵaldyrdy; keıin sabaq kezinde suńqyldaq profesordy tyńdaýdyń ornyna aǵasynyń álginde áldebir jeńil júristi áıeldershe sylanyp-sıpanǵan tyrashtyǵyn oılap tańdanyp qala berdi; sosyn kúni boıy úı kórmeı, sartyldap júrgen aǵasynyń, endi nege bulaısha han sáskede turyp kerile-sozyla qalǵanyna túsinbedi; neǵurlym túsinbese, solǵurlym tańdandy; neǵurlym tańdansa, soǵurlym qurylysshy aǵasy buǵan táńiriniń týmysynan artyq jaratqan, usynsa qol jetpeıtin teńdesi joq jan sıaqtandy; onan saıyn tiri pendede teńdesi joq aǵasynyń isi de, ózi de ózgeshe bop oqshaýlana berdi; ásirese aǵasynyń qaraýyndaǵylardy qyryna alǵany qyzyq; ondaıda qaısy bireýlershe "qyram", "joıam" dep álek-shálek bolmaı, hatshy qyz arqyly shaqyryp alar edi; shaqyryp alǵan kisiniń aldyna kelip qıpaqtap-sıpaqtap turǵanyn kórse de, biraq oǵan nazar aýdarmas edi; "otyr" dep te aıtpaı, eki aıaǵynan sarsyltyp turǵyzyp qoıar edi de, sosyn ol bar ma, joq pa, isi bolmaı, basqa bireýmen sóılesip keter edi; kisini urmaı-soqpaı da, osylaı-aq sazaıyn tarttyrýǵa bolarsh kórgen zerdeli bala aǵasynyń bul tásilin de ishine túıip alǵan-dy.

Ol jyldary qurylysshy aǵasy buny tek tańǵaldyratyn; ózi eshkimge emeshesi úzilip ólip-óshpese de, esesine, óziniń aldynda ózgelerdi elpildetip qurdaı jorǵalatyp qoıatyn nyǵyz; Úlken Kisiniń aldynda da ózin ustaǵany unady; bir joly Aq Ordada bolǵan saltanatty jınalysty kógildir ekrannan kórgeni bar: Úlken Kisi sóz bergende ózgeler sıaqty qurylysshy aǵasy da qańbaqtaı ushyp ketpeı, ornynan asyqpaı, aqyryn turdy; aıaǵyn da asyqpaı, aqyryn syzdap basyp minbege aıańdady; minbege shyqqasyn da ózine jan-jaqtan kóz tikken qyrýar halyq aldynda turyp kózine túsip bara jatqan sýsyldaq shashyn qolynyń syrtymen keıin qaraı bir súıkep qaıyryp tastady da, óziniń osyndaıda aspaıtyn da saspaıtyn myrǵam, nyǵyz qalpyn saqtap tamaǵyn kenep aldy; jaryssózge shyqqandar bir-birimen básekeleskendeı aýyzy jetkenshe Úlken Kisini maqtap edi; aǵasyna aıtar sóz qalmaǵan sıaqty edi; joq, aǵasy bul arada da jol taýyp shyǵyp ketti; orys tilinen Úlken Kisige laıyq maqtaıtyn teńeý tappaǵanda qurylysshy aǵasy Qudaı bergen qaz daýysyn qańqyldata kóterip: "Meniń bir aqıqatqa kózim anyq jetti: myna XX ǵasyrda Leonıd Ilıch pen bizdiń Úlken kisige teń keletin uly marksıs joq", — dep, ásirese, osy arada han ordasyndaı keń saraıdyń tórt qabyrǵasyn túgel jańǵyryqtyryp, ókirektep bitirgende, Qudaı saqtasyn, dúnıe teńselip ketti; qala, daladan jınalǵan sút betindegi qaımaqtaı ıin tiresken yǵy-jyǵy halyq oryndarynan atyp turdy. Jaryqtyq Úlken Kisi de ózimizdeı et pen súıekten jaralǵan basy jumyr pende ǵoı; naǵyz pende; kógildir ekrannan kórip otyr: áne, eki beti nurlanyp shyǵa keldi; aıaqtaryna minip ketken halyq sheksiz súıispenshiligin bildirip dýyldata qol soǵyp turyp alǵanda, qaıtsyn, Úlken Kisi ornynan turyp basyn qaıta-qaıta ıip izet bildirdi; sosyn osynsha halyqty dúrliktirip ornynan dúrk kóterip jibergen ataqty qurylysshyǵa da basyn qaıta-qaıta ıip, yrzalyǵyn bildirgen-di.

Adam minezin kim túbine deıin túsingen; bu da qurylysshy aǵasynyń tereńine mańaılap bara almady; jaıshylyqta jurtty belinen basyp júre beretin ozbyr aǵasynyń álgi jerdegi qylyǵy qaıran qaldyryp edi; sirá, bu da qıturqysy kóp jannyń zerde jete qoımaıtyn taǵy bir qyry sıaqtandy; qalaı dese de, astanada oqyǵan bes jylda zerek bala aǵasynan kóp úırendi; kóp nársege kózi jetti: osy jyldary ol, máselen aǵasynyń astanadaǵy kóp kurylysshynyń biri emes, ataqty qurylysshy ekenin bildi; ol kezde "komýnızmniń uly qurylysy" atanǵan han saraıyndaı sáýletti úılerdi Úlken Kisi basqaǵa senbeı, tek bunyń aǵasy basshylyq etetin qurylys tresine beredi eken; Úlken Kisiniń nazaryndaǵy ondaı abyroıly qurylystan úkimet qarjy aıamaı, qazynanyń aýyzyn ashyp tastaıdy eken; Úlken Kisi men partıa senim artqasyn qurylysshy aǵasy da tap bir soǵys jyldaryndaǵy Aral balyqshylaryndaı jan aıamaı kún-tún sabylyp, uly senimdi abyroımen aıaqtap, sosıaldy jarysty ylǵı jeńip shyǵady eken; astanaǵa ajar beretin ondaı ásem saraılardy Úlken Kisi bastaǵan úkimet komısıasy qabyldaǵandyqtan bul ózi respýblıka ómirindegi eleýli oqıǵa bop esepteledi eken; el ómirindegi ondaı eleýli oqıǵaǵa ol kúni bar gazet, bar jýrnal, radıo, teledıdardan nebir qalamy júırikter men qyzyl tildi qaıraqqa janyp alǵan suńqyldaqtar jınalady eken; taǵy bir záýlim saraı turǵyzǵan ataqty qurylysshyǵa yrza bolǵan Úlken Kisiniń ıin tiresken yǵy-jyǵy jıyn aldynda onyń keýdesine altyn juldyz taqqanyn qutyrtyp jazsa, teledıdar aspan astyn shýlatyp suńqylǵa basady eken; qoshemet, qurmetke bólengen ataqty qurylysshy sonan qashan Úlken Kisiniń qalaýymen taǵy bir han saraıyndaı sáýletti úı salýdyń reti kelgenshe arqa etegin keń salyp, kúnde-kúnde han sáskede uıqysyn qandyryp turady eken; baı-patshalardaı ýaıym, qaıǵysyz rahat ómir súredi eken; sol eki arada qaryzdan shyqpaıtyn kedeıleý mekeme qaltasyn qaǵyp turǵyn úı salatyn bolsa, ataqty qurylysshy ondaılarǵa qolyn lastamaı, kóp orynbasarynyń birine ysyra salady eken. Qý bala sońyra bir bılikke qoly jete qalǵanda qurylysshy aǵasynyń bul tásilin kádege qalaı asyraryn bilmese de, biraq bu da túptiń túbinde basshy kisilerdiń ómirinde kezdespeı qoımaıtyn tıimdi jaǵdaı ekenin bilgen-di.

Ol kezderde bul sabaqtan shyǵa sala, salyp uryp aǵasyna baratyn; qurylysta qyzdar kóp; ınstıtýtqa túse almaǵan nebir júziktiń kózinen ótkendeı sulý qyzdar elge qaıtpaı, qurylysta qalyp qoıady eken; aǵasy basqaratyn treske bul ishinen "Baqshasaraı garemi" dep at qoıyp alǵan-dy.

Iá, aǵasyn pir tutty; bes jyl dáris bergen ustazdardan ne úırenip, ne úırenbegenin bilmese de, ózi pir tutqan qurylysshy aǵasynan zerek bala kórgenin kórgendeı qaǵyp alatyn da, sosyn bylaı shyǵa bere álginiń bárin aýdyrmaı qaıtalap, endi bu da ana qurylysshy aǵasynsha keshe elden oqýǵa ózimen birge kelgen balyqshy aýyldyń balalarynyń aldynda syzdanyp baǵatyn; kúlgende de áldekimderdeı áýeıilenip bet aldyna jyrqyldaı bermeı, dál ana ózi pip tutqan qurylysshy aǵasynsha kútimi qatty betine syńar ájim túsirmeı, ber jaǵymen ishin búlkildetip yrq-yrq kúletin óner tapqan-dy; sondaıda keshe birge oınap ósken balyqshy aýyldyń balalary buny tanymaı qap, bir-birine tańdana qarap otyrǵandary.

Tańdanbaǵan jalǵyz Bákızat; Bákızatqa salsa, kóti qonys tappaı ushyp-qonǵan qyljaqbas Ázimnen góri, qaıta myna barǵan jerde aıaǵyn ilgeri sozyp, shalqalap otyra ketip, asyqpaı yńyranyp sóılep, ishinen yrq-yrq kúletin myrǵam Ázim unady; Bákızat onyń bul qasıetti kimnen úırengenin de bildi; anada ol "aǵammen tanystyram", — dep týysynyń úıine ertip aparǵan-dy. Ázim ekeýiniń taǵdyrynyń bir ushy osy kisiniń qolynda ekenin bilgen qyz oǵan unaǵysy kep tyrysyp baǵyp edi; biraq bylǵary kresloda bóksesi kómilip, gazet qarap otyrǵan mańǵaz kisi basyn da kótermedi; bul túgil, Ázimniń ózi aǵasynyń aldynda qysylyp qıpaqtap-sıpaqtap qaldy. Qyz Ázimniń tasasynan bir-eki ret moıyn sozyp qarady; kelesi joly eptep boıy úırendi me, álde erkekke unaǵysy kelgen ısi urǵashylardyń sonaý túptiń túbinen, Haý Anadan bermen qaraı kele jatqan osy násilge tán oınaqylyq bılep ketti me, áıteýir qol-aıaǵy jep-jeńil qaǵylez qyz qara kózi jaınańdap, Ázimniń tasasynan shyqty; bóksesiniń salmaǵyn bylǵary kresloǵa salyp nyǵyzdap otyrǵan ataqty qurylysshyǵa álde mysqyldaǵany, álde tipti "syzdansań syzdana ber, al men qoryqpaımyn" degen qyry ma, qara kózin ushqyndatyp, aǵaly-inili ekeýiniń arasyndaǵy áńgimege op-ońaı aralasyp ketti.

— Ázimnen esittim, siz basqaratyn trese qyzdar kóp kórinedi ǵoı? Ras pa?

Ataqty qurylysshy qyzdy jańa baıqaǵandaı, kózin gazetten alyp, tańdana qarady:

— Iá, qyzdar jetedi.

— Oqýǵa túse almaǵanda, men de sizge baratyn edim. Sonda meni jumysqa alar ma edińiz?

Ataqty qurylysshy óz ómirinde talaı qyzdy qolynan ótkizgen-di; biraq dál myna eshkimnen qysylmaı da qymsynbaı syqylyqtap kúlip, ishi-baýyryna kirip bara jatqan jaınań kóz qyzdy jańa kórgendeı; oǵan túk aıta almaı tamashalaı qarap qalǵan-dy; osydan keıin qyz Ázimge erip jıi baratyn boldy; qansha barsa da qazir ǵana qasynda balasha erkelep turǵan qyz taǵy bir tosyn qylyqpen qubylyp, janyna janasyp ketkenniń bárin op-ońaı ylyqtyryp úıirip áketetin pálesi bar; qyz aǵasyna unady; tipti onyń baýryn kótere sala mańaıynan ermek taýyp oınamasa tura almaıtyn túlkiniń kúshigindeı oınaqy, elgezektigine de kinárat taǵa almady; bir joly aǵasy ekeýi qyzdy ortaǵa alyp sóılesip turǵan; qyz asa kóńildi edi; qara kózi jaınańdap, eki erkekke kezek qarap turǵan-dy; kenet áldenege syqylyqtap kúldi-kúldi de, qasyndaǵy Ázim emes, ataqty qurylysshy ekenin ańdamaı qaldy ma, álde tipti ańdasa da ádeıi istegen o da bir kesirligi me, ataqty qurylysshynyń ıyǵyna qolyn salyp asyla ketti.

— Ázim aýzyn ashsa sizdi maqtaıdy. Astanadaǵy dvoresterdi siz salǵan kórinesiz ǵoı?

— Aǵasy bolǵasyn maqtaıdy da...

— Joq, maǵan da unaıdy. Vo-o!..

Qyz barmaǵyn kórsetip, ataqty qurylysshyny balasha arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Isi urǵashylardyń talaı qylyǵyna qanyq bola júrgende, bul biraq buryn-soń osy násildiń esh qaısysynan dál osyndaı oınaqy bala minezdi kezdestirgen emes-ti. Ataqty qurylysshy qapelimde qaıterin bilmeı qaldy; tek erke qyzdyń ańdaýsyzda qoly tıgen álgi jer tok urǵandaı dir etti. "Átteń, ne qylasyń, myna jaman nemeniń jolyn kesip, aramdap qoıǵany. Áıtpegende ózi-aq kirisip ketetin jer eken".

— Beri kel, otyr! — dedi qyzyn shyǵaryp sap qaıtyp kelgen inisine, — bul bala bolashaq kelin be?

— Iá, kóke. Qalaı... unady ma?

— Aýyzyńnyń salymy bar eken. Sirá, kóp uzamaı úılenetin shyǵarsyń?

— Iá, kóke. Ýádelesip te qoıdyq.

— Durys. Teńiń. Tek, bala...

— Iá, kóke...

— Menen aqyl suraıtyn bolsań, saǵan aıtarym — óz áıeliń sulý bolǵannan góri, ózgelerdiń áıeli sulý bolǵany durys. Túsinesiń toı, he-he-he...

Ataqty qurylysshy kúlkisin kilt tyıdy da, sónip kalgan trýbkany tutatty; sosyn gavaı temekiniń jupar ıisin aınalaǵa burq etkizdi de, inisine buryldy:

— Osy aıtqanym esińde bolsyn. Al, bara ber!

Sol arada túk demeseń de, biraq túptiń túbinde seniń oılaǵanyń emes, osy kisiniń degeni bolatynyn ishi qurǵyr sezgen; ol kezde pip tutqan týysyńnyń aýyzynan ne shyqsa, soǵan bas shulǵyp, quldyq uryp turatynsyń; jer basqan pendede onan asqan qudiretti kisi joq sıaqtanyp, qudaıdaı tabynyp júrgende, bir kúni... umytpasa, (bul ınstıtýt bitiretin jyly) qurylysshy aǵasy kýrortqa júretin boldy da, buny pýtevkaǵa jumsady; bastyqtardyń em-domyna basshylyq etetin mekeme ornalasqan eńseli sary úıdiń úshinshi qabatynda tuqshyńdap pýtevka toltyratyn da jatatyn qalaq bet qaranyń aldynda bunan buryn da bolǵany bar-dy; osy joly qalaq bet qaranyń aldynda shortıǵan semiz áıel tur eken; jýan denesi ımport kóılekke syımaı, qońynan jarylǵan áıel pýtevka qolyna tıg — esin taqtaı edendi dúrsildetip tepsine basyp shyǵyp ketti de, kezek buǵan kelgende telefon shyldyrady; qalaq bet áýeli trýbkany kótergisi kelmeı tyrjyńdasa da, tyńdaǵan boıda ornynan atyp turdy; qalaqtaı bette qurysqan, tyrysqandar sátte jadyrap:

— A-a... Ońtústik Qazaqstan obkomy ma? Iá, ıá, tyńdap turmyn. Qyrymǵa ma?.. Iá, tabam. Tek kimge?..

Súıdedi de, qalshıyp tyńdap qaldy. Shamasy, ana jaqtan belgisiz bireýdi atasa kerek, qalaq bet ornyna qaıta otyrdy.

— Famılıasyn qoıyńyz. Bizge famılıasy kerek emes, kim bop isteıtini... qyzmet oryny kerek.

Ana jaqtyń ne degeni estilgen joq; biraq bala qalaq bettiń keskinine qarap bárin ańǵardy: áline qaramaı Qyrymǵa demalysqa barǵysy kep pýtevka suratyp jatqan Ońtústik Qazaqstan obkomynda but pen san arasynda júrgen áldekim ekenin bildi; qalaq bettiń endi túsimen birge daýysy da ózgerip:

— On dlá nas ne fıgýra, — dedi de, trýbkany tastaı saldy. Ol saǵan da sýyq qarady:

— Sharýańdy aıt!

Sende záre qalmady; qoryqqany sonsha, dem arasynda demi jetpeı, kóıleginiń jaǵasy qysyp býynyp bara jatqandaı. Masqara bolǵanda, bunyń Qudaıdaı kóretin aǵasy da jańaǵy Ońtústik Qazaqstannyń kisisi sıaqty myna sary úı úshin fıgýra bolmaı shyqsa qaıtty?

— Sharýańdy aıt dedim ǵoı!

— Shar-ýam... Sharýa bolǵanda... Maǵan emes...

— Saǵan emesi belgili. Sonda kim?

— Aǵam...

— Aǵań kim bop isteıdi?

— Bastyq...

— Bastyq kóp. Konkretno.

— Eńbek Eri. Respýblıkaǵa eńbegi sińgen qurylysshy. Bes... joq, keshirińiz, jeti ordendi... sosyn jáne laýreat...

— Famılıasy?..

Qudaı ońdap pýtevkany ilgishsiz berdi; biraq bul pir tutqan qurylysshy aǵasynyń qurmetti ataǵy men omyraýyndaǵy sonsha kóp monshaqty shubyrtyp aıtsa da, álgi qanypezerdiń otyrǵan ornynan quıryǵy qozǵalmaǵany oılantyp tastady; tym qurysa qalaqtaı bettiń bir terisi búlk etpeı, bezerip alǵan zábiri janyna batty: "Aǵańnyń monshaqtary kóp eken, aıta ber! Aıta ber, bala!" — dep buny sóıletip qoıyp, ózi mysqyldap kúlip otyrǵandaı; shynynda da, aǵasy qansha saraılar, ǵımarattar salsa da, bes jyldyq jospardy úsh jylda oryndap sosıaldy jarysta aldyna jan salmaı jeńip shyqsa da, Qyzyl Tý alsa da, Qyzyl Taqtaǵa sýreti ilinse de, omyraýy ádemi monshaqqa tolsa da, shaýyp shyqqan bıigi belgili bolǵan-dy; shamasy, ólip-talyp shyqqan bıigi ózine áldeqandaı kóringen; sol bıiginen bir qadam ilgeri talpynbaı, eski jurtta sary jambas bop otyryp qalǵan; áline qaramaı Qyrymǵa kýrortqa barǵysy kelgen Ońtústik Qazaqstan obkomyndaǵy álgi bireý sıaqty bunyń aǵasy da myna sary úı úshin fıgýra bolmaı shyqty.

Sol jyly bul ınstıtýt bitirip, aǵasynyń kómegimen astanada qaldy; aǵasynyń kózemeldeýimen jumysqa ornalasty; sonan keıin de óz betimen óris taba almaı, aınalyp-úıirilip aǵasynyń qanatynyń astyna tyǵyla berdi; súıtip júrgende alty jyl ótti; tek jetinshi jyly jeli ońynan turyp, kókeıde júrgen kóp armanǵa da qoly jetti: akademık boldy. Dırektor boldy. Onan depýtat... Onan anda da múshe, bunda da múshe... jınalys... jına-lys...

Biraq zamanynda úıirge salǵan aıǵyrdaı azynap qalǵan kári kisi inisiniń jıyn-jınalysyn, "qol tımeı júrgenin qaıtsin". Bireý arqyly anada buǵan "men ólgende qabyryma topyraq salmasyn", — dep habar aıtyp, at quıryǵyn kesip tastap edi; sonyń artynan bular kóshede kezdesip qaldy; bıshara qatty qartaıypty; kózinde qara kózildirik; qolynda taıaq; taıaqtyń temir ushyn tas kóshege qadaı tyq etkizdi de, buǵan qara kózildiriktiń arjaǵynan shanshyla qarap biraz turdy; sosyn oıyna ne túskenin qaıdam, óz-ózinen osqyryna myrs etti:

— Jolyńnan qalma, bar! Bara ber!

Súıdedi de, qoshtasýǵa keltirmeı, shuǵyl burylyp jónele berdi; bul aýyzyna sóz túspeı, qıqar shaldyń sońynan qarap biraz turdy; qanyna qaraıyp alǵan qıqar neme, buǵan quddy kóılek jaǵasynan qylqıyp shyqqan qyldyryqtaı moınynyń kek jelkesindegi shuqyrshaǵyn kórsetkisi kelgendeı, artyna bir de ret qaıyrylyp qaramaı, tas kósheni qolyńdaǵy taıaqtyń temir ushymen tyqyldatyp tip-tik bop ketip bara jatty; kim bilsin, qyrshańqy shaldyń bunysy da buǵan kórsetken qyry ma? Kezinde tiri janǵa keýdesin basqyzbaı menmensip qalǵan tákabbar nemeniń buny kórgende kekirligi ustady ma, áıteýir ıyǵy, basy, taramys denesi túgel siresip oqtaýdaı bola qapty; zamanynda qara jerdi syzdap basatyn myrǵam kisi keshe ózi adam qylǵan shiltikeıge áli de bolsa iriligin tanytqandaı aıaǵyn shıraq alyp shalqalaqtaı túsedi.

Aǵasynyń jaıy belgili: yzaqor. Kekshil. Keshirmeıdi. Qastasqan adamyn qara jerge tyqpaı tynbaıdy. Ázim selk etti. Qulaǵynyń dál túbinen balǵadaı tis taǵy da saq-saq, sart-sart... Joq, mynaý basqa emes, sol! Kári qyrt! Qartaısa da tisiniń balǵadaıyn kórdiń be. Qudaıy berip, tabalap tur ǵoı. Tabala! Tabala!

Ázim álde kúıik, álde yza ma... álde tipti ańyraǵan ashyq teńiz ústiniń súıekten ótip bara jatqan úskirik sýyq jeli men qylshyldaǵan aıazy shydatpaı, qol-aıaǵyna ne bola almaı qalshyldap ketti me? Áıteýir, sýyq alǵan bútil dene bezgek býǵandaı dir-dir, qalsh-qalsh... tisi de saq-saq, sart-sart... Toqta... Áı, mynaý... Oıbaı-aý, bunyń erteden beri ımanyn ushyryp, záre qutyn alyp bitken, ózi oılaǵandaı, ana jaqtaǵy baqtalas, baqastar emes, jaman jerlesi de emes, Jýan Jaqaıym da emes, kári qurylysshy aǵasy da emes, bunyń óziniń tisi bolǵany ma?

Ázim ań-tań; basynan keshken myna hal sanasyna áli durys jetip bolǵan joq; ázirge kóziniń anyq jetkeni — baqsa, bunyń óziniń de tisi balǵadaı eken ǵoı! Jurty qurǵyrdyń kezinde bunan zar jylaǵany da tegin bolmady. Dybysyn shyǵarǵysy kelmeı jaq súıegi syrqyraǵansha tistense de, biraq tisine áli kelmeı, sart-sart... saq-saq... Qulaǵyn tesip bara jatqan sartyldan tisiniń túbi syrqyrady; zyqyn alǵan sartyldy tıyp tastaǵysy kep azý tisine kúsh salyp, ári-beri tistenip edi; tistene bergesin be, endi qulaǵy shanyshty; dirdektep baýyryna kirip bara jatqan áıelge til qataıyn dep edi, qarysqan jaǵy ashylmady. "Ajaly qurǵyrdyń jetken jeri osy shyǵar". Sý aǵaryna muz qatyp mazasy ketip bara jatqasyn murnyn Bákızattyń ıyǵyna úıkep-úıkep aldy; esine Jádigerdiń álginde "qımylda, qozǵal" degeni tústi; ishik astynda tyrp etpeı tura bergenshe, bir esepten, sol jamannyń tilin alǵysy keldi; endigi jan saqtaýdyń jalǵyz amaly osy ekeni mıyna kesh jetti; shybyn jan úshin qoldy-aıaqqa turmaı bezektep júrgen ana jaman neme sıaqty bu da qazir syrtqa shyǵady; ol ne istese, bu da sony qaıtalaıdy; shynymen súıtkisi kep jigerge minýin minse de, biraq bul kezde bútil denesi buıyǵyp, qol-aıaǵyna kóship alǵan qorǵasyn salmaq qozǵaltpady; sál qımyldap qozǵalsa da, tula boıyn túgel sýyq alyp qurysqan, siresken taramystar, sińirler shart úziletindeı; óletinine kózi jetkesin be, qoıan jylǵy jut esinen shyqpaı tur; sonda da osylaı kókten jaýyp, jerden borap edi; sonda da qara daýyl qyr betten kún-kún, tún-tún soqqan; boı tasalar yǵy, panasy joq ańyraǵan dalada qaıda keterin bilmeı jany qydyrǵan ańdar úıir-úıirimen uıytqyp josyp júrip, basqa laj qalmaǵasyn saıǵa, jyralarǵa tyǵylǵan-dy; uıytqyp boraǵan qar saı, jyralarǵa jan-jaǵynan quıylyp, tirileı kómip jatqanda da álgi úıir-úıirimen uılyqqan aqbóken, qaraquıryqtar tyrp etpeı, turǵan-turǵan jerde qaqpaǵymen qyrylǵan-dy. Sol jyly bulardyń da saýyp otyrǵan ińgeni yǵyp ketip, aýyl syrtyndaǵy kúrkireýde qatyp qalǵan-dy. Sonan kóktemde, qar ketkesin túzde tyshqan aýlap júrgen ash ıt ústinen shyǵypty da, qańqasyn kóterip turǵan túıeniń áýeli sıraǵyn ıiskepti; sosyn ıttigi ustap shabyn kóterip, álginde ǵana ózi ıiskegen sıraqqa sarypty; sonyń bárinde de keldi-aý, ketti-aý dep selt etpeı qoıǵany shamyna tıgen ıt artyna shegine bere sháýildep úrgen eken, ishine shóp tyqqan tulyptaı qańqasyn kóterip turǵan janýar gúrs etip ıttiń dál ústine qulapty...

Bunyń óziniń de buryn soń ómiri aýyrmaǵan balǵadaı tisteri saq-saq... sart-sart... Ázim bul joly ony sezgen joq. Kóz aldynda baıaǵy qoıan jylǵy jutta qar astynda qalǵan ózderiniń eki órkeshi baladaı ingeni turǵan-dy.

* * *

Ázim shyn álsiredi. Tıtyǵy quryp álsiregen dene ári-beriden soń topyraq basqandaı jerge tartyp, endi bolmaǵanda kók muzǵa otyra ketetindeı súlderin shaqqa kóterip tur: "Qudaıǵa ne jazdym. Ne pıǵylymnan taptym", — dedi Ázim. Kinám bar shyǵar, biraq qaı musylman etegine namaz oqyp júr edi. Qudaı aldynda kúnám bolsa, oǵan laıyq jazany alǵan joqpyn ba? Partıadan shyǵardy. Jumystan bosatty. Astanany tastady. Astanadaǵy úıi-kúıin tastap, eki qolyn tóbesine qoıyp beti aýǵan jaqqa tentirep ketkende, aldynan taǵy da qaharyn tógip qaryn, boranyn, qara daýylyn qaptatyp nesi bar. Sondaı-aq, bul qudaıǵa ne jazdy? Ne... ne jazdy?

Ázim aıqaılap jiberýge az-aq qaldy. İshi ıtteı ulyp dirildep turdy da, kenet ókirip jylap jiberdi. Bákızat shoshyp ketti:

— Ja-nym!.. Janym, jylamashy...

Ázim basyna qan shapshyp, qulaǵy shýyldap ketti de, qasyndaǵy áıeldiń ne degenin esitken joq; tek ózine qaraı aımalap kele jatqan myna bir mup-muzdaı qoldan tiksinip, jolatpaı qaǵyp jibere jazdady; biraq sýmańdaǵan shıdeı jip-jińishke saýsaqtar eshteńege qaraıtyn emes; kerek dese, Ázimniń áldenege boıyn alyp qashyp, tartynshaqtap turǵanyna da qaraǵan joq; qarańǵyda sıpalap murnyn súrtti; sonan keıin de suǵanaq qol sıpalap júrip qasyn, kirpigin izdep tapty; taba salysymen sol boıda Ázimniń aq qyraý kirpigine ilingeni ilingendeı muz monshaqqa aınalyp qatyp jatqan jasty bir-birlep úgip alyp jatyp ta: "jylamashy... Jalamashy, janym", — dep, shynymenen jany úzilip bara jatqandaı jádigóıligi, ásirese jynyna tıip edi. Anada akademık bop saılanǵanda da dál osyndaı kólgir, jádigóı bireýler emeshesi úzilip bara jatqansyp, bul kirse kirip, shyqsa shyǵyp, aıaǵyna oralyp júrgizbeı qoıyp edi; Ázim bet-aýyzyn sıpalap, ıreleńdep júrip alǵan mup-muzdaı shıdeı saýsaqtardy qaǵyp jiberdi:

— Kkeett!..

Áıel renjigen joq; qaıta erkekti arbaǵysy kelgen urǵashylardyń ejelgi mekerligine baǵyp, omyraýynan ıtergenge qaramaı, ókpesin ala umtylyp jatyr:

— Janym, keshir...

— Kkeett... bbáárrii sseenneeenn...

— Iá, men... men kinálimin. Uryssań da, óltirseń de meıliń. Tek qýma! Qýmashy...

Bákızat jylap jiberdi; Ázimdi moınynan tas qyp qushaqtap alyp, ólerdegi sózin aıtyp jatqan myna áıeldiń kóz jasy kóńilin qozǵaǵan sıaqty. Shynynda da, bısharanyń buǵan jazyǵy qansha? Aıta berse, bunyń óz basy áıel zatynan qyldaı qıanat kórgen joq edi ǵoı. Ol bısharalarǵa qaıta ylǵı bul qıanat istep, zábir-japa shektirip jatpaýshy ma edi? Sonda, olar buǵan myqtaǵanda naz artsa artqan shyǵar, biraq eshqashan ókpe artyp kinálap kórip pe edi?

Ázim áıeldi baýyryna tartty; Bákızat osyǵan deıin tyń sıaqty edi; álgiden keıin o da zábir kórgen jas baladaı yńyrsyp, Ázimniń qushaǵyna kirdi de, úni shyqpaı tym-tyrys bola qaldy; birinen-biri yq, pana izdep jabysyp alǵan eki dene qosylyp dir-dir, qalsh-qalsh... Balǵadaı tister burynǵydan beter saq-saq, sart-sart... Sorasy shydatpaı, ala-bóle sý aǵaryna muz qatqan ústińgi erni álden úsı bastady; ústi-ústine saqyldap, sartyldap jatqan tis zyqyn alyp qulaǵynyń túbi shanyshty. Ázim dybysyn shyǵarǵysy kelmeı tistense de, aýyz tolǵan balǵadaı-balǵadaı tister sartyldap, bezgek býǵandaı qalshyldap áketip barady.

— Janym-aı... qınaldyń-aý! — dedi Bákızat. Qolynan keler basqa qaıran bolmaǵasyn Ázimdi yǵyna alyp, jel jaqqa birjola ózi shyǵyp aldy. Osy sátten bastap etegi jer syzǵan kóldeı qasqyr ishik astynda bir denedeı jabysyp alǵan bulardyń qoly, aıaǵy birge qalshyldap, tisteri birge sartyldap, murnyn da ústi-ústine birge tartqylady. Osydan bylaı tirlik, taǵdyrlary da ajyramaı, úsise birge úsip, ólse birge ólýge peıil bop janǵa jan jalǵasyp, dál qazir tynys, dem, júrek birge soǵyp turǵandaı edi.

— Áázim...

— Aa?..

— Qansha oqtalsam da sáti túspeı qoıdy...

— Ssáátt?..

— Óziń bilesiń ǵoı... saǵan qolym jetkenge máz bop, endigi keleshegimizdiń jóni qalaı bolatynyn...

— Kkeeleshek?..

— Iá, keleshegimiz... Ajyrasyp pa edińder? Neke-leriń...

— Nneeke?.. endi oonyń qqaajeti qqan...

Bákızat Ázimniń aýzyn basa qaldy. Ekeýi de únsiz. Álgi oıdyń shylaýynan shyǵa almaı turǵan áıel bir kezde áńgimeni qaıta bastady:

— Almatyǵa barǵanda...

— Almatyń quryp qqalsyn! B-iz bbasqa qqalaǵa... basqa...

— Jaraıdy. Qaıda barsaq ta aldymyzda túsetin jer...

— Boollady. B-ári ddaaıyn...

— Kútip alatyn ba edi?

— I-ıáá... oorrkkeessttrr...

— Masqara-aı... bosqa álek bolatyn boldy-aý...

Áıel Ázimniń jynyna tıe bastaǵan-dy. Dál osy kezde bireý jel julqylap jatqan qasqyr ishiktiń shalǵaıyn kótere bergende, arjaqtan boraǵan qar ishke lap berdi. İshik asty kápelimde uıqy-tuıqy bop ketti. Jádiger asyǵys birdeńe dedi de, ishiktiń shalǵaıyn jalma-jan jaba qoıdy. Ázim onan tez qutylǵanyna qýandy. Ózderiniń yǵyn alyp, uıqy-tuıqysyn shyǵarǵan osy bir qas qaǵymda jańaǵy nemeniń ne degenin de jóndep esite qoıǵan joq. Tek tosań tarta bastaǵan qulaǵy, álginiń "men bilsem..." degen basy-aıaǵy joq dúdamal birdeńesin shala-pula esitip edi; "sondaı-aq, bul ne biledi eken?" — dep oılaǵan da qoıǵan-dy.

Jádiger bularǵa qaıta keldi. Bul joly ishke bas suqpaı, syrtta turyp til qatty:

— Áı, tirisiń be? Syrtqa shyq! Menimen birge olaı-bulaı júgirip al!

— Ttooqqttaa... Se-se-n jjaańńaa nnee dediń?..

— Bilmeımin. Esimde joq.

— Mmen bbilsem dee...

— Iá, dedim. Múmkin qatelesermin. Biz yqqan muz... bir jerge tirelgen sıaqty.

— AA?.. so-so-llaaıımmaa?..

— Bilmeımin. Boz-Bıeniń tumsyǵy ma... álde, bálkim Qara-Túp shyńy ma... Múmkin, qatelesermin...

Ázim arjaǵyn tyńdaǵan joq; ishik astynan qalaı atyp shyqqanyn ózi de baıqamaı qaldy; boraǵan qar men áýpirip soǵyp turǵan úskirik sýyq jel syrtqa shyǵa bergende betin qaryp aldy da, jalt berip yqtap ketti; aıaǵyn ilgeri bir basty ma, joq pa, taıyp jyǵyldy; biraq sol boıda atyp turdy; aıaǵyna miner-minbeste qaıta qulady; bul joly tizesin ustaı túregeldi; turyp jatqanda kózi aıaǵynyń astyna túsip edi; qara daýyl úı aýmaǵyndaı jerdiń qaryn taqyrlap úrip ketken eken; sonaý dal-duly shyqqan bult arasynan óleýsirep túsken aı sáýlesi astynda yrsıyp ashylyp qalǵan jaltyr muzdyń beti jyp-jylmaǵaı; ásirese aıaǵy basyp turǵan shyńyltyr shyny muzdan tabany quıttaı ajyrasa da qulaıtynyn bilip, tizesi dirildep turǵan-dy.

Syrt jaǵynan:

— Áz-im... Ázim, qaıdasyń? — degen áıel daýysy shyqty.

— Jjúrr!.. tteezz!..

Ázim osydan artyq tilge kelmedi; álgi daýystyń "toqta!" degenine de qaıyrylmady; jańaǵy taıyp jyǵylǵan taqyr muzdy aınalyp ótti; kózin jerden kótermeı qaıta-qaıta eńkeıip, aıaǵynyń astyna qarap alady da, júlge-júlge qar jatqan jerlerdi qýalap yqqa karaı janushyra júgirip ala jóneldi; tabany jerden kóterilgesin-aq ashyq teńiz ústiniń art jaqtan soqqan alapat jeli aıaǵyn aıaǵyna tıgizbeı dedektetip áketti.

— Áz-im!.. Á-áz-z!..

Biraq bul kezde Ázim uzap ketken-di; borasyn qar men qara daýyl arasynan úzilip shyqqan áıel daýysy quddy kóshken aýyl jurtynda adasyp qalǵan kúshikteı álsirep jete berdi de, úzilip ketti; endi qaıta estilmedi; Ázim ere almaı qalyp qoıǵan áıelge yzaly; bir ret jerden kózin ala bere artyna burylam degende aıaǵy taıyp, shalqalaı qulady; denesinen buryn muzǵa áýeli basy soǵylyp, kózi qaraýytyp ketti; bul joly tyrp etpeı biraz jatty da, yńyrsyp basyn kóterdi; qol taıanyp túregeldi; aıaǵyna mine bergende sereńdep qaıta qulady; ol endi qatty aýyrǵan jambasyn qos qoldaı ustap, sozalańdap turdy; júlge qar jatqan jerlerdi qýalap yqqa qaraı dedektep keledi; janushyra asyqqandiki me, álde aıaq bassa taıyp jyǵylyp zárezat bop qaldy ma, býyn-býynyn diril alyp, qoly-aıaǵynan ál ketip alqyna bastady; jaǵa kórinbese de, jaqyn qalǵanyn sezedi; onan saıyn degbiri qalmaı asyǵyp, kózin aýyq-aýyq aıaǵynyń astynan alyp ilgergi jaqqa shydamsyzdana qarap kele jatqan-dy; kelesi qaraǵanda uly teńizge osy tusta qanjar ushyndaı suǵynyp kirgen qara jer bozamyq sáýle astynda jony kúdireıip qaraýytyp kórindi. "0, Ttáńirim!.." Tili tek soǵan keldi; mynaý bunyń dúnıeden ábden túńilgende, ábden taryqqanda kezdesken qýanysh bolǵasyn ba, lúpildep qatty soǵyp ketken júrek keýdege syımaı alqymǵa tyǵyldy; kishkene júrgesin kara jer álgiden de góri anyq kórindi; álgi jamannyń aıtqany ras boldy: mynaý Boz-Bıe... Boz-Bıeniń tumsyǵy. Yqqan muz teńizdiń osy tusynda sýǵa jebe ushtanyp súǵynyp kirip turǵan Boz-Bıeniń dál tumsyǵyna ilikken eken; biraq jazbastan qyr betten qadalyp soǵyp turǵan qara daýyl men ústi-ústine urǵylap jatqan úıdeı tolqyn astynda ıtinip-soǵynyp, syna jazdap syqyrlap turǵan álsiz muzdyń uzaqqa shydamasyn bildi; qazir synbasa da, Boz-Bıege tirelgen tumsyq sál taısa da qatty aǵys pen kúshine minip alǵan myna surapyl daýyl sol boıda yqtyryp ala jóneletinin de bildi; ol, tiril, kara jerge tez... tezirek jetý kerek ekenin bilse de, qas qylǵandaı, aıaǵyn basa almaı qaldy. "Iıáá, aarrýýaaqq!.. Ataa-bbaabaa..." Basy aınaldy ma?.. Kózi qaraýytty ma, káıtti? Álde tóbeden aýǵan aıdy taǵy da bult basyp tún qarańǵysy qoıýlana tústi me?.. Súıtti me? On qadamdaı qalǵan jaǵaǵa kenet janary jetpeı, ary ysyrylyp alystap ketti. Ózi de yrsyldap, aıaǵyna ázer tur; kóńilge bolmasa, kishkene ál jıǵan sıaqty; biraq aıaǵynda áli de diril bar; tili jetkenshe taǵy da ata-baba, arýaqqa jalbarynyp, qudireti kúshti Qudaıdan medet tilep aıaǵyn ilgeri bir basty da, qalt toqtady; aıaqtan alǵan diril endi denege tarap, tula boıyn qalshyldatyp áketip barady; qozǵalsa qulaıtyndaı qoryqty; basy aınaldy; kózin jumyp sál turdy da, qaıta júrdi; qaryn úrlep ketken kók taıǵaq muzǵa tabany turmaı, táltirektep ázer-ázer keledi; qansha júrgenin bilgen joq; toqtamaǵanyna qýanyp, táńirge jalbarynyp kele jatqan sıaqty edi; kenet kóńiline kúdik qashty; ózi oılaǵandaı, shynymenen júrip kele jatqanyn, álde jan-táni qalmaı jaǵaǵa jetkisi kep talpynsa da, tula boıyn qalshyldatyp áketip bara jatqan dirilden qorqyp aıaǵyn qozǵaı almaı turǵanyn bilgen joq; kóziniń aınalasynan shúpirlep mup-muzdaı ter shyqty; sonan ba, janary býlanyp, aıaq joly kómeskilenip ketip tur. Kishkene ál jıǵasyn aıaǵyn ilgeri bir basty; ony bildi; dir-dir etken aıaǵyn táltirektep taǵy bir basty; tula boıy túgel qalshyldap ketti; jilinshigi jarylyp barady; kóziniń aldy qap-qarańǵy; eki ıininen entige dem alyp, yrsyldap turdy da, bezgek býǵandaı qalshyldap áketip bara jatqan bútil denesine ázer-ázer kúsh jıyp aıaǵyn áreń qozǵap, kelesi basqanda... "O, jjaassaaǵǵaann! — dedi Ázim, — sseenneeııiinn bbee, jjooqq ppaa?!" Arjaǵynan ishki daýysy ile ún qatyp "sen! sen!" — dep aıqaı salǵandaı; shynynda da osyǵan deıin bul salmaǵyn qattyraq salsa da aıaǵynyń asty quddy jas bala eńbegindeı bylqyldap, syqyr-syqyr maıysyp qoıa berýshi edi; bul joly mynaý syqyr-syqyr maıyspaq tursyn ústinen batpan salmaq bassa da miz baqpaı, kelseń-kel dep bedireıip, jonyn tósep tura qalatyn kádimgi... ıá, mynaý kádimgi qara jer!

Ázim qolyn ilgeri sozyp etbetteı qulady; jańa ǵana aıaǵyn bir basý muń bop qan qaqsap turǵan jilinshik qaq jarylyp ketkendeı; ózi de ań qýǵan ıtteı ókpesin soǵyp yrsyldap jatty da, kenet qaraptan-qarap kúlkisi keldi; biraq kúlgen joq; qara jerge qushaǵyn jaıyp, qybyr etpeı jatyr; tamaǵy qurǵap, jutyndyrmaı qoıǵasyn jaǵalaýdyń qar aralas qara topyraǵyn tilimen úıirip aýyzyn toltyra qarpyp asady-asady da, túkirip tastady; muzdaı jerden basyn kótermeı, yrsyldap jatqan-dy; etiginiń tumsyǵy tıip jatqan jaǵalaýdyń muzy kenet shatyr etti de, ile-shala kútirlep ala jóneldi.

Ázim jerden basyn kóterip aldy; "Á" degende túkke túsinbedi; kirpigine monshaqtap, tamǵany-tamǵandaı qatyp jatqan jasty alaqanymen bir sıpap tastap, atyp turdy; jalt etip teńiz jaqqa qarap edi; erteden beri qatty qara daýyl astynda ıtinip-soǵynyp turǵan álsiz muzdyń dál ana Boz-Bıeniń tumsyǵyna tirelgen sheti shatyr etip synypty;bul basyn kóterip alǵanda, qara jerden tumsyǵy taıyp ketken aýyr muz arjaǵynda gúrildep jatqan úıdeı-úıdeı tolqyndardyń yǵyn alyp, áp-sátte jaǵadan irgesi ajyrap tereńge qaraı aýdandap yǵyp barady eken. Ázim eńkeıip aıaǵynyń astyna qarap edi; muz emes, qara jerde turǵanyn kórgesin kóńili ornyna tústi. Kenet Bákızat esine túsip, jas shylaǵan kózin jalma-jan ilgeri tastap edi; jaǵadan irgesi ajyrap úlgirgen muzdyń túksıip qaraýytqan áregirek bir tusynan eki qaraıǵan qylt etti; biri ilgeri, biri keıindeý qalyp janushyrǵan ekeý jıekke jetip qalǵan eken; biraq bul kezde yqqan muz ben qara jerdiń arasy yrsıyp ashylyp, eki araǵa sý túsip ketken-di. "Aammaall qqaannshshaa, ssúıiktimm... bbiz qqoosylamyz desek te, kkóórrddiiń ǵǵoı, Qqudaaı qqaalamady. Ttaaǵǵdyr ssoolaıı!.."

Ázim "keshir" degisi kelse de, biraq aıtar jerde áldenege aýyzy barmaı, tek alaqanyn jaıyp, ıyǵynyń basyn qıqań etkizdi; sosyn analardyń kózine túskisi kelmeı, jaǵalaýda qańqıǵan eki-úsh túp jyńǵyldyń jaqyndaý turǵan bireýiniń tasasyn kólegeılep basyn buǵa qaldy; sonan ol basyn kótermeı, balyqshy aýyldy betke ustap buta-butanyń tasasyn buqpaqtap júgire jóneldi.

Tótelep salsa, aýylǵa tez jeterin bildi; biraq kúndiz bolmasa, túnde sýy tartylǵan teńizdiń qaı jeri qara uıyq, qaı jeri batpaq ekenin aıyrý qıyn edi; sýy tartylǵan teńiz ornynda bórik bastanyp kómpıip jatatyn kúldeı appaq tuz jel úf etse de sátte shańdatyp borap ala jóneletin; ásirese, qazirgideı daýylda aspan men jer arasy alaı-túleı appaq shań kóterilip, adam da, mal da aıaq jolyn taba almaı, óriste júrgen osy aýyldyń túıeleri qara uıyqqa jyǵylyp ólip jatatynyn Ázim de biletin; sosyn ol Bel-Arannyń yǵynda otyrǵan balyqshy aýylǵa tótelep salmaı, burý da bolsa burynǵy izben bas aınalyp keledi; sý qashqaly burynǵy syńsyǵan qamys ornyna sorań qaýlap ósip ketken eken; aýylǵa tezirek jetkisi kep qattyraq júrip edi; tusarlyqtan keletin ashshy sorań aıaqqa oralyp, qaıta-qaıta jyǵyldy; onsyz da bir jyǵylyp, bir turyp júrisi mandymaı kele jatqanda, kenet tula boıyn tiken basqan qaý-qaý qara sorańǵa kılikti; tikenek sorań aıaq bassa tas keneshe jabysyp, birde shalǵaıyna, birde shalbarynyń balaǵyna jarmasty; temir tikender ári-beridesin tizeden tómengi jaǵyn tilgilep soıyp tastady.

Jan ushyrǵan Ázim tez sharshap, yrsyldap turdy da, qaıta júrdi; murny, beti úsigenin keıin bildi; bashaılary da úsigen sıaqty; biraq ony oılap jatqan joq; Bel-Aranmyń yǵynda otyrǵan aýylǵa túske salym súlderin súıretip shaqqa jetýin jetse de, biraq sol kúni túnimen óreli tańdy kózinen atyrǵan jurt áli de azasy basylmaı ý-shý, azan-qazan bop, qatyndar jas jýǵan betin alyp-salyp jatyr eken. Basyna qara salǵan kókaıyl qatyndar ózderiniń ánsheıindegi Ázimniń aldynda aıbynyp, yzylyp turatyn ádetinen jańylyp, bul joly anadaıdan ańyrap shyqty:

— Jádiger qaıda, oıbaı?..

— Bákızat qaıda, oıbaı?..

— Sol se-ki-ldi eki birdeı jaı-sań-dy kóziń qıyp qaıda tastap kettiń, oıbaı!.. Ah, qaıteıin!..

Sen sonda qatyn-bala ańyrap, er azamat únsiz tomsaryp alǵan myna aýyldan esebin taýyp tezirek ketýge tyrysarsyń-aý! Iá, erteńge qaramaı, sol kúni taıyp turarsyń.

Sonan talaı jyl óter. Zaman da, qoǵam da ózgerer. Adamdar da ózgerer. Kezinde osy eldiń tórinde otyz jyl tóbesimen kók tiregendeı shaljaıyp otyrǵan Úlken Kisi ádemi monshaqtardy shyldyratyp keýdesine taǵa bergeni bolmasa, keshegi el basyna qara kún týǵan qıly zamandarda aspan astyna tarydaı shashyrap ketken sorly halqyna túk istemeı-aq dúnıeden o da óter, keter! Biraq dúnıe qalaı ózgerse de, tek keshegi zamanda aınalaıyn balshevek balalar qyzyl sózben qulaǵyn semirtip aldyna salyp bergen bir otar qoıyn erteli-kesh kish-kishtep, qońyn kún tesken qazekemniń balalary bolmasa, onan basqa halyqtyń bár-báriniń de qulqy, peıili, pıǵyly ózgerip, zamanyna qaraı amalyn jasap, qolynan kelgeni zamany qasqyr bolsa qasqyr bop, túlki bolsa túlki bolyp quıryǵy bulańdap aılasyn asyryp baǵar-aý!

Biraq zaman qansha ózgerse de, Aral taǵdyry ózgermes. Tek bizdiń topyraqtan da Araldyń qasiretin maldanyp atyn shyǵarǵysy kelgen talaı janashyrsymaqtar shyǵar! Olar qańyltyrdy qańyltyrǵa uryp qur dańǵyratqandaı, dúnıeni dańǵazaǵa aınaldyryp aıqaı-shýǵa qansha bassa da, biraq tartylǵan teńizge sol óńirdegi halyqtyń kóz jasynan basqa bir tamshy sý tambas-aý. Aı óter, jyl óter, jyldar ótken saıyn tartylǵan teńiz tipti erneýinen tómen túsip, áýeli ekige bóliner. Onyń birin — Úlken Aral, ekinshisin — Kishi Aral der. Sonan taǵy biraz jyl ótkesin qatygez taǵdyr ortasynan qaq bólgen álgi eki Aral tartyla-tartyla kele, endi tipti túbinde sarqynshaq qalyp, bir kezde sýy sharasyna syımaı, aspan astyn alyp yńyranyp jatqan baıaǵy telegeı teńiz ornyna kóz oıdymdanyp bólek-bólek tuzdy kólder qalar-aý. Bul óńir balyq kásibimen birjolata qoshtasar. Kún kóristen aıyrylǵan halyq kásip izdep, qatyn-balasyn jetelep biri oıǵa, biri qyrǵa tentirep keter. Al áli de bolsa adyra qalǵyr ataqonysty qımaı, qara jurtta arýaq kúzetip otyryp qalǵan araldyqtardyń endigi týǵan urpaqtary dúnıege deliqul, jarymjan bop keler. Bul óńirde buryn bolmaǵan aty, zaty belgisiz neshe túrli indet shyǵar. Teńiz neǵurlym tartylyp, jer neǵurlym azyp, el neǵurlym tozyp, indet neǵurlym etek alyp jaıylǵan saıyn Araldyń álgi bir janashyrsymaqtary da soǵurlym jantalasyp dańǵyrasyn qaǵa túser! Úkimet te qarap qalmas: ıá, talaı tótenshe komısıa qurylar. Tótenshe komısıalar birinen-biri ótken talaı-talaı tamasha qaýly alar. Tamasha qaýlyǵa sáıkes talaı-talaı tamasha jobalar men josparlar jasalar. Sonyń biri — Sibir ózenin buryp ákelý kerek der. Ekinshisi — Kaspııdiń jyl saıyn sharasyna syımaı joǵary kóterilip bara jatqan ıen sýyn buryp ákeleıik dep ózeýrer. Ana joly aıqaıshylardyń aýyzynan áldeqalaı shyǵyp ketken "Aral taǵdyry — adam taǵdyry" degen ádemi sózdi el kózinde elteń-selteń júrgendi mansuq etken epti jigitter qyzyl tildi qaıraqqa janyp-janyp alyp, halyq aldynda ana minbeden de, myna minbeden de qıqýlatar-aý! Tiri bolsaq sony da kórermiz. biraq qyzyl sózge qulaǵy qanyq kisiler oǵan onsha ılana qoımas. Tek álgi ádemi sóz jıi aıtylyp, birinen-biri ótken ádemi josparlar men jobalar kóbeıip bara jatsa, bastyqtar taǵy bir qaýly alar da, báriniń aýyzyna qum quıar. Myqtaǵanda yrysynan aırylyp, kúnin kóre almaı kiriptar bop qalǵan kóp balaly, kóp jandy kóp-kóp úıler ózegi talyp bara jatqanda talshyq eter eńbek aqysyna ústemelep tıyn-teben qosar. Biraq... Áı, biraq, tuz astynda tunshyǵyp jatqan sorly ólkeniń sory qaınaǵan halqyna onan eshqandaı jeńildik bolmas-aý!

Já, saǵan buny aıtty-aıtpady ne. Esińde bolar, sol kúni sen qatyn-bala ý-shý bop, betin alyp-salyp jatqan qaraly aýylda dáıek tutyp tura almaı, joqty syltaýrattyń da, muzǵa yqqandardy izdeýge kelgen eki samolettiń birine otyryp, Aral qalasyna tartyp turyp ediń ǵoı. Aralǵa barǵasyn da jurtqa betiń shydap týra qaraı almaı, tyzalaqtap tezirek ketýge asyqtyń emes pe? Ras, dál júrer jerde asyǵys-úsigis dárigerge kórindiń. Asyqqanyń sonsha, birinen keıin biri kelip jatatyn poezdardyń ózińe yńǵaılysyn da kútpesten, yńǵaıy kelgen birine otyrdyń da, eshkimge iz-túzińdi bildirmeı tartyp turdyń.

Sonan beri Reseımen shektesip jatqan Arqadaǵy bir qalada turyp jatqan kórinesiń.

Ýaqyt shirkin kimdi aıap edi. Ýaqyt ta, qalasa, taý men tasty da mújip jep tastaıtyn jel-quzdaı bir pále ǵoı! Ásirese, jasy kelgen adamdy ájýalap, keskin-keıpinen aıyryp jeksuryndap jibergen de, shynynda da, adamnan góri maımylǵa kóbirek uqsap ketpeýshi me edi? Elden ketkeli seni kórmesem de, biraq shamalaımyn, arada ótken uzaq jyl seni de tıtyqtatqan shyǵar-aý. Bul kúnde yńǵaıy kelse, ishkendi táýir kóretin bolarsyń. Kópten ustara tımegen qalqyńqy isik betti saqal baspady deısiń be? Jáne aǵy, qarasy aralasyp ósken jún saqal, qazir dál bir shólge shyqqan dala bozyndaı berekesizdenip bettiń sıqyn alyp turǵan shyǵar. Esińde me, arqaǵa júrer aldynda dárigerge kóringende saǵan "oń qolyńnyń eki saýsaǵy úsipti, qazir dári jaǵyp tańyp bereıin, keıin keskizbese bolmas", — dep edi ǵoı. Shamasy, keskizgen bolarsyń. Qatty úsigen murynyń da úsh jaǵy jumbazdanyp, teri astynan bez be, bezeý me, bershimek birdemeler tesip shyǵatyndaı túıirtpektenip turǵan shyǵar? Bul kúnde uıqy qashqan bolar. Túnde talaı oıanatyn shyǵarsyń. Oıanǵan saıyn temir kereýettiń tot basqan serippesin shaqyr-shuqyrlata jambasyńa aýdarylyp túsersiń de, uıqy qashqan kózdi ashyp-jumyp biraz jatarsyń. Uıqtaı almasyńa kóziń jetkesin basyńdy kóterersiń. Sosyn tósekten aıaǵyńdy salbyratyp túsirip jiberip, beliń búktetilip otyrarsyń da, temeki shegersiń. Sıgary shildeı "pamırdiń" ashshy tútini bir-eki sorǵasyn qyzyl óńeshti tyrnar da, qıqyldap uzaq jótelersiń. Kún túspeıtin kóleńke bettegi bir bólmeni jaldap otyrǵan úıdiń qojasy — kempir-shal kúnde tún ortasynda seniń jótelińnen oıanyp, sonan tań atqansha olar da kóz ilmeı, seni birde "jún bet", birde "antıhrıst" dep, esebin taýyp qalaı qutylýdyń jolyn oılap, ózara kúńkildep shyqpas deısiń be? Biraq, sen... Iá, sen biz biletin burynǵy Ázim bolsań... burynǵy biz biletin Ázimnen boıyńda birdeńe qalsa, ólmeli kempir-shaldyń kúńkilin qyrtyńa da qystyrmassyń-aý. Óıtkeni, sen ózińdi jurt aldynda eshýaqytta kináli sanap kórgen joqsyń ǵoı. Tipti anada balyqshy aýyl muzǵa yǵyp ketken Jádiger men Bákızatty azalap ý-shý bop jatqanda da yńǵaısyzdansań yńǵaısyzdanǵan shyǵarsyń, biraq ózińdi sonda da kináli sezip qysylǵan joq ediń ǵoı! Óıtkeni kináńdi sezgen joqsyń. Óıtkeni, basqa kináli bolsa bolar, al, biraq sen kináli bolýǵa tıis emessiń. Sondyqtan anada balyqshy aýyldyń qatyndary aldyńnan oıbaıyn sala shyqqanda, tym qurysa, sol arada betiń shimirkenýdiń ornyna, sen myna bir kisi syılaı bilmeıtin ádepsiz qatyndardyń aıbyq adamdyǵyna ǵana yńǵaısyzdanyp tezirek qutylǵansha asyqqansyń-dy.

Osy jyldarda qasyńda bolmasaq ta, kóńil sezedi: Arqanyń qys aılaryndaǵy túni qandaı uzaq! Sol uzaq túndi uıqysyz atyryp júrgende basyńa ótken-ketken talaı oqıǵa oralǵan shyǵar-aý. Bul kúnde kóńilden alystap kómeskilene bastaǵan kóp-kóp oqıǵa arasynan bir oqıǵa jadyńda jazylǵan hattaı saırap turary sózsiz. Iá, qatygez taǵdyrdyń saǵan jasaǵan qıanatyndaı kórinetin sol ana jeltoqsandaǵy oqıǵa qashan esińe tússe de, sen biraq sonyń bárinde de súıgen áıeliń men bala jastan birge ósken qurdasyń aldynda ózińdi qyldaı kináli sezgen joqsyń. Olardyń aldynda da ar-ujdanyńdy taza sezdiń. Tym qurysa, súıgen áıelińdi eske alǵanda betiń shimirikpeı: "mende turǵan ne bar. Qudaıdyń qalaýy solaı boldy. Taǵdyr, dorogaıa", — dep, bul tusta da, ózińe shań jolatpaı, sútten aq, sýdan taza bop shyǵa keletinsiń. Óıtkeni, basqa jurt kináli bolsa bolar, al sen... Jo-q, sen eshýaqytta, eshkim aldynda, eshqashan kináli bop kórgen joqsyń. Kináli bolmaısyń da, óıtkeni kinásizsiń...

* * *

Iá, bular sál úlgirmedi. Jádiger shynynda da qatelespegen eken. Keshe aq pen qyzyl arasynda BelArannyń astynan yqqan muz Boz-Bıeniń tumsyǵyna ilingen-di.

Bákızat jaǵaǵa Jádigerden burynyraq jetti. Biraq bu da úlgirmedi. Jan ushyrǵan áıel qara daýyl qaıtadan bet ashyq ańǵarǵa qýyp ala jónelgen muzdyń syqyr-syqyr maıysyp turǵan shetine entelep keldi de, kilt toqtady. Endi bir bassa arjaǵynda túbin ańǵartpaı qaınap jatqan qara qurdymǵa umar-jumar qulaıtyn edi; taıdaı týlap ketken júrek dúrsildep alqymǵa tyǵyldy. Nebári esik pen tórdeı jerde kózden bir-bir ushyp qalyp bara jatqan qara jerge jaýtań-jaýtań qarady da, jylap jiberdi.

Biraq bunyń bári keıin bolǵan-dy; al sonyń aldynda jyn urǵan kisishe aıaǵy jer ıiskemeı sekektep júrgen Jádiger, kenet kilt toqtaı qap, qasqyr ishik astynda bir denedeı bop bir-birine jabysyp turǵan bul ekeýine burylyp kep til qatty emes pe. Ne degenin esitpese de, biraq onyń "men bilsem..." degen dúdamal birdeńesin bunyń da qulaǵy shalǵan-dy. Osyny kórse jyny qozyp ketetin áıel, sol arada da tyjyrynyp: "Sondaı-aq, bul ne biledi eken" dep edi; biraq ánshıinde jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn Ázimge birdeńe kórindi: Jádigerdiń jańaǵy jalǵyz aýyz sózi qatty áser etkeni sonsha — kóre kózge qol baladaı dalbalaqtap ushyp ketti; tipti Bákızattyń daýystap shaqyrǵanyna da qaıyrylmady; Bákızat onyń sońynan erip júgirerin, álde ańysyn ańdap kúte turaryn bilmeı daǵdaryp qaldy; arjaǵynda "meni tastap ketpes, qaıtyp keler", — degen senim de joq emes-ti; biraq Ázim oralmady; "á" degende Jádiger de Ázimge ilesip júgire tússe de, biraq áldenege qaraılaǵandaı, anadaı jerge bardy da, toqtady; toqtaýyn toqtasa da, keleńsiz neme endi qaıterin bilmegendeı, Ázimge bir, Bákızatqa bir qarap, eki arada alaqtap turyp qaldy. Sosyn Bákızatqa jetip kep:

— Júr! — dep edi;

Bákızat:

— Ket! — dedi; kesip alǵandaı qatty aıtsa da, Jádigerdiń basyn baýyryna alyp tapjylmaı turǵanyna yzalanǵan áıel:

— Ket! Joǵal! — dep muzdy teýip-teýip qaldy.

— Jaraıdy, — dedi de, Jádiger burylyp júre berdi; "ólmeseń turma", — dedi ishinen; deýin dese de, biraq anadaı jerge bardy da, qaıta toqtady; artyna burylyp qarady; qyrsyq áıel bul joly da betinen qaıtpaı qasaryp alǵan; tapjylatyn túri joq; Jádiger aıyzyn qandyra ishinen myqtap bir boqtady; biraq kimdi boqtady? Ázim be? Bákızat pa? Álde, tipti saý basyna shyrǵalań birdeńe tilep alyp júretin ózine yza boldy ma? Ol arasyn oılap jatpastan yzaly ashý aldy-artyna qaratpaı, jelge qarsy omyraýlap basyp júgirip keledi. Zaty jýas jigit bylaıǵy kezde batyly jete bermeıtin qıyn isti, ádette, osyndaı yzaly kezde istep tastaýshy edi; baǵanaǵy bir orynda tapjylmaı turyp qalǵan áıelge jetip keldi de, áı-sháı joq, qolynan shap berip ustady:

— Júr!

— Ket! Mende jumysyń bolmasyn!

Jádiger ýysyn sál qyssa da úgitilip ketkeli turǵan náp-názik saýsaqtardy qattyraq qysyp jiberip edi; aıaǵyn baspaı kegejektep turǵan áıel kápelimde jóp-jóndem bola qaldy; salǵan jerden qatty júrip ketken Jádigerden qalmaı, qasynda tompańdap júgirip keledi; tóbeden aýǵan aı, álgi birde bultqa kirip teńiz ústin aýyr qarańǵylyq basyp, túnerip turǵan-dy; Jádiger súrindi me, taıyp jyǵyldy ma, jalp etip etbetteı qulady; mańdaıy muzǵa soǵylyp tars etti; sý shalp etip, taıaý turǵan áıeldiń ústi-basyna shashyrady.

— İshińdi s... dúnıe-aı!.. — dedi Jádiger. Buryn soń aýzynan dál bundaı boqtyq shyǵyp kórgen emes-ti; Bákızat dir etip tiksinip, jaqyndamaı sostıyp turyp qaldy; etbetteı jyǵylǵan Jádiger tyrp etpeı, tisin qyshyr-qyshyr qaırap jatqan; kenet atyp turǵysy kep baýyryn muzdan kóterip, janyn sala umtylyp edi; taǵy da sý shalpyldap, sirkedeı mup-muzdaı túıirler áıeldiń ústi-basyna sirkiredi; Bákızat boıyn tartyp shegine tústi de, ile-shala ilgeri umtylyp, tyrbańdap tura almaı jatqan Jádigerge eńkeıip qarap edi; Jádiger oń aıaǵyn jaryqqa tyǵyp apty; jýan sannan tómengi jaǵy sý ishinde jatyr eken.

— Qolyńdy... qolyńdy ber! — dedi Bákızat.

— Jo-q... Jjaǵaa...

— Qazir... qazir.

Áıel deýin dese de, biraq dál qol ushyn berer jerde abyrjyp sasyp, kóz aldyńda qanaty synǵan qustaı, baýyryn muzdan kótere almaı tyrbańdap jatqan kisige qaı jaǵynan kelerin bilmeı, shyr aınalyp júgirip shyqty. Jádiger alqyna bastady; qol jeter jerde saýsaq iliger eshteńe bolmaǵasyn kek muzǵa qaıta-qaıta tyrnaq salyp, josa-josa qyp osyp tastady.

— Jjaaǵam... Jjaǵamnan...

Áıel ony jaǵasynan ustaýyn ustady; biraq qaryn úrlep taqyrlap tastaǵan muzǵa tabanyn tireı almaı, taıyp jyǵyldy; dereý atyp turdy; sonan keıin de bir turyp, bir jyǵylyp júrip áreń-áreń degende syrtqa súırep shyǵardy; nar tulǵaly iri kisi tyrp etpeı sulyq jatyr; uzyn qonysh etiktiń aýzy-murnynan shyqqan sý syrtqa aqtarylyp úlgirmeı, sátte qatyp muzǵa aınaldy.

— B-bákızat, — dedi Jádiger, — jjaaǵa jjaqyn... yqqa qqaaraı bbetińdi ttúze de jjúgire bbeer...

Bákızat Ázimdi suraǵysy kep arjaǵy tilep tursa da, aýyzy barmady; osy kezde bultqa qorǵalaǵan aıdyń qıyq sheti jylt etti; sonan keıin aı qara daýyl dal-dulyn shyǵarǵan alba-julba bultqa bir kirip, bir shyǵyp quddy jasyrynbaq oınaǵan baladaı jyltyńdap boldy.

— Mmaaǵan qqaarama... — dedi Jádiger.

Áıel esitpedi me, esitse de arjaǵynda ishine túıgen bir esebi boldy ma, Jádigerdi ún-túnsiz qoltyǵynan aldy:

— Tur!

— Jjo-q... sseenn...

— Sen, mendi qoı, káne tur!

Bákızat áı-sháıge qaratpaı qoltyǵynan demep turǵyza bastady. Jádiger túregele bergende taıyp jyǵyldy. Jaryqqa tyǵyp alǵan aıaǵyn astyna ala qulady. Qozǵala almaı yrsyldap jatty da, Bákızatqa qolyn sozdy. Aıaǵyna mingesin de qalshyldap áketip bara jatqan denesin bıleı almaı, qoltyǵynan demegen áıelge súıenip sál turdy da,syltyp basyp júrip ketti. Jaryqqa tyǵyp alǵan aıaǵy álden úsı bastady; ásirese bashaılary muzǵa orap tastaǵandaı; súıretip baspasa, kishkene salmaq salsa da álgi muzǵa oraǵan bashaılar quddy temir qursaýmen syqqandaı súıekteri qazir synatyndaı qan qaqsap bara jatqasyn bul bir basyp, eki basyp, keleside aıaǵyn kóterip toqtaı qaldy. Kózi qaraýytyp ketti. Basy aınalatyn sıaqty. Dereý qam jasamasa qulaıtyndaı, qoryqqasyn eki qolymen muz tirep, kózin jumyp otyra qaldy. Bul osyǵan deıin de bundaı emes-ti; ne qylsa da, ashtyq pen sýyq qos qabattap ál-dármenin áketken; bul nár tatpaǵaly da bir kún, bir tún; sirá ashtyqta adamnyń alpys eki tamyrynyń aýzy ashylyp ketetini ras shyǵar.

— Jjúr, kkeettiikk! — dedi Jádiger.

— Kishkene dem al, — dedi Bákızat.

— Jjooqq... — dedi Jádiger; qolyna jabysqan áıeldi ıterip jiberdi de, aıaǵyn súıretip basyp júrip ketti; jaryqqa tyǵyp alǵan uzyn qonysh etiktiń qazir ishi-syrty túgel kók muz; ásirese qonyshynyń ishine qorǵasyn eritip quıǵandaı, saqyrlap qatqan muz tý qara bashaıdan bastap búkil oń aıaǵyn syǵyp barady; kishkene júrdi me, joq pa, baltyry basqyzbaı bebeýletip syǵyp ala jóneldi; Bákızat qýyp jetti; úıelmendeı aýyr deneniń bar salmaǵyn ózine aýdaryp alǵysy kelgendeı, dereý qoltyǵynyń astyna kirdi de, ıyǵymen demep baqty.

Jádiger dybysyn shyǵarmaı tistenip alǵan; úsigen aıaq neǵurlym janyn shyǵara qan qaqsap aýyrǵan saıyn, bul da soǵurlym oǵan salmaǵyn salyp qynýlap qattyraq júrip edi; aıaǵynyń asty quddy shyny qıraǵandaı pyshyr-pyshyr etti; Bákızat basyn kóterip aldy; óńinde tańdanǵan ajar bar; Jádiger oǵan nazar aýdarǵan joq, qoltyǵynan demep kele jatqan áıelden qolyn bosatyp aldy; tabanyn tilgilep jatqan shyny muzǵa álde de bolsa salmaǵyn salyp pyshyr-pyshyr, shytyr-shytyrlata qatty júrip ketti. Jádiger endi tek shynynyń ústimen júrip kele jatqandaı aıaǵyn basqan saıyn álgi qulaq tyrnaǵan pyshyr-pyshyr, shytyr-shytyr údep barady.

— Toqtaıyq! — dedi Bákızat.

— Mmaaǵan qqaarama... jjaaǵaǵa jjet!

— Sen she?

Jádiger tura qaldy. Bákızat ta toqtady.

— Mmaaǵan qqaarama ddeedim ǵoı. B-baarr!..

Bákızat qozǵalmady. Óz degeni bolmasa ózgeniń, ásirese bunyń aıtqanymen júrip kórmegen myna áıelge eshqandaı ámirdiń júrmesin baıqady.

— Mmaaǵan qqaarama. Ttezirek jjaǵaǵa jjet! Áázim... kútip tturǵan shshyǵar...

— O-ol...

— I-ıá, jjaaǵada... Mmen jjetkenshe ot jjaaǵa bbeerińder. A-al, ttur-ma!..

Bákızat qol-aıaǵy kápelimde qalaı qup-qýnaq bop ketkenin baıqamaı qaldy; artyna jaltaq-jaltaq qarap, yqqa qaraı qustaı ushyp ala jónelgen-di. Kenet taıyp jyǵyldy; ile-shala atyp turdy; qaryn úrlegen taqyr muzdy taıǵanaqtap bir basyp, eki basyp, úshinshide sereńdep qulady; bul joly tura almaı uzaq jatty. Bul da jaryqqa jyǵylǵan eken dep qoryqqan Jádiger urshyǵy úzilip túserdeı qan qaqsap bara jatqan aıaǵyn qara sannan qos qoldap ustap, qısańdap jetem degenshe, Bákızat túregeldi; aqsańdaı basyp ilgeri júgirdi. Qara jerdi Jádigerden burynyraq kórdi.

— Jer! Jer! — dedi ol aıqaılap.

Jaǵa tipti jaqyn qaldy; biraq bul kezde muz jaǵadan irgesi ajyrap, beti ashyq ańǵarǵa qaraı qaıta yǵyp bara jatqan-dy; ony Bákızat kesh baıqady; janushyrǵany sonsha, endi bir bassa, arjaǵyndaǵy qara qurdymǵa umar-jumar qulaıtyndaı, jaǵadan irgesi ajyrap, tereńge qaraı yǵyp bara jatqan muzdyń sý shaıyp jatqan jıegin shylpyldata basty da, kilt toqtady; minbelep kep toqtaǵan muzdyń jıegi men qara jerdiń arasy nebári esik pen tórdeı ǵana edi.

— Áázzi-m-m!..

Óńeshin jyrta shyqqan áıel daýysy álsirep sónip bara jatty. Qara jerge kózin satyp, telmeńdeı qaraǵan janarǵa eshteńe ilikpedi. Tek ań bolmasa, adam aıaǵy baspaǵan jaǵalaýdyń butasyn jantalasa júgirgen áldebireý satyr-sutyrlata japyryp arman karaı alystap bara jatqan sıaqtandy.

— Áz-im-m!..

Taǵy da daýysyn jyrta aıqaılaǵysy kelip edi; biraq yzaly jas alqymyn býdy da daýysy shyqpady; jaǵa jaqqa qulaǵyn qaıta tikkende, jańaǵy sytyr sap bopty; dál osy kezde daýyl jyrtqan dal-dul bult arasynan bir kórinip, bir joǵalyp syǵyrańdap turǵan solǵyn aı da sýǵa batqandaı jym-jylas joq bop ketip edi; onsyz da qas qaqqan saıyn qarasy uzap, alystap bara jatqan jer birjolata kózden ǵaıyp boldy. Endi jer men kókke qara tún qaıta ornap, túsin bermeı túksıip alǵan dúnıe óziniń ejelgi qahary men qataldyǵyn qaıta tanytty; aspan asty azynaǵan aıqaı jel, ókirgen teńiz, ejektegen tolqyn, sát saıyn satyr-sutyr soǵysyp kútir-kútir qırap jatqan seń.

— Adyra qalsyn! Ady-ra-a-a...

Jádiger dál osy kezde jetken-di. Bákızattyń ne degenin esitken joq. Ol tek jıegin sý shaıyp jatqan muzǵa minbelep tónip turǵan áıeldi kórdi. Sosyn áne bir tirlik tyǵyryqqa tirelip, kókirek qaraıǵanda, adam bolǵan adamnyń beti qatty sheshimge shyn bel býatyn sát bolady-a. Myna áıeldiń de alqymyn býǵan álgi yzaly jastan basqa arjaǵynan yshqynyp shyqqan jan daýysynan bul bir sondaı beti qatty sumdyq sheshimdi sezip edi. Jádiger oılanyp jatqan joq; oǵan pursasy da bolǵan joq-ty. Yrǵyp baryp, áıeldi qos qolymen ustaı alǵanyn biledi.

— Jiber!

Qatty bulqynǵan áıel bunyń qolynan sytylyp shyǵyp baratty. Endi bir qımylmen arjaǵyndaǵy qara qurdymǵa qulaı bergende, qarýly qol onyń kók jelkesine sart etti. Sosyn áı-sháıge keltirmeı qos qoldap kóterip aldy. Sol sátte álsiz muz aıaq astynda shatyr etkeli syqyr-syqyr maıysyp bara jatty. Jádiger jalt berip, keıin qaraı ytqyp tústi de, basynan asyra, joǵary kóterip alǵan áıeldi áli de bolsa qolynan túsirmeı eki attap, úshinshide tómen túsire bere muzǵa tastaı saldy. Bákızat muzǵa búıirimen soǵyldy. Et qyzýmen qaı jeri aýyrǵanyn baıqaǵan joq. Boraǵan qar astynda búk túsip, betin muzǵa basty da, zábir kórgen jas balasha ókirip jylady. Ara-arasynda óksip solqyldap ketedi. Jýyq arada toqtaıtyn syńaı joq sıaqty edi; kútpegen jerden jasyn kilt tıdy. Tynys-demin de ishine jutyp tym-tyrys bola qaldy da, teńiz ústiniń tolassyz áýpirip uryp turǵan shýyl, saryl, gúriliniń arasynan álginde óziniń qulaǵyn tyrnaǵan dybys qaıta tirildi: pyshyr-pyshyr, shytyr-shytyr. Bir alystap, bir jaqyndap, ásirese, jaqyndaǵanda qastan shyqpaǵyr bireý bunyń qulaǵynyń ishinde pyshyrlatyp shyny syndyryp jatqandaı shekesinen shyǵady. Bákızat qulaǵyn qaıta tigip edi; bul joly jańaǵy dybys bunyń qulaǵyna birjola kóship aldy. Mıyn shaǵa bastaǵan pyshyr-pyshyr, shytyr-shytyr jeltoqsannyń qarly qara daýyly men qarańǵy túnin basynan ótkizgen paqyr áıeldiń onsyz da shıryqqan júıkesin endi ınemen shabaqtaı bastady. Mynaý bul biletin, buǵan tanys dybys. Biraq esine túsire almaı, sáptiregen sana birdi-birge shatystyryp, basy qatyp jatqan-dy. Qashanǵydan buryn júıkesin qurtyp bolǵan myna bir shytyr-shytyr kútpegen jerden kilt tıyla qaldy da, ile-shala qaıta tirildi; jáne bul joly jaqynnan shyqty: shytyr-shytyr, pyshyr-pyshyr... Mynaý bul biletin, buǵan tanys dybys. Iá, biledi. E, esine tústi...

Bákızat atyp turdy. Janaryn japqan appaq aq qyraý kirpigin alaqanymen bir sıpap jiberip, jalma-jan dybys shyqqan jaqqa qarap edi; súıtse... mynaý shynynda da bunyń ózi oılaǵandaı Jádiger eken. Boraǵan qar astynda bar dúnıeden baz keship, ólimge basyn baılap jatqan dozaqy qatyndy jalǵyz tastap kete almaı, qasynda aınalsoqtap aıaǵyn syltyp basyp júr eken: shytyr-shytyr, pyshyr-pyshyr...

Bákızat lám dep til qatpaı, ún-túnsiz keldi de qoltyǵynan aldy. Ekeýi de lám demeı, álginde qasqyr ishikti qaldyryp ketken kúresin muzǵa bet alyp jelge qarsy júrip ketti.

* * *

Bular kúresin muzdyń yq jaǵyn ala toqtady; Bákızat baǵana osy mańda qalǵan qasqyr ishikti taýyp ákelip, yqqa qarap qaryn qaqty-qaqty da, Jádigerdiń ıyǵyna japty; sonan keıin de Jádigerdi balasha óbektep birese ishiktiń óńirin qaýsyrdy; birese ishiktiń jel julqylap jatqan qos shalǵaıyn qaıyryp ákep tizesin qymtady; sosyn óziniń moınynan túbit sharqatty sheship alyp Jádigerdiń moınyna orady; ashyq teńiz ústiniń qara daýylyn basynan ótkizgen áıel óziniń de qalshyldap ushyp bara jatqanyna qaramaı, áli de bolsa Jádigerdiń asty-ústine túsip jany qalmaı báıek bop jatyr.

Jádiger ań-tań; mynaý anasy bolmasa, bunyń óz basy ómir baqı áıel násilinen kórmegen yqylas, peıil. Bul jáne dál osyndaı yqylas, peıildi Bákızattan kútip pe edi?! Jádiger sonyń syryna aqyly jetpeı, tańdanyp turǵanda, Bákızat qolynan ustady; bunyń quddy sekseýildiń shyrpysyndaı sekıgen saýsaqtaryn ýysyna alyp tas qyp qysyp turdy da, sosyn bir-birlep bas-basyna ýqalaı bastap edi; Jádiger áldenege myrs etti; betine dereý mysqyl shaýyp, áıeldiń ýysyndaǵy qolyn tartyp aldy; qaıta umtylǵan áıeldi jolatpaı, keýdesinen tirep tura qaldy:

— Qqaaıtesiń...

Áıelden betin buryp syrt aınalyp tur; álgi yzaly mysqyl betinen aıyqpady; ǵumyr boıy ańsasa da, áıel násilinen kóre almaǵan osynsha aǵyl-tegil yqylastyń bul sorlyǵa qara jerde emes, qara daýyl qýǵan alaqandaı seńde buıyrǵanyn kórmeısiń be? Bul ne, taǵdyr ma? Álde, Táńiriniń tálkegi me? Adamnyń da, Qudaıdyń da tálkegin bul bir basyna jetkendeı kórip edi ǵoı. Tózip te edi ǵoı. Endi bunysy ne? Jónine tynysh óltirmeı, azaby men mazaǵyna tepkiletip óltirmek bolǵany ma? Jo-q, endi men de tózbeımin! Esitemisiń, Táńiri?.. Tózim taýsyldy, tózbeımin, tózbeımin! Al, káni... menen aıap qalǵan, maǵan saqtaǵan taǵy qandaı azabyń... mazaǵyń bar? Bar bolsa, aıama... Jiber! Káne, jiber!.. Qazir! Qazir jiber!..

Jádiger ıyǵyndaǵy ishikti bir silkip laqtyryp tastady da, kúresin muzdyń yǵynan atyp shyqty. Úsigen aıaǵy bul kezde sonaý qara bashaıdan bastap, baltyryn, sanyn áldebir temir qursaýmen janyn shyǵara syǵyp burap jatqandaı, qan-qaqsap bara jatqanyna qaraǵan joq; bul biraq teńiz ústiniń azynap soǵyp turǵan qara daýylyna qarsy qarap tura qaldy da, dál bir jyn urǵan naqurys adamsha qatty kúldi: ha-ha-ha-a!.. Mynaý oıda-joqta bolǵan oqys qylyq edi; Bákızat shoshyp ketti: "Oıpyrmaı... Oıpyrmaı", — dedi sasqalaqtap, "Jyndanǵannan saý ma?" Kápelimde ne isterin bilmeı qalǵan áıel esin jıam degenshe bolmaı, jańa ǵana qaıdaǵy bir qıańqylyq ustap, taǵdyryna, árilese, tipti, Táńiriniń ózine moıyn usynbaı, kók bet ójettikke basyp qarqyldap turǵan eńgezerdeı iri erkek, kenet taǵy da kóre kózge kilt ózgerip, beli búgilip, shoq etip otyra qap ókirip jylap jiberdi.

Bákızat endi bárin uqty. Bárine túsindi "Keshir!.. Keshir", — dep aıaǵyna jyǵylǵaly qasyna jetip barsa da, biraq jeme-jemge kelgende dáti jetpeı, ilgeri sozǵan qolyn jıa almaı turyp qaldy.

Aı sáýlesi astynda shókelep otyryp qalǵan eńgezerdeı iri erkek áli qybyrsyz. Tek aýyq-aýyq ıyǵynyń basy selk etedi. Bákızat tiliniń ushynda tilenip turǵan sózdi de aıta almaı, úni óship turdy-turdy da, ıyǵynyń basy selkildep otyrǵan Jádigerdi qoltyǵynan demep turǵyzyp edi; ishin órtegen kúıik syrtqa shyǵyp jeńildep alǵasyn ba, álgideı emes, Jádiger bir túrli ıi jyǵylyp, jýasyp qapty; ıyǵyna japqan ishikke orandy da, kúresin muzǵa arqasyn súıep shalqalap jata ketti. Ózin ajaldan qutqaratyn bul dúnıede dál qazir eshqandaı qudiret kúsh joq edi; ony ózi bildi; tań atqansha bir jaǵyna shyǵaryn da bildi; endigi qalǵan bir tutam tiriliktiń azappen ótetinine de kóńili kámil senip jatyr. "Taǵdyrdyń salǵany sol bolsa, amal qansha, buǵan da kónedi. Bárine kónip te, tózip te kele jatqan joqpyz ba", — dedi ishinen.

Anada bular kúzgi qara sýyqta kúni uzyn teńizde bolyp, sonan qas qaraıa bergende silesi quryp kelse, qamys qos yzǵyp tur eken. Bireý ot jaqty. Jaýrap ólip bara jatqan kisiler otqa jaqyndady. Qaýdyrlaq qara tondy arqasyna jamylǵan qara shal qalsh-qalsh etedi. Kóp uzamaı qyzyl ushqyn sirkirep laýlap janyp ketken otqa qara shal entelep jaqyndaı túsken-di. Sary Ivan: "myna sorly qaıtedi, áı? Otqa túsesiń ǵoı", — dep edi; qyrshańqy shal: "al túsem, sonda qaıtesiń", — dep shynymenen otqa túskisi kelgendeı ilgeri ıtine tústi; Sary Ivan: "qaıteıin, kúıip ólesiń ǵoı", — dep edi; Kótkenshek Kóshen endi ejireıip; "al... al kúıip ólem", — dedi; Sary Ivan: "saǵan daýa joq eken", — dep qolyn siltep, turyp ketti. "Úsip ólgenshe, qaıta kúıip ólgenim artyq", — dedi qara shal shańqyldap. Otqa qansha shabynsa da súıek-súıegine sýyq ótken, bir shaınam et joq taramys aryq denesi qalshyldap ushyp barady. "Adamnan asqan ıtjandy kim bar. Súrikti kún jetkende bárimiz de ólermiz ǵoı. Sonda kórersińder, qara jerdiń astyna túsken adam úsh kúnnen keıin tozaqqa da úırenetin shyǵar", — dedi qara shal. Sazarǵan jurt úndemedi. "İshińdi s... myna ıt ómirdiń tozaqtan nesi kem. Naǵyz tozaq osy emes pe?" — dedi de, qara shal otqa keptirip otyrǵan qolyndaǵy sý kıimdi laqtyryp jiberip turyp ketken-di.

Qyrshańqy shal kúıingende aıtty demese, bul Jádigerdiń óziniń de kókeıinde júrgen oı edi; ana dúnıeniń tozaǵy qandaı bolatynyn kim bilsin; al myna dúnıeniń azaby men tozaǵyn bul jalǵanda Aral óńiriniń halqynan artyq kim kórgen; eger kúnderdiń kúninde halyq shekken qasiretke eskertkish qoıylar bolsa, keleshek urpaq tek araldyqtarǵa ǵana qoıar-aý!

Jádiger jylaǵysy kep edi; biraq kózinen jas shyqpady; shybyn jan úshin arpalysqanmen eshteńe shyqpasyn bilip jatyr; oǵan ózinde qaýqar da qalǵan joq; endigi qalǵan tirlikke bola basyn aýyrtqysy kelmeı, seń soqqan balyqtaı súlesoq jatqan; kenet appaq aq qyraý kirpik asty-ústine aıqasyp kózi jumylyp bara jatqanyn sezbeı qaldy; sonyń arjaǵynda tıtyǵy quryp qaljyraǵan dene túk sezbeı, jan men tán tynym alyp qalǵyp ketkeni, álde shynymenen talyqsyp ketkeni belgisiz; tús pe, álde áne bir kisi tıtyǵy quryp talyqsyp jatqanda bastan keshetin sandyraq pa... Iá, sandyraq bolsa sandyraq shyǵar, bul áıteýir áldebir túsi sýyq dúnıege atyn aqyryn bastyryp kire bergeni sol eken, anadaı jerde bunyń dál ózindeı at ústinde basy bylǵaqtap kele jatqan taǵy bireýdi kózi shaldy; Jádiger kirpigin qaǵyp qap, nazaryn tiktep qaıta qarap edi; bunyń ózi sıaqty túsi sýyq dúnıege kirip kele jatqan álgi jolaýshy jalǵyz emes, ekeý bop shyqty; olar buny kórdi me, joq pa, belgisiz; bul olardy kórdi; jáne qur kórip qoıǵan joq... kim de bolsa, mynalar da bunyń ózi sıaqty aıaq jolynan adasqan jolaýshy ekenin bilip jón siltep jibergeli atyn jedeldete bastyryp qasyna qatarlasa bere nazaryn tiktep qarasa... Áı, mynaý... Mynaý basqa emes, bunyń ózi ǵoı. Ana Jádiger de, myna Jádiger de bunyń ózi. Bul dúnıede eki Jádiger bolǵanyna tańdanǵan joq; qaıta, ana Jádigerdiń basqa bireý bolmaı, bunyń ózi bolǵanyna kóńildenip, atyn qatar bastyryp kele jatyp, ana Jádigerdiń arjaǵynda bunan áldenege syrt aınalyp, betin alyp qasha bergen áıelge nazar aýdardy.

— Bul kim? — dedi myna Jádiger.

— Tanymadyń ba? — dedi ana Jádiger.

— Joq, — dedi myna Jádiger.

— Bákızat qoı, — dedi ana Jádiger.

Myna Jádiger "aa", — dep aýyz ashqansha bolmaı, Bákızat bunan betin jasyrǵan kúıi jalma-jan atyna qamshy basty.

— Áı!.. Áı, toqta! — dedi myna Jádiger.

Bákızat qaıyrylmady; ana Jádiger de myna Jádigerge jónin aıtpastan atyn borbaılap, kápelimde qarasy kózden úzilip ǵaıyp bolǵan áıeldiń sońynan shaba jóneldi. Analardyń qaıda asyqqanyn, nege asyqqanyn myna Jádiger bilgen de, túsingen de joq; tek ana Jádigerden jón suraı almaı qalǵanyna qynjylyp turdy da, kápelimde kózden qarasy úzilip ketken álgi ekeýdiń áli de bolsa ilgergi jaqtan at tuıaǵynyń dúbiri estilip turǵan baǵytty betke ustap, aıańǵa kóshken at ústinde tizgini qolynan túsip kele jatqan-dy; kenet astyndaǵy at aıaǵyn baspaı osqyryp tura qaldy; bul boıyn dereý jıyp ala sala umtylyp at úrikken jaqqa qarap edi; tizgin ustaǵan qoly qaltyrap ketti. Tóbesi opyrylyp ortasyna túsken qıraǵan úılerdiń esikteri men terezeleri quddy kózin oıyp áketkendeı buǵan qarap úńireıe-úńireıe qapty. Sol qap-qara bop úńireıgen esikter men terezelerdiń bárinen ondaǵan, júzdegen mysyq qaptap shyǵypty. Endi kidirse ústine kelgen attylyǵa atylatyndaı bári birdeı jelke júni úrpıip, janary jalyndaǵan sap-sary kózder kirpik qaqpaı bajbıa-bajbıa qalǵan eken. Jádiger tilin kálımaǵa keltirýge shamasy kelmedi. Osqyrynyp úrikken atty bul burdy ma, álde attyń ózi buryldy ma, ony da bilgen joq. At jalt berip, kelgen izimen aǵyza jóneldi. Sońynan qalmaı izin ókshelep qýyp kele jatqan myń-san mysyqqa burylyp qaraýǵa da shamasy kelmeı, qustaı ushqan attyń jalyna jabysyp aldy. İzin ókshelep kelip qalǵan myna myń-san mysyqtardyń kisi jany túrshikkendeı bajylynan esi shyǵyp, qol-aıaǵy qalshyldap, taqymy erden bosap bara jatyr edi; sonyń arjaǵy... arjaǵynda bul jabaıy mysyqtardyń bajylynan shoshyp oıandy ma, álde sanasy oralyp esin jıdy ma, ol arasyn bilgen joq; kózin apalaqtap ashyp alǵanda baıqaǵany qatty soqqan júrek dúrsildep alqymyna tyǵylyp, qol-aıaǵy, búkil bar denesi qalshyldap áketip barady eken. Jańaǵy jabaıy mysyqtardyń jan túrshikkendeı jaman daýysy áli de qulaǵynda turdy.

Jádiger kópke deıin ózine kele almady. Bul ne, tús pe? Sandyraq pa? Endi, sirá, osydan bylaı qaraı sana shatasyp, sandyraqtaı bastaıtyn shyǵar; Jádiger kózin sál jumsa da tóbesi ortasyna opyrylyp qulaǵan jańaǵy úıler men jabaıy mysyqtar elestep shoshyp oıana berdi. Bul osyndaı birdeńeni biletin. Iá, baıaǵyda bulardyń aýylynan jetpis shaqyrymdaı jerde Lenın atynda úlken balyq kolhozy bolǵan. Teńiz tartylǵanǵa deıin ol ózi balyq jaıylymyna qolaıly kóp-kóp qoǵaly kóli, qoltyǵy, basaty bar tirlikke taptyrmaıtyn jer edi; halqy da talapker edi; sýy taıyz bolǵandyqtan ala-bóle Araldyń sol tusy qatty tartylyp, bir kezde úı irgesine tolqyn uryp jatqan teńiz tez arada júz shaqyrymnan astam qashyqqa kóz asyp ketken-di. Sonan bastap sýy qashyp qý taqyrǵa aınalǵan jerden ushqan appaq tuz turǵyn halyqty tunshyqtyryp, tirlik tyǵyryqqa aınalǵan halyq bunan on bes jyl buryn bir mezgilde kóterile koship, basqa jaqqa qonys aýdarǵan bolatyn. Jan-jaqqa tarydaı shashyrap ketken eldiń jurtynda qalǵan mysyqtar sonan beri jyldan-jylǵa kúshiktep, ósip-ónip kóbeıgeni sonsha, qazir ol jaqqa jalǵyz-jarym adam aıaq baspaıtyn.

Sary Ivan áne bir kezde boshalap joǵalyp ketken túıesin izdep júrip, baıaǵyda el kóship ketken sol álgi Lenın kolhozynyń eski jurtyna bara qalǵan eken. Jabaıy mysyqtar qýyp ımany ushqan Sary Ivan sol joly aýylǵa es-túsi qalmaı oralǵan-dy. Onda da astyndaǵy at jaramdy, júırik bolǵasyn sońyna túsip qýǵan jabaıy mysyqtardan ázer-ázer janyn alyp qashypty...

* * *

"Apyraı, adam jany keýdeden shyǵyp bolmaıtyn ne degen sirideı berik. Qashanǵydan buryn jany qurǵyr osynsha azap shegip qınalyp jatqanda qaıdaǵy-jaıdaǵy esine túsip, birinen-biri ótken ashqaraq oılar ıtteı talaýyn qarash. Álde bu da dúnıeden túk bitirmeı, barmaǵyn shaınap ótken bar-bar dármensiz shermendelerdiń bárine ortaq pa?"

Jádiger ıegi dirildep, kemseń-kemseń etti; bir túıir jas janarynan yrshyp, appaq aq qyraý kirpikke ilindi; buryn bir basyna jetkendeı qara kúsh te, qaırat ta bar edi; álginde jaryqqa tyǵyp alǵan aıaǵy úsı bastaǵaly álsiredi; yqsyz, panasyz ashyq teńizde ótkizgen bir kún... jáne myna bir tún qajytty; táni de, jany da qajyp, tıtyǵy quryp álsirep jatyp adam ómiriniń túkke turmaıtynyn oılady; shybysh eshki quıryǵyndaı basy-aıaǵy bir tutam sholtańdaǵan sol neme aqtyq demmen alqymǵa taıalyp, dóńgelenip kelip qaldy; bul oǵan qınalǵan joq; já, nesine qınalady; qashannan kóti belgili dúnıe emes pe? Kisini jarylqadym degeni de belgili edi ǵoı; ol áýselesin de kórgen; myqtaǵanda qoınyna bir túnep shyǵyp, nápsisin basqasyn, erteńine tósekten tura sala saltaq borbaıyn shaısa shaıyp, shaımasa túk kórmegendeı quıryǵy bultyldap jónine tartyp kete baratyn álgi bir jezókshelerdiń mekerliginen nesi artyq? Opasyz dúnıeden ózgeler sıaqty óziniń de opa tappaǵanyna ókine me? Pishtý! Buny qınaǵan jaı basqa: bul óz oıynan ózi qashyp qutyla almaı jatyr. Osy shirkin buǵan buryn da úıir edi; tek buryn mezi qylmaıtyn; bul buryn teńizdiń ne arǵy, ne bergi betinde sylaǵy túsken qamys qosta ótkizgen talaı-talaı uıqysyz túnderde ár oıdyń basyn bir shalatyn; sonda san qıly oıdyń shıyrynan shyǵa almaı maltyqpaýshy ma edi? Kúni boıy kók teńizde júrip, qaljyrap kelgen balyqshylar keshki asty qalǵyp-shulǵyp otyryp ishetin de, dastarqan jınalar-jınalmasta otyrǵan jerine qısaıa-qısaıa ketetin; syrtta jel turyp, irgede uly teńiz ókirip jatsa quba-qup; al, eger tún shyradaı tymyq bolsa, ádette salǵan jerden qatty uıyqtap ketetin balyqshylardyń qorylynan titirep turǵan qamys qosta tań bozaryp atqansha kirpik ilmeı, kózi baqyraıyp jatpaýshy ma edi?..

Kórmeısiń be, jany qurǵyr keýdeden shyǵyp bolmaı, ajalmen arpalysyp jatqanda, qas qylǵandaı qaıdaǵy-jaıdaǵylar esine túsip, ıtke talatqandaı ashqaraq oılar jabylyp jatyr. Ózderi netken jıirkenishti; oıdyń jıirkenishti bolatynyn buryn neǵyp bilmedi eken? Óleksege jınalǵan quzǵyndaı órip ketken ne pále? Álde... Bu da qudireti kúshti Qudaı bunyń janyn jaı almaı, ádeıi osylaı ashqaraq oıǵa talatyp, azapqa salý úshin jibergen zaýal ma?

Jádiger taǵy da kóńili tolqyp bara jatqasyn tistenip aldy; oı tolqytty ma, álde shynymenen tıtyqtap qaljyraǵandiki me, kóńili qurǵyr ne bolsa soǵan bosap, Táńirige aıtsam degen kókirekte qoralaǵan oıǵa da shamasy kelmeı jatyr; shamasy kelgende Táńirge "meni qalaı jazalasań da meıliń, sen tek ana bıshara áıelge rahymyńdy túsir, jelep-jebe, — demekshi edi; "bul da baǵy janbaǵan baıǵus, qańǵalap kep otqa túse beretin kóbelekteı, óz sezimine ózi órtenip júrgen sorly", — demekshi edi; ne paıda, aıta almady; qara bashaıdan qara sanǵa deıin muzǵa aınalǵan aıaǵy oǵan shamasyn keltirmeı, janyn shyǵara syrqyrap ketti; qansha shydap baqsa da ózin osydan artyq ustaı almaıtyndaı; endi bolmasa, tıtyǵy quryǵan tán shekken myna azap yqtıar-erkine qaratpaı jan daýysy yshqynyp shyǵyp ketetindeı qoryqty da, ernin qyrqa tistep dir-dir etip qatty da qaldy; kózi qaraýytyp ketti; sana sáptirep, talyqsyp jatyp esin áreń-áreń jıǵanda anyq sezgeni — ashtyq pen sýyq eki jaqtap tıtyǵy quryǵan denede ázir ajalǵa berispeı, jan talasa qaırat qyp lúp-lúp soǵyp jatqan jalǵyz — júrek eken; "oı, aınalaıynaı", — dedi Jádiger; nebári jas bala judyryǵyndaı kip-kishkentaı nárseniń ómir úshin arpalysqan ólermendigine yrza bop súısinip jatty da, appaq aq qyraý kirpik astynda múlgigen kózin ashyp edi; aı tóbeden aýyp barady eken; kók muzda tyrp etpeı shalqasynan jatqan kisige sonaý bıikte sýyq aýa qoralaǵan aı quddy qaınaǵan qazan betindeı býlanyp, tý-tý alysta buldyrady; jańa bul kózin ashqanda kúmis tabaqtaı aıdy bireý yldıǵa qaraı domalatyp jibergendeı, quldılap baratty. Jádiger úsigen aıaǵynyń aýyrǵanyn umytyp, aspan men aıǵa kezek qarap jatqanda, álgi aı sol quldılap aqqan beti jolynda turǵan qazandaı qara bultqa kirdi de, zym-zıa batyp ketti.

Jádiger syǵyraq aıdan kóz jazǵasyn qasynda kúıbektep júrgen áıeldi kórgisi kep edi; biraq dúnıeni býyp turǵan tastaı qarańǵyǵa kózin tigip qarasa da, kirpiginiń ushynan arǵy jerge janary jetpedi; sosyn qybyr etpeı jatyp, qasynda kúıbektep júrgen áıeldiń qımylyn baqty; áıel, mine, bunyń jel jaǵyna shyǵyp júrelep otyrdy; basyn súıedi; basyn baýyryna tartyp qushaǵyna tas qyp qysty da, qybyr etpeı otyryp qaldy; yzǵyryq sýyq jeldiń ótinde ózi de qalshyldap ushyp bara jatqanyna qaramastan qolyn qaıta-qaıta ilgeri sozyp ishiktiń óńirin qymtady; ebedeısiz saýsaqtar sonan ary taǵy da sıpalap, bunyń qasy men kirpigine turyp qalǵan bir qyraý, bir muzdy úgip túsirdi; sosyn eki alaqanyn demimen úrlep aldy da, betin sıpap edi; Jádiger shyńǵyryp jibere jazdady; tula boıyndaǵy bar jan áıeldiń alaqany tıgen bettiń ushynda turǵandaı, aqyryn sıpaǵannyń ózinde kúldiregen teri alaqanǵa jabysyp sydyrlap bara jatqandaı janyn shyǵara tyzyldap ala jóneldi; tistenip alǵan Jádiger sonda da dybys shyǵarmaı, dir-dir etedi. Álginde kúresin muzdyń yǵyna ákep jatqyzǵannan beri tirlikten nyshan bermeı sessiz sulyq qalǵan-dy. Sonan qoryqqan áıeldiń ásirese qazir kúdigi kúsheıip, qolyn jalma-jan Jádigerdiń omyraýyna suǵyp edi; saýsaǵynyń ushy baıaǵyda ózderi bir ýys buzaý júnin túkirikpen dymdap, alaqan arasynda ári-beri ýqalap, áp-sátte jumarlap jasap ala qoıatyn jún doptaı birdeńege tıdi de, qolyn tartyp aldy; bunyń ne ekenin bilgen joq edi; ishik arasynan ile-shala áldebir bolymsyz tirilik shyqyldaǵanda, áıel qýanyp: "bıshara tiri eken ǵoı", — dedi; túnergen túsi sýyq dúnıede bunyń ózi men Jádigerden de basqa táńiriniń taǵy bir tiri jándigi baryn dátke qýat qyldy; kóńilin aqqa uıytqan saıyn ol endi Jádigermen birge Táńiriniń osy bir kip-kishkentaı bolymsyz tirliginiń de amandyǵyn qosa tiledi.

Jádiger áli qybyr etken joq. Biraq osylaı tirliginen nyshan bermeı, sulyq jatyp ta bárin bildi. Ásirese áıelge aıran-asyr. Mynaý shynynda da Bákızat pa?! Bul biletin Bákızat osyndaı ma edi?! Ásirese bunyń barar jerine jete almaı, jarty jolda zoryǵyp jyǵylǵan kireshi kóligindeı júrimi taýsylyp, ıt jyrtqan qara terideı ómirdiń osy bir aqyrǵy shaǵynda buǵan Qudaı ne ǵyp rahymyn túsirdi? Anasy bolmasa, bul basqa áıelden osynsha yqylas, peıil kútip pe edi? Myna qarashy, quddy bala baqqan anadaı, shyrqyrap ústine túsýin qarash. Qolynan kelse buǵan shybyn janyn úzip berýge peıil.

Jádiger kóńili tolqyp, yrzalyǵyn qalaı sezdirerin bilmeı jatqan-dy. Kenet erli-zaıypty ekeýiniń arasyndaǵy ıtshilikpen ótken berekesiz on úsh jyl esine tústi. Soǵan kim kináli? Bul ma? Qudaı kýá, tiride basqaǵa jazyǵy bolsa bolǵan shyǵar, al buǵan... Jo-q, on úsh jyl birge turǵanda bunyń betine jel bop tıgen jeri joq edi ǵoı. Úıdegi barly-joq az ǵana dáýlet qolynda boldy. Ózi de qolyna jyltyraq birdeńe tússe osynyń ústine japsyrǵansha asyqty. Sonda bul neden jazdy? Toq-ta... Qaıda kelispegen birdeńelerdi soǵyp ketkeni nesi. Jazǵan-aý, áıel bolǵan áıel o bastan-aq, Táńiri týmysynan erekshe jaratqan jóni bólek násil emes pe edi? Deni durys erkek qazirgi urǵashynyń qaı qylyǵyn kinálaýǵa dáti jetýshi edi? Qazir túgil, ana zamanda da han qushaǵynda qaltyrap jatqannan góri, qul qushaǵynda qutyryp shyqqandy armandap, esil-derti jar tósegin jalynmen órtegisi kep turatyn sol násil seniń kemdi-kúngi tirlikte kıgen men ishkenińe qul bop qaıtsin. Bul oı basyńa qazir kelip otyr, al buryn... Báse, buryn kóringen erkekten qyzǵanǵannan basqa ne bildi? Janyn uqty ma? Tánin jylytty ma? Tym qurysa, qoınynda jatqan áıeldiń qaı qasıetin qadirlep, qaı qylyǵyn... Aıtsa da "qyz qylyǵymen" dep burynǵylar den qoıǵan, ısi urǵashylarda qytyq oıatar qylyq bolatynyn sen, sirá, bildiń be? O, jazǵan! Jazǵan!..

Jádiger tapjylmaı basyn súıep otyrǵan áıelge til qatqysy keldi me, álde tipti mańdaıyna jazǵan bir tutam tirlikte jurtqa uqsap jar súıip te kelistire almaı, dúnıeden pushaıman bop ótip bara jatqan qasiretin aıtyp shaǵynǵysy keldi me, qaıtty, biraq oǵan úsip, jany ketip qalǵan erin qıyspaı, bekerden-beker qınalyp yrsyldaı bastady. Basqa eldiń erkekteri qandaı bolatynyn qaıdam, al qazaq jigitteri ózinikin qyzǵanyp, ózgenikine qyzyqqannan basqa ne bilipti. Jazataıym bireýdiń beti jyltyraǵan urǵashysyn kórse, maı ıisin sezgen mysyqtaı kózi jaınap basyna bir qarap, bóksesine eki qarap emeshesi úzilip shyǵa kelgeni bolmasa, ısi urǵashyny áste urǵashy qylatyn álgi qytyq oıatar qudirettiń syryn qaı erkek bilip edi? Ony bilse, tirlikte óz degeni bolmasa, ózgeniń yrqyna kónbeıtin osy bir násili asyl jynysty o bastan-aq Táńiri erke qyp, tek erkeleý úshin jaratqanyn oılar edi ǵoı. Jer astyndaǵy páleni biletin qazirgi jetishki áıelder túgil, abyroıyn alaqanymen japqan sonaý Haý Ana zamanynda da osy násil Qudaıdyń qudiretimen kókireginde qazir ushatyn qustaı bulqyntyp qoıǵan judyryqtaı júrek jatqyzyp-turǵyzǵanda bolmasa, qalǵan ýaqytta kimniń jetegine erip edi? Kimniń ámirine kónip edi? Jazǵan basy, sony da bilmedi. Bul zaman túgil baǵzy zamanda da Haý Ana anamyz kókiregin eshkimge bermeı, ózin jer táńirisindeı kórip júrip te, jaryqtyq záti áıel emes pe, kóńilin tapsa, Adam Atanyń qushaǵyna qulap túspedi deısiq be? Adam Atanyń orasholaq tilmen lajdap jetkizgen iltıfatyna yrza bop ketkende, tym qurysa, qazirgideı bomba jaryp, temir tuıaq tankiler tapap jatsa da myńq etpeıtin qudaıdyń qara jeri de emes, kók muzǵa shalqalap jata ketkeni tegin be edi? Kim biledi, ol Anamyz da sezimge tolqyǵanda áldebir jemis aǵashtyń saıasynda tynystap jatqan Adam Atanyń keýdesine qus bop qonyp, bulbul bop saırap, erkeletse erkelep, al, eger, áldeqalaı renjise, ol jaryqtyq ta bolmashyǵa qyltıa qalatyn osy kúngi kinámshil qala bıkeshterindeı aýyzy-basy tompaıyp nazdana qalǵan shyǵar-aý?

Sorlatqanda, bul da seniń sanańa kesh jetti. Bas-aıaǵy bir tutam tirliktiń aqyry, mine, ıt jyrtqan qara terideı yrym-jyrym. Soǵan kim kináli? Ki-m? Ózegin órtep bara jatqan saýaldy Jádiger ózinen de góri osynaý rahymnan nyshan sezilmeı, túnerip turǵan túsi sýyq dúnıeniń dál ózinen suraǵysy kep ketti. Kim kináli? Bákızat pa? Joq, ol áıel edi; ásirese, birinshi baladan keıin buryn istemegenin istep, túnde óz tósegin tastap bunyń qasyna kep jatatyndy shyǵardy; biraq sen sýy ashyǵan teńizdiń qashaǵan balyǵyn qýyp aýlap, úı kórmeı tentirep júrdiń; kóbine darıanyń saǵasyna quıǵan laı sýdan balyq aýlasa, keıde teńizdiń arǵy betindegi balyqshy qosta aılap jatyp alatyn; sonan apta ótkesin, aı ótkesin, bir zamanda ústi-basy kirlep, saqal-murt ósip, azyp-tozyp keletin; aldyna qoıǵan asty da qalǵyp-shulǵyp otyryp bir-eki asasa asap, asamasa tósekke bara sala jyǵylar edi; jastyqqa basy qalaı tıdi, solaı qor ete qalar edi; qasyna kep qushaǵyna kirgen áıeldi de sezbes edi; qaljyrap kelip qatty uıqtaıtyny sonsha, jas áıeldiń jalyndaǵan órtteı ystyq denesi men dir-dir etken demi de qaperine kirip shyqpaıtyn; sonan sen tek ózińniń baıaǵy bala jastan qalyptasqan daǵdyń boıynsha tań syz bere oıanar ediń; oıanǵasyn da tósekten turǵyń kelmeı, qatty uıqydan basyń aýyryp, deneń synyp, ishtegi-tystaǵy dybysqa qulaq túrip jatar ediń; biraq qansha qulaq túrse de kúnde-kúnde irgede ókirip jatatyn uly teńizdiń ádettegi gúril-saryly estile qoımaǵasyn eleńdep, uıqyly kózin ashyp alsa... Iá, ózi kúnde oıanatyn — tań aldyndaǵy eleń-alań; tóbeden aýyp bara jatqan tolyq aıdyń sáýlesi terezeden túsip tur; tek kúnde-kúnde osy kezde ózimen birge oıana sala jaǵy jyrtylǵansha esinep, basy bylǵaqtap turyp jatatyn balyqshylar kózine túspes edi; qamys qostyń balyq sasyp turatyn úırenshikti ıisi de murnyna kelmegenge tańdanar edi de, jastyqtan basyn kóterip alyp túnep shyqqan jerine qarasa... Másssaǵan! Asty da appaq! Ústi de appaq. Sol appaq mamyq tósekte, el tura qoımaǵan eleń-alańda ózimen birge atylas kórpe astynda appaq denesi alaýlap ýyzdaı jas kelinshek jatyr. Denesin denesimen órtep jibergisi kelgendeı baýyryna betin basyp, jabysyp alǵan myna áıel ózge emes, óziniń áıeli ekenin bilgende, oı-hoı, dúnıe-aı, qabaǵynda qorǵasyndaı uıyp turǵan álgi uıqy sátte shaıdaı ashylyp ketýshi edi-aý! Ystyq qan birden basqa shaýyp, qos shekedegi kók tamyrlar kenet qanǵa tolyp lúp-lúp soǵyp ketetin; qulaq shýyldap, dúrs-dúrs soqqan júrek bútil deneni quıyndaı úıirip bara jatqanda, bul jastyqtan basyn julyp kóterip alatyn; qatty soqqan júrek dúrsili endi bunyń ózine de estiletin; túnimen baýyrynda tynystap shyqqan áıeldiń tań aldyndaǵy tátti uıqysyn buzǵysy kelmese de, biraq bir degennen es-túsinen aıyryp baýrap áketip bara jatqan ala quıyn sezimdi, sol arada, tejese sál tejep, ablyǵyn basatyn da, al tejemese túnde qoınyna kirip kókiregin qyj-qyj qaınatyp jatqan óz áıeline ózi qyzyǵyp, qyrǵı kózdene qaraıtyn!

Tek sol arada Qudaıdan Úkimet pen partıanyń qaýly-qarary men sez sheshimi esine túspegeı de. Ásirese balyq jospary bul besjyldyqta da oryndalmaı, ana jaqta Úlken Kisi, myna jaqta Qozy Qaryn qahar tógip, ókil ústine ókil shaptyryp jatqany esine túskende, jańa ǵana yqtıar erkine qaratpaı, úıirip áketip bara jatqan ala quıyn sezim bir sátke báseńsise báseńsir, biraq basylmaıtyn; qaıta, oıǵa alǵan bir isi oryndalmaı, bereketi ketken osy elge, bereketi ketken osy eldiń berekesiz basshylaryna qolyn bir silter edi de, uıqysynan oıana sala jup-jumyr appaq bilegi shap berip moınyńa orala ketken áıeldi... óziniń áıelin... Qurysyn, aıtty ne, aıtpady ne, ol bir tiride jar tóseginiń qyzyǵyn kórgen bar-bar erkek bastan keshken belgili jaǵdaı ǵoı.

Áne, áp-sátte opyr-topyry shyqqan tósekte appaq bop talmaýsyrap áıel jatyr; ala kóleńke úıge endi-endi ene bastaǵan tań shapaǵy ala-bóle atlastaı appaq sanyna túsip, aıaǵyn jıa almaı, bunan da, onan da ter ıisi ańqyp ketken qapyryq aýany aýyzymen de, murnymen de tanaýlap entige dem alady.

Oı-hoı, sol arada bul ózin dál bir qus ilgen qyrandaı sezip, kóńilin pirlep, tósekten yshqyr baýyn ustaı túregeler edi ǵoı. Álginde ǵana qos shekedegi kók tamyrlar lúpildep qatty soǵyp, týra basqa shapqan ystyq qan saıabyrlap sabaǵa túsken; dene qup-qýnaq; deneniń bary-joǵyn eki aıaq, sirá, sezip turǵan joq; qyzyǵy qalmaǵan dúnıesi qurǵyr da, bu da bolsa, bunyń anda-sanda basynan keshetin bir otty shaǵy edi-aý?! Bul súıtip kóńili tasyp shattanyp turǵanda, qas qylǵandaı, kenet esine ókil túsetin de, aıaq astynan ábigerlenip asyǵa bastaýshy edi.

— Ketip barasyń ba?

— Iá...

— Erte ǵoı.

— Amal joq... Áne bir qyzyl kóz pále...

— Qyzyl kóz? Ol kim?

— Ókil. Jan alatyn ázireıildeı qyryp barady.

— Oı, Qudaı, sony da adam dep...

— Qurysyn, pále. Basyń bálege qalady. Qozy Qaryn bizge kil osyndaılardy jiberedi.

Sol jyly teńiz óńiri qatty qýańshylyqqa ushyraǵan-dy. Ásirese, shilde aılarynda Syrdarıanyń ıt keship ótip jatqan laı, sasyq sýyn ishken balyqshylar jappaı sary aýrýǵa shaldyǵyp aýrýhanaǵa túsken-di. Jospar oryndalmaı jany qysylǵan basqarma aýyldaǵy eskek, taıaý ustaýǵa jaraıtyn shal-shaýqandardy jınap balyqqa salǵan-dy. Kúni boıy kók teńizde assyz, sýsyz aý qarap, silesi quryp qaıtqan kisilerdi ókil jıekke shyǵa bergende aldynan kútip alyp, úılerine jibermeı, jaǵaǵa ıirip otyrǵyzyp qoıyp jınalys ashty. Qara kostúmnyń óńir túımesin tyńqıtyp salyp alǵan ókildiń túsi sýyq. Úni qatqyl. Salǵan jerden basqarmaǵa shúılikti. Balyqshylaryń aýrýhanada jatyp aldy dedi; myna túrlerińmen úshinshi bes jyldyqta da jospardy oryndaıtyn syńaılaryń joq dedi. Úkimet pen partıa aldynda Úlken Kisini taǵy da uıatqa qaldyrǵaly otyrsyńdar dep zirkildedi de, sóziniń sońynda basqarmaǵa qatty shúılikti. Osydan jospar oryndalmasa, isińdi búroda qaratam dep bir páleniń shetin shyǵaryp qoıdy. Basqarma úndemedi. Úılerine tezirek qaıtqysy kep ázer otyrǵan kisilerdiń eshqaısysy da jaryssózge zaýqy bolmaı, basy baýyryna túsip, qaısy bireýler qalǵyp ketken-di.

— Káne, kim sóıleıdi? — dedi ókil.

Eshkim selt etpedi. Únsizdik uzaqqa sozylyp, ókil shydamyn taýysyp shıryǵa bastaǵan-dy. Erteden beri ókil sózin bir jambasyna qısaıyp jatyp tyńdaǵan Kótkenshek Kóshen kenet qozǵalyp, qolyn butyndaǵy sý-sý dambaldyń aýyna apara bere, ekinshi jambasyna qaraı aýdarylyp túsken-di. Qara shaldyń qozǵalǵanyn baıqap qalǵan ókil:

— Aqsaqal, sóıleısiz be? — dep edi.

Qyrsyq shal jónine qarap tynysh jatpaı:

— Joq, sóılemeımin. Tek, bylaı tasymdy almastyryp qoıyp jatyrmyn, — dedi.

Qatyndar teris qarap betin shymshyp, qalǵan jurt qyran-topan kúlip, ókil bulan-talan ashýlanyp jınalystyń aıaǵy irı-tirı boldy da ketti. Ókildiń qusy Jádigerge tústi: "Adamdaryń tártipsiz", — dedi. "Sez qarary, pleným sheshimderi bulardyń mıyna kirip shyqpaıdy. Balyq jospary, áne oryndalmaı jatyr", — dedi.

— Josparǵa qysylmańyz. Ony úıtip-búıtip birdeńe qylarmyz.

— Ka-k? Úıtip-búıtkeni qalaı?

— Aıttym ǵoı, onyń bir sylasy bolady.

Ókil endi buǵan teke kózdenip ejireıe qarady:

— Sen osy jaý emessiń be?

"Oı, bıshara", — dedi bul ishinen. Úkimettiń jalǵyz janashyry ózi de, al qalǵan jurttyń bári sovet úkimetin qalaı qulatýdyń esebin tappaı júrgen dál bir tap jaýyndaı kórip, kisi bolǵan kisige kúdikpen senimsizdene qaraıdy. Ásirese buǵan senbedi. Jer-jebirine jetip urysyp jatqan ókilge bir aýyz qarsy sóz aıtpaı, temen qarap yrjalaqtap kúle beretini kóbirek kúdik týǵyzyp, jaý bolmasa bolmas, biraq ózderiniń arasynda tonyn teris aınaldyryp kıip alyp júrgen jaýdyń quıyrshyǵy sıaqtanatyn. Áne, kórmeısiń be, balyq jospary oryndalmaı, ana jaqta Úlken Kisi, bul jaqta Qozy Qaryn uıqy, kúlki kórmeı ókil ústine ókil shaptyryp jatsa, al bul sosıaldy jarysqa uıytqy bop jurtty qyzý eńbekke qulshyndyryp jiberýdiń ornyna "úıtip-búıtip" dep jaıbaraqatqa salady.

— Bala, abaıla!

Sol jınalystan keıin Kótkenshek Kóshen qyrsyǵy ustady da, kelesi kúni teńizge shyqpaı shirenip jatyp aldy: "Balyǵyńnyń basyn uraıyn, qara qaıyǵyń men qara toryń áne, qaıtyp al!". Ony kórgen qalǵan shaldar da teńizge shyqpaımyz dep týlap, sóılesýge barǵan ókilmen tildespeı qoıypty. Ne isterin bilmeı sasqan ókil basqarmany shaqyryp alyp "maǵan osy aýyldyń qyz-kelinshekterin jıyp ber!" — dep álek shyǵardy.

— Jaraıdy... Ol qıyn emes. Al sosyn... olardy jıyp alǵanda ne istemeksiz?

— Bilgiń keledi, á?

— Árıne. Bilýge tıispin ǵoı.

— Olardy jıyp alǵanda, meni, nemene, arlandyq qylady dep oılaısyń ba? Joq, aınalaıyn, jınalys asham.

— Jınalys?..

— Iá, olarǵa balyq josparyna qater tónip turǵanyn aıtam. Bıyl taǵy da jospar oryndalmasa, basy basqarma bolyp, báriń jaýap beresińder deımin. Bunym, qalaı, durys pa?

— Qaıdam...

— Qaıdam-saıdamdy qoı...

— Jaraıdy, durys delik... Biraq, sonda osy aýyldyń qylqandaı qyz-kelinshekterin jıyp alyp jınalys ashqanda...

— Aıtatyn sóz kóp.

— Máselen?..

— Áı, sen nemene... meni tergemeksiń be?

— Qudaı saqtasyn... Tek, bylaı...

— Bylaı deısiń, á? Sonda ol qalaı? Qalaı dep turmyn ǵoı saǵan?

— Bilgim kelgeni ǵoı...

— Bilgiń keledi, á? Jaraıdy, bil! Bilip al! Qyz-kelinshekterge sovet úkimeti senderge teńdik áperdi me? Áperdi deımin. Búkil álemde, tek bizdiń elde ǵana áıelder teńdik aldy. Erkekpen birdeı teń pravoly boldyńdar. Sol ras pa deımin. Ras bolsa, áıel joldastar, davaı, is júzinde dáleldeńder! Aýrýhanada jatqan erkekter aıaǵyna minip ketkenshe teńizge shyǵasyńdar! Balyq aýlaısyńdar! Bul partıa, Otan aldyndaǵy paryzdaryń...

Ne shaıtan túrtkenin, sol arada myrs etip kúlip jibergeni. Onsyz da buǵan kúdikpen qarap, basqan izinen pále izdep júrgen ókil dir etip, oqty kózin óńmenine qadap:

— Nege kúlesiń? — dedi. Túrinen adam shoshyǵandaı. Osynaý shyjǵyrǵan ystyqta qara kostúmnyń óńirindegi bar túımesin tyńqıtyp salyp apty. Syrtyna sirá da qan teppeıtin qara sur qalaq bet, ásirese qazir syzdap ala qoıǵan. Qozy Qarynnyń qaraýynda osyndaılar kóbeıip ketti. Taǵdyr bunyń talanyna osyndaılardy buıyrtty. Bulardyń aldynda ómir súrgen, áne bir ústi-basyn bylǵarylap, beline qara qumandaı nagan baılap alǵan ákesimen tustas urda-jyq urpaqtyń da qandaı bolǵany belgili. Áý basta áıel teńdigin shyǵarǵan solar. Ózge áıel túgil, óz áıeliniń qoınyna urlanyp baryp, sonan bir kezde bir qolymen yshqyr baýyn ustap, al, ana ekinshi qolyńdaǵy temeki tuqylyn qaqala-shashala soratyn-soratyn da, aıaǵyn urlana basyp ún-túnsiz tósegine baryp jatyp, jurt kózinshe taqýa bola qalatyn sol nemeler áıel teńdigi qandaı bolatynyn, sirá bildi me eken? Qos ýys jınalys bolsa, qyzyl óńesh bop qıqýlap shyǵa keletin sol qyzyl kózder ısi urǵashynyń qulqyn qaýly shyǵaryp ózgertýge bolmasyn qaıdan bilsin...

— Taǵy kúldiń ǵoı?

— Jylaıyn ba?

— Joq, arjaǵyńda bir pále bar. Davaı, aıt!

— Aıtsam, nesi bar, aıtam... Balalar teńizge shyqpaıdy.

— Ka-k? Toqta! Áı!.. Áı!..

Sen qaırylǵan joqsyń. Sońyńnan syrtqa júgire shyqqan ókildiń judyryǵyn túıip, aspan astyn kóshire shań-shuúńdap jatqan aıqaıynan uqqanyń — máseleńdi búroda karatam. It jekkenge aıdatam. Jer basyp júrgizbeımin. Qurtam-joıam...

Dala alaı-túleı eken. On kúnnen beri kúndiz-túni topyraq borap turǵan-dy. Tartylǵan teńizdiń túbinen ushqan appaq aq sor aldy-artynan uıytqyp soqqanda, ádette syrtqa shyqqan kisi jalt berip qaıtadan ishke tyǵylatyn. Bundaıda qyrda júrgen ań da, mal da otyn ala almaı, beti aýǵan jaqqa yǵyp ketetin. Daýyl arty jaýynǵa ulasa qalsa tipti jaman. Kókten tuz jańbyr jaýyp, jer betine qyltıyp kórinip kele jatqan shóp órt shalǵandaı qap-qara bop kúıip, aıaq jeter jerde jaıylym qalmaı bara jatqan-dy. Aldy-artynan uıytqyǵan appaq aq sor bunyń kózin ashqyzbaı, dem alǵyzbaı, aýzy-murnyna tyqqylap jatyr. Betindegi bar túktiń bári — kirpik, qas, shashqa deıin kápelimde appaq aq sor boldy da shyqty. Bul buryn bundaıda Araldy apatqa ushyratqan ana jaqtaǵylardyń jer astynda jatqanyn da, ázir jer basyp júrgenderin de boqtar edi; bul joly jańaǵy ókilge qany qaınap, qara tyrnaǵyna deıin kúıgeni sonsha, aspan men jer arasyn uıqy-tuıqy qyp borap jatqan aq tútek arasynda jelge qarsy omyraýlap basyp, jyndy adamsha óz-ózinen sóılep kele jatty. Eger sol arada kóldeneńde bireý tursa, bunyń júregin órtegen talaı ý men zárdi esiter edi: "jerdi, eldi azdyryp-tozdyrǵandaryń az bop pa edi", — der edi bul; "endi sender ana súti aýyzynan keppegen qylqandaı qyzdar men kóp balaly, aýrý-syrqaý qatyndardy balyqqa salmaqsyńdar ǵoı", — der edi; "kóz ashqaly qyzyl tobyq bop sý keshken balyqshylardaı, sender endi osy eldiń álgi qylqandaı qyzdaryn keýdesin qara qaıyqtyń qyryna qajatyp, ókirgen teńizde ójektegen tolqynmen arpalysyp júrip aý qaratpaqsyńdar ǵoı. Súıtip qoly teńdikke jetken baqytty áıelder partıa seziniń taǵy bir tarıhı sheshimine oraı erkektermen birge ún qosyp, balyq josparyn úsh ese asyra oryndap, kóshpeli Qyzyl Týdy jeńip alý kerek qoı. Qyzyl taqtaǵa sýreti ilinýi kerek qoı. Joq, aınalaıyn, sol adyra qalǵyr Qyzyl Tý da, qyzyl taqta da aty-zaty bolmaǵan baǵyzy zamanda Adam Atany kórgende Haý Anamyzdyń ózi urǵashylyǵy esine túsip, qyryq aılaly túlkige aınalyp qylmyńdap, qylyǵymen arbap baqqanda, onan ósip-óngen búgingi zamannyń qyz-kelinshegine ne joryq. Kórmeısiń be, olar abyroıyn alaqanmen japqan Haý Anamyzdyń zamanyna qalaı qaıtyp barýdyń esebin tappaı, ústindegi tyltıǵan lypanyń etegin kúnde qyrqyp júrgen joq pa? Ústinde jaǵasy, jeńi joq tyltıǵan lypanyń etegine tynym bermeı, qolyna qaıshy tússe bas salyp qyrqa bastaıtyn sol qaraqtarym senderdiń kúnde-kúnde qyzyl óńesh bop qıqýlasqan sezińdi, plenýmyńdy, qulash-qulash qaýly-qararyńdy qaıtsin", — der edi.

Qap, ne qylasyń, osylardy jańaǵy neme aıtpady? Bolsa da, ol zalymnyń seni aıamasy belgili. Shynynda da, sol kúnniń erteńine qurtam, joıam dep aýdanǵa shapty; bara sala Qozy Qarynǵa jamandap, aıtqanyna jetip isin búroda qaratty. Qudaı ońdap, halyq jaýy dep ıt jekkenge aıdatqan joq. Biraq esesine onan basqa pále-jalanyń bárin buǵan úıip-tógip sol joly búrodaa... búroda-a... Jádiger sonan arǵy jaǵyn esine túsire almaı, sanasy sáptirep, talyqsyp ketti.

* * *

Tań taıaý edi; daýyl ishin tartsa da ashyq teńiz ústiniń yzǵary áli kúshti-tuǵyn. Bákızat Jádigerdi yǵyna alyp, jelge syrtyn berip tyrp etpeı otyrǵaly da biraz bolǵan-dy, kenet Jádiger qozǵaldy; til qatqysy kelgen syńaı baıqalǵasyn Bákızat umtylyp eńkeıe berdi de, áldenege kilt toqtady; nege búıtkenin bilgen joq; tek áldeneden sekem alyp, julyn-júıkesi sátte shıryǵa qaldy; seskengen jaqqa qaraýǵa júregi daýalamaı, ishi muzdap turdy da, sálden soń kóz qıyǵyn tastap edi; qaraýyn qarasa da, kózin tartyp aldy; júrek shapshyp alqymǵa tyǵyldy; úreıi ushqany sonsha, dúrs-dúrs soqqan júrek pen jan daýysy qosyla birge shyǵyp ketti; biraq shyńǵyrǵan daýys aýyzdan shyǵa bergende saqyrlaǵan aıazǵa sińip ketti me, álde shapshyp alqymǵa tyǵylǵan júrektiń dúrsili kómip jiberdi me, áıteýir óz daýysy ózine esitilmeı, ishinde tunshyǵyp qalǵandaı; bútil dene bezgek býǵandaı qalshyldap turdy da, álgi jaqqa taǵy da jasqanshaqtap qarap edi; kózge túrtse kórinbeıtin tas qarańǵy túnnen jańa bunyń júregin shoshytqan eki túıir shoq sol qalpynda qyp-qyzyl bop mazdap tur eken; bunyń nazar aýdarǵanyn baıqady ma, shoq sátte zym-qaıym joq boldy.

Bákızat ytqyp Jádigerdiń arjaǵyna shyqty. Aq qar, kók muzda zoryǵyp jyǵylǵan nardaı bop sulap jatqan iri deneni tasalap buǵa qaldy da, qarańǵy túnnen tintkilep jańaǵy eki túıir shoqty izdep edi; biraq syryn búgip meńireýlenip alǵan tún-túnek miz baqpady.

Bákızat qozǵalýǵa qorqyp tur. Nazary sál taısa da, tarpa bassalǵaly turǵan pálemen arbasyp kirpik qaqpaı qatty da qaldy. Bunyń ne ekenin, nege joryryn bilmeı aqyly dal bop turǵanda, eki túıir shoq taǵy da tap jańaǵy jerden mazdap qoıa berdi.

— Já-di-ger!.. Jádiger!.. — dedi Bákızat; qos shoq sátte sónse de, ile-shala qaıta mazdady; sonan keıin qos shoq bir sónip, bir mazdap, mynaý shynynda da sıqyrymen arbap turǵan jyn ba, shaıtan ba, sondaı birdeńe sıaqtandy.

— Bul ne? — dedi Bákızat.

— Qqooryqpa...

— Bilesiń be? Bul ne?

— Qqaasqyr...

Bákızat tili baılanǵandaı dybysy shyqpaı qaldy; tek attaı týlap ketken júrek shapshyp qulaǵyna dúrs-dúrs soqty.

— Qqaaltamdy qqara... ssirińke...

— Sirińke?..

— Iáá... bular oottan qqoorqady.

Jádiger "qasqyr degeni bolmasa, táıiri záti ıt qoı", — dep kóńilin aýlaǵysy kelip edi; biraq oǵan shamasy kelmedi; osy kezde bult tasasynan aı shyqty; qasqyr jaryqtan jasqanyp, jer baýyrlap jata qaldy. Bákızat álde de bolsa qasqyrǵa nazaryn tiktep týra qaraı almaı, jasqanshaqtap kóziniń qıyǵymen baǵyp tur. Muzǵa basyn salyp buǵyp jatqan qasqyr uzaq ańdysýdan jalyqty ma, bir kezde aıaǵyna minip aqyryn túregeldi.

— Jádiger... Já-diger...

— Ssiirrińke...

Kókjal bóri úı aýmaǵyndaı muzdyń ana basyndaǵy ekeýdi salbyraǵan aýyr qabaq astynan baǵyp turdy da, kenet basyn tómen salyp búlkildep joryta jóneldi; kóz qıyǵyn olardan bir sát aıyrmaı, ıt búlkilmen jortyp otyryp yq jaqqa shyqty; qaryn úrlep tastaǵan taqyr muzǵa baýyryn tósep jatty da, qysta da, jazda da ylǵaldanyp turatyn qara tumsyqtyń dál ushy jybyrlap aýadan ıis izdep edi; jel betten teńiz ben adam ıisi jarysyp qatar jetti; oǵan mise tuta qoımaǵan bóri álde de bolsa aqı-taqıyna jetip anyqtaı túskisi kep, súımen tumsyǵyn ilgeri sozyp bir joǵary, bir tómen qydyrtyp ıis tartyp edi; bul joly tań aldyndaǵy tastaı shymyr aýadan ustara júzindeı ótkir ıis lap bergende, bóriniń jon arqasy dir etti; ózi de ana jyly tórtbaq qoıshy atyp óltirgen sur qanshyq aldynan shyqqandaı atyp tura jazdady; arlandyq quryp júrgen otty shaǵyna qaıta qaýyshqandaı, bara sala arsalańdap sur qanshyqtyń tula boıyn ıiskelep, sosyn ekeýi asyr sala oınap ketetindeı edi; atyp turatyndaı jerden baýyryn jedel kótere tústi de, áldenege qyńsylap jata qaldy; sháýgim basy sylq túsip jer baýyrlap buǵyp jatty da, júregin shaılyqtyrǵan kúdikti anyqtaǵysy kep aýadan qaıta ıis tartty. Iá, qatelespepti. Mynaý sur qanshyqtyń ıisi; biraq mynaý baıaǵy ózi biletin ıisten basqa; baıaǵydaı ystyq qanǵa shoqtaı tıip, deneni dýyldatyp ala jóneletin áne bir jas tánge ǵana tán qudiret kúsh baýrap turǵan joq. Osydan keıin beri qansha jel tartsa da, murnyna anada sur qanshyqtan sypyryp alǵan eski teriniń ıisi keldi de turdy; júregi shaılyqqan beri baýyryn jerden kótermeı, artqa qaraı yǵysyp shegine bastady. Keıingi jaqta atysqan-shabysqan kúresin muzdyń tasasyna jetkesin tumsyǵyn joǵary kóterip uzaq ulydy.

Qulaǵyn syrtqa tigip jatqan Jádiger mynada qandaı da bolsa, ishin órtep bara jatqan aýyr qasiret baryn bildi. Yzaly taǵynyń jan ashýyn bireýden almaı tynbasyn da bildi; ol biraq myna kókjaldyń birneshe kúnnen beri nár tatpaǵan ash ekenin bilgen joq; qyrda qansha jortsa da tiske iliger nápaqa tappaǵan soń, keshe daýyl bastalardyń dál aldynda qıastap jaǵaǵa kelgen-di; tiriligi qyr men teńiz arasynda ótip kele jatqan kókjal jylda-jylda qazirgideı qara sýyqta qyrda otyrǵan qoıshylar oıǵa kóship, qoraǵa kirip alǵanda qatty qınalatyn; bul kezde saryshunaq, balpaqqa deıin qys azyǵyn jazda daıyndap inine bekinip alyp, qyrda únem sozar nápaqa qalmaǵanda kóbine teńizge qulaıtyn; tolqyn uryp, seń soǵyp, aǵyspen jaǵaǵa shyǵyp qalǵan óli balyq izdeıtin; teńiz tartylǵaly óli balyq ta quryp ketti.

Sur qanshyq oqqa ushatynda tórtbaq qoıshy buny da atqan edi; qalyń san ettiń arasynda qalǵan oq sonan beri aýa raıy sál buzylsa da súıekteri qan qaqsap syrqyrap qoıa beretin-di. Osy joly da aýa raıy buzylatynyn aldyn ala bildi; biraq birneshe kún nár tatpaǵan ash bóri jańa-jańa ustasa bastaǵan jas muzdy timiskilep jaǵalaýdan ketpeı júrip alyp edi. Qyrdan soqqan qara daýyl qas qaqqansha álsiz muzdyń kóbesin qaq aıyryp ashyq teńizge qýyp ala jónelgende, ash bóri de toqymdaı bir seńde yǵyp kete barǵan-dy...

Qasqyr kúresin muzdyń tasasynan tumsyǵyn shyǵaryp ilgeri jaqqa kóz salyp edi, áıel áli de esin jıa almaı tur eken; eki aıaqtylardyń urǵashylarynyń qaýqaryn biletin qasqyr onan onsha aıylyn jıǵan joq; ol kóbine-kóp sur qanshyqtyń terisin jamylyp, ses shyǵarmaı buǵyp jatqan zalymnan qoryqty; jáne mynaý sur qanshyqty soǵyp alǵan tórtbaq qoıshynyń dál ózi; sol joly terisin sypyrtpaı qutylyp ketken bóriniń, Qudaı aıdap, toqymdaı seńmen ózi yǵyp kelgenine qýanyp, alaqanyna túkirip jatqandaı.

Kókjal bóri soıaýdaı naıza tisterin aldyńǵy jaǵynan aqsıtyp únsiz yryldady. Eki aıaqtylar bunan esesin qaıtaryp, óshin ala aldy ma, joq pa, ony ózderi biledi, al bunyń olarǵa esesin bergen jeri joq; ásirese, sur qanshyq barda ekeýi jubyn jazbaı, únemi birge jortyp, tapa-tal túste óriske shabýshy edi. Áne, alas-qapasta arqasyna tirileı óńgerip alǵan toqtyny Bel-Arannyń kúngeı betindegi apannyń aldyna top etkizip alyp urdy da, sur qanshyq ekeýi eki jaqtan tıisip ketti; bunan burynyraq aýyz salǵan sur qanshyq ystyq qanǵa tumsyǵyn tyǵyp jiberip, qumardan shyǵa toıyp aldy; qansha toısa da, báribir qarny shyqpaıdy; tek búıiri bultıyp, jup-jumyr saýyry men, ásirese qazirgideı majyra jazdyń shýaǵynda, kún shuǵylasy túsken qylshyq qundyz túktenip jylt-jylt etedi; ań da bolsa, násili urǵashy emes pe, bundaıda sur qanshyq arlanynyń kózine túskisi kep arjaǵy tilep turady.

Nesin aıtasyń, ol kezde jas bóri ómirge yrza edi! Dúnıe osy kúıinen quıttaı da ózgermeıtindeı kórýshi edi ǵoı! Ózderi de ózgermeı, máńgi-baqı osy kúıde turatyndaı kórýshi edi! Búgin de, erteń de, onan arǵy kúnder, jyldardyń bár-bárinde de sonaý tóbedegi appaq aq sharby bult dál osy qazirgideı jónin boljatpaı, áldeqaıda mańyp yǵyp bara jatatyndaı! Sol appaq aq sharby bulttyń arjaǵynda, alys-alysta, quddy jańa ǵana sýmen shaıǵandaı kók nil aspan sońyraǵy kúnderde de kókten jerge meıirlene qarap kúlimdep turatyndaı! Eń arysy, balyqshylar aýylynyń syrtynda tula boıyn kúj-kúj qara tas basqan japyryq taý ekesh taý da sońyraǵy kúni de, dál osy qazirgideı bir jaǵyna teńizdi, ekinshi jaǵyna dalıǵan dalany alyp, dúnıeni ekige bólip, kári býrasha qara jerge shógip jatyp alatyndaı edi-aý? Jas bóriniń ózi de sońyra áli talaı jyl... bálkim, talaı-talaı jyldar ómir súretindeı edi! Sol san jetpeıtin uzaq... uzaq jyldardyń bárinde de sur qanshyqpen ekeýi jubyn jazbaı, qyrda, qara jonda birge jortyp, tapa-tal túste óriske shaýyp, malshy aýyldyń buıyǵy ómirin silkilep-silkilep alatyn qyzyqty kúnder bul jalǵanda sirá da taýsylmastaı kóretin!

Sur qanshyq ańnan qaıtqan saıyn kúshikterin kórgenshe jany qalmaıtyn; kele sala jerden baýyryn jańa kótergen kúshikterdi jelkesinen tistep, apannan bir-birlep syrtqa alyp shyǵatyn; ádette jas bóri bundaıǵa aralaspaı, oqshaýlaý shette qannen-qapersiz jatar edi; ene baýyryna jarmasqan myna bir jumalanǵan sur kúshikterdiń erteń, áli-aq sıraqtary sereıip, sińiri jýantyp shyǵa keletin aldaǵy ýaqytty oılar edi; sonan bir kezde jon arqasyndaǵy qara qylshyqtar qalyńdap, ár taly aıǵyr jalyndaı adyraıyp-adyraıyp shyǵa kelgende, bu da bóltirikterin ertip jortýylǵa shyǵar edi; eki aıaqtylarmen alys-julysta ótetin aldaǵy áli talaı uly joryq-jortýyl da, ózderi sıaqty mynalar da tapa-tal túste óriske shaýyp, qyrdyń uıqyly-oıaý buıyǵy tirligin dúrliktirip tastaıtyn ójettikke baýlyp baǵar edi.

Sur qanshyq kúshikterimen álek; jelini jer syzyp júrip te urǵashy ekeni esinen bir sát shyqpaıdy; áne, baýyryna jarmasqan top-tompaq kúshikterdiń aýyzy jetkeni emshekke jarmasyp, aýyzy jetpegeni domalap qulap jatqanymen isi joq; esil-derti jas bóriniń nazaryn aýdarǵysy kep aldynan oıqastap, olaıda-bulaıda ótedi; bunyń bári ánsheıin, ber jaǵyndaǵy qylymsý; sur qanshyq talaı qylyqty sońyra kúılegende shyǵarady; ol kezde... e-e, ol kezde kúnde-kúnde óriske shaýyp, ystyq qan shoqtaı qaınaǵan jas dene qandaı qup-qýnaq? Ásirese, sý juqpaıtyn jup-jumyr saýyr qulyn músindenip, jas bórige janynan ótip bara jatyp retin taýyp ózin qalaı da sezdirip qylymsyp baǵady. Ol kezde teńiz áli qaıtpaǵan. Jel tursa jyny qozyp óre túregeletin teńiz shilde aıynyń qaısy bir shyradaı tymyqtarynda da sharasyna sımaı, isinip yńyranyp jatqany; kúndizgi qapyryq ystyq teńiz óńirin býyp turady; sonan qashan kesh túsip, kúndizgi ystyq qaıtqansha jas bóri syrtqa shyqpaı, apanda kóleńkelep jatyp alady; kún uıasyna qalaı qondy, solaı teńiz betten baıaý lep shyǵady; kúndizgi qapyryqta bir búrshigi qybyr etpeı, seltıip qalǵan shóp basyna dereý jan enip, silkinip, tula boıyn shań-tozańnan aryltyp, sýdyr-sýdyrlap ala jóneldi. Jas bóri bunyń bárin bilýshi edi!

Teńiz óńiriniń osy bir kezi qandaı tamasha edi? Sonan kishkene sabyr etse, kúnde-kúnde Bel-Arannyń kezinen asa soǵatyn qyrdyń qońyr jeli kúlli jan-janýardyń kóńilin ashyp, dene sergip jan men tán rahatqa keneler edi! Qyrdan soqqan qońyr jelmen ádette jarysyp ile-shala keletin osy óńirdiń kádimgi taspa boz ker jýsanynyń tula boıynda burqyrap tunyp turatyn qatyqtaı ıis sátte tynysqa jetip, qanǵa taraǵanda, jas bóri kúni boıy qasynda búıirine búıirin taqap jatqan sur qanshyqqa jaltaqtap shydamsyzdana, qyzyǵa qarar edi de, atyp turar edi; sonan túnde qansha jortsa da tórt aıaǵy denesin sezbes edi!

Sonyń bári qazir kózden bir-bir ushqan. Kózden ushqasyn kóńildi de sýytyp, keshegi kúnniń qyzyǵynan túk qalmaǵan; al qyzyǵy qalmaǵasyn kókiregi qurǵyr da bir kezde sol ana balyqshylar aýylynyń arqa betindegi myjyryq kári taýdyń baýraıynda qańyrap bos qalǵan ózderiniń apanyndaı úńireıip turady dep, bul, sirá, oılap pa edi?

Múmkin, qasqyr eshteńe oılamaǵan shyǵar. Ańnyń aty ań ǵoı, jany tebirenip oılaýǵa zerdesi jetti deısiń be. Al, mynaý qashannan beri ózimniń de janymdy jegideı jep júrgen kóp oıdyń biri edi; qyrdan soqqan keshegi qara daýylda toqymdaı bir seńmen yǵyp kelgen qasqyrdy jazarda, qalam ushyna qalaı ilingenin baıqamaı qalyppyn. Alaıda, oqýshym, qasqyr álginde yq jaqtan kep jel tartqanda Jádigerdiń ústine jamylǵan ishikten naftalın sińgen eski teriniń ıisin sezýin sezdi. Jáne mynaý anada tórtbaq qoıshy soǵyp alǵan sur qanshyqtyń terisi ekenine de kámil sengen-di. Endeshe, buny da soǵyp alǵysy kep sur qanshyqtyń terisin jamylyp jatqan tórtbaq qoıshynyń dál ózi; anada sur qanshyq ekeýi kúnde-kúnde qoıǵa shaýyp qorany qandap júrgende, bu da qarap jatpaı, bulardyń izin ańdyp júrip, bir joly Bel-Arannyń baýraıynda kisi aıaǵy baspaǵan tereń shatqaldaǵy apannyń ústinen shyǵypty; jaryq dúnıege kelgeli ata-enesinen basqa eshkimdi kórmegen kúshikter oıda joqta ústinen shyǵyp, apannyń aldyna taltaıyp tura qalǵan eńgezerdeı eki aıaqtyny kórgende záreleri ushyp jalt beripti; tórtbaq qoıshy asyqpaı, jaıǵasyp otyryp alǵan da, in túbinen bir-birlep alyp shyqqan kúshikterdi jıde soıyldyń jumyr basymen qaq tumsyqtan bir-bir uryp óltirip ketken-di; bunan keıin de eki jyl qatarynan bulardyń kúshikteri baýryn kóterer-kótermeste, uryp óltirip, eki jaǵy da kókiregi qaraıyp júrgen-di. Úsh jyl qatarynan baýyrynan órgen kúshikterinen aırylǵan yzaly qanshyq ajalyna kórindi me, ásirese sol joly kózine qan tolyp, ádettegi saqtyǵyn umytyp, jas bórini ózi bastap baryp tapa-tal túste óristegi malǵa shapty; áp-sátte bes-alty qoıdy tamaqtap, apaı-topaıyn shyǵardy; qan kórgesin qutyryp ketken edi; qara dóńniń baýraıynda bytyraı qashqan qoılardy qýyp jetip, aýyzy ilikkenin alyp uryp qan-josa ǵyp júrgende, áldeqaıdan atyn borbaılap kelip qalǵan tórtbaq qoıshyny kesh baıqady; qoıshy at jalyna qaraı eńkeıe bere qolyndaǵy temir taıaqty kezedi me, joq pa — aspan jarylǵandaı tars etti; bóri ne bolǵanyn baıqamaı qaldy; tek taǵy bir qoıdy tamaqtan ala bergen sur qanshyqtyń tisi alqymynan ajyrap domalap túskenin kórdi; bul es jıam degenshe temir taıaq taǵy tars etti; bul joly jas bóriniń qalyń qara etine sekseýildiń shoǵy kirgendeı, kúıdirip ala jóneldi; sonan ary ne bop, ne qoıǵanyn bilgen joq; janyn ala qashyp bara jatyp artyna qaraǵanda, tórtbaq qoıshy qan-qan keýdesin kóterip túregele bergen sur qanshyqty attyń omyraýyna alyp jatyr eken; arjaǵyn kóre almady; izinen sorǵalap qan aǵyp, bir jyǵylyp, bir turyp, apanǵa áreń jetti; jambasyn kúıdirip bara jatqan sekseýildiń shoǵy janyn qoıarǵa jer taptyrmaı bara jatsa da jaǵyn ashpady; qan sorǵalaǵan bóksesin de jalamady; sháýgim basyn apannyń shilde aılarynda da syz tartyp turatyn salqyn topyraǵyna saldy da, salbyraǵan aýyr qabaq astynda tas jumyp alǵan kózin ashpaı, sulyq túsip jatty da qoıdy.

Jas bóri úshin aýyr kún bastaldy; jara aqı-taqı jazylyp ketpese de, qan qatqan aýzy qara qotyrlanyp qalǵan-dy; kópten nár tatpaǵan ash bóri aıaǵyna amalsyz mindi; syrtqa shyǵyp, apan aldynda aqsıyp jatqan súıekterdi ıiskeledi; oq qalǵan bóksesi áli de syzdap aýyrady; myjyryq taýdyń baýraıynda turyp keshegi kúnderi sur qanshyqpen birge júrgen jerlerge kóz salǵan shunaq qulaq, sháýgim bas jas bóriniń bútil bet alabynda bir jeri selt etpedi; jas bóri ishi ólgen qur deneni aqyryn qozǵap, aıaǵyn aqyryn-aqyryn basyp, apannyń qarsy betine ósken qotyrqara, baıalyshqa aýnap, tula boıyndaǵy basy artyq jabaǵy júnnen, soqtalanyp qatqan qannan aryldy...

Sonan beri syltıdy. Burynǵydaı baýyryn jazyp júgire almaıdy. Qyrda úıir-úıir jaıylǵan kıikter dúrkireı qashqanda, burynǵydaı aram ter bop qýmaı, kóbine-kóp qoıly aýyldardy torydy. Qoradaǵy qoılarǵa túse almaǵanda, aýyldan uzap shyqqan bota, taılaqtardy jedi. Túıege de shabatyn ádet shyǵardy. Keshe, qar túserdiń aldynda tórtbaq qoıshynyń aýyl syrtyndaǵy qara otqa tusap jibergen atyn jaryp ketken-di. Sonan beri qalaı kezdestirerin bilmeı, qanyna qaraıyp júrgen qoıshy óz aıaǵynan ústine kelgen kókjal bórini osy joly qutqarmasyn, qalaıda terisin sypyryp alaryn bilip jatyr.

* * *

Mezgil-mezgil talyqsyp ketip jatqan Jádiger osy joly esin jıar-jımasta baıqaǵany — burynǵydan da álsirep qalǵan. Qalshyldap ushyp bara jatqan denede qol men aıaq bar ma, joq pa, bilmedi. Ózinde qol da, aıaq ta bolmaǵan sekildi. Kidirmeı tas bitken qulaq ashylyp, teńiz ústiniń dybysy emis-emis estile bastap edi; osy kezde bireý ıyǵyn aqyryn qozǵap til qatty. Jádiger bunyń Bákızat ekenin bildi. Sol boıda esine qasqyr túsip, tynyshsyzdanyp til qatqysy kep edi; biraq oǵan shamasy kelmedi. Til ornynda bir jańqa muz miz baqpaı jatyp apty. Ákesi me, kim edi, dúnıeden túńilgende "adam ómiriniń aqyry ıt jyrtqan qara teri", — deıtin. Bu da ómirin yrym-jyrym qyp bitirdi; janaryndaǵy maıy taýsylǵan shyraqtaı myna bir syǵyraıǵan, sirá, bunyń jaryq dúnıeden endigi kórer sońǵy sáýlesi bolar. Ázer-ázer úzilmeı turǵan syǵyryq sáýle qalaı sónse, bu da osyǵan deıin ózi talaı baryp qaıtqan tuńǵıyq tylsymǵa til tartpaı jónele beretindeı kórip edi; súıtse... Jasaǵan Ie-aý, bul qalaı? Bir denede, bir teriniń ishine sıyp turǵan tán men jan túptiń túbinde birinen-biri ajyrap, tán topyraqqa aınalǵanda, jan, adam jany jahannamnan máńgilik meken alatyny ras pa? Tán ólse óler, jan ólmeı me? Sonda osy eldiń keshe ıt qosyp aıtaqtaǵan kir saqal jaman shaldary da birdeńe bilgeni me? Mine, tán álsiredi. Shybyn jan bolsa da alqymǵa taıalǵan aqyrǵy demnen áne-mine úzilgeli turǵanda, bunyń sanasy álsireýdiń ornyna qudirettiń ózinen qýat alyp sáýlelenip ketkeni qalaı? Sol kir saqal shaldar aıtsa aıtqandaı, jan tásilimde adamnyń boı salatyny ras pa? Adam boı salǵanda buryn soń basyna kelmegen qaıdaǵy-jaıdaǵylardyń órip ketetini me?.. Sosyn, bul nege qaıdaǵy bir kóńil bosatatyn eljirek sezimge boı aldyryp jatyr? Sondaı-aq bunda balalyq shaqtan basqa ómir bolmaǵandaı, ala-bóle bala kezi... bala... "Jalǵyz bala".

Jádiger buny ishinen oılaǵanyn, álde daýsyn shyǵaryp syrtynan aıtqanyn bilmedi. Qalaıda, bas-aıaǵy joq osy bir jalǵyz aýyz sóz taǵy da tiline oraldy: "jalǵyz bala..."

Iá, búıdep ata-anasy aıtatyn. Apalary da aıtatyn. Bes qyzdan keıin kórgen túsi basqa bala bolǵasyn, buny bısharalar qustyń balapanyndaı ýyzynan shaıqap ósirmedi me? Bul týǵanda búkil balyqshy aýyl qýanypty. Shildehanaǵa jınalǵan jurt jórgekte jatqan qyzyl shaqaǵa kóz tıedi dep betin jórgektiń shalǵaıymen kólegeılep turyp, aýzy dýaly bir kempir, bir shalǵa úsh qaıtara qulaǵyna aıqaılatyp azan shaqyryp "Jádiger" dep atyn qoısa da, kim biledi, osy shańyraqtyń túbinde úmitin ustar jalǵyz erkek kindik bolǵasyn bolar, búkil balyqshy aýyl buny keıin "jalǵyz bala" dep ketip edi?

Keıin apalary kúıeýge shyqty. Balaly-shaǵaly boldy. Sonan kele, buny kórse bısharalar "oı, jalǵyzym!" — dep arjaǵy ańyrap turǵandary. Súıtken bala kimge ne korsetti? Kimniń basyna shyraq jaqty? Bul eldiń shamasy kelgenderi oıǵa-qyrǵa kóship jatyr. Bókse basar kempir-shaly barlar ǵana eski jurtta taban aýmaı otyr. Qarly qara aspan basyna tússe de, ata mekennen irgesi kóterilmeı, tistesip otyrǵan qos ýys halqyna ne istedi?

Shirkin, ol kezde Aral qandaı edi! Araldyń adamdary qandaı edi! Kúnge kúıgen jyltyr qara kisiler tepse temir úzgendeı edi-aý! Ushan teńizdi órleı salǵan qara tordy kún shyqpaı qaraıtyn qaıratty jigitter ádette ol kezde tańmen talasa turar edi; úı ishimen birge erte turyp úırengen bala da tań qarańǵyda oıanar edi; biraq kip-kishkentaı bolyp alyp, ishine qýlyq túıgen pále bala oıaý ekenin sezdirmeı, kórpe astynan bárin syǵalap kórip jatar edi; oıaý balany uıyqtap jatyr dep oılaǵan jandar, áne... úı ishinde únsiz qozǵalyp, ymmen sóılesip álekke qalyp júrgeni qandaı qyzyq! Soǵan máz bolǵan bala jyrq etip kúlip jibere jazdap, alaqanymen aýzyn basa qalady. Kóre qal, naǵyz qyzyq qazir bolady. Kúnde-kúnde tańmen talasa oıanatyn ákeniń teńizge shyǵar aldynda jurttan jasyryp isteıtin "urlyǵy" bar. Bunysy tipti qyzyq! Ákesi urlyǵyn istemes buryn áýeli esik-terezeni ishinen tas qyp bekitip alady. Úı ishinde ózderinen basqa eshkim bolmasa da, áýeli úreıli kózi alaqtap,, jan-jaǵyna qarap shyǵady da, sosyn júk arasynan jaınamaz alady. Qý bala bunan keıinde ne bolatynyn aldyn-ala biledi. Bunyń biletininen beıhabar ańqaý ákeni aldaǵan qýlyǵy ózine orasan qyzyq kórinedi de, kórpe astynan qybyr etpeı syǵalaıdy da jatady.

Biraq, qansha syǵalasa da úlkenderdiń tirliginiń bárine birdeı zeıili jete bermeıdi; al zeıili jetpegenniń bári buǵan túsiniksiz, bári jumbaq; máselen, balalar eshkimnen eshteńe jasyrmaıdy; qýanyshy bolsa da, renishi bolsa da, bár-bári syrtynda; bular solaı bolǵanda, al ana úlkenderdiń ne bolsa sony jasyryp, urlanyp álek-shálek bolatyny túsiniksiz? Sońyra ózi de úlken bolǵasyn, ákesi qusap óz úıinde otyryp ta, ne bolsa sonan qorqyp, esi shyqpasa ne qylsyn? Ondaı ómirdiń nesi qyzyq?

Bala olaı oılaıdy, bulaı oılaıdy, qansha oılasa da basy jetpegesin jalyǵady. Sosyn ómir baqı óspeı, osy qazirgi qalpynda bala bop qalǵysy keletin.

Ol kezde kishkentaı Jádiger kóp suraqqa jaýap tappaıtyn; ásirese, bir aıaǵyn soǵysta berip kelgen ákeniń dap-dardaı bolyp alyp júk arasynan jaınamazyn alarda sonsha nege úreıi qalmaı qorqatyn sebebine tipti aqyly jetpeıtin. Aqyly jetpegesin túsinbeıtin. Al túsiniksiz nárseniń bári bala bolǵan balaǵa qyzyq. Neǵurlym qyzyq bolsa, soǵurlym tamasha. Al tamashanyń bárine bala bolǵan bala yntyǵyp qumarta túsedi.

Kishkentaı Jádiger ózdiginen basy jetpegen kóp nársege keıin túsindi; súıtse, teńiz alǵash ret sol jyldary qatty tartylyp, sý jaǵadan qasha bastapty. Tirligine talshyq qyp otyrǵan teńiz taǵdyry tarazyǵa túskenin kórgen halyq sasypty. Al sasqan halyqtyń jaıy belgili: Jerdegilerden úmit úzgen halyq kókten medet tileıdi. Buny ádette aýyldaǵy kir saqal shaldar bastaıdy. Osy joly da Sibirden esebin taýyp aman oralǵan bir kir saqal quran ashsyn. Jurtty jıyp aqsarbas shalǵyzsyn. Sadaqa taratsyn. Tartylǵan teńizdiń onan báribir tolmasy belgili. Qaıta sý jaǵadan burynǵydan beter alystap qasha bergesin álgi kir saqaldar sassyn. Atam zamanda súıegi qýrap qalǵan áýlıe shaldardyń jańbyr shaıyp, jel-quz jep tastaǵan japan túzdegi japyryq molasyna shyraq jaqqyzsyn. El ishinde etek alyp bara jatqan jaramsyz, jat qylyq joǵaryǵa jetsin. Jurt ony Sary Shaıadan kóripti. Ras bolsa, ras shyǵar! Sol shirkin zańǵa jetik. Qalamy da júırik. Aıaq jetetin jerge ózi barady. Al aıaq jetpeıtin jerge domalaq qaǵazdy bildirmeı, astyrtyn domalatady da jiberedi.

Joǵarǵy jaqtaǵylarǵa keregi osy: áńgime joǵarydan shyqpaı, tómennen shyqqasyn, tómen bolǵanda da qara buqaranyń dál ózi qyraǵylyq kórsetip, der kezde kózemeldep otyrǵasyn qalaı qoldamasyn. Bular da qoldady. Shuǵyl sharany jedel júzege asyrmaq bop jer-jerge ókil shaptyrsyn. Radıo, gazet shýlasyn. Olar ana jaqta aspan astyn shýlatyp jatqanda, myna jaqta qalamy júırik qýlar aramyzǵa urlanyp kirip alǵan jaýlardyń halyq sanasyn dinmen ýlap, eskilik salt-sanany qozdyryp jatqan aram nıetin áshkerelep qutyrtyp jazsyn. Súıtip, tap kúresi men eskilikke qarsy ashqan qan maıdan bastalsyn da ketsin. Kúnde jıyn. Kúnde qıqý. Qozy Qaryn balyqshy aýyldyń kári-jasyna eskiliktiń tamyryna balta shabýǵa shaqyryp, uran tastaǵan eken, biraq kir saqal shaldar sanasyn ýlap tastaǵan jurt jumǵan aýzyn ashpaı, tym-tyrys otyryp apty. Qarsy da bolmapty, qoldamapty da. Tilin tistep tymyraıyp alǵan únsiz kóptiń arasynan bir kezde bir qol shoshań ete qapty. Sóz bergenshe shydamaı otyrǵan Sary Shaıa jurt aldyna júgirip shyǵypty. Jaıshylyqta da etegi jel shaqyryp delıip turatyn shı qalpaqty basynan julyp alǵan eken, osy jurttyń aıtqany ras bolsa, sol arada Sary Shaıanyń quddy júni jıdigen shanashtaı ár jer-ár jerinde bozamyq qylshyq erbıgen aq quıqa basynyń únemi tership turatyn tas tóbesinen bý shyǵypty desedi. Kim bilsin, ras bolsa, ras shyǵar, tóbesi tership júretini ras. Sary Shaıa qyzyl mata japqan minbege shyǵa sala "á" degennen Úkimet pen partıanyń qaýly-qararyn qyzý qoldap "Qudaı joq! Qudaı joq!" — dep jurt aldynda tepsinip turyp alypty desedi. Qozy qarynǵa myna bajbyq kóz sarynyń ójettigi unapty da, jınalys bitken boıda ony qasyna shaqyryp alyp: "malades, malades, jigit ekensiń", — dep arqadan qaǵypty da, qıandaǵy balyqshylar aýlyna dinsizder qoǵamyna bastyq qyp taǵaıyndap ketipti. Sonan beri Sary Shaıa at ústinde. Temir tártipti aldymen aǵasynan bastapty: "Biriń — aǵa, biriń — jeńgemsiń", — depti. "Týystyǵymyzda min joq", — depti; "biraq, aınalaıyn aǵa, meni basqa bilmese de, sen bilesiń. Maǵan týystyq paryzdan kóri partıa aldyndaǵy paryz qymbat. Áýeli partıalyq paryzymdy oryndaımyn. Sońyra aıtpady dep júrmeńder... Senderdiń osy aýyldaǵy áne bir jaman shaldardyń sózine erip Qudaı, Quran, Din, sosyn taǵy salt-sana, yrym-jyrym, qyrý-shyrýlaryń... kevenematrı, tamyryna balta shabam. Solaı aǵasy! Osydan aıtqandy tyńdamasań, aǵam bolsań qaıteıin, aıamaımyn", — depti de, esikti tarys jaýyp shyǵyp ketipti.

Sonan beri ákesi tań namazyn túpki bólmede tyǵylyp otyryp oqıtyn; sosyn aıaǵyn ushynan basyp jalǵyz bala jatqan tósekke baratyn. Ákesiniń qazir ózine keletinin biletin qý bala kórpe astynda dem almaı, tym-tyrys bola qalatyn. Qybyr etpeı, kózin tarys jumyp jatyp ta dál qazirgi áke oıynyń arjaǵyn biletin. Tósekke entelep tónip turǵan ákeniń basynda jalǵyz baladan basqa ne oı bolýshy edi; "jalǵyzdyń janyna jamandyq bere kórme", — dep Táńirge jalbarynyp turǵan shyǵar-aý!

Kishkentaı Jádiger oıaý jatyp, óp-ótirik uıqtaǵansyp ańqaý ákesin aldaǵan óziniń orynsyz qylyǵynan ózi qysylatyn; balaǵa baýyrynan baılanyp, kózimen de, kóńilimen de aımalap turǵan áke dál qazir quddy botasyn baýryna alyp, tula boıy túgel emirenip turǵan kári túıege uqsaıtyn; sol kezde ózi de ákesin yshqyny kete jaqsy kórip, kishkentaı balanyń kip-kishkentaı júregi kip-kishkentaı keýdesin dúrsildetip qatty-qatty soǵa bastaıtyn; endi kishkene kidirgende jylap jiberer edi; abyroı bolǵanda, sol kezde ákesi ketýge bet alatyn; ketip bara jatyp ta qashan esikten shyqqansha jaltaqtap artyna qaraýmen bolatyn; syrtqa shyqqasyn úı irgesinde súıeýli turǵan qos eskek, bir taıaýdy qoltyǵyna qysyp, aǵash aıaǵyn súıretip basyp teńizge bet túzep bara jatqan osynaý eleń-alańda, anasy paqyr mal qorada topataı shelekti tizesine qondyryp, qarasha ińgenniń baýrynda jabysyp turatyn; botasy erte ólgen ińgen ádette ısine qoımaıdy; qashan tas emshektiń tamyry jibip ısingenshe, ısingesin de syzdyqtap shyqqan aq áýeli topataıǵa bir túıir-jarym túıirlep tyrs-tyrs tamyp, sosyn ile-shala aqtyń kózi ashylyp, topataıdyń túbin tesetindeı tyzyldap ala jóneler edi; baıaǵyda bul eldiń er azamaty soǵysqa ketip, tort jyl eskek tartqan qara kempirdiń tastaı saýsaqtary sonan qashan tas emshektiń sútin qaqtap saýyp alǵansha yńyrsyǵan ińgenge únin qosyp turyp ta, anasy paqyrdyń da bar tilegi bes qyzdan keıin kórgen osy jamannyń ústinde bolmady deısiń be?..

Jádiger jylady ma, jylaǵysy keldi me, ıegi kemseńdep qaldy. Ákesi marqum dúnıe taýqymetinen qutylyp, qara jerdiń astynda jatyr; kóp uzamaı, bu da áke qasynan oryn alady; arqasyndaǵy júgin aparatyn jerine jetkize almaı, jarty jolda zoryǵyp jyǵylǵan kireshi kóligindeı, aq qar, kók muzda óli men tiri arasynda tıtyqtap jatyr. Bul jazǵanǵa, tym qurysa basqalar sıaqty Qudaıdyń qara jerinen bir ýys topyraq buıyrmaı, kók teńizdiń ortasynda úsip ólgenin qarasaıshy. Já, ókineri joq, tiride adam sıaqty ómir súre almaǵasyn, adam sıaqty ólim buǵan qaıdan buıyrsyn. Bir esepten, buǵan osylaı yqqan seńde tolqyn shaıqap, terbelip jatyp jan tásilim bolǵan ábden laıyq. Iá, buǵan sol... sol laıyq, ha-haa...

Jádigerdiń keýdesi qysyldy; ázer-ázer úzilmeı turǵan álsiz tynysy toqtap qaldy ma, álde taǵy da talyqsyp bapa jatty ma, sanasy sáptireı bastaǵan osy bir sátte arjaǵynan yqtıar erkinen tys shyǵyp ketken álgi yzaly kúlki bunyń ózine de esitilgen sıaqtandy. Iá, esitti. Jádiger ózinen áli de bolsa dybys shyǵatyn dármen tabylǵanyna tańdanyp edi...

* * *

Bul ekeýi álginde bir-birine jaqyndap kelgen edi de, bata almaı turyp qalǵan edi; biri — áıel; tizesi dirildep, eki aıaǵy denesin ázer kóterip túr; qoly sál qaltyrasa da, ýysyna qysyp alǵan áne bir kip-kishkentaı qorapsha ishinde birdeńe qosa shyldyr-shyldyr etedi. Al ekinshisi — qyrdyń kókjaly; eki aıaqtylar men alys-julysta ótken migersiz ómirde bu da olarǵa az lań salǵan joq: óriske shapty; qoraǵa tústi; qoılaryn qyrdy; sıyryn jardy.

Eki aıaqtylar da buny aıaǵan joq: jolyna qaqpan qurdy; jalǵyz oqqa baılady; soqqyǵa jyqty; ıtterge talatty; taıynshadaı kókjal bóriniń tula boıynda qazir oq tımegen, ıtter talamaǵan, qandy aýyz qaqpan shappaǵan saý tamtyq joq; quıryq pen qulaqty baıaǵyda bergen-di; onda sur qanshyq tiri edi; bir joly bul sur qanshyqtyń sońyn ala shımen qorshaǵan qoılardyń ústine kire bergende ıtter bilip qaldy; qoılar dúrkireı atyp turdy; alas-qapasta jas bóri tisine ilingen bir toqtyny arqasyna óńgere sala sur qanshyqtyń sońynan syrtqa atyp shyǵa bergeni sol edi; ars etken aýyz qulaq shekege qadaldy; sol joly ıt aýzynda ketken qulaǵyna da qaıryla almaı, zytyp berdi... Sonan bastap bul óńirge "shunaq qulaq kókjal" atanyp edi; sur qanshyq oqqa ushqannan keıin de eki aıaqtylar buny qara jerdi ózderimen birge qatar basqyzyp júrgizgisi kelmedi. Bu da osyǵan deıin shanyshqydan jyrylǵan shabaqtaı, terisin sypyrǵyzbaı kelip edi; taǵdyr bulardy endi aıadaı muzda kezdestirdi. Taısaqtaıtyn jer emes; jaryq dúnıede endi ıa ol, ıa bul júredi; ol júrse, bunyń terisi sypyrylady. Ony eki aıaqty qandaı bilse, tórt aıaqty bu da sondaı bilip shybyn jandy shúberekke túıip tur. Myna shúıkedeı áıeldi óristen talaı-talaı óńgerip áketip júrgen toqty qurly kórip turǵan joq. Qazir de shyrqyratyp bassalǵaly talaı umtylsa da, biraq áıel sonyń bárinde de qolyndaǵy áne bir kip-kishkentaı qorapshadan ot shashyp betin qaıtaryp tastap tur. Soǵan yza boldy ma, jaqyndap kelip jer baýyrlap jatqan bóri atyp turdy. Tórt aıaǵyna túgel mingende, taıynshadaı kók jaldyń jotasy shyǵyp zińkıip ketti. Jelke júni túgel tikireıip, tula boıyndaǵy bar yzǵar, bar-bar zárdi súımendeı tumsyqtyń dál ushyna jıdy da, dybysyn shyǵarmaı yryldap edi.

— Jádiger!.. Jádiger... — dedi Bákızat. Abyrjı shyqqan áıel daýsyn esitse de, qyr taǵysy oǵan qyńbady. Myna aıadaı muzda ózinen de basqa bireýler bar ma, joq pa, tipti mıyna kirip shyqpaıtyn sıaqty. Sińirli jýan aıaǵyna mine sala sháýgimdeı basyn joǵary kóterip, túndegi daýyl shýdadaı tútip dal-dulyn shyǵarǵan bultqa qarady. Sosyn sol dal-duly shyqqan bulttardyń ara-arasyndaǵy sańylaýdan, sonaý alysta sáýlesin sarqyp syǵyraıǵan juldyzdarǵa qarady. Onan sýyq bý qoralaǵan solǵyn aıǵa qaraǵan bop turyp ta salbyraǵan qabaq astynan kóz qıyǵyn áıelden aıyrmady. Osy qazir ol myna áıelden de góri onyń janynda sur qanshyqtyń terisin jamylyp tymtyrys bop buǵyp jatqan páleden kóbirek qaýiptendi. Tórtbaq qoıshynyń qoly qatty. Ony biledi. Yzaly bóri ana jyly sur qanshyqtan aırylǵasyn kúndiz-túni osy qoıshynyń aýlyn toryǵan-dy. Sharýaǵa myǵym qoıshynyń qorasy da tap-tuınaqtaı eken. Tóbege laıdy qalyń quıypty. Jas bóri quddy in qazǵandaı jata qalyp laı sylaqty tyrnaǵymen aıyryp, dene sıǵandaı tesik jasap alyp edi; arjaqtan qyrdyń qara otyna semirip, qońynan jarylyp turǵan qoılardyń kúlimsi shaıyr ısi lap berip tumsyqqa urdy. Qar túskeli tisi qyzylǵa tımegen ash bóri silekeıin jıýǵa da shamasy kelmeı, jany dyzyǵyp shıyrshyq atyp ketkeni sonsha, ádettegi saqtyq esinen shyǵyp ketti. Dúrkireı atyp turǵan qoılardyń ústine tóbeden yrǵyp túse sala, tisine ilingen momynnyń moınyn bir-aq burady; aýzyna áli bir japyraq et tıgen joq; biraq qan kórgesin qutyryp ketken taǵy toqtaıtyn emes; áp-sátte úsh-tórteýin topalań keltire sala, qan-qan aýzyn taǵy da bir momynnyń alqymyna salyp tamaqtaı bergende, sart etip esik ashyldy; aıly túnniń appaq sáýlesimen ilese engen aq kóılekti, aq dambaldy bireý ishke aıqaılaı kirdi; biraq bul kezde kózi qyzaryp esirip alǵan bóri onan aıylyn jıǵan joq; tas qarańǵy qoranyń tórt qabyrǵasy arasynda esi shyǵyp, birin-biri basyp opyr-topyr bop jatqan kop momynnyń birin alqymnan ala sala tamaqtaı bergende, álgi aq kóılek, aq dambaldy qushaqtasa ketetindeı ústine tónip qalyp edi; qasqyr ony kesh baıqady; sonyń arjaǵy... Sart-surt jaǵalas boldy da ketti; bóri birin bilip, birin bilgen joq; tis tıse dybys shyǵarýǵa shamasy kelmeıtin álgi momyndy tamaqtaı aldy ma, joq pa, bilgen joq; bar bilgeni — qater tóngen jaqqa qarysqan moınyn kúshpen buryp ars etti; biraq bul aýyz salam degenshe, anaý buryn qımyldap qaıyń soıyl qara tumsyqqa sart etti; kóz oty jarq etti; jas bóri buryn bundaıda jasý ornyna, dybysyn shyǵarmaı doldana túsýshi edi; osy joly denesine taıaq batqan ıtteı qańq etti; biraq esin tez jıdy; qaıyń soqqy qaıta siltelgenshe bóri janyn ala qashty; tar qorada opyr-topyr bop jatqan qoılardyń bir maı, bir et byp-bylqyldaq qońyna soıaýdaı-soıaýdaı tyrnaqtaryn túgel batyra tórt aıaǵyn qatty tirep syrtqa bir-aq ytqydy; ıtter ars-ars úrip, azan-azan bop jatqan aýyldan uzaǵasyn qasqyr toqtap, artyna burylyp eńserile qarap turdy da, sońynan ókshelep kele jatqan eshkim bolmaǵasyn tumsyǵyn jelge tósep jata ketti. Aýzyndaǵy jaǵy qarysqansha tistep alǵan zildeı birdeńeni jańa baıqady. Biraq onyń ne ekenin bilgen joq; tek bel ortasynan tistep alǵan zildeı nárse jerge túskende bóri atyp turdy, sýyq janar sátte zárlenip, tula boıy bez-bez búrshimek dyraý soıyldy bas salyp qaýyp-qaýyp aldy... Sonan beri bóri qoly qarýly qoıshydan qaıbartyp, betpe-bet kezdesýden qashyp júrgen-di...

— Jádiger!.. Áı, Jádiger... qasqyrdyń menimen tipti isi joq. Aıǵa qarap tur.

— Ssaaqq... bbooll...

— Qorqam...

Qasqyr bularǵa áli nazar aýdarǵan joq. Borbaıyn kóterip, qasyndaǵy kúresin muzǵa sarydy. Sosyn tort aıaǵyna birdeı shirenip, baýyryn kerip silkinip-silkinip aldy da, basyn jerge salyp sómpeńdep jorta jóneldi. Jolyn keselegen kúresin muzdy aınalyp ótpeı, arǵy jaǵyna yrǵyp tústi. Úı aýmaǵyndaı muzdyń sý shaıyp jatqan jıegimen basyn jerden kótermeı, búlkildep júrdi de, kenet kilt toqtaı qap aıaǵynyń astyn shyr aınala ıiskelep ketti. Arqasy muzǵa jabysyp qatyp qalǵan qyzyl qanat qylaǵaı shabaqqa ári-beri aýyz salyp edi; biraq shynydaı jyltyr muzǵa tisi ilikpeı, qaıta-qaıta taıyp ketip yzasyna tıdi. Qasqyr shıryǵyp, shydamsyzdana qyńsylap aldy da, jer baýyrlap jata qap, qaısy bir jyldary ashyqqan-ashyqqanda tyshqan inin qazǵandaı shyńyltyr, shyny muzǵa tyrnaq saldy. Áıel esinen múlde shyǵyp ketti. Qyzyl qanat shabaqty kók jentek muz ben qosyp shaqyr-shuqyr shaınady. Aýzy-basyn qanatyp tilgilep tastaǵan shyny muzdy tilimen úıirip talmap jutty. İshine ne barǵany belgisiz, ony ash bóri oılaǵan da, bilgen de joq. Álginde qashyr-qashyr shaınap ázer jutqan muzshabaq ishke barǵasyn da jýyq arada erimeı, búıiriniń bir jaǵyn muzdaı qyp jatyp aldy. Ashyq teńiz ústiniń tań aldynda tipti kúshke minip qylshyldap ketken aıazy qatty qysqan aryq dene aýyq-aýyq titirkep qalady.

* * *

Sonda da dál qazirgideı kúz ben qystyń aralyǵy edi; qar áli jaýa qoımaǵan; biraq udaıy arqadan soǵyp turǵan qara sýyq ańnyń da, adamnyń da zyqyn alyp turǵan-dy.

Qyr taǵysyna qashanda qazirgideı kúz ben qys qıyn. Qys azyǵyn ádette jaz basynan qamdaıtyn tyshqan ekesh tyshqan bul kezde syrtqa shyqpaı, jer astyna tyǵylyp alǵan. Tyrnaq batpaıtyn toń jerdi qazý qandaı azap! Bar ómirin qyr men teńiz arasynda alys-julyspen ótkizgen kókjal qazir kep nárseni biletin: ol, máselen, qoıshylardyń bári birdeı emes, olardyń ishinde de boıkúıez bozymdar az emesin biledi. Ondaı bozymdar qorasyna qasqyr túsip, qoıyn qyryp jatsa da úıden attap shyqpaıdy. Myqtaǵanda kórpe astynda jatyp syrttaǵy ıtterge aıtaqtaıdy. Nemese: "Qatyn, qatyn... ıtter azan-qazan bop ketti, aýylǵa qasqyr kelgen joq pa? Bar, qarap kelshi", — dep qasynda jatqan áıelin jumsaıdy.

Sur qanshyqtan aırylǵasyn jas beri kóbine-kóp osyndaı qoıshylardy aınaldyrdy. Biraq olar ıt-qustan zyqy kete bastasa, qyrdan kóterilip, oıdaǵy qoraǵa kóship alady. Qyrda tek ózine senetinder qalady... Ásirese, tórtbaq qoıshy qyrda uzaq otyratyn. Sol jylǵy qyrdyń qara oty tipti álemet bolǵan-dy. Ásirese, kúz basyndaǵy eki jaýynnan keıin qyrdyń qara oty qaıta kóterilip, jýsan men ızen basy búrlenip babyna kep balbyrap turdy. Qoıǵa qoń bitiretin qyrdyń osy bir kezin qımaǵan tórtbaq qoıshy sol jyly qar túskenshe kóshpeı, qara dóńniń yǵynda uzaq otyryp qalǵan-dy. Onyń ózi sıaqty ıtteri de shetinen jaýjúrek, ójet edi; jas bóri sonyń bárin bildi; biraq ashtyq shydatpaı ishin tyrnap bara jatqasyn qara dóńde otyrǵan jalǵyz úıdi úsh kún torydy; tórtinshi kúni de taǵylarǵa tán saqtyqpen kúdikti jerdi baspaı, yq jaqty ala aqyryn-aqyryndap kele jatty; úsh kúnnen beri ózi júrgen izdiń ústin basyp, ańdysyp-aq kele jatqan kók jal kózin bir sát aıaǵynyń astynan alyp, anadaı jerde shı qoraǵa ıirip tastaǵan qoılardyń ásirese, osy qazir qyrdyń qara otyna semirip qońynan jarylyp turǵan kezi ekenin oılap ketti me, álde yq jaǵyn ala kelgesin bir qora qoıdyń uıyǵan qatyqtaı shaıyr ıisine elitip basy aınalyp ketti me, áıteýir, jańa ǵana aıaǵyn abaılap basyp ańdysyp kele jatqan izden aýytqyp shyǵyp ketkenin baıqamaı qalǵan-dy. Aldyńǵy, álde artqy aıaǵy ekenin bilmedi. Qaı aıaǵy bolsa da, bul asa saqtyqpen súr topyraqty sıpaı basa bergende áldene aıaǵynyń dál astynan sart etti. Qasqyr atyp tústi. Biraq qazaqy kúpiniń jeńindeı sala qulash quıryqty temir azý birdeńe sart etip qapty da, tistegen jerine qadalyp jabysa qaldy. Qasqyr shorshyp atyp-atyp tústi. Et qyzýmen eshteńe sezgen joq; tek tistegen jerinen aırylmaı, tas qyp jabysyp alǵan myna bir temir azý pále sońynan qalmaı, sart-surt sıraǵyna uryp shyldyr-shyldyr súıretilip keledi. Baýyryn jazyp júgireıin dese álgi páleniń tap-tastaı qyry qos tilersegin sabalap, qaıta-qaıta ombylap jyǵyla berdi. Qapelimde qos tilersektiń terisi sydyrylyp, izinen qan tamshylap kele jatty. Biraq jany yshqynǵan qasqyr ony bilgen de, sezgen de joq.

Qoıshy aýyldyń ıtteri kesh bilip qalǵan-dy. Qara tazy bastaǵan bir top ıt arsyldap keledi. Bul bolsa baýyryn jaza almaı shoqańdap qaldy. Qasqyr mynalardyń qutqarmaı, qazir-aq qýyp jeterin bildi de, kilt toqtady. Anaý-mynaýǵa ılige qoımaıtyn toń moıyndy túbinen burap, artyna burylyp eńserile qarady. Itter arsyldap kelip qaldy. Qasqyr yzǵar shasha yryldap, appaq tisterin yrsıta saq-saq etti. Sosyn tistegen jerinen aırylmaı jabysyp alǵan álgi pále esine tústi me, qaıryla bere ars etip qaýyp aldy. Kók temirdi shaınap tastaǵysy kelgendeı, azý tisin shaqyrlata basyp qalyp edi; asty-ústinen birneshe tis synyp, aýzy daladaı qanady.

Itter aspan astyn kóshirip arsyldap keledi. İshterinde únsiz túıilip alǵan tek qara tazy. Kókjal bóriniń kóbine-kóp qorqatyny da qara tazy. Qalǵandarynyń jaıy buǵan belgili: óńsheń násilsiz. El shetine bóri kelse osylaı ars-ars úrip, birin-biri aıdap salady, qalǵan ýaqytta jalǵyz júrip túk bitire almaıtyn óńsheń qorqaq. Biraq... qalaı dese de, kóptiń aty kóp; qoıshynyń qatyny kóńili tússe ıtaıaqqa jýyndy quıyp, súıek-saıaq tastaǵanda talasa ketetin násilsiz nemeler, qyrdyń kókjalyn kórgende osylaı demde aýyz biriktirip ala qoıady. Kóre qal, qazir de judyryqtaı túıilip alǵan myna kóp shýyldaq tobyn jazbaı arsyldap kep jan-jaqtan aýyz salǵanda, bul ár ıttiń aýzynda bir-bir japyraqtan keter-aý!

Sol túni aı sútteı jaryq edi; qaıterin bilmeı sasqanda kózi jerge jarty beline deıin kirip ketken qazandaı qara tasqa tústi. Qasqyr bóksesin dereý tasqa buryp tura qaldy da, quıryǵyna jabysqan páleni bulǵap ura bastady.

Qansha ursa, sonsha mıy solq etip táltirektep qulaı jazdap, aıaǵyna ázer-ázer turyp qalady. Biraq jabysyp alǵan pále quıryǵymen qosa úzilip túspeı aırylar emes.

Itter tipti jaqyn qaldy. Qasqyrdyń basy aınalyp tur. Denesin ázer-ázer bılep, quıryǵyn tasqa burdy. Salmaqty tórt aıaqqa salyp shirenip turdy da, tóńkergen qazandaı qara tasqa quıryǵyn bulǵap uryp edi; qos shekesi solq etip, qulaǵy shanshyp ketti. Kózi qaraýytyp, qulap bara jatqan sekildenip edi; álginde ǵana túıdek shoǵyryn jazbaı, umar-jumar kelip qalǵan kóp shýyldaqtyń arsyly kilt úzilip óship ketken-di. Kók jal esin tez jıdy. Qalaısha qulamaı, tórt aıaǵy denesin kóterip turǵanyna tań qaldy. Sosyn... Iá, sosyn tap jańa ǵana zildeı bop jerge tartyp turǵan bóksesi dem arasynda qańbaqtaı jep-jeńil bop ketti. Qańbaqtaı jep-jeńil dene bunyń demeýsiz-aq óz-ózinen yrǵyp, anadaı jerge bir-aq tústi. Bóriniń janyn saqtap qalǵan da osy edi; oń qaptalynan ars etken qara tazy "áttegene-aı", — degendeı, aýyz tola tister saq-saq etti...

Sonan bastap buny bul óńir "sholaq quıryq kókjal" dep atap ketken-di. Kókjal kópke deıin óziniń qazirgi halyna úırene almady. Quıryqsyz dene quddy rólsiz qaıyqtaı. Ásirese, óriske shapqanda qıyn. Kósilip júgirgende óz denesin ózi bıleı almaı, birese ońǵa, birese solǵa aýytqyp joldan shyǵyp kete berdi. Biraq... qýǵyn-súrginsiz kún ótpeıtin bóri júre kele buǵan da úırendi. Qyr men teńiz arasynda jalǵyz jorytqan sholaq qulaq, sholaq quıryq kókjaldy balyqshy eldiń bala-shaǵasyna deıin tegis bilgen-di.

Bákızat kózin kókjaldan aıyrmaı túr. Aıadaı muzda kezdesip, bir-birimen ańdysa-ańdysa aqyry bunyń da syryn alǵan sıaqty. Ádepkideı emes, qazir buǵan da boıy úırenip keledi. Qasqyr da qybyr etpedi. Álginde yq jaqtan jaqyndap kep basyn muzǵa salyp jatqan jerden áli qozǵalǵan joq. Salbyraǵan qabaq astynan arjaq oıyn ańǵartpaı, salǵyrt kóz salyp jatqan qyr taǵysy, kenet basyp kóterip aldy. Áıelge sýyq janaryn tiktep shanshyla qaraǵan sıaqtandy.

Áıel Jádigerdiń qolynan ustaı aldy. Jany ketip qalǵan qoldyń mup-muzdaı saýsaqtary sekseýil shyrpysyndaı sekeıip-sekeıip qapty.

— Jádiger... Já-diger...

Jádiger sanasy sáptirep talyqsyp jatyp ta birdeńelerdi sezetin sıaqty. Shap berip ustaı alǵan áıeldiń qolynyń dirilinen áldebir qorqynysh sezdi. Esine ile-shala álginde toqymdaı seńmen yǵyp kelgen qyr taǵysy tústi de, Bákızatqa "qaltamdaǵy ottyqty al!" degisi keldi. "Al! Al!" — dep aıtyp ta jatqan sekildi. Biraq bul qansha aıtsa da, Bákızat esitpeı me? Álde esitýin esitse de kóńil bólmedi me? Sosyn bul sózben aıtyp jetkize almaǵanyn kózben sezdirgisi kep, jaýtańdap qaraıtyn sıaqty. Iá, qarap jatyr. Biraq bul qansha qarasa da, kózine tirelip turyp alǵan myna bir tas qarańǵy túnek janaryn darytpaı qaıyryp tastap tur. Qurdan-qur arpalysa-arpalysa Jádiger de qaljyrady. Kezine tirelgen tas qarańǵy túnek bir kezde keýdege kóship kókiregin janshyp baratty. Sonan-aý, sirá... jańa ǵana jan joq sıaqtanyp bet-betine sekeıip ketken saýsaqtardyń súıeginiń ishinen áldebir up-usaq qylqanaq ıneler tesip shyǵa almaı jatqandaı, shymyldap shanshyp qoıa berdi. Jádiger osy joly da ár kezdegideı dybysyn shyǵarmaı tistenip ala qoıdy. Joq, tistenip alǵysy kelip edi; ózine salsa shynynda da tistenip alǵan sıaqty. Ol áıteýir osylaı ózimen-ózi álek bolyp jatyp jańa qater tikken qyr taǵysy da, aıtqanyna qulaq aspaı qoıǵan qyńyr áıel de káperinen shyǵyp ketip edi; osydan keıin de sana sáptirep birdi-birge shatystyryp jatqanda, kenet kókiregi ústinde áldene oz tirliginen belgi berip búlk-búlk etti. Bunyń ne ekeni Jádigerdiń esine birden túse qoımady. Osy joly burynǵydan da góri qatty álsirep qalǵanyn sezip jatyr. Úsigen dene quddy oty sóngen oshaqtaı, qyzýynan aırylyp ábden múzdap, aýzy-murny býlanbaǵaly áldeqashan. Ashyq teńizde ótken bir kún... Jáne myna bir tún bunyń da tıtyǵyna jetip álsiregen kezde kózine kóringen tiri jándik bolǵasyn ba, Jádigerdiń nazary osyǵan aýdy. Bunyń zer salǵanyn sezdi me, tıtteı tirilik te jany baıyz tappaı qozǵalaqtap qomp-qomp etip aýdarylyp túse berdi. Mine, bunyń júregin izdep tapty. Bunyń bútil denesinde áli de bolsa ajalǵa berispeı, qaırat kórsetip jatqan jalǵyz osy bolǵasyn ba, óziniń kip-kishkentaı, yp-ystyq kókiregimen basyp jata qaldy.

Jádiger qozǵalsa úrkitip alatyndaı qorqyp, qybyr etpeı baǵyp jatyr. Osy bir qup-qurtaqandaı tirliktiń bar muǵdary jas bala judyryǵyndaı bolyp alyp, áldekimniń ómiri úshin osynshama ólimin sala jantalasqanyna qaıran. "E, paqyr!" — dedi Jádiger. Úsip ólýge qaraǵan kisiniń qaı jeri súlderin sarqyp álsirep bara jatqanyn qaıdan biledi? Álde buǵan Qudaı sezdire me? Osyǵan oıy jetpeı jatqanda, álgi paqyr buny taǵy da tań qaldyryp úsigen deneniń álsiregen jerin dál taýyp, baýryn basyp jata qalyp edi; sol araǵa dereý jan enip, qan tamyrlar lúp-lúp soqty da ketti. "Aınalaıyn-aı!" — dedi Jádiger. Yrzalyǵyn syrtyna shyǵaryp esittirip aıtqysy kelip edi; oǵan biraq shamasy kelmedi. Álsiregen sana taǵy bir oralǵanda "osy men tirimin be?" — dep oılady.

Tiri bola qalǵanda da, mynaý bunyń úziler aldyndaǵy aqyrǵy, sońǵy tynysy. Áli de bolsa buny aqyryna deıin óltirmeı tynys-demin sozyp, bar men joq, óli men tiri arasynda jatqan osy bir shaqta esine qaıdaǵy-jaıdaǵyny salyp sanasyna sańylaý sáýle berip turǵan, ol, sirá, Qudaı da, Adam da emes, myna bir kókiregi ústinde óz tirliginen nyshan berip búlk-búlk etip jatqan kip-kishkentaı paqyr bolar-aý! Iá, osynyń, osy paqyrdyń sherepeti! Iá, sonyń...

Jádiger talyqsyp ketti. Sonan bir kezde esin jıǵanda bireý buny julqylap jatyr eken.

— Jádiger!.. Jádiger!..

Bul qulaǵynyń dál túbinen shyqqan áıel daýysyn ázer esitti. Biraq áıeldiń bunsha nege janushyra mazasyzdanyp jatqanyn bilgen joq. Erteden beri basyn muzǵa salyp jaıbaraqat jatqan kókjaldyń kenet ornynan atyp turǵanyn da kórgen joq-ty. Tórt aıaǵyna túgel mingende qyrdyń kók jalynyń jotasy burynǵydan da kóri zoraıyp, zińkıip ketti. Anaý-mynaý emes, taıynshadaı iri denege rabaısyz sháýgim bas pen kúdireıgen jalǵa onyń talaı ıttiń aýzynda ketken shunaq qulaǵy, bir tutam sholaq quıryǵy qosylǵanda myna bóri tipti úreı ushyrdy.

— Jádiger!.. Jádiger!..

Qasqyr jaqyndap qaldy. Taǵy sur qanshyqtyń terisin jamylǵan kiside ózine qarsy qaırat kórseter qaýqar joǵyn biletin sıaqty. Bákızat qorapshany tas qyp ustaǵan qolyn keýdesine qysyp dir-dir etip tur. Julyn-júıkeler shart úziletindeı shıryǵyp barady. Qasqyr áıel men eki arada bir yrǵıtyndaı jer qalǵanda shunaq qulaqtyń tuqylyn jumyp aldy.

Bákızat shyńǵyryp jiberdi. Qasqyr oǵan qyńǵan joq. Qaıta shekeden shyqqandaı ashshy daýys yzalandyra túskendeı. Súımen tumsyqtyń dál ushyna japsyrǵan bylǵary jamaý qatty jıyrylyp, soıaýdaı tister aldyńǵy jaǵynan yrsıyp saq-saq etti. Sol sátte ózi de quddy shirenip tartqan sadaqtaı atylýǵa ázirlenip qalǵan-dy. Áıeldiń qolyndaǵy qorapsha syldyrady. İle-shala sirińke jarq etti. Atylǵaly turǵan qasqyr kenet artqa qaraı ytqyp tústi. Bákızat tary túıirindeı kúkirttiń qudiretine kóterilip ketti. Artqa qaraı ytqyp túsken qasqyrdyń sońynan bu da jedel umtylyp, qorapshada qalǵan sirińkeniń bárin bir-aq ýystap aldy da, bárine birden ot aldyrdy. Jarqyl-jurqyl ot alǵan sirińkelerdi júgirip baryp qasqyrǵa jete bere laqtyryp edi; onsyz da beti qaıtyp qalǵan qasqyr janyn ala qashty. Endi bir bassa arjaǵynda qap-qara bop qaınap jatqan teńizge qulaıtyn bolǵasyn kilt toqtady. Jıegin sý shaıyp jatqan muzdyń shetine bóksesin bere sheginip bardy da, áıelge qarsy qarap tura qaldy. Áıel de kilt toqtady. Orynsyz batyldyqtan ózi qorqyp ketti. Endi keıin qaraı qalaı sheginerin bilmeı, qasqyrmen betpe-bet kep qalshıdy da qaldy. Qolyndaǵy qorapshada jalǵyz tal da sirińke qalmaǵan-dy. Qasqyr qozǵalar emes. Bákızat bolsa turǵan jerge tabany jabysyp qalǵandaı. Kishkene qozǵalsa da qarsy aldynda kóz aıyrmaı ańdysqan kókjal bas salatyndaı. Endigi turystyń uzaqqa sozylmasyn eki jaǵy da bildi. Bul joly da qımyldy qasqyr buryn bastaǵysy kelgendeı aýyz tola tister aqsıyp únsiz yryldaı bergende, áldene aıaq astynan tars etti. Onsyz da shıryǵyp turǵan júıkeniń bir jeri úzilip ketkendeı. Bákızat keýdesin ustaı aldy. Aıaǵyna basyp tura almaı, áli quryp otyra ketti. Denesinen oq tıgen jerdi izdep, o jer-bu jerin sıpap edi; ózi aman sıaqty. Esesine oq qasqyrǵa tıgen be, qalaı? Itshe qańq etip, bóksesin basyp shońqaıyp otyra ketti. Jaraly taǵy eshteńeden taıynbaı, oqqa qarsy shabady dep esitetin... Bákızat kirpigin qaǵyp qaıta qarap edi; qasqyr shońqaıyp otyrǵan toqymdaı seń úlken muzdan áp-sátte irgesi ajyrap, ary qaraı yǵyp barady eken. Qol-aıaǵynan ál ketken áıel otyrǵan jerge shógip, betin basty da jylap jiberdi.

Qasqyr qapelimde qarasy kózden úzilip, qashyqtap ketti. Aıly túnde jal-jal tolqyndar ereýildep, ókirip jatqan teńizde, qalt-qult batyp shyqqan toqymdaı seńde yǵyp barady. Súmsik bóksesin muzǵa tirep, súımendeı tumsyǵyn kókke sozyp uzaq-uzaq ulyǵan daýsy kópke deıin qulaqtan úzilmedi. Bir seńmen yǵyp kelgen qyrdyń kókjaly, áne toqymdaı taǵy bir seńmen yǵyp barady...

* * *

Esin jıar-jımasta Jádigerdiń baıqaǵany — bútil denesi alaýlap kúıip barady eken. Ala-bóle eki bettiń ushy shoq basqandaı shydatpaı áketip bara jatty. Jańa ǵana tula boıynda saý tamtyq qalmaı úsigen deneniń, endi bulaısha nege kúrt ózgerip, kúıip-janyp bara jatqanyna túsinbedi; mynaý deneniń qyzýy ma? Deneniń qyzýy kóterilgende kisi, sirá, osylaı... ústi-basy órtenip bara jatqandaı kúıip-jana ma? Aıtsa da... bul bunan buryn da basynan osyndaı... Jo-q, osyǵan uqsas bir haldy kóshpep pe edi? Iá, bul qysta balyqshylarǵa erip kúni boıy teńizde bop, sonan el jata jaýrap qaıtqanda anasy paqyr aldynan ot jaǵyp qoıýshy edi-aý. Sonda bul otqa túsetindeı shabynyp otyryp alǵanda súıegine ótken sýyqqa báribir jýyq arada jylý bara qoımaı qalsh-qalsh ushyp bara jatqanda, ala-bóle eki beti dál osylaı shoq basqandaı órtenip bara jatatyn edi ǵoı? Jádiger betin ottan alyp qashqysy kelip edi; alyp qashaıyn dese, tý syrtynan qushaqtap qysyp alǵan áldekim tyrp etkizbedi. Bul onyń qushaǵynan bosanǵysy kep bulqyndy ma, álde bulqynǵysy keldi me, ókpesi qysylyp, talyqsyp, sáptiregen sana birdi-birge shatystyryp, mynaý álginde ózi oılaǵandaı aldynan anasy jaǵyp qoıǵan ot emes, osy óńirdiń órtteı ystyq kúni sıaqtandy. Ásirese, áne bir Aral óńiriniń sary masa, sary sonasy qutyryp ketetin shilde aıynda órtteı ystyq kún tas tóbege kep tapjylmaı turyp alǵanda, bunyń ózi de janyn qoıarǵa jer tappaıtyn!

Jádiger bulqyndy. Joq, bulqynǵysy kelgende qol-aıaǵyn tyrp etkizbeı qushaqtap qysyp alǵan álgi qanypezerdiń qushaǵynan bosana almady. Osyǵan deıin mynaý buǵan ister páleniń bárin tis jaryp, til qatpaı, únsiz istep jatqan-dy; kenet til qatty. Daýsy qulaǵyna jetýin jetse de, sózi estilmedi. Jádiger janyn azaptap jatqan jendetti bilgisi keldi; kim eken dep oılaýyn oılady; biraq áıeli esine túspedi; kim de bolsa, mynanyń násili urǵashy ekenin bildi; mynadaı ekijúzdi kólgirlik tek áıeldiń... áıel násildes urǵashylardyń ǵana qolynan keledi. Buny jaı óltirmeı, otqa ıterip, janyn azaptap qınap óltirgeli jatyp ta, oı zalym-aı, bunyń betin sıpaı ma, saýsaqtaryn ýqalaı ma?.. Aınalaıyn-aı! — deı me? Omaı! Emeshesi úzilýin kórdiń be? Ne degen jádigóı, sıqyr!

Óp-ótirik jylaǵansyp, daýsyna diril endirip "keshir!" — deı me? Bunysy ne taǵy? Sonda bul neni keshirmek eken? Óz qolymen otqa ıterip, tirileı kúıdirip óltirgeli jatqan jaýyzdyǵyn keshire me? Álde, onan da basqa bunyń aldynda betin órtep turatyn masqara qylyǵy bar ma? Álde, bunysy jyly sózben aldap-sýlap sıqyrymen arbaǵysy kep turǵan áıel násiliniń ádettegi ánjiligi me? Báse, bul kisi arbaıtyn sıqyry bar kólgir bireýdi bilýshi edi ǵoı! Sol ózi... sol... sol kim edi? Kim?

Jádiger esine túsire almady. Sosyn janaryn jytylap qaraıtyn sıaqty. Biraq kózine ornap alǵan tas qarańǵy túnekten álde birdeńe elestep buǵan bir jaqyndap, bir alystap beder-bolmysyn tanytpaı qoıǵan-dy. Kezin tigip qaıta-qaıta qaraǵasyn ba, bir kezde kezine aqı-taqı ornap alǵan tún túnektiń bir jaǵynan qol-aıaǵy shıdıgen kip-kishkentaı qyz... bálekeı qyz áldenege aıaǵyn beri baspaı, alystan elestep turyp aldy. Biletin sekildi. Biraq anyq-tanyǵyn esine túsire almaı oılanyp ketti me... eki arada, álginde ǵana aıaǵyn beri baspaı turyp alǵan jańaǵy bálekeı qyz kenet qapelimde qasyna jetip kep "júr, oınaıyq!" — dep turǵanyn baıqamaı qalyp edi.

Jádiger jalt qarap edi, kózine ornap alǵan qarańǵy tún báribir seıilmeı, dúnıeniń bas-aıaǵyn burynǵydaı býyp tur eken. Biraq, bul joly qarańǵy qansha býyp tursa da, álsiz janarǵa sáýle endi me, shap berip bileginen ustaı alǵan myna bir shıdeı saýsaq pen túlkiniń kúshigindeı, kip-kishkentaı sary qyzdy kórdi. Al kip-kishkentaı qyzdyń shekesinde seltıgen eki tulymshaqty kórgende bári esine tústi: ıá, mynaý... Mynaý bunymen baıaǵy bala kezde birge oınaıtyn kishkentaı sary qyz. Qazir de qol-aıaǵy shıdeı bolyp alyp, buny áldebir jaqqa qyzyqtyryp dyzyldap júgire jóneletindeı. Jádiger sonan beri qansha ýaqyt ótse de, onyń óspeı, sol baıaǵy kúıde qarap turǵanyna tań qalǵansha bolmady... jańa ǵana: "Júr!.. Júr, oınaıyq!" — dep bunyń janyn alyp digerlep turǵan túlkiniń kúshigindeı myrshaı sary qyz degeni qapelimde or aýyz sary laqqa aınalyp, kók quraqty eki urty bultyldap kúrt-kúrt shaınap tur. Jádigerdiń ımany ushty.

Óziniń dál sol bala kezindegideı, myna páleni kórgisi kelmeı alaqanymen betin basa qaldy. Joq, betin basa qalǵysy kelgende, álgi or aýyz laq degeni sátte shandyr bet sary kempirge aınalyp, buny qozǵaltpaı, baýyryna tas qyp qysyp ala qoıdy. Jádiger tıtyǵy quryp, tyrp ete almaı talyqsyp jatyr. Ot álgiden de góri jaqyndaı tústi. Lapyldaǵan jalyn bul joly Jádigerdiń bútil denesin alaýlatyp órtep bara jatqandaı; otqa kúıip bara jatqan bunyń ózi ǵana emes, ústindegi kıimderi de órtene bastaǵandaı. Tútep janǵan ıisten tynysy aýyrlap, alqyna bastady ma? Ol endi burynǵydan beter jantalasyp, julqynyp, ústinde órtenip bara jatqan kıimderdiń sheshkenin sheship, sheshe almaǵanyn dal-dul ǵyp jyrtyp laqtyraıyn dep edi; biraq álgi sary mystan kúlli urǵashylarǵa tán ekijúzdi kólgirlikpen óp-ótirik buǵan jany ashyp, aıaǵansyp baýryna tas qyp qushaqtap otyryp, saýsaqtaryn, qolyn ýqalap, aınalyp-tolǵanyp otyryp ta, kórdiń be, qol-aıaǵyn tyrp etkizbeı qoıdy. Onsyz da aqtyq dem alqymǵa tirelgen osynaý shaǵynda, bul sorlyny jónine óltirmeı, lapyldaǵan otqa óz qolymen ıterip jatyp ta sıqyrymen arbap, óp-ótirik jylaǵan mekerligi jynyna tıdi.

Jádigerde qarsylasar qaýqar qalǵan joq-ty. Tek ózin otqa ıterip jatqan myna sary mystanǵa; "isterińdi istep qal!" degendeı tyrp etpeı sulyq jatyp, aqtyq demi úziler aldynda qas qaǵymdaı ǵana bir sátke, onda da shybyn jan shekken bir azap pen bir azaptyń arasynda aqtyq ret kózin ashyp, osynaý adyra qalǵyr dúnıege, adyra qalǵyr dúnıeniń qashanda bezeretin de turatyn betine sońǵy ret nazaryn tiktep bir qaraǵysy kelip edi; biraq oǵan shamasy kelmedi. Bútil denesin lapyldap órtep bara jatqan alapat ottyń bir túıir shoǵy shashyrap janaryna túsip edi; sáýlesi álsirep sónip bara jatqan janar shoq túsken boıda jalyndap ala jóneldi. Bunyń denesimen birge endi eki kózi de ot bop qosyla janyp, bútil dúnıe qyp-qyzyl bop jalqyldap ketti. Órtengen jalǵyz bul emes, endi aspan da, jer de alaýlap órtenip barady. Álginde aspannyń jarym-jartysyn alyp jatqan qorǵasyndaı qara bultty da jalyn sharpyp qyzaryp ketti. Aspanda alapat daýyl turdy, seńdeı sapyrylysyp uıqy-tuıqysy shyqqan álgi qan qyzyl bulttan jer betindegi kóldi kóldeı, teńizdi teńizdeı jutatyn tajal kók ógiz túsip kele jatty. Órt sharpyǵan myna jer, sonaý aspan sıaqty bulttan aıaǵy salbyrap túsip kele jatqan tajal ógiz de qyp-qyzyl. Sý tartylǵan teńiz ornynda ár jer-ár jerde kóz oıdymdanyp qalǵan tuz kól-kólshikterdi jutqaly qos tanaýy qatty basqan kórikteı kúsildep, tý sonaý aspannan aranyn ashyp salbyrap túsip kele jatqan myna alyp qyzyl ógizdi kórgisi kelmeı, bul kózin juma berdi. Kirpigi kirpigine aıqasyp, aqyryn-aqyryndap jumylyp bara jatqan kózdiń janaryndaǵy aqtyq sáýle de álsirep sónip bara jatty. Tas jumylǵan kózben birge janarynda jalyndaǵan jańaǵy qyzyl shoq ta sóngen edi.

* * *

Bákızat samoletti tas tóbege kelgende kórdi. Al ushqysh sonaý tómende, nebári úı aýmaǵyndaı seńde qaraıǵan ekeýdi kóre sala shuǵyl tómendedi. Samolet qulaq jara aryldap keldi de, álgi ekeýdiń deńgeıine qatarlasa bere joǵarydan bir býma zat tastady. Syrtynan kıizben oraǵan jumsaq nárse muzǵa solq etip búıirin soqty da, janyna aýnap tústi. Samolet qaıqań etip joǵary kóterilip bara jatyp tómende qalǵan jańaǵy ekeýge qol bulǵaǵandaı qos qanatyn eki jaǵyna kezek siltep, kelgen jaǵyna tartyp turdy. Ushqysh jigit álgilerdi qımaǵandaı, álsin-áli artyna moınyn buryp, jaltaqtap qaraı berdi. Sońǵy qaraǵanda aspan astyn alyp jatqan telegeı teńiz ortasynda, úıdeı-úıdeı tolqyndar birinen keıin biri ıyǵyna ilip alyp qaqpaqylap áketip jatqan bir shókim seń qapelimde kózden alystap ketken-di. Jerge qashanda qyran ushar bıikten qarap daǵdylanǵan qyraǵy janar jal-jal tolqyn ortasynda qalt-qalt etken kishkentaı muzda qaraıǵan eki noqatty kórgende kóńiline taǵy da kúdik qashyp: "Úsheý edi ǵoı? — dep oılady. — Úshinshi qaıda?" Kózin taldyra qarasa da, balyqshy aýyldyń bet aldynan yqqan keshegi úsheýdiń bas-aıaǵyn túgendeı almady. Túndegi aıqaı jel basylsa da, túbine deıin shaıqalyp ketken teńizde tynym joq. Kári jyny tarqamaı, tómende qap-qara bop qaınap jatyr. Tek ádettegi bulyńǵyr munar aýyrlaı túsipti. Kún áli shyqpasa da, arjaqta alaýlaǵan órtteı sáýle álden aspannyń jarym-jartysyn sharpyp, shyǵys bet túgeldeı jalqyldap tur eken.

Ushqysh janaryn jytylap, kóz ushynda qaltyldap yǵyp bara jatqan toqymdaı seńnen nazaryn ilgeri ozdyryp aryǵyraq qarap edi, telegeı teńizdiń sonaý shalǵaı shetinde buldyraǵan bir nársege kózi súrindi. "Bul ne?" dep oılady. Kózin tigip shuqshıa qaraǵanda, mynaý yqqan muzdyń jolynda búıirin tosyp keselep turǵan alyp keme tárizdendi. Ushqysh osy óńirde týyp ósken jigit-ti. Mynaý alǵashqyda oılaǵandaı keme de, basqa eshteńe de emes, osy jurt atynan qaralaı qorqatyn kádimgi Barsa-Kelmes. Teńiz tartylǵansha qus pen ańǵa meken bolǵan aral. Úıir-úıir qulan, myń-myń qara quıryq, aqbóken neler zamannan bermen araldyń azǵantaı turǵyndarymen aralas-quralas ósip-ónip kelgen-di. Oty-sýynan arylǵaly olar da basyn qaıttap, bet-betine bosyp ketti. Qazir keń dalaǵa sımaı, kóz ushynda myltyqty, mashınaly bireý-mireýdi kórse zytyp, janyn ala qashady.

Barsa-Kelmeste áli de úsh-tórt úıdiń izi bar. Jastar jaǵy jumys izdep, áldeqashan araldy tastap ketken. Endigi qalǵandar týǵan jerdiń topyraǵy qashan buıyrady dep kúnin sanap otyrǵan óńsheń kempir-shal. Buryn zapovednık barda bul aralǵa aspan astyndaǵy el-jurttan aǵylyp kelip jatatyn san-sapalaq týrıser, ǵalymdar sap bop tıylǵaly qaı zaman. Ádette tosyn qulaq esitkende dir etetin araldyń aty da umytylyp barady. Ázir, áıteýir erteden qalǵan bir ádemi ańyz el esinde: ony da keıingi jas urpaqtyń biri bilip, biri bilmeıdi. Qatyn-balaǵa kúndelik as taýyp bere almaı, tartylǵan teńizdiń ylaı sýynan shabaq aýlap, qyzyl tobyq bop júrgen bısharalar bir kezde aty ańyzǵa aınalǵan Barsa-Kelmestiń áne bir dáýirlep turǵan baqty, bazarly shaqtaǵy quty men kıesin qaıtsyn. Qazirgi kisilerdiń qaperine kirip shyqpaıtyn sol anaý ata-babalar ótken erte-erte ertede osy óńirdi mekendegen bir taıpa halyqtyń teńiz ortasyndaǵy aralǵa baryp jan saqtap qalǵany kimniń esinde deısiń.

Iá, ańyzdyń aty ańyz. Ras-ótirigin kim bilgen: biraq keshegi ótken qarıalardyń aıtqanyna senseń, baǵzy zamanda adam aıtsa nanǵysyz ǵalamat jut bolypty desedi. Ondaı jutty buryn-sońdy bul óńir, sirá, kórmepti desedi. Jut bolýǵa kóringen be, sol jyly qys daǵdyly merzimnen erte túsipti. Kún erte sýytypty. Qar erte jaýypty. Araǵa kún salmaı bir apta jaýǵan qar jer dúnıeni aq kebinge oraǵandaı basyp sapty desedi. Túnde jatqan adamdar erteńine syrtqa shyǵa almaı kisi boıy qar astynda qapty. Allanyń ámirimen kún kúnge, tún túnge ulasyp jaýǵan sol ǵalamat qar ári-beridesin nar qamystardyń basynan asypty-aý. Teńiz óńirin jaılaǵan eldiń er-azamattary qar astynan syrtqa tesip shyǵypty da, ózara aqyldasyp bir pátýaǵa kelipti. Ertede el tizginin ustasa da, bul kezde kúlge shókken kári býradaı pesh túbinde otyryp qalǵan júzden asqan qarıaǵa baryp aqyl surapty desedi. Sonda qarıa kúrsinip, baýyryna túsken basyn ızep otyryp: "bilem, bilem ǵoı, aqyrzaman bastaryńa túsip, beliń qaıysyp tur-aý, balalarym. Sorly qazaq sum ómirdi shetke shyǵarǵan ógeı balasyndaı ylǵı da osylaı tasbaýyr taǵdyrdyń qataldyǵy men qatygezdigin basynan keship, sońǵy qaıǵysy burynǵy qaıǵysynan asyp túsedi de jatady. Allanyń jazýy sol bolsa, amal qaısy. Sharań qane", — dep taǵy bir kúrsinipti de, sosyn aq taıaǵyn aspandata joǵary kóterip teńiz betti siltep, — "ózim kórgem joq, biraq bala kezimde ákemniń arǵy uly atasy aıtqanyn esitip edim. Sol jaryqtyqtyń aıtqany ras bolsa, taıaǵymnyń ushy siltep turǵan osynaý tusta, teńiz ortasynda úlken aral bar", — depti qarıa. Kópten beri jurt aldyna shyǵyp jaq ashpaǵan qarıa az ǵana sóılegendi de aýyrlap, eki ıininen entige dem alyp otyrypty da, áńgimesin ary jalǵap, — ol jaryqtyq teńiz ortasyndaǵy araldy ózi kórdi me, álde basqa bireýden esitti me, kim bilsin. Áıteýir sonyń aıtýyna qaraǵanda sol araldyń sýy shárbat, jaǵasy jannat kórinedi. Buryn aral men qara jerdiń arasy qysta qatpaı qara sý shalqyp jatypty desedi. Bıylǵy qystyń túri jaman boldy ǵoı. Teńiz qatqan bolar. Halqyma aıtarym — keýdesinde jany bar — káriń bol, jasyń bol — sol aralǵa jet! Jan saqtasań — sonda baryp jan saqtaısyńdar", — depti qarıa.

Kópti kórgen kóneniń sózin qup alǵan halyq taıaq ushy siltegen jaqqa mańdaı túzepti. Ash, aryq jandar qalyń qardy tolarsaqtap keship, bir jyǵylyp, bir turyp kún júrip, tún júrip, álsizderi ere almaı jol boıy ólgeni ólip, tirileri súlderin súıretip qarıa aıtqan aralǵa jetipti-aý! Qarıa aıtsa aıtqandaı bul ózi jumyr jer jaralǵaly qanattyda — qus, aıaqtyda — ań bolmasa, adam aıaǵy baspaǵan ujmaq dese — ujmaq eken. Shóbi — qaý eken. Sýy — shárbat eken. Buta-butanyń túbi uıa basyp, baýyrynan balapan ushyrǵan qus eken. Ańdary da, qustary da qaýip-qater qaperine kirmeı beıqam ómir keshken eken deıdi. Aralarynda tisti, tyrnaqty jyrtqysh bolmaǵasyn qara jerdegideı, kúshtileri álsizderin typyrlatyp talap jeıtin sumdyqty kórip-bilmepti desedi. Olar tek qystyń kózi qyraýda áldeqaıdan súlderin súıretip kelgen myna bir ózderinen túri, túsi bólek, ózderi sıaqty tórt aıaqpen baýyrynan basyp júrmeı, qos aıaqtap basy qaqshaqtap júretin maqulyqtarǵa tańdansa tańdanǵan shyǵar, tek jatsynyp qashpapty. Eki aıaqtylardyń qulqyn bilmeıtin ańdar ózderi sıaqty olardy da jan bitkenge zábirsiz kórse kerek, quralaıyn qasyna ertken qaraquıryq, aqbókender ózderi izdep kelipti. Kónin kótergen ash, aryq eki aıaqtylardyń qasyna qatarlasyp toqtapty da, qap-qara kózi jaýdyrap aıaı qarapty desedi. Sosyn adam tanysqanda bir-birimen tildesse, al ańdar áýeli birin-biri ıiskelep alatyn ádet emes pe, eki aıaqtylardyń qasyna kelip moınyn sozyp, qolyn ıiskeleı bastaǵany sol eken deıdi... Qurysyn, adam shirkinniń ońǵan kezi bolǵan ba, ol Zamannyń adamdary da osy kúngi eki aıaqtylar sıaqty álgi qannen-qapersiz ańqaý, momyn bısharalardy shap berip ustap quralaıyn quralaıdaı, kıigin kıikteı typyrlatyp soıyp, shıkili-pisili jeı bastapty. Al qyrǵaýyl degender kúl basynda qytqyttaǵan asyrandy taýyq sekildi, kerek kezde moınyn bir burap qazanǵa búlk etkizip asyp jeseń de, júnin shala-mula julyp, qyzyl shoqqa qaryp jeseń de erkiń. Nesin aıtasyń, rahat! Ujmaq! Mal baǵýdyń, qara jerge qoldan egip, dán ósirýdiń qajeti joq. Kúnde-kúnde tegin etke kerelep toıyp alasyń da, kúnsigen basyńdy áldebir qaýqıǵan butanyń baýyryndaǵy alaqandaı kóleńkege panalap shaljıyp jatyp alasyń.

Qyzyl qýyrdaqqa kúnde-kúnde kerelep toıyp, qyzara bóritip alǵan kisilerdiń, oı nesin aıtasyń, bul shaqta qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy sarq. Keshegi kúnniń qıyndyǵy qaperinen shyǵyp ketken. Kúni keshe qorada turyp qyrylǵan mal-jandaryn qapelimde umytyp, ózderi quddy aıt-aıttap, toı-toılap júrgendeı, úıden-úıge qydyryp tań atyryp, kún batyryp júrgende, kenet kún jylynyp, muz buzylyp qara jer men eki araǵa sý túsip ketipti. Ol zamanda áli qaıyq jasap úırenbese kerek. Ne isterin bilmeı, sasqalaqtap esi shyqqan kisiler olaı júgirip, bulaı júrip, ábden aıla-amal taýsylǵasyn, taǵdyrdyń salǵanyna kónip keshegi jut jyly kelip qalǵan bir taıpa el qara jermen qatynas úzilip, osy aralda máńgi baqı habar-osharsyz qalyp qoıypty desedi.

Ras bolsa, ras shyǵar, sodan beri, áıteýir aral Barsa Kelmes atanypty dep júr ǵoı. Balyqshy eldiń bir syryn bilse, bir syryn bilmeıtin bylaıǵy halyq osy araldy aıtsa atynan qaralaı qorqyp, ımany ushyp ketedi.

Bunyń bárin ushqysh jigit biledi. Qaı zamannan beri el esinde eskirmeı, atadan-balaǵa aıtylyp kelgen myna ádemi hıkaıany ol bala kezde úlkenderden esitken-di. Keıin ózi aıtatyn boldy. Kimge aıtsa da, jurttyń ımandaı uıyp tyńdaǵany áser ete me, áıteýir, ózi de osy ańyzdyń aqıqat shyndyǵyna shúbá keltirgen emes. Bul jigit ózin de sol anaý erte ertede maly, jany qyrylǵan ǵalamat jutta qatyn-balasyn shubyrtyp barýyn barsa da, biraq keri qaıta almaı araldan qalyp qoıatyn jandardyń biri bolmasa birinen taraǵan úrim-butaq ekenine de kúmándanǵan emes-ti.

Teńiz tartylǵaly Barsa Kelmes Qudaıǵa da, adamǵa da keregi joq qý dalaǵa aınalyp, tirlik izi óship barady. Burynǵy úıler qıraǵan. Búkil aralda ázir qam kesekten soqqan úsh-tórt úı qalqıady. Olar da kún saıyn irgesin topyraq basyp, qara jerge belbýarlap kirip barady. Úı mańynan tirlik nyshan sezilmeıdi. Tek kúndiz-tún azynaǵan jel men appaq aq sor shańdatyp boraıtyn da turatyn araldyń aspanyn eki aı, úsh aıda bir titiretip oqys dúril shyǵady. Qatty dúrilden ázer-ázer qulamaı turǵan álgi úsh-tórt tamnyń soqyr terezesinde syna-syna bul kúnde qyryq quraýǵa aınalǵan áınekter shaldyrap, qabyrǵalar shaıqalyp ketedi. Jarbıǵan úılerdiń tars jabyq esikteri aqyryn ashylyp, arjaǵynan qos qoldap taıaqqa jabysqan ólmeli kempir, shaldar qalt-qulttap shyǵady. Bular bir kezde ushqysh jigittiń áke-sheshesi men birge osy dúnıeniń ashshy-tushshysyn birge tatqan jandar. Qazir qatary ketken, tiri qalǵandar da ilgergi kúnnen eshteńe kútpeıdi; tek myna adyra qalǵyr týǵan jerdiń topyraǵyn qımaı, saǵatyn sanap otyr; ushqysh jigit alaqan jaıyp júrip benzın taýyp, eki aı, úsh aıda jetkizip beretin qant, shaıdy tirlikke talshyq qyp jan sozyp keledi...

Qazir de ushqysh jigittiń esil-derti qara jerge jetip, maıyn toltyryp alǵasyn izinshe qaıta oralmaq. Oǵan deıin yǵyp bara jatqan álgi seń de aldynda jolyn keselep turǵan Barsa Kelmeske tumsyq tireýge tıis-ti. Ol tek keshe yqqan úsh kisiniń biri qaıda ketkenin bilmeı, aqyly dal bop oılanyp qala berdi; ony ásirese dal qylǵan — muzda yǵyp bara jatqan ekeýdiń biri — áıel; áıel bul kórgende kók muzda óli-tirisi belgisiz, qol-aıaǵy sereıip jatqan kisiniń basyn súıep otyrǵan-dy; bul joǵarydan bir býma zatty tastaı sala qaıqań etip qaıta kóterilip bara jatyp artyna burylǵanda, áıel ornynan asyǵys tura sala samoletten tastaǵan zatqa júgirip barady eken.

Ushqysh buǵan tipti ań-tań. Keshe aýyl aldynan yqqan úsheýdiń ishindegi álsizi aman qalyp, al qıyn jaǵdaıda qaırat qylar eki birdeı qarýly erkektiń... "Apyraı, á... bul qalaı? Buny qalaı túsinýge bolady?"

* * *

Bákızat kádimgideı daǵdaryp tur. Aq kıizge oraǵan bir býma zatty úı aýmaǵyndaı muzdyń ana basynda jatqan Jádigerge aparǵysy kep ári-beri áýrelep kórip edi; biraq oǵan shamasy kelmedi. Kıizdiń syrtyndaǵy baılaǵan kendir jipti de sheshe almady. Qoly ılikpeı, býyndary bartıyp isip ketken. Ásirese, sekseýildiń shyrpysyndaı sekeıip-sekeıip turǵan saýsaqtardy bir-birlep úrlep edi; biraq ishten shyqqan demnen jyly nyshan sezilmedi. Tyrnaqtardyń asty qaraıyp, terisi kúldirep ketken ebedeısiz qolmen eshteńeni dendep ustaı almady; qyl arqanǵa qoly sál tıse de úsigen saýsaqtar quddy shoqqa tıgendeı ýdaı ashyp, tyzyldap ala jónelip tur. Ondaıda Bákızat yrshyp túsip, jany shyǵa qan qaqsap bara jatqan saýsaqtaryn silkilep qalady. Osydan keıin bettemeı, eki qolyn eki qoltyǵyna tyǵyp dir-dir etip turdy da, basqa amal qalmaǵasyn arqandy tisimen áýrelep edi; kúrmeý bosaǵan sıaqtandy; azyraq dem alǵasyn arqanǵa eńkeıip umtyla bergende basy aınalyp, mańdaıyn muzǵa soǵatyndaı etbettep qulap bara jatqanda, jan-dármen qam jasap qol taıanyp qaldy.Kıizdiń oraýyn jazyp edi; ishinen kórpe shyqty. Kórpeniń arasynan ystyq sorpa quıǵan plasmassa quty shyqty. Qyzýyn boıynda saqtap, qyj-qyj qaınap turǵan quty qolyna tıgende qýanǵany, álde kúlgeni belgisiz, bet alaby bir túrli uıqy-tuıqy boldy: "O, Jaasaǵan!" — dedi "Qqudiretti kkúshti Qqudaı!.. Ttáńirim!..", — dedi. Áıeldiń adam sıqy qalmaǵan bet alaby — mańdaıy, murny, ásirese, shyt-shyt jarylǵan erni quddy oshaqqa qulap otqa kúıgendeı qara qoshqyldanyp, ajar-álpeti múlde buzylyp ketken-di. Soǵan qaramastan tobarsyp qıyspaı turǵan erni kúlki shaqyrǵandaı ántek yrjıyp, aýzynan shyqqan álgi yrzalyq sózben qabattasa, jarysa kelip qalǵan jas tamaǵynda túr; murynyn jeńimen súrtip, ústi-ústine tartqylap qoıady. "Jaarratýshy ıem, kózz jjaasymyz ssaaǵan da jetken eekken ǵooıı. Ttek qudiretińnen aınalaıyn Qqu-udaı... aana ssorlyǵa rahymyńdy ttúsirseń edi..."

Bákızat tanaýyn ústi-ústine tartqylap, ıegi kemseńdep ketti; qalshyldap ushyp bara jatqan denesin aıaǵy ázer kóterip tur. Kók taıǵaq muzdy baıqap kórgisi kelgendeı, áýeli aıaǵynyń ushymen abaılap bir basty; keleside aıaǵyn tipti ázer qozǵap taǵy bir basty ma, joq pa, qalt toqtady; basy aınalatyn sıaqty; qolyna, aıaǵyna kirgen diril tula boıynan ál-dármenin áketip bara jatqan sıaqtanǵasyn toqtaǵan jerine tize búkti; baýyryn qysyp alǵan quty kókiregin qyj-qyj qaınatyp barady; aýadan ystyq astyń ıisi keldi; tán men jan dál qazirgideı tıtyqtap turǵanda as ısin sezgen qandaı rahat! Bákızat óziniń buryn-soń ystyq asqa dál osynshalyq ańsary aýyp, ısine elitken kezin bilmeıtin sıaqty.

"Ystyq as ishse, bálkim... bálkim es jıar ma edi? Iá... ıá, ál jıar edi ǵoı", — dedi Bákızat; kenet asyǵyp, ornynan atyp turǵysy keldi; biraq asyqqannyń álegi me, álde kenetten kılikken qýanysh shynymenen ál-dármenin áketti me? Súıtti... súıtti-aý, sirá... áıteýir qol-aıaǵy álgiden de góri qaltyrap, eki umtylǵanda aıaǵyna ázer mindi; sol boıda eki ókpesin qolyna alyp dedektep júgire jónelgisi keldi; shynymenen júgire jóneletindeı keýdesi kádimgideı qus qanattanyp ketse de, biraq, ne kóringenin qaıdam, jeme-jemge kelgende aıaǵy qurǵyr alyp ushqan kóńilge ilese almaı, álterpesh-tálterpesh bir basty. Eki basty. Úshinshide qaraptan qarap áli quryp, tilersegi maıysyp bara jatqasyn jalma-jan jetken jerine tura qaldy.

Buǵan, sirá, birdeńe kórindi; bul tap jańa da dál bunshalyq emes-tuǵyn; soǵan túsine almaı aqyly dal bop turdy da, qaıta júrdi; joq, júrgisi keldi; júrer aldynda áýeli aıaq jolyn baıqap alǵysy kep, kózin ilgeri júgirtkende ımany ushyp ketti; túndegi qara daýyldan keıin qardan arylyp, yrsıyp jatqan jap-jaltyr jalańash muzdan tabany sál ajyrasa taıyp jyǵylatyndaı, aıaq-qoly dirildep qozǵalýǵa qorqyp tur; nebári úı aýmaǵyndaı seńniń ana basynda álginde ózi ishikke orap ketken jerde tyrp etpeı jatqan Jádigerge jetý arman bop týr. Eger, bul qazir degeni bolyp Jádigerge jetse, bas-aıaǵyn kórpege orap, ystyq sorpa berer edi-aý... sonda, kim biledi, ál jıar ma edi? Iá, shyqpaǵan jannan dáme bar; árıne qol-aıaǵy úsidi ǵoı; ásirese, jaryqqa tyǵyp alǵan aıaǵy kele bolmaıtyn shyǵar? Meıli! Keleshekte eki aıaǵyn jýan sannan kesip tastasa da meıli; tek, shybyn jany aman qalsa eken. Osydan Qudaı jar bolyp, jalǵyzdyń jany aman qalsa, elge aman-saý jetse... e, onda bu da azamatyn alaqanǵa salyp balasha mápelep baǵar edi ǵoı. "Iá, baǵar edim-aý?" — dedi Bákızat.

Esine baıaǵyda bular astanada oqyp júrgende kórgen ala kóz, buıra bas erkek tústi. Sol kúni... toqta, sol kúni ne bop edi? Ázim ekeýi bir jaqqa baratyn bop aıaldamada tramvaı tosyp turǵan eken-aý. Sol ózi kóktem be, jaz ba, áıteýir aspan ashyq edi; kún qandaı tamasha edi! Ekeýi kóńildi edi. Serýenge shyqqan yǵy-jyǵy halyq ta kóńildi edi. Ázimniń kúldirgi birdeńelerdi aıtyp, syqylyqtap qoıatyn ádeti. Sol joly da bireýdi (Jádiger bolsa da ózi bilsin) syrtynan syqaqtap baıǵustyń aýzyn, murnyn ár saqqa júgirtip turǵan-dy. Kenet áldene bulardyń tý syrtynan tas kósheni toqyldatyp kelip qaldy. Aıaldamada turǵan jurt jalt qarady. Bákızat ta solarmen birge eleń etse de, biraq qyljaq jigittiń qyzyq áńgimesine ishek-silesi qatyp syqylyqtap turyp kóńil aýdara qoımady. Tek aıaldamada turǵan jurt álgiden keıin demin jutyp tym-tyrys bola qalǵasyn Bákızat tosyn dybys shyqqan jaqqa nazar aýdaryp edi; kózi túser-túspeste kúlkisi tıyla qaldy. Basqalar sıaqty bunyń da túsi demde qup-qý bop ketti. Dereý birdeńege súıenbese qulaıtyndaı qorqyp, aınalasyn qarmap, qasynda turǵan jigittiń qolynan ustaı aldy.

— Bátish... Oı, saǵan ne boldy?

Ne bolǵanyn bile qoıǵan joq, tek jurtpen birge japyryla keıin yǵysyp, áldekimge jol bere berdi. Ázim bulardyń bulaısha nege túsi qashyp, til-jaǵynan aıyrylyp qalǵanyna qaıran. Biraq suraýǵa bata almaǵasyn aralarynan eki jarylyp jol berip turǵan myna kisilerdiń nazary aýǵan jaqqa buryla bere aıaǵynyń astyna eńkeıip edi. Súıtse... e, Qudaı, báriniń esi shyqqany mynaý eken ǵoı; aıaǵyn ilbip basqan uzyn boıly, aqsary kelinshektiń dál sıraǵynyń deńgeıinde jýan sannan tómengi jaǵy qyrqylǵan buıra bas, ala kez bireý kelideı keýdesin súıretip qapty. Eki qolymen tas qyp qysyp alǵan áne bir balshyq sylaıtyn qalaqshadaı taqtaıshamen tas kósheni taǵaly attaı tarsyldatyp, kelideı keýdesin quddy kól baqadaı yrǵytyp, quıryǵymen jer sabalap keledi eken.

Ázim qyzdy búıirinen túrtip qaldy:

— Sen buny soǵystyń múgedegi dep tursyń ba? Men bilsem, bul...

— Perestan!

— Joq, shyn aıtam. Men bilsem, bul sabaz mas bop tramvaıdyń astyna...

Aýzyn qulaǵyńa taqap ákele bergen qyljaqbas jigitti jek kórgeniń sonsha, keýdeden qatty nuqyp ary ıterip jiberdiń de, ala kóz, buıra basqa kisilerdiń tasasynan kóz tastadyń. Aıtpasań da, arjaǵyńda "tramvaıǵa qalaı miner eken?" degen oı turǵan-dy. Aqsary kelinshek sony ańǵarǵandaı: "Basqa tússe, biz beıbaq ne istemeımiz. Kóre qal qalaı mingenimizdi", — degendeı shuǵyl eńkeıip, baspaldaqtyń aldynda quıryǵymen shanshylyp otyrǵan kelideı erkekti jerden keýdelep kóterip aldy da, tramvaıǵa bir-aq yrǵydy...

Sonan beri qansha jyl: bul ınstıtýt bitirdi; kúıeýge shyqty; eki balaǵa ana boldy; biraq araǵa jyl tússe de sondaǵy aqsary kelinshekti aqı-taqı umyta almady; túnde túsine kirdi; túsinde ylǵı músirkep aıap júredi; sorlyny múgedek erkekke baýyryn jabystyryp, telip qoıǵan qudiret kúshtiń syryna túsinbeı, ylǵı basy aýyryp byt-shyt bop oıanatyn.

Endi, mine... kóz ben kóńilden alystaı bastaǵan sol aqsary kelinshek esine qaıta tústi; bul joly biraq ony baıaǵydaı aıap turǵan joq; ony múgedek erkekke baýyryn jabystyryp telip qoıǵan qudiret kúshtiń syryn oılap, basyn qatyryp turǵan joq-ty, úıtkeni aq sary kelinshekpen bul qazir taǵdyrlas, muńdas. Jádiger de aıaǵyn sýyqqa aldyryp, buıra bas, ala kóz erkekshe kelideı keýdesin súıretip qalaryn bildi; biraq oǵan qınalǵan joq; esil-derti Jádigerge tezirek jetip, kórpege orap, ystyq sorpa ishkizsem dep oılap edi; oǵan, biraq, kórmeısiń be... qol-aıaǵy qalshyldap áketip barady; turǵan jerinen qozǵalsa qulaıtyndaı qorqyp, kók taıǵaq muzdan tabanyn jaza almaı tur. Soǵan ózi túsine almady. Bul ne turys. Bul jańa ǵana taıǵanaqtap, súrinip-qabynyp kele jatqan joq pa edi? Jańa ǵana jany, táni bir kisiniń ústinde bolyp, úıde qalǵan jas balaǵa asyqqan anadaı aınalyp-tolǵanyp kele jatqany qaıda? "Tek keýdesinde shybyn jany aman qalsa eken", — dep kele jatyr edi ǵoı? Osydan janyń aman qalsa, sońyra men de seni óle-ólgenshe mápelep baǵar edim; anadaǵy aqsary kelinshekteı men de seni kólikke ózim kóterip mingizer edim dep ózine-ózi ant etkendeı, eki ókpesin qolyna alyp empeleńdep kele jatyr edi. "Mápelep baǵam" dep edi ǵoı? Iá, dedi. Dep edi. Álde sol tús pe? Eger tús bolsa, qaskóı bireý túsin aıaqtatpaı oıatyp jiberdi me? Sosyn bul ózine-ózi kele almaı eseńgirep otyrmasa ne qylsyn? Qansha ýaqyt ótkenin bilgen joq, osyǵan deıin kóz aldyn kólkeshtep turǵan kireýkeniń etegi ydyraǵan sıaqty ma, qalaı? Sáptirep shatasa bastaǵan sana qaıta oralyp, esin jıǵandaı bolǵasyn jan-jaǵyna abaılap qarasa, bul álgi baǵanaǵy bir orynnan tapjylmaı týr eken; qaltyrap áketip bara jatqan aıaqtan ál ketken; býynyn basa alatyn emes, ne ǵyp qulamaı turǵanyna tańǵaldy.

Áli de bolsa jaltyraǵan muzdan júreksinip turdy da, aıaǵyn abaılap bir basyp, eki basyp aqyryn-aqyryndap júrip ketti; baýyryn jaza almaı búgejektep keledi; jaqsysy, áıteýir, bir orynda turǵan joq; áıteýir qybyr-jybyr qozǵalǵanyna qýanyp, ár qadamyn ishinen sanap "az qaldy", — dedi; "tipti az qaldy. Qazir... qazir jetem", — dedi; jetetinine ózi de kúmándanbady; áne, nebári taıaq tastamdaı jerde qasqyr ishikten aıaǵy ántek shyǵyp sereıip jatqan azamatyn kórdi. Biraq tula boıy bulaısha nege sereıip ketkenine mán bergen joq; esil-derti azamatyna jetý; azamatyna tezirek jetip ystyq sorpa bergenshe jany qalmaı, eki kózi telmeńdep jaýtań-jaýtań qarap keledi; kókiregi analyq meıirim sekildi eljirek sezimge tolyp, aýyz ashsa arjaǵynan tek ananyń ǵana balaǵa aıtatyn birinen-biri ótken eljirek sózderi aqtarylǵaly tur. Bákızat shamasy kelgenshe tejep baqty; "Shyda... shyda, qalqam", — dedi; "qazir astyńa qos qabattap kıiz tóseımin", — dedi; "jyly kórpege orap, ystyq sorpa berem", — dedi; "ystyq as ishkesin, kóre qal, jylynasyń, ál jıasyń, sosyn bastan keshken bar azap, bar taýqymetti umytasyń, qalqam. Bári umyt bolady, umyty-la-a-a..."

Bákızat súrinip ketti; aıaǵy súrindi me, álde oıy súrindi me, ol arasyn bilmedi; tek ýysynan shyǵyp bara jatqan qutyǵa jalma-jan qos qoldap jabysyp baýyryna qysa qaldy; aıaǵyn sonan ary basa almaı, áli quryp bara jatqasyn jetken jerine tize búgip otyra ketti. Ýh-h!.. Adam baıǵusty jasyna jetpeı júıkesin qurtyp, kúninen buryn qartaıtatyn kóńil ǵoı, adam janyn marqaıtatyn da kóńil; bul jańa shamasy kelse qus bop ushýǵa bar edi-aý! Endi mine... Iá, endi qos kanaty birdeı qyrqylǵandaı, kókiregi qurǵyr kóshken aýyldyń jurtyndaı qulazyp qoıa bergenin qarashy; já, buny jańa qus bop ushqanda qaı muratqa jetkizerin kim bilsin; al qulazyǵan kóńil qandaı jaman! Quddy japan túzde jan-jaǵynan jel yzǵıtyn da turatyn álgi bir qus sańǵyp ketken qońyr tóbedeı ańyljyǵan jaıdaq.

Apyraı, buǵan ne boldy? Basy aınala ma? Dereý qam jasamasa qulaıtyndaı qoryqty da, kók muzdy qos qolymen tirep otyra qaldy. Denesin bıleı almaı talyqsyp ketti. Kózin juma tústi de, ile-shala qaıta ashyp edi. Jańa kózin jumardyń aldynda qarsy aldynan shara tabaqtaı qyp-qyzyl kúnniń tóbesi qyltıyp kórine bastaǵan sıaqtanǵan-dy. Keshegi qara daýyldan keıin áli de bolsa reńi kirmeı, surqy qashyp turǵan súreńsiz júdeý aspan astyna qapelimde qara tún qaıta ornap kele jatqandaı, kóziniń aldy kúreńittenip, álginde ǵana ap-anyq kórinip turǵan kókjıek buldyrap bara jatty; sol-aq eken, ile-shala shegi men shetin boljatpaı qap-qara bop tútigip ókirip jatqan teńiz de, teńiz betine birinen keıin biri zárlenip, ereýildep julqynyp shyǵyp jatqan jal-jal tolqyndar da, sol jal-jal tolqyn arasynda yqqa qaraı shapqylap jóńkip bara jatqan irili, usaq seńder de buldyrap bederin joǵalta bastady. Bákızat kózin juma qalǵanyn biledi; qulaıtyndaı qorqyp, qolymen mańaıyn qarmaǵanyn biledi; qolyna qarbalasta ne ilikkenin bilmese de, biraq ile-shala boıyn tiktep, kózin ashqanda, jańa ǵana bulyńǵyr dúnıe qaıtadan bederin berip, bermen jaqyndap qalǵan eken; tas bitip qalǵan qulaǵy ashylyp, tóńirektegi dybystar tirilip, tym-tyrys dúnıe qaıtadan dúrkirep qoıa berdi; muz tiregen qolyn jerden alǵan joq; janary tirilgen kózin jan-jaǵyna tastady; qaı jaqqa qarasa da jer kórinbedi; aspan asty qazandaı qaınap jatqan teńiz; qara daýyldan keıin de kári jynyn qaptatyp gúrildep, saryldap, ókirip jatyr; jel áldeqashan sap bolsa da, myna teńiz jýyq arada basylar emes qoı. Teńiz ekesh teńiz de túni boıy dúnıeniń astań-kesteńin shyǵarǵan aıqaı daýyldan keıin óksigin áli de basa almaı, ójektep ókirip jatqan túri mynaý; teńiz búıtkende, adamǵa ne joryq; al bul "bári umytylady" dep jeńistik bermeıdi; tiride kisi bastan keshkenniń bárin birdeı umyta ma? Umytý múmkin be? Á, úndemeısiń? Biraq úndegende ne desin...

Ras, adam shirkin ıtjandy; toısa — qarny ashqanyn umytady; jylynsa — tońǵanyn umytady; qalasa tipti mańdaıyna jazǵan bir tutam tirlikte jany, táni ıt talaǵandaı bolyp júrip te joqtan jubanysh taýyp, ózin-ózi aldarqatyp kún keshedi. Sonyń bári qolynan kelip, árilese ashtyqqa tózip, qorlyq pen zorlyqqa kóngende, sol jany sirideı kónbis adamnyń da ne qylsa da tiride, sirá, birine-biri keshirmeıtin, keshire almaıtyn da nársesi bolatyny ǵoı? Apyraı, adamnyń óle-ólgenshe umyta almaıtyn nársesi bolatynyn bul neǵyp bilmedi?

Ýdaı ashshy tyrnaq Bákızattyń kókiregin osyp aldy; kózinen mólt etken eki túıir jas kók muzǵa tyrs-tyrs tamdy; ornynan sozalańdap áreń turdy; aıaǵyn áreń basty; muzǵa tabany turmaı taıǵanaqtap kele jatqan jalǵyz bul emes; tóbesi qyltıyp kóringen kúnniń qyzǵylt sáýlesi de búri joq jaltyr muzǵa jete bere taıǵanaqtap, syrǵanap jalp-jalp jyǵylyp jatqandaı; ár jer-ár jerde úıir-úıir jyltyldaǵan sáýle; Bákızat janaryn qaryp alǵan ótkir sáýlege jasqanshaqtaı qarady; onan saıyn taıyp jyǵylatyndaı qorqyp, shynydaı jaltyr muzdan kóz aıyrmaı ańdysyp kele jatqan-dy. Kenet tóbege urǵandaı qalshıyp tura qaldy; áp-sátte ne bolǵanyn, nege búıtkenin ózi de bilgen joq-ty. Tek kirpigin qaǵyp qalyp, osylaı ústine kelgende bir-aq kórgen buzaýbas nán etikke kózin tigip qaıta qarap edi. Nege ekenin qaıdam, muz astynan tumsyǵyn kóterip shyǵa kelgendeı jolyn keselep tura qalǵan myna etikten seskenip, shegine bere qalshıyp qatty da qaldy.

— Jjáádiger!..

Daýsy shyqpady ma, qasqyr ishik arasynda arystaı bop jatqan denede ses bolǵan joq. Bákızat oǵan salǵan jerden jetip barmaı, áýeli oraǵytyp aınalyp shyqty. Sosyn aqyryn kep janyna tize búkti. Áli de bolsa qasqyr ishik arasynda jatqan denege týra qaraı almaı, janary taısaqtap, kózin alyp qashyp otyryp Jádigerdiń basyn súıep edi. Buryn bundaıda boıyn bıleı almaı bylq-sylq bolýshy edi; bul joly bórene tárizdi qara tastaı zil salmaq salǵan jerden qolyn tómen tartyp ala jóneldi...

— Jjáádiger!.. Jjádigeerr!..

Jan ushyrǵan daýys yshqynyp shyqty. Topyraq basqandaı zil qara tasqa aınalǵan deneni áıel áı-sháıge qaratpaı julqylaı bastady. Biraq bul kezde ol jónelip ketken edi. Sol jaı ile-shala áıeldiń de sanasyna jetýin jetse de, biraq mynaý buǵan qapylysta tıgen soqqydaı esin jıa almaı, eseńgirep sulyq otyryp qaldy. İshten urǵan óksik pe, ıyǵynyń basy selk etti. İle-shala ıegi ántek kóterilip kemseńdep bara jatqasyn ózin tejep qaldy. Sonan birazǵa deıin únin shyǵarmaı, dybysy men demin ishine jutyp qybyrsyz otyrdy da, eki qolyn ilgeri sozdy; dirildegen saýsaq ushy ton arasyndaǵy denege tıer-tımeste sý qarańǵy kisishe sıpalap ketti; ashyq teńiz ústiniń túndegi úskirik aıazy men aq tútek boranynda basyndaǵy túlki qulaqshynnyń ár qylshyǵy bir qar, bir muz bop soqtalanyp qalǵan-dy. Bákızat jany shyǵyp ketken deneniń qar-qar basyn baýyryna tartyp qos qoldap qushaqtap aldy da, eki jaǵyna kezek teńselip otyryp, áýeli aqyryn yńyrsydy; biraq bul joqtaý emes-ti; bunda sóz deıtin sóz, áýen deıtin áýen joq-tuǵyn; mynaý, ádette adam jany qan qaqsap aýyrǵanda arjaǵynan ulyp shyǵatyn kóı-kóı! Árberidesin bunyń álde ań, álde adam úni ekenin aıyrý qıyndy; sonan bir kezde... azamatyn oń jaqqa salǵan áıel paqyrdyń áne bir et baýyry ezilip kóı-kóılep otyryp, sonan bir kezde ishi-baýyryn jalap bara jatqan kúıik aqyryn-aqyryndap kóterilip, bara-bara ózegi órtenip aǵytylyp ketetin ashshy zardy endi bu da tejemedi; tek basynda tula boıyn sýyq alǵan áıeldiń daýsy qarlyǵyp shyqqan-dy; jáne daýyl áldeqashan basylsa da, biraq túnde túbine deıin shaıqalyp ketken teńiz tynǵan joq; tań atqaly da bir sát tolastamaı, úıdeı-úıdeı esirik tolqyndar jan-jaqtan zárlene boı kóterip, damylsyz gúrildep, saryldap jatqan.

Biraq qara jamylǵan qatyn ony qaıtsin; qashanda baıy ólgen baýyry jaraly beıbaq bundaıda qaıta ashynyp, aıbyqadamdana túspeýshi me edi; ashynǵanda bu da aıaq-qoly sereıgen ólikti aldyna jyǵa saldy da, jas aıǵyzdaǵan betin joǵary kóterip, bul kezde tap bir teńiz túbinen shyqqandaı talaýrap, belbýaryna deıin kóterilip qalǵan órtteı qyp-qyzyl kúnge burylyp, qarsy qarap otyryp aldy; sosyn eki búıirin taıanyp jiberdi de, eki jaǵyna kezek teńselip otyryp qaıta ańyrady; álgindeı emes, daýsynyń tarǵyly taraǵan; jal-jal tolqyndar jan-jaǵynan zárlene jon kóterip ókirektep jatqan osynaý ushy-qıyrsyz teńizdiń gúrili men sarylynan da daýysyn asyryp, ańyrap-ańyrap aldy da, aq jalyn ishinen aqtaryla "ah" urdy; "ah" urdy da, qaıta kóterildi; qaıtadan ekilenip julqynyp-julqynyp, betin alyp-salsa da, biraq basqa túsken aýyr náýbetti basqadan kórip, betaldy baıbalam salyp ketken joq; kúnákar qatyn kókiregi, sirá, qaraıǵanda kókten ózine zaýal tilese tilegen shyǵar, ol tek osy iske Qudaıdy da, Adamdy da aralastyrmady;eshkimdi aralastyrǵysy kelmedi; basyna barmaqtaı baqyt tilegen bar-bar beıbaq sıaqty bu da keshe shyntýaıtqa kelgende neden tartynyp edi? Kerek dese osy isiniń oń-terisin, obal-saýabyn oılap jatpastan kózdi jumyp ketti emes pe? Soǵan kim kináli? Kim? Osy jasqa kelgende saǵym qýǵan esalań kóńildiń jetegine erip, bettiń aryn belbeýge túıip, baıyn tastap basqa bir erkektiń sońynan kete barǵan opasyz saıqalǵa arnalǵan, bul jalǵanda, sirá, jaza bar ma? Bar bolsa, júziqara aıypker ázir. Ol ózi qylǵan iske arasha tilep, aqtalýdan aýlaq; ol tek arystaı azamattan aırylǵan óziniń soryn azalap, kókiregi tolǵan qasiretti kimge aıtyp shaǵynaryn bilmedi; zary men muńyn adam tursyn, árilese kók táńiri Qudaıǵa da aıtqan joq; aıtsa da ol tek óz zaryn ózine aıtty; sosyn túnimen arpalysyp shyqqan tap myna tas qulaq kereń tabıǵattyń dál ózine aıtty. Shaǵynsa da soǵan shaǵyndy; shaptyqsa da soǵan shaptyqty; ókirektep ókirgennen basqa bileri joq telegeı teńizben, sonaý tas tóbeden qarap mólıetin de týratyn mylqaý aspanǵa, túnimen jer betine álekti salyp-salyp, endi áne pyshaqpen keskendeı bir sátte tyna qalǵan araldyń adýyn jyndy jeline ashynǵan apyrym áıel sherli júregin syzdatqan bar-bar yzasyn, bar kúıinishin syrtyna aqtaryp, ashyq teńiz ústin ańyrata aıqaıǵa basyp-basyp aldy da, kilt toqtady; qarlyqqan daýsyn kilt úzip, kózin tas jumyp otyryp qaldy; jas aıǵyzdaǵan júzin joǵary kóterip, qybyr etpeı otyrdy da, ara-arasynda solqyldap ketedi; baǵanadan shıyrshyq atqan julyn-júıkesi qazir kúrt bosaǵan; álginde Jádigerdiń appaq aq qyraý basyn baýyryna qysyp qushaqtap alǵan qoly da endi qaıta jazylmastaı qarysyp qalǵan sıaqty edi; qazir o da sylq túsip jany shyǵyp ketken deneniń dál keýdesine qulapty.

Bákızat tóńireginen túk sezbeı, sulyq otyryp qalǵandy; bir kezde Jádigerdiń kókiregine qulaǵan qolynyń astynan áldene búlkildegendeı boldy; "á" degende ony baıqamady; tipti sezbegen sıaqty; súlderin kótergen sulyq qalpynan selt etken joq-ty; sálden soń jańaǵy bolymsyz tirlik buǵan qynýlap qaıta belgi berdi. Qaıta búlk-búlk etti. Bul ony endi sezdi. Sezgen boıda bul kezde beti-aýzy túgel úsip, áıel usqyny qalmaǵan qara qoshqyl keskin uıqy-tuıqy boldy. Shyt-shyt jarylǵan erinder qıyspaı, ıegi kóterilip kemseń-kemseń etti. "Iá, sát!" — dedi Bákızat ishinen; "O, Táńirim!" — dedi; "Jaratýshy jappar Iem-aý, mynaý... mynaý jan engen deneniń buǵan tirligin bildirip jatqan belgisi ǵoı! Mynaý sol ǵoı! Iá, ıá, buǵan jan engenin sezdirip lúp-lúp soǵyp jatqan júrek!.. Júrektiń, sol baıǵustyń soǵysy! Sonyń tynysy ǵoı mynaý! Endeshe, azamaty aman boldy; Jasaǵan Ie jar bolyp jelep-jebegen boldy; keýdesinde jan bar! Mine, júrek soǵa bastady. E, baq! Taǵy soqty! Tiri, tiri!"

Bákızat qýanyshyn aıǵaılap jar salǵysy kep edi; oǵan biraq aıqaılar jerde ala quıyn sezim uıqy-tuıqy bop alqymǵa tyǵyldy; sosyn qaraptan-qarap sasqalaqtap, qaltyraǵan qolyn Jádigerdiń qoınyna suqty; qabat-qabat kıim arasynan tirliginen belgi berip lúp-lúp soǵyp jatqan júrekti izdep edi; saýsaqtarynyń ushy sıpalap júrip birdeńege tıdi; Biraq ustaı bergende, bult etip ýysynan shyǵyp ketti; Bákızat qaıta umtyldy; ustaýyn ustasa da, biraq syrttyń sýyǵyn ala kelgen mup-muzdaı qoldan shoshydy ma, áıteýir bul joly da ýysyna iliger-ilikpeste myna bir buǵan ázir aty, zaty beımaǵlum kip-kishkentaı tirlik qaıta tynyshsyzdandy; ýysynan bosanǵysy kep qıǵylyq uryp pyr-pyrlap jatyr; kanaty, quıryǵy bar sıaqty; bitim-bolmysy qusqa keletin sıaqty; Bákızat ta buny qustan basqaǵa jorymady; basqaǵa joryǵysy kelmedi; halyq aıtsa — qalyp aıtpaǵan; halyq aınalaıynnyń qatelesken jeri joq; ólse tán óledi, jan ólmeıdi; dúnıe salǵan adamnyń shybyn jany aqtyq demmen birge keýdeden qus bop ushatyny ras; endeshe bunyń ýysyna ilige sala ushqysy kep typyrlap jatqan myna bir kip-kishkentaı tirlik te basqa emes, Jádigerdiń qusqa aınalǵan shybyn jany; soǵan kámil sengen áıel: "Jádiger ólgen joq, tiri! Tiri!" — dep jaryq jalǵanǵa jar salyp, aıqaılaǵysy kelip edi; oǵan biraq taǵy da dál jańaǵydaı ala quıyn sezim alqymǵa tireldi. "Tán ólse de jan ólmeıtini qandaı jaqsy", — dep oılady Bákızat; soǵan ózi shynymen ılandy; myna typyrshyp álek sap jatqan bolymsyz tirlik sonyń aıǵaǵy!

— Azamaty tiri! Tiri! Ti-ri!..

Osy joly Bákızat óz daýsyn ózi esitti. "Tiri... Tiri!.." — dep aıqaılady; esi aýysqan kisishe osynaý ókirgen telegeı teńiz ortasynda qalt-qulttaǵan qabajaqtaı muzda jaryq dúnıege jar salyp aıqaılap jatqanyna qysylmady; janaryna jas tolǵan kózi kókke áýelep, ıegi kemseń-kemseń etti.

Bákızat jylaǵanyna qysylǵan joq; úıtkeni kózindegi qýanysh jasy edi; ushy-qıyrsyz teńiz ortasynda qaltyldaǵan toqymdaı seńniń dál qazir taban astynda bar-joǵyn da sezgen joq; úıtkeni bul ózin túndegi alapat daýylda Jádigerdiń boıyndaǵy jylýmen jan saqtap aman qalǵan bir japyraq kip-kishkentaı qus sezindi; qol ornynda qanat, qalasa qazir-aq kóterilip usha alady; ushyp ta keter edi; ushpaıtyny... ushpaıtyn sebebi... sebebin biledi; se-be...

Buǵan, sirá, birdeńe kórindi. Basy aınala ma, qalaı? Júregi loblyp, sanasy sáptirep, aqyly shatasa bastady ma? Aıtsa da, myna dúnıe nege qaraptan-qarap dóńgelenip barady? Basqasy basqa, erteli-kesh tas tóbede múláıimsip mólıetin de turatyn myna kir-kir satpaq aspan nege jermen qosa shyr aınalyp-aınalyp, kindiginen úzilip gúrs etip ústine qulap túsetindeı, tóńkerilip bara ma qalaı?

Áıel dúnıeniń qarap bolǵanyn kórgisi kelmegendeı, dereý kózin juma qaldy; qybyr etýge qoryqty; qol-aıaǵy siresken qazirgi qalpynan kishkentaı qozǵalsa da, tas jumyp alǵan kózin sál ashsa da jańa ǵana basynan keshken sumdyqtyń bári taǵy da aýmaı-tókpeı qaıtalap, myna dúnıe sál sondaǵydaı qaıta dóńgelenip, aspan dál sondaǵydaı qaıta tóńkerilip, bunyń ózi de osydan artyq aıaǵyna basyp tura almaı, mıy máńgirip, basy aınalyp qulap qalatyndaı; sonan qorqyp qybyr etpeı otyryp qalǵan-dy; qansha ýaqyt ótkeni belgisiz, shatasqan sanasyn ázer bıledi; sonda da bolsa qozǵalmaı qybyrsyz otyrdy da, bir kezde ózine-ózi kelgendeı bolǵasyn eńsesin tiktep edi; súıtse, álgi bolymsyz tirlik ýysynda typyrlap jatyr eken; Bákızat qýanyp ketti; qolyn jalma-jan Jádigerdiń kókireginen sýyra berdi; tula boıynan jylý ketken deneden syrtqa shyǵar-shyqpasta ýysyndaǵy kishkentaı tirlik qaıta typyrshydy; bul joly kádimgideı ushatyn qam jasap talpynatyn sıaqtandy; Bákızat buǵan qaıran; bunyń nege búıtip jatqanyn bilgen joq; ne de bolsa, bu da jaryq dúnıege jany qushtar neme; kim bilsin, tańmen talasa shyqqan Táńiriniń taǵy bir jaryq kúnin kórgenshe jany qalmaı alasura ma? Áli de bolsa túktiń mánisine túsinbegen áıel tirlik ataýlynyń minezine qaıran qalyp tańdanyp otyrdy da, ýysyndaǵy nársege nazar aýdaryp qaramastan alaqanyn jazyp edi; bartıǵan-bartıǵan ebedeısiz saýsaq arasynan kip-kishkentaı surǵylt nárse syp berdi; pyr etip usha jóneldi; Bákızat áli de túkke túsinbeı, tańdanyp kirpigin qaǵyp qaldy; nazaryn tiktep sońynan ilese qarap edi. Súıtse... o, qudiretińnen aınalaıyn Qudaı, mynaý nebári, bolyp-bolǵany jas sábıdiń judyryǵyndaı ǵana búrjıgen kip-kishkentaı sur torǵaı. Álgi halyq aıtatyn jantásilim kezde adam keýdesinen qus bop ushatyn shybyn jannyń osyndaı bolatyny-aý?! Jasaǵan Ie-aý, bular osyndaı sur torǵaıdy qamys arasynan kórýshi edi ǵoı! Sosyn shóbi kúıgen surqaı dalada salt atty jolaýshy er ústinde jol soqty bop, shól qınap kele jatqanda dál osyndaı kip-kishkentaı torǵaı kóde túbinen pyr etip ushatyn da, aspanǵa shyr-shyrlap kóterilip alyp, kóz ushynda qanaty lapyldap jaǵy talǵansha saıraýshy edi-aý! Sonda ómir-baqı óz syryn ózi urlap melshıetin de jatatyn mylqaý dalaǵa lezde jan enip, tirlik nyshan bergenshe osy baıǵus shyryldaıtyn da turatyn edi ǵoı! Endi, mine, taǵy da sol paqyr muzǵa yqqan keshegi úsheýdiń basynan keshken bar-bar oqıǵaǵa kýáger bolǵan jaryq dúnıedegi jalǵyz tirlik! O, paqyr! O, sadaǵań keteıin, ana qanaty, sýsyldaǵan kip-kishkentaı qanatyn jantalasa jyldam qaǵýyn kórdiń be? Úsh! Úsh, paqyr!

Bákızat jaryq jalǵandaǵy óziniń de endigi qalǵan jalǵyz arman-úmiti osy bir kishkentaı qustyń qanat qaǵysymen ilesip joǵary órlep bara jatqandaı sezdi. Tek qudireti kúshti Qudaı, paqyrdyń qanatyn taldyrmaı, kók teńizdi kesip ótip, qara jerge aman-esen jetse jarar edi-aý? Bákızat bunan basqa da kókiregine oralǵan taǵy talaı nárseni aıtqysy kep edi; biraq... biraq ne paıda, dál aıtar jerde kóńili bosady ma, kógildir aýaǵa sińip qarasy úzilip bara jatqan kip-kishkentaı tirlik ıesiniń sońynan ilese telmeńdeı qaraǵan kózdiń janary taǵy da qapelimde jasqa tolyp, kómeıi búlkildep toqtap qaldy. Ýysynan pyr etken jańaǵy kishkentaı tirliktiń torǵaı ekenin aspanǵa kóterilgende bildi. Úmiti aldanbaǵanyna qýandy. Báse, halyq qate aıtýshy ma edi? Áne! Ánekeı, tánnen jan ajyrap, kip-kishkentaı tirliktiń sońynan dál bir Táńirige jalbarynyp, tilin kálımaǵa keltirip kúbirlegen dindar adamdaı, úsik shalyp tobarsyǵan qap-qara erinder bir-birine qıyspaı, tili jetkenshe tilegin joldap sybyrlap tur. Eger osy sátte sanasy sáptirep, aqyly aljaspaǵanda, kim biledi, Bákızat jer basqan jandarǵa taǵy talaı nárse aıtar ma edi? Basynan jeltoqsannyń qarly qara túnin ótkizip, óksigin basa almaı turǵan beıbaq, bálkim, osynaý aı men kún astynda bereketi ketken dúnıede quddy qan kórgen qasqyrdaı kózi qyzaryp qutyryp alǵan esalań adamdarǵa, kúlli adam balasyna talaı ıttigin betine basar ma edi? Sonda ol, bálkim, shynynda da álgi qan kórgen qasqyrdaı áldisi álsizin talap jep jatqan adamdarǵa ashynǵan ana esebinde: "esalań sorly, esińdi jyı! Ońyń men solyńa qara! Basqany oılamasań da, oırany shyqqan myna dúnıeniń erteńi ne bolaryn oılasań edi? Osy dúnıege sońyra, ózinen keıin keletin sorly urpaqtyń kúni ne bolatynyn oılasańdar edi", — der me edi? Iá, súıder edi-ay! Biraq ony aıta almady. Esi kiresili-shyǵasyly. Teńizi tartylǵan, jeri azǵan, eli bosqan, endi, mine, arqa tirer azamatynan aırylǵan azaly eldiń bý da ólim halinde sanasy sáptiregen bir beıbaǵy ǵoı.

Appaq aq qyraý kirpik arasynan álsiz janar syǵyraıady. O da kóshpendiler oshaǵynda qalǵan sońǵy shoqtaı. Sóner aldynda sáýlesin saryqqan álsiz janaryn ázer kóterip, jańa, tap jańa ǵana arystaı azamattyń keýdesinen qus bop ushqan shybyn jannyń sońynan telmeńdep áli qarap tur. Kózinde jas. Mólt etip omyraýǵa tamǵan eki túıir sol boıda móldirep muz monshaqqa aınaldy. Biraq ony áıel sezgen de, bilgen de joq. Erini jybyrlady: "Úsh, paqyr!" — dedi; "Berekesi ketken dúnıeniń taǵy bir qarly qara daýylyn basynan ótkizip, endi, áne, shyǵystan qyzaryp atyp kele jatqan jaryq kúnniń jarshysyndaı uıqysynan jańa oıanyp jatqan adamdarǵa jet!" — dedi; "jeltoqsannyń taǵy bir qarly qara daýylynda bular bastan keshken keshegi bar-bar shyndyqtyń túgin qaldyrmaı, túgel aıt!" — dedi. "Shyrylda!" — dedi. "Dúnıede eshteńege tulǵa bolmasań da, biraq sen aman bol!" — dedi. "Shyrylda! — dedi. — Shyrylda! Shyrylda, baıǵus!".

---